Өзіндік сананың дамуы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ж о с п а р.

Өз денесінің бейнесі
Жеке бастың қасиеттерін ұғыну мен өзін - өзі бағалау
Өзін - өзі сыйлау және оның функциялары

Өзіндік сананың дамуы

Өзіндік сана - күрделі психологиялық кұрылым, ол ерекше компоненттер ретінде өзіне В. С. Мерлиннің осылай деп санайтынындай, біріншіден, өзінің теңдестігін ұғынуды, екіншіден іс-әрекетшіл негіз ретінде өз «менін» ұғынуды, үшіншіден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын ұғынуды, төртіншіден, өзін-өзі әлеуметтік-адамгсршілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін қамтиды. Бұл элементтердің бәрі бір-бірімсн және генетикалық тұрғыдан байланысты. Бірақ олар бір мезгілде қалыптаспайды. Теңдестігін ұғынудың бастамалары сыртқы заттардан болған және өз денесінде болған түйсіктерді ажырата бастаған кезден бастап нәрестенің өзінде-ақ болады, «менді» ұғыну бала жіктеу есімдіктерін дұрыс қолдана бастаған, шамамен үш жастан басталады. Өзінің психикалық қасиеттерін ұғыну мен өзін-өзі бағалау жеткіншектік және жас өспірімдік кезеңде неғұрлым көп маңыз алады. Бірақ бұл компоненттердің бәрі өзара байланысты болғандықтан, оның біреуінің баюы бүкіл жүйенін түрін өзгертпей қоймайды,

Өз денесінің бейнесі . Жеткіншектің өзі-ақ өзін көрсетуге барынша ұмтылуымен өзінің «мені» мен өз қасиеттеріне зор ынта кояды. Атап айтқанда, ол өзінің келбеті мен дене тұлғасын мүлдем жаңаша қабылдай бастанды. Бұл зор ынта балаң жас өспірім шағында да сақталады. Өзінің өзгергіш тұлғасын зер сала зсрттейтін жас өспірім жігіттер мен қыздар бұған барынша алаңдайды. Олардың бәрі дерлік өз келбеттерін өзгерткілері келер еді. Олар үшін әсіресе құрдастары алдыңдағы беделін өсіріп, танымалдығын арттыратын қасиеттер ерекше маңызды. Жас өспірімдердің көбі тапал, толық болғанына, бетіне безеу шығуына т. б. қынжылады. Әсіресе кеш толысатын ер балалар мұнысына қатты уайымдайды; екінші жыныстық, белгілердің шықпай кешігуі құрдастарының алдындағы беделін төмендетіп қана қоймай, өзін қатарынан кем сезінуді туғызады. Бұл қынжылыстар, әдетте, ешкімге білдірілмейді. Өз денесінің бейнесін жас өспірімдердің өзін-өзі ұғынуының ересектердің ойлағанындай емес, анағұрлым маңызды компоненті. Қалыпты өсудің барлық нюанстары мен варианттарын білмеу көптеген жас өспірімдер үшін нағыз «норма трагедиясына» айналады.

Жеке бастың қасиеттерін ұғыну мен өзін-өзі бағалау . Кішкентай балалардың өзіндік санасы мен өзін-өзі бағалауы, әдетте, ата-аналарынан және баска да беделді үлкендерден алған бағаны қанталайды. Бірақ бала неғұрлым есейген сайын оның мінез-құлқы бағалардан гөрі өзін-өзі бағалауға соғұрлым бағдар ала түседі. Алайда өз қасиеттерін, әсіресе батылдық, ерлік немесе принципшілдік секілді күрделі моральдық-психологиялық қасиеттерді ұғынудың өзінде-ақ эмоциялық бағалау мен әлеуметтік салыстыру сәттері қамтылады (өз ақылын немесе сұлулығын басқа біреумен салыстыру арқылы ғана бағалауға болады) .

Жас өспірім де жеткіншек секілді өзінің қандай екенін, қаншалық құнды, қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Өзін-өзі бағалаудың екі тәсілі бар. Біреуі өз талаптарының деңгейін жеткен нәтижесімен өлшемдестіру («Қиын жағдайда саспаған болсам, қорқақ болмағаным; қиын міндетке кірісіп кетіп, орындап шықсам, қабілетті болғаным») . Бірақ жас өспірімнің өмірлік тәжірибесінің шектеулілігі мұндай тексеруді қиындатады. Ересектердің көзқарасымен қарағанда қисынсыз көптеген қы-лыктар - қауіпті сотқарлық, даңғойлық - кезге түсіп, жұртқа танылғысы келуден гөрі өзінің батылдығын, өжеттігін т. б. сынап көргісі келуден болады. Өзін-өзі бағалаудың екінші жолы - әлеуметтік жарыс, өзі туралы төңірегіндегілсрдің пікірлерін салыстыру. Төңірегіндегілердің өзі туралы пікіріне өте-мөте сезімтал қарайтын жеткіншектің өзі-ақ әркімнің бағалары ғана емсс, бағалайтын өлшемдерінің өзі әрқилы болатынына көзі жетеді. Кластастары ерлік деп бағалаған әрекетті мұғалім жалған жолдастық деп атайды. Осыдан келіп таңдау, өздігінен ойланып көру қажст болып шығады.

Өз «менінің» бейнелері күрделі әрі бір мәндес болмайтыны белгілі. Мұнда нақты «мен» де, динамикалық «мен» де, мұраттағы «мен» де қиялдағы «мен» де көз алдыма елестететін басқа толып жатқан «мендер» дс бар. Тіпті толысқан адамның өзін-өзі ұғынуы да қарама-қайшылықтарсыз болмайды және өзін-өзі бағалаудың бәрі адекватты емес. Жас өспірімдік кездс мәселе бұдан да қиынырақ. Кейде жас өспірім өзін-өзі бақылау, байқау арқылы өзін білсем дейді. Балаң, жас өспірімдік кезге жалпы алғанда рефлексияның өсуі, өзіне барынша ден қою тән. Мұның өзі интимдік күнделіктердің шығуынан да (жас өспірім ұлдарға қарағанда, кыздарда көбірек кездеседі және ертерек басталады), көркем әдебиет бейнелерін өзіне «өлшеп көруден» де басқа адамдардың ішкі жан дүниесіне көбірек ден қоюдан да аңғарылады.

Кейбір психологтар жас өспірімдік рефлексияның өзін-өзі оқшаулау, шындық болмыстан қиялдағы арман дүниесінс беріліп кету қаупі бар дсп есептеп, оған тсріс көзкараста болады. 15 жастағылардың ішкі жан дүниесі алаңсыз болып көрінгенімен әжептәуір қалыптасқан және нәзік болады. Психикалық саулық нормаларының өзі оларда үлкендердегіден гөрі өзгеше. Кіші шәкірттік жастағыларға қарағанда, жас өспірім жігіттер мен қыздарда алаңдаудың жалпы дәрежесі жоғары. Пубертаттық жаста деперсопализация және психикалық жатсыну жағдайлары аз болмайды. Балалықпен қоштасу көп жағдайда бір нәрседен айрылу сезімі ретінде, өз «менінің» бұлыңғырлығы, жалғыз-дық, өзін басқалар түсінбейтіндей көру және т. с. рстінде уайымдалады.

Алайда бұл сәттерді асыра бағалауға болмайды. Жас өспірімдік шақтың қиыншылықтары бұларға бәрі де душар бола бермейтінін, кезіккеннің өзінде міндетті түрде соншалық қиын болмайтынын айтпағанның өзінде бұлар ойдағыдай жеңуге болатын өсу қиыншылықтары. Тұтас алғанда жас өспірімдік - өте бақытты шақ. Тұрақты эгоцентризмнің нақты қаупі невротизм белгілері бар жас өспірімдерде ғана немесе бұған дейінгі дамудың ерекшеліктерімен байланысты (өзін-өзі сыйламаушылық, адамдармен қарым-қатынастың нашарлығы) оған бейім жастарда ғана болады. Жақсы мұғалім мұндай балаларды қарым-қатынастың олар үшін неғұрлым қолдан келетін және қолайлы формаларына слеусіз тарта отырып тиімді көмек жасай алады. Алайда қысым атаулы немесе дөрекі араласу қосымша тауқыметке ғана ұрындырады. Адамгершілік тұрғыдан байсалды ор-тада, ұйымшыл комсомол коллективі жағдайында тәрбиеленген жас еспірім жігіттср мен қыздардың, көпшілігінде психологиялық оқшаулану мен рефлекция қарым-қатынасқа кедергі болмағанымен қоймай, қарым-қатынастың тереңдеп, оның іріктеліп өсуінс жағдай жасайды.

Өзіне-өзі талдау жасауды өзін-өзі мақсатсыз байқаумен ша-тастыруға болмайды. Қайталанбас дара адам ретінде өзін-өзі ашу осы адам өмір сүруге тиісті әлеуметтік дүниені ашумен ажырағысыз байланысты. Жас өспірімдік рефлексия, бір жағынан, өзінін. «менін» ұғыну («Мен кіммін? Мен қандаймын? Менің, қабілеттерім кандай? Мен өзімді не үшін сыйлай аламын?»), ал, екінші жағынан, дүниедегі өзінің, жағдайын ұғыну («Менің өмірлік мұратым қандай? Менің достарым, жауларым кім? Кім болғым келеді? Өзім де, айналамдағы дүние де жақсы болуы үшін мен не істеуге тиіспін?») болмақ. Мұны әр кезде бірдсй ұғынбаса да жеткіншектің өзі-ақ өзіне арналған алғашқы сұрақтар қояды. Екінші, неғұрлым жалпы, дүниетанымдық сұрақтарды жас өспірім адам қояды, онда өзіне-өзі талдау жасау әлеуметтік-адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі анықтаудың элементіне айналады. Жас өспірімдік өмірлік жоспарлары көбіне қиялдағы сипатта болатыны сияқты бұл өзін-өзі талдау да көбінс қиялдағы сипатта болады. Бірақ өзін-өзі талдауды қажетсінудін өзі - дамыған адамның қажетті белгісі және нысаналы түрде өзін-өзі тәрбиелеудік алғы шарты. Н. А. Добролюбовтың жас кезіндсгі күнделігін оқығанда немесе Л. Н. Толстойдың «Жас өспірімін» өзінің күнделіктерімен салыстырғанда үнемі өзіне-өзі қанағаттанбайтын, өздері алдарына қойған кейде аңғал болғанымен шамадан тыс міндеттерді орындай алмай жүрген авторлардың ішкі драматизміне жаның ашады. Алайда бұл өзін-өзі талдаудың терендігі адамның күрделілігін бейнелейтінін, ал өзіне-биік талаптар қою - болашақтағы жетістіктердің бір шарты екенін көрмеуге болмайды.

Жас өспірімдік рефлекцияның тереңділігі мен интенсивтілігі көптеген әлеуметтік (әлеуметті тегі мен ортасы, білім деңгейі), жеке типодогиялык (иңтроверсияныц, экстраверсияпьщ дәреже-сі) жәнс өмірбаяндық (семьяда тәрбие алу жағдайлары, құрдастармен қарым-қатынас, оқыған кітаптардың сипаты) факторларға байланысты, бұлардың арақатынасы әлі жете зерттелмеген. Жас өспірімдердің біреулсрі оңашалықты ұнатса, енді екіншілері, керісінше, одан үрейлене қорқады, аз ғана уакыттың өзіне жалғыз қала алмайды, рефлексивтілігінің жетіспеушілігінен өздері ұғына алмайтын өз проблемаларынан қашқақтау үшін қарым-қатынаста болғысы келмей ме екен деген күдік туады. Ал, негізгі дені орташа жағдайда болады. Тәрбиеші бұл айырмашылықтарды біліп, ескеріп отыруға тиіс.

Өзін-өзі сыйлау және оның функциялары. Жске адамның көне-көп балаң жас өспірімдік шақта қалыптасатын ерекше маңызды белгісі - өзін-өзі сыйлау, яғни қорытындыланған өзін-өзі бағалау, өзін жскс адам ретінде қабылдау не қабылдамаудың дәрежесі. Өзін-өзі барынша сыйлау менменсудің нс сын тұрғысынан қарамаудың синонимі емес. Мұның мәнісі адам өзін өзгелерден нашармын не төменмін деп санамайды, өзін жақсы көреді деген сөз. Керісінше, өзін-өзі сыйлаудың төмендігі үнсмі көңіл толмаушылықты, өзін жек көруді, өз күшіне сенбеуді көрсетеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.