Топырақтың өсімдіктің қоректенуіне байланысты ерекшеліктері
Топырак — құрамындағы әртүрлі элемеңттердің косындылары өзара әрекеттесіп байланыстылықта болатын жнынтық. Топырак ерітіндісінде өсімдік қоректенетін минералдық элементтердің мөлшері өте аз. Олардың басым мөлшері топырақтың коллоидты бөліктерімен байланысқан (адсорбцпяланган) күйде болады. Көптеген коректік заттар топырақта суда еритін минералдар немесе органикалық қосыпдылар күиінде кездеседі.
Топырақтың тек өзінде ғаңа өсірілген өсімдіктер өте нашар өсіп дамиды. Бұл тоиырақ ерітіндісінің қоректік минералдық заттарға өте тапшы болатындығын дәлелдейді. Демек, әсімдік топырактағы байланысқан және ерімейтін минералдық заттарды пайдалануға қабілетті болуы қажет.
Топырақтағы өсімдік қоректенетін заттар қор күйде — суда еріген (топырақ ерітіндісі), өсімдікке оңай сіңетін, бірақ тез шайылып кететін; топырақ коллоидтарының бетінде байланысқан, шайылмайтын, бірақ өсімдікке иондардың алмасуы арқылы сіңетін; өсімдіктен бөлінетін иондармен (Н+) алмасып, өсімдікке қиындықпен сіңетін анорганикалық тұздар (сульфаттар, фосфаттар, карбонаттар) күйінде болады.
Топырақтың еритін заттарды бойына сіңіріп, мықты ұстап түруылық қасиеті оның сіңіргіштік қабілеті деп, ал осы қабілетті пайда ететін топырақтың коллоидты бөлігі, топырақтың сіңіргіш жиынтығы (ТСЖ) ден аталады. К.К.Гедройцтың топырақ коллоидтарының барлық уақытта, түрліші катиондармен қаныққан күйде болатындығын анықтады. Осы катиондардың әр қайсысы топырақ ертіндісіндегі катиондармен алмасу реакцияларына қатысады. Олардың топырақтың 100 г-на есептегендегі милоиграмм-эквиваленттік мөлшері-сіңіру сиымдылығы деп аталады. Заттардың топыраққа сіңуінің бес түрі бар.
1. Механикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың куысты-саңылаулы дене ретінде ірі бөліктелген заттарды бойына ұстап қалу қасиеті ( сүзігі сияқты).
2. Физикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың қатты бөлігі мен топырақ ертіндісінің жанасқан жерінде беттік кернеуге байланысты майда бөлшектердің –иондардың шоғырлануы (концентрациясының жоғарылауы, адсорбциялануы).
3. Физикалық –химиялық сіңіру қабілеті. Элементтердің біразы топырақ бөліктерінің, немесе ертінді бетінде адсорбцияланады да, басқалары топырақ бөлшектерімен химиялық алмасу реакцияларына қатысады.
4. Химиялық сіңіру қабілеті. Топыраққа енген заттардың ерімейтін қосындыларға айналуы. Мысалы, кальцийі мол топырақ фосфорлы тұздар енгенде өте нашар еритін қосынды Са3 (РО4) 2 пайда болады.
5. Бактериялардың, саңырауқұлақтардың және басқа микроорганизмдердің тіршілік эәрекеттеріне байланысты элементтердің сіңуі.
Топырақтың тек өзінде ғаңа өсірілген өсімдіктер өте нашар өсіп дамиды. Бұл тоиырақ ерітіндісінің қоректік минералдық заттарға өте тапшы болатындығын дәлелдейді. Демек, әсімдік топырактағы байланысқан және ерімейтін минералдық заттарды пайдалануға қабілетті болуы қажет.
Топырақтағы өсімдік қоректенетін заттар қор күйде — суда еріген (топырақ ерітіндісі), өсімдікке оңай сіңетін, бірақ тез шайылып кететін; топырақ коллоидтарының бетінде байланысқан, шайылмайтын, бірақ өсімдікке иондардың алмасуы арқылы сіңетін; өсімдіктен бөлінетін иондармен (Н+) алмасып, өсімдікке қиындықпен сіңетін анорганикалық тұздар (сульфаттар, фосфаттар, карбонаттар) күйінде болады.
Топырақтың еритін заттарды бойына сіңіріп, мықты ұстап түруылық қасиеті оның сіңіргіштік қабілеті деп, ал осы қабілетті пайда ететін топырақтың коллоидты бөлігі, топырақтың сіңіргіш жиынтығы (ТСЖ) ден аталады. К.К.Гедройцтың топырақ коллоидтарының барлық уақытта, түрліші катиондармен қаныққан күйде болатындығын анықтады. Осы катиондардың әр қайсысы топырақ ертіндісіндегі катиондармен алмасу реакцияларына қатысады. Олардың топырақтың 100 г-на есептегендегі милоиграмм-эквиваленттік мөлшері-сіңіру сиымдылығы деп аталады. Заттардың топыраққа сіңуінің бес түрі бар.
1. Механикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың куысты-саңылаулы дене ретінде ірі бөліктелген заттарды бойына ұстап қалу қасиеті ( сүзігі сияқты).
2. Физикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың қатты бөлігі мен топырақ ертіндісінің жанасқан жерінде беттік кернеуге байланысты майда бөлшектердің –иондардың шоғырлануы (концентрациясының жоғарылауы, адсорбциялануы).
3. Физикалық –химиялық сіңіру қабілеті. Элементтердің біразы топырақ бөліктерінің, немесе ертінді бетінде адсорбцияланады да, басқалары топырақ бөлшектерімен химиялық алмасу реакцияларына қатысады.
4. Химиялық сіңіру қабілеті. Топыраққа енген заттардың ерімейтін қосындыларға айналуы. Мысалы, кальцийі мол топырақ фосфорлы тұздар енгенде өте нашар еритін қосынды Са3 (РО4) 2 пайда болады.
5. Бактериялардың, саңырауқұлақтардың және басқа микроорганизмдердің тіршілік эәрекеттеріне байланысты элементтердің сіңуі.
Топырақтың өсімдіктің қоректенуіне байланысты ерекшеліктері
Топырак — құрамындағы әртүрлі элемеңттердің косындылары өзара
әрекеттесіп байланыстылықта болатын жнынтық. Топырак ерітіндісінде өсімдік
қоректенетін минералдық элементтердің мөлшері өте аз. Олардың басым мөлшері
топырақтың коллоидты бөліктерімен байланысқан (адсорбцпяланган) күйде
болады. Көптеген коректік заттар топырақта суда еритін минералдар немесе
органикалық қосыпдылар күиінде кездеседі.
Топырақтың тек өзінде ғаңа өсірілген өсімдіктер өте нашар өсіп дамиды.
Бұл тоиырақ ерітіндісінің қоректік минералдық заттарға өте тапшы
болатындығын дәлелдейді. Демек, әсімдік топырактағы байланысқан және
ерімейтін минералдық заттарды пайдалануға қабілетті болуы қажет.
Топырақтағы өсімдік қоректенетін заттар қор күйде — суда еріген
(топырақ ерітіндісі), өсімдікке оңай сіңетін, бірақ тез шайылып кететін;
топырақ коллоидтарының бетінде байланысқан, шайылмайтын, бірақ өсімдікке
иондардың алмасуы арқылы сіңетін; өсімдіктен бөлінетін иондармен (Н+)
алмасып, өсімдікке қиындықпен сіңетін анорганикалық тұздар (сульфаттар,
фосфаттар, карбонаттар) күйінде болады.
Топырақтың еритін заттарды бойына сіңіріп, мықты ұстап түруылық
қасиеті оның сіңіргіштік қабілеті деп, ал осы қабілетті пайда ететін
топырақтың коллоидты бөлігі, топырақтың сіңіргіш жиынтығы (ТСЖ) ден
аталады. К.К.Гедройцтың топырақ коллоидтарының барлық уақытта, түрліші
катиондармен қаныққан күйде болатындығын анықтады. Осы катиондардың әр
қайсысы топырақ ертіндісіндегі катиондармен алмасу реакцияларына қатысады.
Олардың топырақтың 100 г-на есептегендегі милоиграмм-эквиваленттік мөлшері-
сіңіру сиымдылығы деп аталады. Заттардың топыраққа сіңуінің бес түрі бар.
1. Механикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың куысты-саңылаулы дене
ретінде ірі бөліктелген заттарды бойына ұстап қалу қасиеті (
сүзігі сияқты).
2. Физикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың қатты бөлігі мен
топырақ ертіндісінің жанасқан жерінде беттік кернеуге
байланысты майда бөлшектердің –иондардың шоғырлануы
(концентрациясының жоғарылауы, адсорбциялануы).
3. Физикалық –химиялық сіңіру қабілеті. Элементтердің біразы
топырақ бөліктерінің, немесе ертінді бетінде адсорбцияланады
да, басқалары топырақ бөлшектерімен химиялық алмасу
реакцияларына қатысады.
4. Химиялық сіңіру қабілеті. Топыраққа енген заттардың ерімейтін
қосындыларға айналуы. Мысалы, кальцийі мол топырақ фосфорлы
тұздар енгенде өте нашар еритін қосынды Са3 (РО4) 2 пайда
болады.
5. Бактериялардың, саңырауқұлақтардың және басқа
микроорганизмдердің тіршілік эәрекеттеріне байланысты
элементтердің сіңуі.
Топырақтың органикалық бөлігінде біраз мөлшерде физиологиялық ырықты —
витаминдер, тиамин, рибофлавин, биотин, гетероа уксин, гиббереллин,
ферменттер сияқты заттар да болады.
Тамыр жүйесі өсімдікті топыраққа бекітіп, су мен минералдық
элементерді сіңіріп, бірінші болып оларды зат алмасуға енгізетін, өсімдік
ұлпалары мен. органдарына тасымалдап, тарататын мүшс болып есептеледі.
Сонымен қатар, тамырда көптеген биосинтездік процестер жүзеге асады.
Тамыр жүйесінің топырақта тереңдеп, жайылып өсу деңгейі өсімдіктердің
қоректік заттарды игерудегі ерекшеліктерін аныктай ды. Барлық өсімдіктерде
қоректік заттардың негізгі бөлігін тамырдың жас, өсіп тұратын беліктері
сіңіреді.
Тамырдың жалпы сіңіргіштік ауданының ұлғаюы тамыр түкшелеріне тығыз
байланысты, кейде тамырдың түкшелер аймағы заттарды сіңірудегі негізгі
белсенді бөлігі деп қаралады. Тамырдың жалпы, соның ішінде белсенді,
сіңіргіш ауданыпың ең жоғарылап үлғаюы өсімдіктің гүлдену кезеңіне тура
келеді.
Тамыр түкшелерінің пайда болуы мен даму деңгейі өсімдікісрдің тіршілік
орталығына тығыз байланысты. Мысалы, өсімдікті суда және ылғалы мол құмда,
топырақта қолдан,!(ыдыстарда) өсіргенде тамыр түкшелері пайда болмайды
немесе өте мардымсыз болады.
Тамыр жүйесінің әрекеті өсімдіктің жер үстілік мүшелеріпс тығыз
байланысты. Тамырда біраз физиологиялық ырықты заттар, амин қышқыддары және
белоктар да синтезделеді. Тамырға сіңген қорсктік заттардың барлығы жоғары
мүшелерге түгелінең тасымалдан бай, біразы тамырдағы зат алмасу
реакцияларына қатысып күрделі өзгерістерге түседі.
Өсімдіктің өсіп жетілген төменгі жапырақтарынан тамырға сахароза
тасымалданады. Тамырға енген сахароза тамырдың өзіндегі зат алмасуға, есуге
жөне есіп жетілген клеткалардың физиологиялық ырықты деңгейін сүйемелдеуге,
сыртқа бөлінетін заттардың тұзілуіне жопс нөршырынмен бірге жоғары
органдарға ауысатын заттардың құралуыпа, яіпи гамырдың синтездік қызметін
қамтамасыз етуге жұмсалады.
Тамырдағы алуан түрлі органикалық қышқылдар да сахарозаның өзгеруі
нәтижесінде пайда болады. Өсімдіктің тамырынан сыртқа бөлінетін заттарға
ассимиляттардың өте аз бөлігі жұмсалады. Мысалы, бұршақ тектес
өсімдіктердің тамырынан бөлінетін заттардың құрамында жапыракқа С02 күйінде
енген көміртегінің тек 0,5-0,7 %-тейі ғана болады, Тамырдан бөлінетін
заттардың құрамында қанттар, амин қышқылдары, органикалық қышкылдар және
өте аз мелшерде витамимдср, ферменттер, этилен кездеседі.
Нәршырынның құрамында өсімдіктің өсуін реттейтін қосындыларға
жататын цитокининдер де кездеседі.
Тамыр жүйесінің ең сыртқы, топырақ бөлшектерімен тікелей жанасатын
ұлпасы, оның клеткалары топырақтағы судың және қоректік элементтердің
өсімдікке ену жолындағы ең бірінші кедергі болып саналады.
Иондардың клетка қабығы арқылы сіңуі. Клетка қабығы алғашқы, кайталама
(екінші) деп аталатын екі қабаттан құрылады. Алғашқы (бірінші) қабық өзара
айқыш-үйқыш ретсіз өрілген целлюлоза талшықтарынан тұзіледі. Талтықтардың
аралары аморфты, қоймалжың затпен желімделіп жалғасады. Осы қабаттағы-
колденеңі 5-20 нм шамасында болатын толып жатқан саңылаулар, өзекшелер
арқылы иондар кедергісіз өте алады. Талшықтарды өзара байланыстыратын
маірпкс (қоймалжьщ) құрамындағы пектиндерде урон қышқылдары полимерлерінің
карбоксилді (СООН) топтары болады. Олардың сулы ортада диссоциялануынан Н+
бөлініп, карбоксил СОО анионына айналады. Сонымен клетканың қабығындағы
теріс зарядты пектинді қосындылар қоректік тұздардағы оң зарядты (Са24,
Мg2+, К+, ИН4+) катиондарды өзіне тартып байланыстырып, олардың одан әрі
жыл-жуып тежейді. Теріс зарядты аниондар (К03, Н2Р043, 804),
керісінше клстка қабығынан кейін тебіліп, оңайлықгіен ене алмайды,
Корші орналасқан екі клетканың өсу барысында алғашқы қабықтың екі
жағынан, қалыңдауы арқылы біртіндеп екінші (қайталама) қабық қалыптасады.
Енді целлюлоза талшықтарының аралары зарядсыз лигниңдерден құралатын затпен
желімделіп, цементтеліп, жым-дасып қалады. Сондықтан оның әткізгіштігі
алғашқы қабыққа қарағанда мардымсыз болады.
Иондардың клетка қабықтары арқылы жылжуы ірігуге (диффузия), аздап,
жалпы ағынға байланысты. Ірігудің қозғағыш күші — еріген заттардың қоюлық
(концентрациялық) айырмашылығында, еріген заттардың еріткішпен бірге жалпы
ағыны гидростатикалык, қысым айырмашылығына тәуелді болады.
Йондардың бос кеңістік — апопластық жылжу жолы. Иондар, клетка
қабықтары арқылы, протопластан тыс траснпирациялык, ағынмен жылжи алады.
Өсімдіктің барлық клеткалары өзара қабықтары арқылы, үздіксіз жалғасқан
түтіктер жүйесі — апопласт болып жалғасады. Су және онда еріген заттар.
осы түтікшелер арқылы жылжығанда айтарлықтай кедергіге тап болмайды.
Сонымен, тамырдың белгілі бір көлеміне сырттан-ерйіңді оңай ене алады:
Тамырдағы болжамды бос кеңістік деп аталатын осы бөлігінде еріген заттар
өзшің жолында мембраналық кедергілерді кездестірмейді.
Апопласт бір жағынан топырақ ерітіндісімен (тамыр), екінші шетімен
(жапырақта) атмосферамен шектеседі. Сондықтан, жапырақтағы судың аз да
болса азаюы оның тамыр арқылы сіңуіне бірден әсерін тигізеді. Сумен бірге
ондағы еріген заттар, соның ішіндсгі тұздар иондары да клетка аралықтарына,
қабықтың целлюлозалық талшықтар арасындағы саңылауларға іркілмей сіңе
алады.
Дегенмен иондар тамырдан сабаққа, одан әрі жоғарғы мүшслерге (өркен,
жапырақ) жылжуы керек. Ол үшін олар алдымен тамырдың сыртқы ұлпаларынан
ішкі ксилемалық түтіктеріне дейінгі аралық ұлпалар арқылы өтуі қажет.
Тамырдың айналасынан жан-жақты жалғасқан апопластық жол, тамыр жуандығының
орта шеніне жақындағаңда, өте тығыз эңцодерма кедергісімен бәлініп қалады.
Көптеген иопдардың жылжуы, негізінен, симпласт арқылы жүзеге асады.
Бұнда зат алмасу процесіне қажетті азотты, коміртекті, фосфорлы қосындылар
қарқындылау, ал күкіртті, кальцийлі, хлорлы қосындылар баяулау енеді. Басқа
иоңдар зат алмасу бақылауыіа ілікпсйді десе де болады. Заттардың симпластық
жыджуында елеуге тұрарлық қызметті вакуоль орындайды.
Иондардың тамырдың сыртқы ұлпаларынан ксилема түтіктеріне дейін
тасымалдануының негізгі жолы симпласт болатьшдығы долелденді.
Көптеген иоңдар ксилемаға жетпей-ақ зат алмасу процестсріне қатысып,
өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, топырактан тамырға нитрат анионы Ж3 күйінде
сіңген азот тамыр ұлпалары арқылы жылжу жолында түрліпіе өзгерістерге
үшрап, орталык шоққа амин қышқылдар түрінде ғана енеді. Бұндай күрделі
өзгерістер тек тірі протопласта ғана; яғни симпласт арқылы жьілжьіғьгнда
ғана жүзеге асуы мүмкін.
Тамырдың радиусы арқылы жылжу жолында иондардың конентрациясы
жоғарылайды. Калий, фосфор және басқа да өсімдікке қажеттілеу иондардың
нәршырындағы мөлшері бірнешеден ондаган есеге дейін жоғарылайды.
Өздерінің жылжу жолында иондар іріктелінеді. Яғни, тамыр ұлпа-
лары иондарды талғап енгізіп, өзі арқылы іріктеп откізеді. Өсімдіктер
тіршілігінің, немесе жеке ұлпалар дамуының белгілі кезеңдеріндегі
зат алмасуға қажеттілеу иондар көбірек өзгерістерге ұшырайды. Тамырға
шектен тыс мөлшерде енген, немесе сол мезгілде қажетсіз
элементтер тамыр ұлпаларында іркіліп қалады. Демек, иопдардың
талғамдылықпен іріктелуі де олардың симпласт арқылы жылжуына
байланысты.
Қоректік заттардың таңдалмалы сіңуі, өсімдіктің құрылымының барлық
деңгейінде цитоплазмаға енген қажетсіз иондар ерекше иондык насостар
арқылы бөлініп шығарылады. Организмдік деңгейде олар жапырақ бетіне ерекше
тұздық безшелер арқылы бөлінеді де, одан жауын-шашын суымен шайылып кетеді.
Кей кезде қажетсіз заттар флоэманың елек төріздес түтікшелеріне
ығыстырылып, олар-дан тамырға ауысып, қайтадан топырақка бөлінеді. Ұлпалық
деңгей-де талғамдылық тамыр клеткаларының вакуольдеріне байланысты іске
асырылады.
Әрбір жеке клеткадағы вакуоль қажетсіз, немесе зиянды заттарды, сондай-
ақ зат алмасудың керексіз қалдықтарын жинактап сақтайтын қойма қызметін
атқарады. Тамыр симпласты арқылы цитоплазмамен қоса жылжитын иондар ағыны
ондаған клетка вакуольдерін жанай өтетіндіктен қажетсіз иондардың біразы
вакуольдерге барып түседі. Бұнда организмге қажетсіз, немесе зиянды иондар
ұзаққа сақталады да, қажетті, бірақ уақытша артық мөлшердегі иондар біраз
сақталғаннан кейін, қажет кезінде, вакуольден сим-пластқа ауысып, қайтадан
пайдаланылады.
Сонымен, тамыр жүйесі бұрыннан белгілі сіңіргіштік, синтездік
қабілеттіліктерімен қатар, олардан маңыздылығы томен емес үлестірушілік те
қызмет атқарады.
Иондардың клетка мембраналары арқылы тасымалдануы. Иондар агыиып
электрлік қуатпен (ток) салыстыруға болады. Себебі, ион бір жагыпап
бөлікіие, екіншіден — заряд. Қатты (металл) өткізгіштердегі тек
электрондык, сұйық (соның ішінде биологиялық) жүйелерде иондык деп
қаралады. Ом заңына байланысты электр куаты (1) кернеуге (II) тура
байланысты да, (К) электроөткізгіштігіне (К.) кері байланыста болады. Осы
зандылыққа үксас иондардың жылжуын түсіну үшін қозғағыш күшті және
өтгізгіштіктің негізін анықтау кажет, Иондардың симпластық және апопластық
ағынының қозғаушы күштері концентрациялық және гидростатикалық
айырмашыдықтар екенін, иондардың тасымалдануы бос кеңістік (апопласт) және
плазмодесмалардың (симпласт) құрылыстык ерекшеліктеріне байланыстылығын
жоғарыда байқадық.
Клетканың иондарды талғамдылықпен сіңіруі негізінен мембраналарға
байланысты. Мембрананың негізгі құрылысын бөліктері фолипидтер мен
белоктар болатындығы белгілі. Фосфолипид молекуласының полярлы бас жағы
сыртқа қарай жайғасып, сумен байланысады да, ұзын көмірсутекті құйрық
жағы (гидрофобты) мембрананын іш жағында орналасады.
Осы өте күрделі құрылысты жиынтықта екі түрлі реттеліп орналасқан
құрылымдар — ламеллярлық (қабаттасқан) және мицеллярлық (түйіртпектелген)
болуы мүмкін. Фосфолипидті осы құрылымдардың үстінде, олардың зарядты
басымен электростатикалық байланысқан белоктың қабаты жайылып орналасады.
Ламеллярдық және мицеллярлық құрылымдардың жанасқан жерлерінде, немесе
екі мицелла араларында құрылыстық белок қабат-тары өзара жанасып,
гидрофильді белокты саңылаулар, немесе озек-шелер пайда болады.Олар арқылы
иондар және кішірек молекула-пр мембраналардан ерсілі-қарсылы өде алады.
Әр түрлі мембраналар матриксінде, олардың құрылысындағы ерекшеліктерін
сипаттайтын қосымша бөлікшелер орналасады. Осы қосымша бөліктер цитоплазма,
вакуоль, хлоропласт және митохон-дрия мембраналарының қызметтері,
қасиеттері жағынан өзара үқсас еместігін анықтайды. Осындай қосымша
құрылымдар екі түрде кездеседі, Біреулері - иондарды талғамды откізетін
өзекшелер, екіншілері - функциялық белок-ферменттер.
Мембраналардың бет жағыңда жайылып орналасқан құрылыстық белоктарға
карағаңда функциялык белоктар доңгелектеніңкіреген, жи-пақылау күйде
болады. Осы белоктардың басым көпшілігі фер-менттер екендігі, олардың
ішінде тасымалдаушылар деп аталатын АТФ-азалар да болатындығы анықталды.
Олар, кейінгі кезде белгілі болган, иондык насостардың молекулалық негізі
болып есептеледі.
Функциялық белоктар доңгелекшелері өте ірілеу келетіндіктен, олардың
мембранадағы ауданын олшеуге болады. Осыған байланыс-ты қызметі жағынан
іріктелу мембраналарда көбірек орын алатын-дығы анықталды. Мысалы,
хлоропласт мембраналарының 45 ауда-нып осы құрылымдар алып жатады.
Қазіргі кездегі көзқарастарға сәйкес иондар мен әр түрлі қосындылар
мембраналардың липидтік бөлігінен мынадай жолдармен өтеді деп ұйғарылады:
1. Липидтік бөліктер арқылы, липидтерде еритін заттардың жай
ірігуі (диффузия).
2. Гидрофилді заттардың липофилді ауыстырушылардың комегімен жеңіл
ірігуі.
Гидрофилді - иондық өзекшелер арқылы жәй ірігу.
Заттардың ырықты ауыстырушылардың — насостардың қатысуымен ауысуы.
5. Заттардың пиноцитоз құбылысына байданысты енуі.
Иондар ағынының барлық түрлері ырыкты және ырыксыз деген екі топка
бөлінеді. Ырықты тасымалдану деп заттардың мембраналар арқылы
электрохимиялық айырмашылыққа қарсы, зат алмасу энергиясын (АТФ) пайдалану
арқылы ауысуын айтады. Ырықсыз тасымалдануға заттардың ірігу жолымен
концентрациялық (химиялық) және электрохимиялық айырмашылық бағытымен
жылжуы жатқызылады.
Біздің ұйғаруымызша, өсімдік тамыр жүйесі аркылы және басқа мүшелері
арқылы (сабақ, жапырақ, т.б.) заттардың сырттан ішке қарай жылжуы, оң
немесе кері бағытта жылжу түрлері, негізінен, өсімдік тіршілігіне
байланысты зат алмасу процестерімен реттеледі.
Бүдан, өсімдік денесіне сырттан тек зат алмасуға, яғни, тіршілікке
қажетті заттар ғана енеді деген қорытынды жасауға болмайды. Негізінен, жәй
ірігу жалпы ағынға байланысты кейбір керексіз иондар мен қосындылардың
енетіндігін дәлелдеуді қажет етпейді.
Қоректік заттардың өсімдік мүшелеріне тасымалдануы. Тамыр ұлпаларына
енген иондар зат алмасу құбылыстарына қатысу нәтижесінде өзгерген, немесе
өзгермеген күйде ксилема нөршырынының құрамына қосылады. Нәршырын заттардың
(судың) өрлеу ағынына байланысты өркендерге ауысып, жапырақ және сабақ
клеткаларына сіңеді. Оның құрамында органикалық және минералдық заттар
болады. Органикалық заттардың құрамы өсімдік түрлеріне және иоңдардың
тегіне байланысты түрліше болуы мүмкін.
Тамырда ырықтығы жоғары нитратредуктаза болған жағдайда нор-шырында
амип кышқылдардың мөлшері көбірек болады. Мысалы, кейбір өзі әрттеулердің
потижелеріне қарағанда жүгерінің наршырынындағы жалпы азоттың тең жартысы
органикалық қосындылардың, ен алдымен глутамин, аспарагин және лизиннің
үлесіне тиеді.
Ксилема арқылы тасымалданатын иондардъщ жылжу жылдам-
дыгі.і да біркелкі болмайды.
Мезофилл клеткаларының плазмалеммасына жеткен ерітінді
коицснтрациясы тамыр клеткаларындағы ерітіндіге қарағанда жоғарылау болады.
Әдетте, транспирация нәтижесінде буланатын судың көлемі жапырак,
клеткаларының көлемінен 5-10 есе артық. Осыған байдднысгы клеткадағы
осмостық қысымды залалды деңгейге жеткізбейтін үшін түрлі себептер бар деп
ұйғарылады:
Ері гіндідегі тұз түнбаға айналады.
Тұздар жапырақтан бөлінеді.
Тұздар осмостық қысымның жоғарылауына төзімді клеткаларға, немесе ерекше
құрылымдарга жиналады.
Топырақтағы қоректік заттардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Топырак — құрамындағы әртүрлі элемеңттердің косындылары өзара
әрекеттесіп байланыстылықта болатын жнынтық. Топырак ерітіндісінде өсімдік
қоректенетін минералдық элементтердің мөлшері өте аз. Олардың басым мөлшері
топырақтың коллоидты бөліктерімен байланысқан (адсорбцпяланган) күйде
болады. Көптеген коректік заттар топырақта суда еритін минералдар немесе
органикалық қосыпдылар күиінде кездеседі.
Топырақтың тек өзінде ғаңа өсірілген өсімдіктер өте нашар өсіп дамиды.
Бұл тоиырақ ерітіндісінің қоректік минералдық заттарға өте тапшы
болатындығын дәлелдейді. Демек, әсімдік топырактағы байланысқан және
ерімейтін минералдық заттарды пайдалануға қабілетті болуы қажет.
Топырақтағы өсімдік қоректенетін заттар қор күйде — суда еріген
(топырақ ерітіндісі), өсімдікке оңай сіңетін, бірақ тез шайылып кететін;
топырақ коллоидтарының бетінде байланысқан, шайылмайтын, бірақ өсімдікке
иондардың алмасуы арқылы сіңетін; өсімдіктен бөлінетін иондармен (Н+)
алмасып, өсімдікке қиындықпен сіңетін анорганикалық тұздар (сульфаттар,
фосфаттар, карбонаттар) күйінде болады.
Топырақтың еритін заттарды бойына сіңіріп, мықты ұстап түруылық
қасиеті оның сіңіргіштік қабілеті деп, ал осы қабілетті пайда ететін
топырақтың коллоидты бөлігі, топырақтың сіңіргіш жиынтығы (ТСЖ) ден
аталады. К.К.Гедройцтың топырақ коллоидтарының барлық уақытта, түрліші
катиондармен қаныққан күйде болатындығын анықтады. Осы катиондардың әр
қайсысы топырақ ертіндісіндегі катиондармен алмасу реакцияларына қатысады.
Олардың топырақтың 100 г-на есептегендегі милоиграмм-эквиваленттік мөлшері-
сіңіру сиымдылығы деп аталады. Заттардың топыраққа сіңуінің бес түрі бар.
1. Механикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың куысты-саңылаулы дене
ретінде ірі бөліктелген заттарды бойына ұстап қалу қасиеті (
сүзігі сияқты).
2. Физикалық сіңіру қабілеті. Топырақтың қатты бөлігі мен
топырақ ертіндісінің жанасқан жерінде беттік кернеуге
байланысты майда бөлшектердің –иондардың шоғырлануы
(концентрациясының жоғарылауы, адсорбциялануы).
3. Физикалық –химиялық сіңіру қабілеті. Элементтердің біразы
топырақ бөліктерінің, немесе ертінді бетінде адсорбцияланады
да, басқалары топырақ бөлшектерімен химиялық алмасу
реакцияларына қатысады.
4. Химиялық сіңіру қабілеті. Топыраққа енген заттардың ерімейтін
қосындыларға айналуы. Мысалы, кальцийі мол топырақ фосфорлы
тұздар енгенде өте нашар еритін қосынды Са3 (РО4) 2 пайда
болады.
5. Бактериялардың, саңырауқұлақтардың және басқа
микроорганизмдердің тіршілік эәрекеттеріне байланысты
элементтердің сіңуі.
Топырақтың органикалық бөлігінде біраз мөлшерде физиологиялық ырықты —
витаминдер, тиамин, рибофлавин, биотин, гетероа уксин, гиббереллин,
ферменттер сияқты заттар да болады.
Тамыр жүйесі өсімдікті топыраққа бекітіп, су мен минералдық
элементерді сіңіріп, бірінші болып оларды зат алмасуға енгізетін, өсімдік
ұлпалары мен. органдарына тасымалдап, тарататын мүшс болып есептеледі.
Сонымен қатар, тамырда көптеген биосинтездік процестер жүзеге асады.
Тамыр жүйесінің топырақта тереңдеп, жайылып өсу деңгейі өсімдіктердің
қоректік заттарды игерудегі ерекшеліктерін аныктай ды. Барлық өсімдіктерде
қоректік заттардың негізгі бөлігін тамырдың жас, өсіп тұратын беліктері
сіңіреді.
Тамырдың жалпы сіңіргіштік ауданының ұлғаюы тамыр түкшелеріне тығыз
байланысты, кейде тамырдың түкшелер аймағы заттарды сіңірудегі негізгі
белсенді бөлігі деп қаралады. Тамырдың жалпы, соның ішінде белсенді,
сіңіргіш ауданыпың ең жоғарылап үлғаюы өсімдіктің гүлдену кезеңіне тура
келеді.
Тамыр түкшелерінің пайда болуы мен даму деңгейі өсімдікісрдің тіршілік
орталығына тығыз байланысты. Мысалы, өсімдікті суда және ылғалы мол құмда,
топырақта қолдан,!(ыдыстарда) өсіргенде тамыр түкшелері пайда болмайды
немесе өте мардымсыз болады.
Тамыр жүйесінің әрекеті өсімдіктің жер үстілік мүшелеріпс тығыз
байланысты. Тамырда біраз физиологиялық ырықты заттар, амин қышқыддары және
белоктар да синтезделеді. Тамырға сіңген қорсктік заттардың барлығы жоғары
мүшелерге түгелінең тасымалдан бай, біразы тамырдағы зат алмасу
реакцияларына қатысып күрделі өзгерістерге түседі.
Өсімдіктің өсіп жетілген төменгі жапырақтарынан тамырға сахароза
тасымалданады. Тамырға енген сахароза тамырдың өзіндегі зат алмасуға, есуге
жөне есіп жетілген клеткалардың физиологиялық ырықты деңгейін сүйемелдеуге,
сыртқа бөлінетін заттардың тұзілуіне жопс нөршырынмен бірге жоғары
органдарға ауысатын заттардың құралуыпа, яіпи гамырдың синтездік қызметін
қамтамасыз етуге жұмсалады.
Тамырдағы алуан түрлі органикалық қышқылдар да сахарозаның өзгеруі
нәтижесінде пайда болады. Өсімдіктің тамырынан сыртқа бөлінетін заттарға
ассимиляттардың өте аз бөлігі жұмсалады. Мысалы, бұршақ тектес
өсімдіктердің тамырынан бөлінетін заттардың құрамында жапыракқа С02 күйінде
енген көміртегінің тек 0,5-0,7 %-тейі ғана болады, Тамырдан бөлінетін
заттардың құрамында қанттар, амин қышқылдары, органикалық қышкылдар және
өте аз мелшерде витамимдср, ферменттер, этилен кездеседі.
Нәршырынның құрамында өсімдіктің өсуін реттейтін қосындыларға
жататын цитокининдер де кездеседі.
Тамыр жүйесінің ең сыртқы, топырақ бөлшектерімен тікелей жанасатын
ұлпасы, оның клеткалары топырақтағы судың және қоректік элементтердің
өсімдікке ену жолындағы ең бірінші кедергі болып саналады.
Иондардың клетка қабығы арқылы сіңуі. Клетка қабығы алғашқы, кайталама
(екінші) деп аталатын екі қабаттан құрылады. Алғашқы (бірінші) қабық өзара
айқыш-үйқыш ретсіз өрілген целлюлоза талшықтарынан тұзіледі. Талтықтардың
аралары аморфты, қоймалжың затпен желімделіп жалғасады. Осы қабаттағы-
колденеңі 5-20 нм шамасында болатын толып жатқан саңылаулар, өзекшелер
арқылы иондар кедергісіз өте алады. Талшықтарды өзара байланыстыратын
маірпкс (қоймалжьщ) құрамындағы пектиндерде урон қышқылдары полимерлерінің
карбоксилді (СООН) топтары болады. Олардың сулы ортада диссоциялануынан Н+
бөлініп, карбоксил СОО анионына айналады. Сонымен клетканың қабығындағы
теріс зарядты пектинді қосындылар қоректік тұздардағы оң зарядты (Са24,
Мg2+, К+, ИН4+) катиондарды өзіне тартып байланыстырып, олардың одан әрі
жыл-жуып тежейді. Теріс зарядты аниондар (К03, Н2Р043, 804),
керісінше клстка қабығынан кейін тебіліп, оңайлықгіен ене алмайды,
Корші орналасқан екі клетканың өсу барысында алғашқы қабықтың екі
жағынан, қалыңдауы арқылы біртіндеп екінші (қайталама) қабық қалыптасады.
Енді целлюлоза талшықтарының аралары зарядсыз лигниңдерден құралатын затпен
желімделіп, цементтеліп, жым-дасып қалады. Сондықтан оның әткізгіштігі
алғашқы қабыққа қарағанда мардымсыз болады.
Иондардың клетка қабықтары арқылы жылжуы ірігуге (диффузия), аздап,
жалпы ағынға байланысты. Ірігудің қозғағыш күші — еріген заттардың қоюлық
(концентрациялық) айырмашылығында, еріген заттардың еріткішпен бірге жалпы
ағыны гидростатикалык, қысым айырмашылығына тәуелді болады.
Йондардың бос кеңістік — апопластық жылжу жолы. Иондар, клетка
қабықтары арқылы, протопластан тыс траснпирациялык, ағынмен жылжи алады.
Өсімдіктің барлық клеткалары өзара қабықтары арқылы, үздіксіз жалғасқан
түтіктер жүйесі — апопласт болып жалғасады. Су және онда еріген заттар.
осы түтікшелер арқылы жылжығанда айтарлықтай кедергіге тап болмайды.
Сонымен, тамырдың белгілі бір көлеміне сырттан-ерйіңді оңай ене алады:
Тамырдағы болжамды бос кеңістік деп аталатын осы бөлігінде еріген заттар
өзшің жолында мембраналық кедергілерді кездестірмейді.
Апопласт бір жағынан топырақ ерітіндісімен (тамыр), екінші шетімен
(жапырақта) атмосферамен шектеседі. Сондықтан, жапырақтағы судың аз да
болса азаюы оның тамыр арқылы сіңуіне бірден әсерін тигізеді. Сумен бірге
ондағы еріген заттар, соның ішіндсгі тұздар иондары да клетка аралықтарына,
қабықтың целлюлозалық талшықтар арасындағы саңылауларға іркілмей сіңе
алады.
Дегенмен иондар тамырдан сабаққа, одан әрі жоғарғы мүшслерге (өркен,
жапырақ) жылжуы керек. Ол үшін олар алдымен тамырдың сыртқы ұлпаларынан
ішкі ксилемалық түтіктеріне дейінгі аралық ұлпалар арқылы өтуі қажет.
Тамырдың айналасынан жан-жақты жалғасқан апопластық жол, тамыр жуандығының
орта шеніне жақындағаңда, өте тығыз эңцодерма кедергісімен бәлініп қалады.
Көптеген иопдардың жылжуы, негізінен, симпласт арқылы жүзеге асады.
Бұнда зат алмасу процесіне қажетті азотты, коміртекті, фосфорлы қосындылар
қарқындылау, ал күкіртті, кальцийлі, хлорлы қосындылар баяулау енеді. Басқа
иоңдар зат алмасу бақылауыіа ілікпсйді десе де болады. Заттардың симпластық
жыджуында елеуге тұрарлық қызметті вакуоль орындайды.
Иондардың тамырдың сыртқы ұлпаларынан ксилема түтіктеріне дейін
тасымалдануының негізгі жолы симпласт болатьшдығы долелденді.
Көптеген иоңдар ксилемаға жетпей-ақ зат алмасу процестсріне қатысып,
өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, топырактан тамырға нитрат анионы Ж3 күйінде
сіңген азот тамыр ұлпалары арқылы жылжу жолында түрліпіе өзгерістерге
үшрап, орталык шоққа амин қышқылдар түрінде ғана енеді. Бұндай күрделі
өзгерістер тек тірі протопласта ғана; яғни симпласт арқылы жьілжьіғьгнда
ғана жүзеге асуы мүмкін.
Тамырдың радиусы арқылы жылжу жолында иондардың конентрациясы
жоғарылайды. Калий, фосфор және басқа да өсімдікке қажеттілеу иондардың
нәршырындағы мөлшері бірнешеден ондаган есеге дейін жоғарылайды.
Өздерінің жылжу жолында иондар іріктелінеді. Яғни, тамыр ұлпа-
лары иондарды талғап енгізіп, өзі арқылы іріктеп откізеді. Өсімдіктер
тіршілігінің, немесе жеке ұлпалар дамуының белгілі кезеңдеріндегі
зат алмасуға қажеттілеу иондар көбірек өзгерістерге ұшырайды. Тамырға
шектен тыс мөлшерде енген, немесе сол мезгілде қажетсіз
элементтер тамыр ұлпаларында іркіліп қалады. Демек, иопдардың
талғамдылықпен іріктелуі де олардың симпласт арқылы жылжуына
байланысты.
Қоректік заттардың таңдалмалы сіңуі, өсімдіктің құрылымының барлық
деңгейінде цитоплазмаға енген қажетсіз иондар ерекше иондык насостар
арқылы бөлініп шығарылады. Организмдік деңгейде олар жапырақ бетіне ерекше
тұздық безшелер арқылы бөлінеді де, одан жауын-шашын суымен шайылып кетеді.
Кей кезде қажетсіз заттар флоэманың елек төріздес түтікшелеріне
ығыстырылып, олар-дан тамырға ауысып, қайтадан топырақка бөлінеді. Ұлпалық
деңгей-де талғамдылық тамыр клеткаларының вакуольдеріне байланысты іске
асырылады.
Әрбір жеке клеткадағы вакуоль қажетсіз, немесе зиянды заттарды, сондай-
ақ зат алмасудың керексіз қалдықтарын жинактап сақтайтын қойма қызметін
атқарады. Тамыр симпласты арқылы цитоплазмамен қоса жылжитын иондар ағыны
ондаған клетка вакуольдерін жанай өтетіндіктен қажетсіз иондардың біразы
вакуольдерге барып түседі. Бұнда организмге қажетсіз, немесе зиянды иондар
ұзаққа сақталады да, қажетті, бірақ уақытша артық мөлшердегі иондар біраз
сақталғаннан кейін, қажет кезінде, вакуольден сим-пластқа ауысып, қайтадан
пайдаланылады.
Сонымен, тамыр жүйесі бұрыннан белгілі сіңіргіштік, синтездік
қабілеттіліктерімен қатар, олардан маңыздылығы томен емес үлестірушілік те
қызмет атқарады.
Иондардың клетка мембраналары арқылы тасымалдануы. Иондар агыиып
электрлік қуатпен (ток) салыстыруға болады. Себебі, ион бір жагыпап
бөлікіие, екіншіден — заряд. Қатты (металл) өткізгіштердегі тек
электрондык, сұйық (соның ішінде биологиялық) жүйелерде иондык деп
қаралады. Ом заңына байланысты электр куаты (1) кернеуге (II) тура
байланысты да, (К) электроөткізгіштігіне (К.) кері байланыста болады. Осы
зандылыққа үксас иондардың жылжуын түсіну үшін қозғағыш күшті және
өтгізгіштіктің негізін анықтау кажет, Иондардың симпластық және апопластық
ағынының қозғаушы күштері концентрациялық және гидростатикалық
айырмашыдықтар екенін, иондардың тасымалдануы бос кеңістік (апопласт) және
плазмодесмалардың (симпласт) құрылыстык ерекшеліктеріне байланыстылығын
жоғарыда байқадық.
Клетканың иондарды талғамдылықпен сіңіруі негізінен мембраналарға
байланысты. Мембрананың негізгі құрылысын бөліктері фолипидтер мен
белоктар болатындығы белгілі. Фосфолипид молекуласының полярлы бас жағы
сыртқа қарай жайғасып, сумен байланысады да, ұзын көмірсутекті құйрық
жағы (гидрофобты) мембрананын іш жағында орналасады.
Осы өте күрделі құрылысты жиынтықта екі түрлі реттеліп орналасқан
құрылымдар — ламеллярлық (қабаттасқан) және мицеллярлық (түйіртпектелген)
болуы мүмкін. Фосфолипидті осы құрылымдардың үстінде, олардың зарядты
басымен электростатикалық байланысқан белоктың қабаты жайылып орналасады.
Ламеллярдық және мицеллярлық құрылымдардың жанасқан жерлерінде, немесе
екі мицелла араларында құрылыстық белок қабат-тары өзара жанасып,
гидрофильді белокты саңылаулар, немесе озек-шелер пайда болады.Олар арқылы
иондар және кішірек молекула-пр мембраналардан ерсілі-қарсылы өде алады.
Әр түрлі мембраналар матриксінде, олардың құрылысындағы ерекшеліктерін
сипаттайтын қосымша бөлікшелер орналасады. Осы қосымша бөліктер цитоплазма,
вакуоль, хлоропласт және митохон-дрия мембраналарының қызметтері,
қасиеттері жағынан өзара үқсас еместігін анықтайды. Осындай қосымша
құрылымдар екі түрде кездеседі, Біреулері - иондарды талғамды откізетін
өзекшелер, екіншілері - функциялық белок-ферменттер.
Мембраналардың бет жағыңда жайылып орналасқан құрылыстық белоктарға
карағаңда функциялык белоктар доңгелектеніңкіреген, жи-пақылау күйде
болады. Осы белоктардың басым көпшілігі фер-менттер екендігі, олардың
ішінде тасымалдаушылар деп аталатын АТФ-азалар да болатындығы анықталды.
Олар, кейінгі кезде белгілі болган, иондык насостардың молекулалық негізі
болып есептеледі.
Функциялық белоктар доңгелекшелері өте ірілеу келетіндіктен, олардың
мембранадағы ауданын олшеуге болады. Осыған байланыс-ты қызметі жағынан
іріктелу мембраналарда көбірек орын алатын-дығы анықталды. Мысалы,
хлоропласт мембраналарының 45 ауда-нып осы құрылымдар алып жатады.
Қазіргі кездегі көзқарастарға сәйкес иондар мен әр түрлі қосындылар
мембраналардың липидтік бөлігінен мынадай жолдармен өтеді деп ұйғарылады:
1. Липидтік бөліктер арқылы, липидтерде еритін заттардың жай
ірігуі (диффузия).
2. Гидрофилді заттардың липофилді ауыстырушылардың комегімен жеңіл
ірігуі.
Гидрофилді - иондық өзекшелер арқылы жәй ірігу.
Заттардың ырықты ауыстырушылардың — насостардың қатысуымен ауысуы.
5. Заттардың пиноцитоз құбылысына байданысты енуі.
Иондар ағынының барлық түрлері ырыкты және ырыксыз деген екі топка
бөлінеді. Ырықты тасымалдану деп заттардың мембраналар арқылы
электрохимиялық айырмашылыққа қарсы, зат алмасу энергиясын (АТФ) пайдалану
арқылы ауысуын айтады. Ырықсыз тасымалдануға заттардың ірігу жолымен
концентрациялық (химиялық) және электрохимиялық айырмашылық бағытымен
жылжуы жатқызылады.
Біздің ұйғаруымызша, өсімдік тамыр жүйесі аркылы және басқа мүшелері
арқылы (сабақ, жапырақ, т.б.) заттардың сырттан ішке қарай жылжуы, оң
немесе кері бағытта жылжу түрлері, негізінен, өсімдік тіршілігіне
байланысты зат алмасу процестерімен реттеледі.
Бүдан, өсімдік денесіне сырттан тек зат алмасуға, яғни, тіршілікке
қажетті заттар ғана енеді деген қорытынды жасауға болмайды. Негізінен, жәй
ірігу жалпы ағынға байланысты кейбір керексіз иондар мен қосындылардың
енетіндігін дәлелдеуді қажет етпейді.
Қоректік заттардың өсімдік мүшелеріне тасымалдануы. Тамыр ұлпаларына
енген иондар зат алмасу құбылыстарына қатысу нәтижесінде өзгерген, немесе
өзгермеген күйде ксилема нөршырынының құрамына қосылады. Нәршырын заттардың
(судың) өрлеу ағынына байланысты өркендерге ауысып, жапырақ және сабақ
клеткаларына сіңеді. Оның құрамында органикалық және минералдық заттар
болады. Органикалық заттардың құрамы өсімдік түрлеріне және иоңдардың
тегіне байланысты түрліше болуы мүмкін.
Тамырда ырықтығы жоғары нитратредуктаза болған жағдайда нор-шырында
амип кышқылдардың мөлшері көбірек болады. Мысалы, кейбір өзі әрттеулердің
потижелеріне қарағанда жүгерінің наршырынындағы жалпы азоттың тең жартысы
органикалық қосындылардың, ен алдымен глутамин, аспарагин және лизиннің
үлесіне тиеді.
Ксилема арқылы тасымалданатын иондардъщ жылжу жылдам-
дыгі.і да біркелкі болмайды.
Мезофилл клеткаларының плазмалеммасына жеткен ерітінді
коицснтрациясы тамыр клеткаларындағы ерітіндіге қарағанда жоғарылау болады.
Әдетте, транспирация нәтижесінде буланатын судың көлемі жапырак,
клеткаларының көлемінен 5-10 есе артық. Осыған байдднысгы клеткадағы
осмостық қысымды залалды деңгейге жеткізбейтін үшін түрлі себептер бар деп
ұйғарылады:
Ері гіндідегі тұз түнбаға айналады.
Тұздар жапырақтан бөлінеді.
Тұздар осмостық қысымның жоғарылауына төзімді клеткаларға, немесе ерекше
құрылымдарга жиналады.
Топырақтағы қоректік заттардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz