Баланың дамуының ерекшелігі
Кіріспе.
1.Нәресте шақтын психикалық дамуы.
2.Мектепке деиінгі баланың дамуының ерекшелігі.
Қорытынды.
1.Нәресте шақтын психикалық дамуы.
2.Мектепке деиінгі баланың дамуының ерекшелігі.
Қорытынды.
(Нәрестелік шақтың шегі — бір-екі айдан бір жылға дейін). Бірқатар буржуазиялық зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің тұйық дүниесінде тіршілік етуші асоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі. Сондықтан жаңа туған баланың шыр ете қалуын олар баланың өзіне жат әрі жау болмыспен бетпе-бет кездескетідігі, сас-қалақтап, абыржып қалуы деп бағалайды. Мәселен, 3. Фрейд жарық дүниеге келген баланың шыр ете қалуын оның ана организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жылауы деп есептейді. Фрейдтің айтуынша, осы сәттен бастап баланың инстинктік қажеттіліктері мен қоғамдағы өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл кақтығыстың психикалык өмірді қандай үздіксіз драмаға айналдыратынын пессимистік тұрғыда суреттейді.
. Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейін болмыстан мүлдем аулақ болады: оның ішкі дүниесі өз қажеттілік-терін ақиқат дүниеде емес, өздерінің қиялдарында, т.с тәріздес; толғаныстарында қанағаттандырудың тума қабілетімен шектеледі деп есептеген Ж. Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер етті.
Фрейд пен Пиаженің аталған қағидалары өткір сынға алынды. Француздың прогресшіл зерттеушісі А. Валлон шарылдап жылауды бірдемені алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық дәлелдеушілікті құрғақ бос киял деп есептеді. Бала психикасының әуел бастан оқшаулануы жөніндегі Пиаже қағидасы өз кезінде Л. С. Выготский, ал кейіні басқа да совет психологтары тарапынаң сынға ілікті. Советтік және прогресшіл шетел авторларының зерттеулерінде алынған көптеген фактілер нәресте өмірі тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетеді. Үлкен адам баланың органикалық қажеттерін қанағаттандырады, тамақтандырады, шомылдырады, аударып салады. Үлкен адам баланың белсенді психика-лық өмірде де қажетін қанағаттандырады: нәресте өзін колға алғанда, едәуір жадырап қалады. Үлкен адамның көмегімен кеңістікте қозғала отырып бала көптеген заттарды көруге, олардың бір-біріне қарай жылжуын байқауға мүмкіндік алады, ал мұның өзі оның сенсорлық тәжірибесін қалыптастырады. Сол сияқты есту, сипай сезу әсерлері де үлкеңдер тарапынан беріледі.
. Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейін болмыстан мүлдем аулақ болады: оның ішкі дүниесі өз қажеттілік-терін ақиқат дүниеде емес, өздерінің қиялдарында, т.с тәріздес; толғаныстарында қанағаттандырудың тума қабілетімен шектеледі деп есептеген Ж. Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер етті.
Фрейд пен Пиаженің аталған қағидалары өткір сынға алынды. Француздың прогресшіл зерттеушісі А. Валлон шарылдап жылауды бірдемені алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық дәлелдеушілікті құрғақ бос киял деп есептеді. Бала психикасының әуел бастан оқшаулануы жөніндегі Пиаже қағидасы өз кезінде Л. С. Выготский, ал кейіні басқа да совет психологтары тарапынаң сынға ілікті. Советтік және прогресшіл шетел авторларының зерттеулерінде алынған көптеген фактілер нәресте өмірі тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетеді. Үлкен адам баланың органикалық қажеттерін қанағаттандырады, тамақтандырады, шомылдырады, аударып салады. Үлкен адам баланың белсенді психика-лық өмірде де қажетін қанағаттандырады: нәресте өзін колға алғанда, едәуір жадырап қалады. Үлкен адамның көмегімен кеңістікте қозғала отырып бала көптеген заттарды көруге, олардың бір-біріне қарай жылжуын байқауға мүмкіндік алады, ал мұның өзі оның сенсорлық тәжірибесін қалыптастырады. Сол сияқты есту, сипай сезу әсерлері де үлкеңдер тарапынан беріледі.
1.Жас өсперемдер психологиясы.-Ұлағат,1997.
2.Мектепке дейінгі бала анотомиясы.-Алматы,2001.
2.Мектепке дейінгі бала анотомиясы.-Алматы,2001.
Жоспар
Кіріспе.
1.Нәресте шақтын психикалық дамуы.
2.Мектепке деиінгі баланың дамуының ерекшелігі.
Қорытынды.
Кіріспе.
(Нәрестелік шақтың шегі — бір-екі айдан бір жылға дейін). Бірқатар
буржуазиялық зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің
тұйық дүниесінде тіршілік етуші асоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі.
Сондықтан жаңа туған баланың шыр ете қалуын олар баланың өзіне жат әрі жау
болмыспен бетпе-бет кездескетідігі, сас-қалақтап, абыржып қалуы деп
бағалайды. Мәселен, 3. Фрейд жарық дүниеге келген баланың шыр ете қалуын
оның ана организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жылауы деп есептейді.
Фрейдтің айтуынша, осы сәттен бастап баланың инстинктік қажеттіліктері мен
қоғамдағы өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл
кақтығыстың психикалык өмірді қандай үздіксіз драмаға айналдыратынын
пессимистік тұрғыда суреттейді.
. Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейін болмыстан мүлдем
аулақ болады: оның ішкі дүниесі өз қажеттілік-терін ақиқат дүниеде емес,
өздерінің қиялдарында, т.с тәріздес; толғаныстарында қанағаттандырудың тума
қабілетімен шектеледі деп есептеген Ж. Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер
етті.
Фрейд пен Пиаженің аталған қағидалары өткір сынға алынды. Француздың
прогресшіл зерттеушісі А. Валлон шарылдап жылауды бірдемені алдын ала сезу
немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық дәлелдеушілікті құрғақ
бос киял деп есептеді. Бала психикасының әуел бастан оқшаулануы жөніндегі
Пиаже қағидасы өз кезінде Л. С. Выготский, ал кейіні басқа да совет
психологтары тарапынаң сынға ілікті. Советтік және прогресшіл шетел
авторларының зерттеулерінде алынған көптеген фактілер нәресте өмірі
тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетеді. Үлкен адам баланың
органикалық қажеттерін қанағаттандырады, тамақтандырады, шомылдырады,
аударып салады. Үлкен адам баланың белсенді психика-лық өмірде де қажетін
қанағаттандырады: нәресте өзін колға алғанда, едәуір жадырап қалады. Үлкен
адамның көмегімен кеңістікте қозғала отырып бала көптеген заттарды көруге,
олардың бір-біріне қарай жылжуын байқауға мүмкіндік алады, ал мұның өзі
оның сенсорлық тәжірибесін қалыптастырады. Сол сияқты есту, сипай сезу
әсерлері де үлкеңдер тарапынан беріледі.
Л. С. Выготский баланың болмысқа деген қарым-қатынасы әуел бастан
әлеуметтік қарым-қатынас болады деп атап етті. Ол нәрестені осы мағынада
толық әлеуметтік тіршілік иесі деп атау керек, өйткені оның өмірі кез
келген жағдайда көзге көрінсе де, көрінбесе де басқа адам қатысып
отыратындай болып ұйымдастырылған дейді.
Үлкен адам баланың заттык дүниемен қарым-қатынас жасауында дәнекерші
болып көрінеді. Үлкен адам қатысып отырған кезде бала көбінесе затпен
қарқынды кимылдар жасай бастайды да. ал жанында үлкен адам болмаса, затқа
қызығуы жоғалады. Баланың белсенділігі үлкен адамның әрекетімен
кетермеленіп отырған кезде және бала үлкен адамды бірлескен әрекетке
шақырғанда баланың үлкенмен қарым-катынасының негізгі формасы бірлескен іс-
әрекетке айналады. Баланың әлеуметтік реакциясы бүкіл нәрестелік шақ бойына
дамып отырады. Сергек күйдегі бала үлкен адаммен қарым-қатынас жасауға
әрқашан дайын тұрады.
Қарым-қатынас шеңберінде сөздің алғы шарттары пайда болады. Екінші айда-
ақ былдырлаудың алғашкы белгілері байқалып, кейінірек еліктеу жолымен одан
ана тілінің фонемалары көріне бастайды. Бір жастың аяғына қарай нәресте
кейбір сездерді түсіне бастайды. Бұл түсінгендік аталған зат түрған бала
басын бұруы немесе үлкендер атаған қимылды жасауы түрінде көрінеді. Дәл осы
кезде бала алғашқы сөздерді дауыстап айта бастайды. Сонымен, үлкен адаммен
карым-қатынас жасау процесінде, бір жағынан, баланың қажеттіліктері пайда
болып, біртіндеп дамиды (олардың ішінде қарым-қатынас жасау қажеттілігі —
эмоциялық жұтаңдықтың маңызды мәні бар), екінші жағынан, оларды
қанағаттандыру мүмкіндіктері туады.
Бала алдымен жетіледі, содан кейін барып оны тәрбиелеп, үйретеді деп
жорамалдау дұрыс болмас еді. Адамға тән барлық мінез-құлықты барлық
психикалык қасиеттер мен қабілеттерді бала өзін ерте сәбилік шақта жүруге,
заттармен іс-әрекет жасауға, көруге, естуге, бақылауға, тануға, есте
сақтауғя үйрету негізінде алады. Әрине нәрестелік шақта баланы үйрету
көбінесе алдын дла ойластырылмаған, стихиялы сипатта болады.
Кездейсоқ жағдаймен адамдар ортасынан бөлініл калған нәресте өзінің
дамуында адамдьщ мүмкіндік дәрежесіне көтеріле алмайды. Әлеуметтік орта
мен арнайы үйретудің ықпалы негізінде ғана баладан адамша сезіну мен
ойлауға қабілетті жеке адам. Үлкен адам бұл жерде де бала мен тұтас
алғанда адамзат қалыптасады коғамы арасындағы дәнекерші болады. Адамдар
арасында өмір сүріп, олардан үздіксіз жаңа мағлүматтар ала отырып, бала
танымға барған сайын көбірек ұмтылады. Нәрестенің бағдарлау рефлекстері
білім құмарлыққа дейін өседі. Баланың кызығуы бүкіл айналасындағыларға
бағытталады. Бұл тектес білімқұмарлықты И. П. Павлов сиясықты деп атады,
өйткені ол органикалық қажеттіліктері тікелей канағаттандырумен
байланысты емес еді.
Нәрестенің психикалық дамуы. Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының
дамуы және психикалық процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан
үлкен жетістіктерге жетеді. Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді,
ақырында, тік түруды және бірнеше қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық
кезде жармасу қимылдары дами бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқырауық
затқа ұмтылады, оған қолын созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бүл
қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай
қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар ұсталынатын заттардың орнына, көлеміне
және түріне орай нақтылана бастайды. Бұл тектес қимыл белсенділігінің
орасан зор маңызы болады. Солардың арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл
дағдыларын игереді. Мұның үстіне заттардың қасиетіне практикалық икемделу
бұл қасиеттердің көзбе көріп қабылдауда ерекшелене бастауына алып келеді.
Егер бала бастапқыда қолын заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар
арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау қимылдарын жасайхын болса, кейін осы
бағдарлау қимылдары интериоризацияланады — көріп қабылдауға ауысады.
Жармасу әрекетінің калыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т. б. тәрізді қарапайым қимылдар жасау да дамиды. Мұндай іс-
әрекеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан
қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде
турақты, оған тәуелсіз заттардың болатыны байқалына бастайды. Қабылдау
заттыққа және тұрақтылыққа ие болады.
Нәрестелік шақта баланьщ психикалық белсенділігінің сипаты өзгереді.
Әдейі іс-әрекет жасау тенденциясы керіне бастайды. Балада кездейсоқ
қимылдарды қайта жаңғырту мүмкіндігі калыптасады. Бұл қимылдарды жасаудан
бұрын сәби оларды алдын ала болжап қоймаса да, осы қимылға байланысты
қоршаған ортаның өзгерісін көру үшін қимылды әдейі қайталауға нәресте
қабілетті болады.
Нәрестелік шақтың соңыңа қарай балалар үлкеңдердің көптеген іс-
әрекеттерін қайталай отырып, үлкен еліктеушілік көрсетеді.
Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе жатқандығын
дәлелдейді. Шындығында да, балалар заттармен әдейі (тарсылдатып, сілкілеп,
бұрап) әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің қарапайым әрекеттеріне
еліктеуден қайсыбір жетістікке жеткен соң, балалардың әрекеттерінен
ойлаудың қарапайым көріністерін байқауға болады. Затпен қимылдар жасау
үстінде бала үшін проблемалық ситуация туады, оны да ол қимылдар жасау
жолымен шешуге тырысады. Басқаша сөзбен айтқанда, заттық қимылдар
үстінде қарапайым проблемалы ситуациялар пайда болып және шешіліп отырады.
Сонымен бала өзінің және басқалардың қимылдарына еліктей отырып ойлауды
әрекет үстінде үйренеді.
Мектепке дейінгі балалық шақта (үштен жеті жасқа дейін) организмнің
қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумеи қатар ткандар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады.. Скелеттің
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкең маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін
өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оңьці ми қабығы
астындағы орталықтарды бақылауы арта тсуінеде. Шартты рефлекстердің пайда
болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын йгеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының пайда
болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы адамдар
арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда елеулі
айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады.
Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бір-лескен іс-
әрекет ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алм-асады. Тұңғыш рет
баланы белгілі программа бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады. Бірақ
Л. С. Выгодскийдің айтып көрсеткеніндей, бұл программаның жүзеге асуы оның
қаншалықты дәрежеде баланың өзіндік программасына айналуына тығыз
байланысты болып келеді.
Мектепке дейінгі шақтын, елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен
жасайтын арнайы өзара қарым-қатынасының пайда болуы, балалар қоғамының
құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға
қатысты өзіндік ішкі позидиясы өз менін және әз қылықтарының маңызын
аңғарудьщ арта гүсуімен, үлкендердің ішкі дүниесше, балардын іс-әрекеттері
мен өзара қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуынында әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырадьь Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мем
іскерліктердің болмауыңың ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың дамуы үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие жүйесі арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды
оқыту программасы жүзеге асып, олардың бірлескен іс-әрекеттерінің алғашқы
түрлері қалыптасып, қоғамдық пікір пайда болады. Арнайы жүргізілген
зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, психикалық дамудың жалпы
дәрежесі мен мектепте оқуға даярлықтың барысы жағынан балабақшада
тәрбиеленгендер бақшаға бармағандардан жоғарырақ болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің негізгі түрлері. Айтылып
өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып есептеледі.
Оның жетекші іс-әрекет болуы, қазіргі баланың езінің көп уақытын ойынмен
алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады: онда
мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек
негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын үстінде
қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді рана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үл-ендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын ойыының пайда болуының
негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын объективті
қарым-қа-тынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу адамнан
белгілі міндеттерді орындауды талап ететінін және бір-сыпыра праволар
беретінін біледі. Сатып алушының ролін атқарғанда, мәселен, бала сатып
алуға ниеттенген затын мұқият тексері қарауға, қызмет көрсетуге байланысты
ескертпе жасауға авосы бар екенші бірақ дүкеннен шығарда сатып алған заты
ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады. Сюжеттік ойында роль атқару дегеннің
езі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа қатысушыларына
байланысты правоны жүзеге асыру болып саналады. Белгілі рольдерді жуйелі
орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады. Бірлескен іо әрекет
үстінде олар өз іс-әрекеттерін үйлестіруді үйренеді. Балалар тобының басқа
мүшелерімен жасалынатын мүндай шынайы әзара карым-қатынастар коллективтік
сапаларды ғана қалыптастырып қоймай, сонмен бірге баланың өзіндік санасын
да жоғары көтереді. Құрдастарына, туа бастаған коллектив пікіріне қарап
бағдар алу баланың әлеуметтік сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу т.
б. қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және өзара
қарым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-қатынас
оны балалар" ойындарында. байқалатын түрлі жағдайларда өзін үстай білуге
үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына,балалардың осы
тобыныц талаптарына және өзінің жеке-дара қабілеттеріне сай ұстауға
үйренеді. Мінез-құлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және өзіндік
мүмкіндіктерін бағалауына бай-ланысты. Бұйырып билеп-төстеуді ұнататын,
сондай-ақ тасада қалып қойғанды дұрыс көретін балалар да болады. Баланың
ойында алатын орны оның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды.
Мектепке дейінгі шақта, балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет процесінде
дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық балалар үшін
маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану әлеуметтік
белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты болып
есептеледі. Қалайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптануын кебінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға өзін
таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы статустық
рольге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идентификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына
қуану қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және
рольдер бөлінгеннен кейінгі ойынға кіріскен сәтте күшейе түседі. Танылу,
қажеттілігі және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-
әрекетпен шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды.
Осы айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-құлықтың әлеуметтік
түрлері үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсібір әлеуметтік қарым-
қатынастар мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді. Ойнап жүріп балалар
адамдардың ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолдана алады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай,
зат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1.Нәресте шақтын психикалық дамуы.
2.Мектепке деиінгі баланың дамуының ерекшелігі.
Қорытынды.
Кіріспе.
(Нәрестелік шақтың шегі — бір-екі айдан бір жылға дейін). Бірқатар
буржуазиялық зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің
тұйық дүниесінде тіршілік етуші асоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі.
Сондықтан жаңа туған баланың шыр ете қалуын олар баланың өзіне жат әрі жау
болмыспен бетпе-бет кездескетідігі, сас-қалақтап, абыржып қалуы деп
бағалайды. Мәселен, 3. Фрейд жарық дүниеге келген баланың шыр ете қалуын
оның ана организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жылауы деп есептейді.
Фрейдтің айтуынша, осы сәттен бастап баланың инстинктік қажеттіліктері мен
қоғамдағы өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл
кақтығыстың психикалык өмірді қандай үздіксіз драмаға айналдыратынын
пессимистік тұрғыда суреттейді.
. Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейін болмыстан мүлдем
аулақ болады: оның ішкі дүниесі өз қажеттілік-терін ақиқат дүниеде емес,
өздерінің қиялдарында, т.с тәріздес; толғаныстарында қанағаттандырудың тума
қабілетімен шектеледі деп есептеген Ж. Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер
етті.
Фрейд пен Пиаженің аталған қағидалары өткір сынға алынды. Француздың
прогресшіл зерттеушісі А. Валлон шарылдап жылауды бірдемені алдын ала сезу
немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық дәлелдеушілікті құрғақ
бос киял деп есептеді. Бала психикасының әуел бастан оқшаулануы жөніндегі
Пиаже қағидасы өз кезінде Л. С. Выготский, ал кейіні басқа да совет
психологтары тарапынаң сынға ілікті. Советтік және прогресшіл шетел
авторларының зерттеулерінде алынған көптеген фактілер нәресте өмірі
тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетеді. Үлкен адам баланың
органикалық қажеттерін қанағаттандырады, тамақтандырады, шомылдырады,
аударып салады. Үлкен адам баланың белсенді психика-лық өмірде де қажетін
қанағаттандырады: нәресте өзін колға алғанда, едәуір жадырап қалады. Үлкен
адамның көмегімен кеңістікте қозғала отырып бала көптеген заттарды көруге,
олардың бір-біріне қарай жылжуын байқауға мүмкіндік алады, ал мұның өзі
оның сенсорлық тәжірибесін қалыптастырады. Сол сияқты есту, сипай сезу
әсерлері де үлкеңдер тарапынан беріледі.
Л. С. Выготский баланың болмысқа деген қарым-қатынасы әуел бастан
әлеуметтік қарым-қатынас болады деп атап етті. Ол нәрестені осы мағынада
толық әлеуметтік тіршілік иесі деп атау керек, өйткені оның өмірі кез
келген жағдайда көзге көрінсе де, көрінбесе де басқа адам қатысып
отыратындай болып ұйымдастырылған дейді.
Үлкен адам баланың заттык дүниемен қарым-қатынас жасауында дәнекерші
болып көрінеді. Үлкен адам қатысып отырған кезде бала көбінесе затпен
қарқынды кимылдар жасай бастайды да. ал жанында үлкен адам болмаса, затқа
қызығуы жоғалады. Баланың белсенділігі үлкен адамның әрекетімен
кетермеленіп отырған кезде және бала үлкен адамды бірлескен әрекетке
шақырғанда баланың үлкенмен қарым-катынасының негізгі формасы бірлескен іс-
әрекетке айналады. Баланың әлеуметтік реакциясы бүкіл нәрестелік шақ бойына
дамып отырады. Сергек күйдегі бала үлкен адаммен қарым-қатынас жасауға
әрқашан дайын тұрады.
Қарым-қатынас шеңберінде сөздің алғы шарттары пайда болады. Екінші айда-
ақ былдырлаудың алғашкы белгілері байқалып, кейінірек еліктеу жолымен одан
ана тілінің фонемалары көріне бастайды. Бір жастың аяғына қарай нәресте
кейбір сездерді түсіне бастайды. Бұл түсінгендік аталған зат түрған бала
басын бұруы немесе үлкендер атаған қимылды жасауы түрінде көрінеді. Дәл осы
кезде бала алғашқы сөздерді дауыстап айта бастайды. Сонымен, үлкен адаммен
карым-қатынас жасау процесінде, бір жағынан, баланың қажеттіліктері пайда
болып, біртіндеп дамиды (олардың ішінде қарым-қатынас жасау қажеттілігі —
эмоциялық жұтаңдықтың маңызды мәні бар), екінші жағынан, оларды
қанағаттандыру мүмкіндіктері туады.
Бала алдымен жетіледі, содан кейін барып оны тәрбиелеп, үйретеді деп
жорамалдау дұрыс болмас еді. Адамға тән барлық мінез-құлықты барлық
психикалык қасиеттер мен қабілеттерді бала өзін ерте сәбилік шақта жүруге,
заттармен іс-әрекет жасауға, көруге, естуге, бақылауға, тануға, есте
сақтауғя үйрету негізінде алады. Әрине нәрестелік шақта баланы үйрету
көбінесе алдын дла ойластырылмаған, стихиялы сипатта болады.
Кездейсоқ жағдаймен адамдар ортасынан бөлініл калған нәресте өзінің
дамуында адамдьщ мүмкіндік дәрежесіне көтеріле алмайды. Әлеуметтік орта
мен арнайы үйретудің ықпалы негізінде ғана баладан адамша сезіну мен
ойлауға қабілетті жеке адам. Үлкен адам бұл жерде де бала мен тұтас
алғанда адамзат қалыптасады коғамы арасындағы дәнекерші болады. Адамдар
арасында өмір сүріп, олардан үздіксіз жаңа мағлүматтар ала отырып, бала
танымға барған сайын көбірек ұмтылады. Нәрестенің бағдарлау рефлекстері
білім құмарлыққа дейін өседі. Баланың кызығуы бүкіл айналасындағыларға
бағытталады. Бұл тектес білімқұмарлықты И. П. Павлов сиясықты деп атады,
өйткені ол органикалық қажеттіліктері тікелей канағаттандырумен
байланысты емес еді.
Нәрестенің психикалық дамуы. Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының
дамуы және психикалық процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан
үлкен жетістіктерге жетеді. Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді,
ақырында, тік түруды және бірнеше қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық
кезде жармасу қимылдары дами бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқырауық
затқа ұмтылады, оған қолын созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бүл
қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай
қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар ұсталынатын заттардың орнына, көлеміне
және түріне орай нақтылана бастайды. Бұл тектес қимыл белсенділігінің
орасан зор маңызы болады. Солардың арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл
дағдыларын игереді. Мұның үстіне заттардың қасиетіне практикалық икемделу
бұл қасиеттердің көзбе көріп қабылдауда ерекшелене бастауына алып келеді.
Егер бала бастапқыда қолын заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар
арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау қимылдарын жасайхын болса, кейін осы
бағдарлау қимылдары интериоризацияланады — көріп қабылдауға ауысады.
Жармасу әрекетінің калыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т. б. тәрізді қарапайым қимылдар жасау да дамиды. Мұндай іс-
әрекеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан
қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде
турақты, оған тәуелсіз заттардың болатыны байқалына бастайды. Қабылдау
заттыққа және тұрақтылыққа ие болады.
Нәрестелік шақта баланьщ психикалық белсенділігінің сипаты өзгереді.
Әдейі іс-әрекет жасау тенденциясы керіне бастайды. Балада кездейсоқ
қимылдарды қайта жаңғырту мүмкіндігі калыптасады. Бұл қимылдарды жасаудан
бұрын сәби оларды алдын ала болжап қоймаса да, осы қимылға байланысты
қоршаған ортаның өзгерісін көру үшін қимылды әдейі қайталауға нәресте
қабілетті болады.
Нәрестелік шақтың соңыңа қарай балалар үлкеңдердің көптеген іс-
әрекеттерін қайталай отырып, үлкен еліктеушілік көрсетеді.
Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе жатқандығын
дәлелдейді. Шындығында да, балалар заттармен әдейі (тарсылдатып, сілкілеп,
бұрап) әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің қарапайым әрекеттеріне
еліктеуден қайсыбір жетістікке жеткен соң, балалардың әрекеттерінен
ойлаудың қарапайым көріністерін байқауға болады. Затпен қимылдар жасау
үстінде бала үшін проблемалық ситуация туады, оны да ол қимылдар жасау
жолымен шешуге тырысады. Басқаша сөзбен айтқанда, заттық қимылдар
үстінде қарапайым проблемалы ситуациялар пайда болып және шешіліп отырады.
Сонымен бала өзінің және басқалардың қимылдарына еліктей отырып ойлауды
әрекет үстінде үйренеді.
Мектепке дейінгі балалық шақта (үштен жеті жасқа дейін) организмнің
қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумеи қатар ткандар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады.. Скелеттің
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкең маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін
өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оңьці ми қабығы
астындағы орталықтарды бақылауы арта тсуінеде. Шартты рефлекстердің пайда
болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын йгеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының пайда
болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы адамдар
арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда елеулі
айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады.
Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бір-лескен іс-
әрекет ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алм-асады. Тұңғыш рет
баланы белгілі программа бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады. Бірақ
Л. С. Выгодскийдің айтып көрсеткеніндей, бұл программаның жүзеге асуы оның
қаншалықты дәрежеде баланың өзіндік программасына айналуына тығыз
байланысты болып келеді.
Мектепке дейінгі шақтын, елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен
жасайтын арнайы өзара қарым-қатынасының пайда болуы, балалар қоғамының
құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға
қатысты өзіндік ішкі позидиясы өз менін және әз қылықтарының маңызын
аңғарудьщ арта гүсуімен, үлкендердің ішкі дүниесше, балардын іс-әрекеттері
мен өзара қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуынында әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырадьь Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мем
іскерліктердің болмауыңың ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың дамуы үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие жүйесі арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды
оқыту программасы жүзеге асып, олардың бірлескен іс-әрекеттерінің алғашқы
түрлері қалыптасып, қоғамдық пікір пайда болады. Арнайы жүргізілген
зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, психикалық дамудың жалпы
дәрежесі мен мектепте оқуға даярлықтың барысы жағынан балабақшада
тәрбиеленгендер бақшаға бармағандардан жоғарырақ болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің негізгі түрлері. Айтылып
өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып есептеледі.
Оның жетекші іс-әрекет болуы, қазіргі баланың езінің көп уақытын ойынмен
алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады: онда
мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек
негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын үстінде
қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді рана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үл-ендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын ойыының пайда болуының
негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын объективті
қарым-қа-тынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу адамнан
белгілі міндеттерді орындауды талап ететінін және бір-сыпыра праволар
беретінін біледі. Сатып алушының ролін атқарғанда, мәселен, бала сатып
алуға ниеттенген затын мұқият тексері қарауға, қызмет көрсетуге байланысты
ескертпе жасауға авосы бар екенші бірақ дүкеннен шығарда сатып алған заты
ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады. Сюжеттік ойында роль атқару дегеннің
езі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа қатысушыларына
байланысты правоны жүзеге асыру болып саналады. Белгілі рольдерді жуйелі
орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады. Бірлескен іо әрекет
үстінде олар өз іс-әрекеттерін үйлестіруді үйренеді. Балалар тобының басқа
мүшелерімен жасалынатын мүндай шынайы әзара карым-қатынастар коллективтік
сапаларды ғана қалыптастырып қоймай, сонмен бірге баланың өзіндік санасын
да жоғары көтереді. Құрдастарына, туа бастаған коллектив пікіріне қарап
бағдар алу баланың әлеуметтік сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу т.
б. қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және өзара
қарым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-қатынас
оны балалар" ойындарында. байқалатын түрлі жағдайларда өзін үстай білуге
үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына,балалардың осы
тобыныц талаптарына және өзінің жеке-дара қабілеттеріне сай ұстауға
үйренеді. Мінез-құлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және өзіндік
мүмкіндіктерін бағалауына бай-ланысты. Бұйырып билеп-төстеуді ұнататын,
сондай-ақ тасада қалып қойғанды дұрыс көретін балалар да болады. Баланың
ойында алатын орны оның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды.
Мектепке дейінгі шақта, балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет процесінде
дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық балалар үшін
маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану әлеуметтік
белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты болып
есептеледі. Қалайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптануын кебінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға өзін
таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы статустық
рольге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идентификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына
қуану қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және
рольдер бөлінгеннен кейінгі ойынға кіріскен сәтте күшейе түседі. Танылу,
қажеттілігі және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-
әрекетпен шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды.
Осы айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-құлықтың әлеуметтік
түрлері үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсібір әлеуметтік қарым-
қатынастар мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді. Ойнап жүріп балалар
адамдардың ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолдана алады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай,
зат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz