Дамыған және дамушы елдердің зейнетақы нарықтары

ЖОСПАР:

1. ЧИЛИДІҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ НАРЫҒЫ

2. ДАМЫҒАН ЖӘНЕ ДАМУШЫ ЕЛДЕРДІҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ НАРЫҚТАРЫ

ӘР ТҮРЛІ ЕЛДЕРДІҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ НАРЫҚТАРЫ

1. Жоғарыда атап өткендей, ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында көптеген елдер, соның ішінде Қазақстан да Чили үлгісіне негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне көшті. Чили зейнетақы жүйесінің қайта құрылуы ХХ ғасырдың 80-жылдарында болды. Бұған үрдіс ретінде мынадай себептер негіз болады. Чилидің экономикасы реттелген және құрылымдалған осы формасы сыртқы қарыздың дағдарысы жағдайында және бүгінгі таңдағы жаһандану жағдайында салыстырмалы табыстылықпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл елдегі әрбір жұмысшы санына қарттар саны бір мезгілде тепе-тең келіп, демографиялық жағдай қарауындағы жандар үлесінің күрт құлдырауымен сипатталды. Жұмысшы күші нарығының даму құбылысына ресми емес секторлардағы жаңа жұмысшы күшін құрудың үлесі жоғары болды.
80-жылдардың басында қаржылық дағдарыс елдің импорттау қабілетінің күрт төмендегенін білдірді. Сыртқы қарыз дағдарысынан арылу үшін жасалынған стратегиялық шаралардан мынадай қорытынды шығарылды:
• экспортты ынталандыру саясаты арқылы ашық сауданың агрессиялық саясаты;
• қор шоттарын абайлап ашу.
Осы кезде коммерциялық банктер мен шетелдік жеке инвесторлардың ел экономикасына капитал салымдарын жүргізуге қызығушылығы болмады. Жағдай халықаралық қаржылық ұғым тарапынан төтенше сыртқы қаржыландыруға елеулі салымдар арқасында ғана дұрысталып отырды. Елдің экспорттық секторына инвестициялау жағдайының жақсаруынан кейін ғана 1986 жылы импорттың өсу қарқыны қалпына келтірілді. Шетелдік капитал ағымын жаңартқаннан кейін, яғни 1989 жылдан бастап елдің сыртқы экономикалық жағдайы біршама жақсарды. Экспорттық үлгі екі кезеңде дамыды:
• Чили тауарлары үшін жаңа шетелдік нарықты іздеуде мемлекеттік қолдау саясаты;
• нақты еңбекақының күрт төмендеуі, салыстырмалы пайдасы бар салалардың бәсекелестігінің өзіне әсер еткен айырбас бағамының күшті төмендеуі.
50-інші жылдары Чили қоғамы басынан өткізген бала туудың азаюы, экономикалық қызметке әйелдердің көптеп тартылуы, қарттардың орташа өмір сүру ұзақтығының тұрақты өсуі секілді демографиялық ауытқу өндірістегі жұмыспен қамтуды көздейтін экономикалық саясатты жасауға және қарттардың зейнетақысын қаржыландырудың қажетті механизмін жасап шығаруға алып келді.
Бірақ, Чили экономикасын жаңа халықаралық коммерциялық және қаржылық нарықтарға тартуда елеулі әлеуметтік шығындар болды. Бүгінгі таңда мемлекет экономикалық өсуге жағымсыз әсерін тигізбейтін, бөлуді біркелкі жақсартуға мүмкіндік беретін әдістерді қолдану міндетін қойып отыр.
Елдегі макроэкономикалық тұрақтылықтың және жалпы экономикалық өсу үрдісінің анықталған дәрежесіне жете отырып, қазіргі уақытта мемлекет халқын тұрақты түрде жұмыспен қамту үшін жаңа жұмыс орнын құру мен өмір деңгейін жоғарылатуға кіретін экономикалық дамуды күшейтуге бағытталады. Мысалы, ХХ ғасырдың аяғында жан басына шаққандағы ЖІӨ 37%-ға өсті. Бүгінгі таңда жан басына шаққандағы ЖІӨ 5300 долларға жетті. Орташа айлық инфляция 3-тен 0,55%-ға дейін төмендеді. Зейнетақы жинақтары 1990 жылы жалпы қоғамдық өнімнің 24%-ын құраса, қазіргі уақытта 40%-ын құрайды. 1990 жылғы салыстырмалы банктік зейнетақы активтері 24,5%-ды құраса, қазіргі уақыта инфляцияны есепке алмағанда бір жылда орташа зейнетақы қорлары пайдалылығының 50%-ға жуығын құрайды.
Чилидегі зейнетақы реформалары капитал нарығының, тұрғын үй құрылысы, сақтандыру және басқа да нарықтардың дамуына әсер етті.
Чили зейнетақы жүйесі – бұл салымшылар жүргізген зейнетақы жарнамаларының жеке капиталына негізделген ынтымақты рөлде біртіндеп өтеуі бар жеке жинақтаушы жүйе. Бұл кезде салымшылар әкімшілік акционерлері болып табылмайды және өз қарттығын қамтамасыздандыруға жауапты. Мемлекет тек ең аз шамадағы зейнетақыға кепілдік береді.
Чилиліктерде мемлекеттік және жеке қорлар арасында таңдау құқығы болмады. Оларда тек зейнетақы қорларының әкімшілігі (ЗҚӘ-AМP) деп аталатын жеке жинақтаушы қорлар арасында таңдау болды.
Белгілі бір жағдайларға байланысты жинақтаушы жүйеге енбеген азаматтар ескі жүйеде қалды. Бұл топты өткен екі жылда табысы болмағандар, шет елде жүргендер және тағы басқалар құрайды. Ескі жүйенің қызмет етуі шамамен 2040 жылға дейін жалғасады деген болжамды зейнетақыны қалпына келтіру институты (ЗҚКИ) ұсынады.
Жаңа жүйеге кіргендер танымдылықпен байланысты емес және алушының тілегі бойынша жинақтаушы жүйеге сатылуы немесе берілуі мүмкін ескі жүйеден тану (мойындау) бондарын алады. Көптеген жағдайларда олар жинақтаушы жүйеде зейнетақы белгілеген кезде жинақталған қаражаттарға қосылады.
Зейнетақы қорларының әкімшілігі толық операторлар болып табылады. Ол зейнетақы жарналарын тарту, сондай-ақ қаржылық құралдарға зейнетақы жинақтарын инвестициялаумен айналысады. Заңдардың сақталуы мен пруденциалдық нормативтердің орындалуын бақылауды, бағалы қағаздар бойынша суперинтенданттардың әдістемелік басқарылуын AFP жүзеге асырады. Чилидің Орталық банкі инвестиция портфелін диверсификациялауды белгілеу бөліміне бақылау жүргізіледі. Демек, AFP ең аз шамадағы табыстылық бойынша талаптарды орындауы қажет. Егер олар орындалмаса, онда AFP олардың орнын зейнетақы жинақтарынан 1%-ы мөлшерінде құрылуы тиіс резервті қорлар есебінен толтырылады. Егер

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ысқақов У.М., Боқаев Д.Т., Рузиева Э.А.
Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 298 бет.