Мұсылмандық құқық және оның бастаулары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Мұсылман құқығының мәні және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Мұсылман құқығының бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Мұсылман құқығы ғылымының тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Отбасылық және мұрагерлік құқық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Ислам және адам құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.4Мұсылман мемлекеттерінің халықаралық ұйымдары. Олардың құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.5 Қазіргі кезеңдегі мұсылман құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
І МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Мұсылман құқығының мәні және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Мұсылман құқығының бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Мұсылман құқығы ғылымының тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Отбасылық және мұрагерлік құқық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Ислам және адам құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.4Мұсылман мемлекеттерінің халықаралық ұйымдары. Олардың құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.5 Қазіргі кезеңдегі мұсылман құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Мемлекеттің құқықтық жүйесінің пайда болуы мен даму тарихына барлық қоғамның рухани мәдениеті: дін, философия, мораль, бейнелеу мәдениеті, ғылым әсер етеді. Мұсылман құқығының қалыптасуында шешуші рөлді дін алды. Мұсылманға қажетті заңдар мен ережелер Мұхаммед пен оның жақтастарымен айтылып кеткен деп есептелінеді. Сондықтан, мемлекет жаңа заңдар шығармай, тек Алла жолын ғана ұстану керек.
Шығыстағы орта ғасырлық өркениеттің ең маңызды құбылысы – мұсылман құқығы (шариғат). Бұл құқықтық жүйе, ең алдымен Араб халифатында пайда болып, кейіннен әлемдік сипат алды. Оның даму тарихы араб мемлекетінің эволюциясымен, VІІ ғ.патриархалдық діни қоғамнан VІІІ-Х ғ.ғ. Омеяд және Аббасид династиясының ірі империясына дейінгі дамуымен тығыз байланысты. Араб халифаты құлағаннан кейін мұсылман құқығы өз маңыздылығын жоғалтпай, ислам дінін қабылдаған Азия және Африка елдеріндегі негізгі құқықтық ережеге айналды.
Мұсылман құқығы – мұсылман діні Исламның негізінде құрастырылған ережелер жүйесі.
Ислам бойынша қалыптасқан құқық адамға Мұхаммед арқылы Алладан келген. Ол қоғамның барлық әлеуметтік өмірін қамтиды.
Мұсылман құқығының төрт бастауы бар:
1.Алланың соңғы елшісі Мұхамедке айтқан ережелерінен тұратын киелі кітап — Құран
2.Мұхамедтің сөздері мен істерін талдайтын дәстүрлі ережелер жиынтығы — Сұнна.
3.Құран ережелерін талдаған ұлы мұсылман ғалымдарының пікірлері – Иджма
4.Мұсылмандардың алғашқы бастауларында көрсетілмеген өмірлік құбылыстарын сәйкесінше талдау – Қияс.
Мұсылман құқығына тән: институттардың ежелден бері келуі, кездейсоқтық және жүйенің жоқтығы. Ол мешіт құқығы, дін жолындағы қоғам құқығы. Салт-дәстүр мұсылман құқығына кірмейді және оның бастауы бола алмайды.
Құқықтық қызметте келісімдер жиі қолданылады, ол мұсылман құқығының ережелеріне бірқатар өзгеріс әкелуі мүмкін, бірақ ол міндетті болып есептелінбейді. Бұл жүйе оны талқылау болмаған кезде, б.з.д. Х ғ жойылып кетті.
Мұсылман құқығының негізгі мазмұны – дін адамының іс -әрекеті мен ережелерді ұстанбаған кезде қолданылатын жазалар түрінде болады. Алғашқы кезден-ақ ислам, тек діни салттарды ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік институттарды, меншік түрлерін, құқық ерекшеліктерін, философия, саяси құрылыс, этика, мораль және әлеуметтік психология ерекшеліктерін де қарастырады, бірақ, бірінші орында рухани өмір болады.
Шығыстағы орта ғасырлық өркениеттің ең маңызды құбылысы – мұсылман құқығы (шариғат). Бұл құқықтық жүйе, ең алдымен Араб халифатында пайда болып, кейіннен әлемдік сипат алды. Оның даму тарихы араб мемлекетінің эволюциясымен, VІІ ғ.патриархалдық діни қоғамнан VІІІ-Х ғ.ғ. Омеяд және Аббасид династиясының ірі империясына дейінгі дамуымен тығыз байланысты. Араб халифаты құлағаннан кейін мұсылман құқығы өз маңыздылығын жоғалтпай, ислам дінін қабылдаған Азия және Африка елдеріндегі негізгі құқықтық ережеге айналды.
Мұсылман құқығы – мұсылман діні Исламның негізінде құрастырылған ережелер жүйесі.
Ислам бойынша қалыптасқан құқық адамға Мұхаммед арқылы Алладан келген. Ол қоғамның барлық әлеуметтік өмірін қамтиды.
Мұсылман құқығының төрт бастауы бар:
1.Алланың соңғы елшісі Мұхамедке айтқан ережелерінен тұратын киелі кітап — Құран
2.Мұхамедтің сөздері мен істерін талдайтын дәстүрлі ережелер жиынтығы — Сұнна.
3.Құран ережелерін талдаған ұлы мұсылман ғалымдарының пікірлері – Иджма
4.Мұсылмандардың алғашқы бастауларында көрсетілмеген өмірлік құбылыстарын сәйкесінше талдау – Қияс.
Мұсылман құқығына тән: институттардың ежелден бері келуі, кездейсоқтық және жүйенің жоқтығы. Ол мешіт құқығы, дін жолындағы қоғам құқығы. Салт-дәстүр мұсылман құқығына кірмейді және оның бастауы бола алмайды.
Құқықтық қызметте келісімдер жиі қолданылады, ол мұсылман құқығының ережелеріне бірқатар өзгеріс әкелуі мүмкін, бірақ ол міндетті болып есептелінбейді. Бұл жүйе оны талқылау болмаған кезде, б.з.д. Х ғ жойылып кетті.
Мұсылман құқығының негізгі мазмұны – дін адамының іс -әрекеті мен ережелерді ұстанбаған кезде қолданылатын жазалар түрінде болады. Алғашқы кезден-ақ ислам, тек діни салттарды ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік институттарды, меншік түрлерін, құқық ерекшеліктерін, философия, саяси құрылыс, этика, мораль және әлеуметтік психология ерекшеліктерін де қарастырады, бірақ, бірінші орында рухани өмір болады.
1 Народы Казахстана. Энциклопедический справочник. – Алматы : Изд – во «Арыс», 2003. – 352 с.
2 Назарбаев Н.А. Сборник докладов на 1–10 сессиях Ассамблеи Народов Казахстана (на казахском и русском языках). – Астана : Елорда, 2005. – 440 с.
3 Мусульманское право : учебник / под ред. М.А.Сарсембаева. – Алматы : Изд-во Института «Данекер», 1999. – 256 с.
4 Құран кәрім. – Алматы : Жазушы, 1991. – Қазақшасы. – 578 б., арабшасы. – 585 б. / Аударғандар: Рәтбек қажы Нысанбайұлы, Уаһап Қыдырханұлы.
5 Құран Кәрим қазақша мағына және түсінігі / Аударған Халифа Алтай, 1991. – 604 б.
6 Дербісәлі Әбсаттар қажы. Қасиетті Құран. – Алматы : «Көк жиек» баспасы, 2008. – 36 б.
7 Саблуков Г.С. «Корань. Переводь съ арабского языка». 3 изд. – Казань : Центральная Типографiя, 1907. – 1169 с.
8 Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9
2 Назарбаев Н.А. Сборник докладов на 1–10 сессиях Ассамблеи Народов Казахстана (на казахском и русском языках). – Астана : Елорда, 2005. – 440 с.
3 Мусульманское право : учебник / под ред. М.А.Сарсембаева. – Алматы : Изд-во Института «Данекер», 1999. – 256 с.
4 Құран кәрім. – Алматы : Жазушы, 1991. – Қазақшасы. – 578 б., арабшасы. – 585 б. / Аударғандар: Рәтбек қажы Нысанбайұлы, Уаһап Қыдырханұлы.
5 Құран Кәрим қазақша мағына және түсінігі / Аударған Халифа Алтай, 1991. – 604 б.
6 Дербісәлі Әбсаттар қажы. Қасиетті Құран. – Алматы : «Көк жиек» баспасы, 2008. – 36 б.
7 Саблуков Г.С. «Корань. Переводь съ арабского языка». 3 изд. – Казань : Центральная Типографiя, 1907. – 1169 с.
8 Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Мұсылман құқығының мәні және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .н құқығының
мәні және
мазмұны ... ..11111111111111111111111111 11111111111111111111111111111111111 111111
111111111111111111111111111114
1.2 Мұсылман құқығының бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Мұсылман құқығы ғылымының тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Отбасылық және мұрагерлік құқық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Ислам және адам құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.4Мұсылман мемлекеттерінің халықаралық ұйымдары. Олардың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.5 Қазіргі кезеңдегі мұсылман құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 8
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Мемлекеттің құқықтық жүйесінің пайда болуы мен даму тарихына барлық
қоғамның рухани мәдениеті: дін, философия, мораль, бейнелеу мәдениеті,
ғылым әсер етеді. Мұсылман құқығының қалыптасуында шешуші рөлді дін алды.
Мұсылманға қажетті заңдар мен ережелер Мұхаммед пен оның жақтастарымен
айтылып кеткен деп есептелінеді. Сондықтан, мемлекет жаңа заңдар шығармай,
тек Алла жолын ғана ұстану керек.
Шығыстағы орта ғасырлық өркениеттің ең маңызды құбылысы – мұсылман
құқығы (шариғат). Бұл құқықтық жүйе, ең алдымен Араб халифатында пайда
болып, кейіннен әлемдік сипат алды. Оның даму тарихы араб мемлекетінің
эволюциясымен, VІІ ғ.патриархалдық діни қоғамнан VІІІ-Х ғ.ғ. Омеяд және
Аббасид династиясының ірі империясына дейінгі дамуымен тығыз байланысты.
Араб халифаты құлағаннан кейін мұсылман құқығы өз маңыздылығын жоғалтпай,
ислам дінін қабылдаған Азия және Африка елдеріндегі негізгі құқықтық
ережеге айналды.
Мұсылман құқығы – мұсылман діні Исламның негізінде құрастырылған
ережелер жүйесі.
Ислам бойынша қалыптасқан құқық адамға Мұхаммед арқылы Алладан келген.
Ол қоғамның барлық әлеуметтік өмірін қамтиды.
Мұсылман құқығының төрт бастауы бар:
1.Алланың соңғы елшісі Мұхамедке айтқан ережелерінен тұратын киелі
кітап — Құран
2.Мұхамедтің сөздері мен істерін талдайтын дәстүрлі ережелер жиынтығы —
Сұнна.
3.Құран ережелерін талдаған ұлы мұсылман ғалымдарының пікірлері – Иджма
4.Мұсылмандардың алғашқы бастауларында көрсетілмеген өмірлік
құбылыстарын сәйкесінше талдау – Қияс.
Мұсылман құқығына тән: институттардың ежелден бері келуі, кездейсоқтық
және жүйенің жоқтығы. Ол мешіт құқығы, дін жолындағы қоғам құқығы. Салт-
дәстүр мұсылман құқығына кірмейді және оның бастауы бола алмайды.
Құқықтық қызметте келісімдер жиі қолданылады, ол мұсылман құқығының
ережелеріне бірқатар өзгеріс әкелуі мүмкін, бірақ ол міндетті болып
есептелінбейді. Бұл жүйе оны талқылау болмаған кезде, б.з.д. Х ғ жойылып
кетті.
Мұсылман құқығының негізгі мазмұны – дін адамының іс -әрекеті мен
ережелерді ұстанбаған кезде қолданылатын жазалар түрінде болады. Алғашқы
кезден-ақ ислам, тек діни салттарды ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік
институттарды, меншік түрлерін, құқық ерекшеліктерін, философия, саяси
құрылыс, этика, мораль және әлеуметтік психология ерекшеліктерін де
қарастырады, бірақ, бірінші орында рухани өмір болады.
Мұсылман құқығы (шариғат) – Құран және Сұнна негізінде құрастырылған,
мемлекеттік, мұрагерлік, қылмыстық және неке-отбасы құқығынан тұратын діни
жинақ. Сонымен, шариғат – исламның діни –мистикалық ұғымдарымен тығыз
байланысты құқықтық ереже.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мұсылман құқығының қайнар көздерін анықтап
зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- мұсылман құқығының жалпы түсінігін беру;
-мұсылман құқығының бастауларын зерттеу;
-мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктерін зерделеу;
-мұсылман құқығы ғылымының тарауларын анықтау;
-отбасылық және мұрагерлік құқық ерекшеліктерін талдау;
-меншік қатынастарын құқықтық реттеу мәні;
-қылмыс, жаза, сот ісін анықтау;
-қазіргі кезеңдегі мұсылман құқығын
Осы күндері мұсылман елдерінің көпшілігінде мемлекеттік ақсүйектер
ұйымдары құрылған, бірақ олар діни соттарды сақтайды. Шариғат сотының
сақталуы дін иелерінің саясатқа, халықтың азаматтық құқығына араласуына кең
жол ашты. Бұндай жағдай қоғамдық-философиялык ойдың дамуына, өмірге
материалистік тұрғыдан қарауға кедергі жасады. Көзқарастары демократиялық
тұрғыда қалыптасқан адамдар да дін иелерінің қудалауына түспес үшін
өздерінің пікірлерін ислам діні қағидаларымен тиянақтап отыруларына тура
келді. Ислам мен шариғат осы күнге дейін Азия мен Африка мемлекеттерінде
өзінің үлкен ықпалын жүргізуі, кейбір жағдайларда елдердің дамуына кері
әсерін де тигізді.
І МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұсылман құқығының мәні және ерекшеліктері
МҰСЫЛМАНДЫҚ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ – шариат заңы негізінде азаматтық қарым-
қатынасты және содан туындайтын мәселелерді реттейтін қағида-ережелер
жиынтығы. Ондай қағида-ережелер фикһ ілімінің ең үлкен тармағын құрайды.
Азаматтық құқық негізінен Ақудат, Айқаат, Ахкам бөлімдерінде қарастырылған.
Ондағы отбасы мен неке, сату мен сатып алу, қарыз беру мен қарыз алу,
сақтауға беру, жалдану, кепілдік, үжіре, серіктестік, тапсырыс, жерді жалға
беру, уақып, өсиет айту, татуластыру, банкроттық ең маңызды міндеттемелер
қатарына жатады. Шарт талабы мүлтіксіз орындалуға тиісті міндеттемелер
Ләзім тобына, ал бір тарап ұсынысымен шарт талаптарының жойылуы ықтимал
міндеттемелер Жаиз тобына жатады. Ақудат өзара келісу арқылы жасалатын
шарттарды қарастырады. Шарт жасасу үшін тараптардың ақыл-есінің бүтін
болуы, өз ісіне жауап беру қабілетінің болуы, куәлердің қатыстырылуы талап
етіледі. Екі жақтың келісімін талап етпейтін шарттар Айқаатта
қарастырылған. Ондай шартты жасауға да, жоюға да екі жақтың келісімі талап
етілмейді. Бірақ басқа ақудаттық талаптар сақталады. Айқааттың аясына
ажырасу, ант ішу, нәзір (Алла жолына жақсы іс істеу), кафарат секілді бір
жақты қабылданатын міндеттемелер кіреді. МҰСЫЛМАНДЫҚ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚта
барлық азаматтық құқықтық қатынастар қамтылған және бүкіл қағида-ережелер
тек адамгершілік пен әділетке негізделген.
Мұсылман құқығында қылмыс пен жаза түсініктері діни көзқарасқа
негізделген. Шариғатта жасауға тиым салынған іс-әрекеттер негізінен қылмыс
болып саналған. Ал қылмыстың қауіптілік дәрежесі Алла алдында жасалған іс-
әрекеттің ауыр және жеңіл күнә болуына байланысты болған. Жаза белгіленген
дәрежеде күнәдан арылу үшін қолданылған.
Қылмыс әлеуметтік құбылыс болып саналады. Заңгер ғалымдар қылмыстың
ұғымына қатысты әртүрлі пікірлер айтады. Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша
қылмыстың түсінігі өзіндік ерекшеліктерге де ие.
Орта ғасырлардағы мұсылман құқықтанушылары мен қазіргі заман
зерттеушілері құқық бұзушылықтың бірнеше қағидаларын қарастырған. Олардың
көзқарастарын талдау мұсылман қылмыстық құқығын тағы да терең зерттеуге
әсер етті. Шариғатта қылмыс сөзі адамның жанына немесе ағзаларына зиян
келтіру мағынасын білдіреді.
Қазақтың әдет-ғұрпындағы қылмыс ұғымы ежелгі дәуірдің құқық
мұрағаттарындағы қылмыстың түсінігіне жақын келеді.Қазақтың әдет-ғұрпында
қылмыстың табиғи нысаны қоғамның тұрмыстық, рулық құрылымының
күрделігімен байланысты болды. Соған байланысты қылмыс деп жәбірленушіге
немесе оның туысына келтірілген материалдық және моральдық шығынды атаған.
Жаза тағайындау институтын оқып үйрену барысындағы жүйелеу жоспарын
саралау, ең алдымен, әдет-ғұрып заңдарынан бастаудың да өзіндік
алғышарттары бар заңды құбылыс. Қылмыстық жазаның пайда болу тарихы терең
екендігі біздерге әуелден белгілі. Қандай да болмасын мемлекеттің өзіндік
даму сипаты болды және олар сол қоғамдағы қылмыстар үшін өздеріне оңтайлы
жазаларды қолданған. Қазақтың әдет-ғұрыпында немесе мұсылман құқығының
тыйым салушы талаптары жазамен тікелей байланысты болып келді.
Жаза – мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет адамды,
оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны, аумақтық бүтіндікті, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғайды. Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты
нысаны және қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады.
Мұсылман құқығы мен қазақ әдет-ғұрып құқығында заңға бой ұсыну, оны
құрметтеу, заң бұзушыны жазалау, кінәні шын жүректен мойындау, қылмыскерді
жазасыз қалдырмау, қылмысты мойындау, шын өкінгенді кешіру сияқты қылмыс
пен жазаға байланысты маңызды қағидалар тұжырымдалып, ол ережелер ғасырлар
бойы ұрпақтан ұрпаққа тараған. Заңды білуге ұмтылу, оны мойындау және сотты
құрметтеу, өз құқықтарын қорғау сол бойынша арыздану – халқымыздың
үйреншікті дәстүрі. Демек, мұсылман құқығы мен қазақ әдет-ғұрып құқығындағы
қылмыс пен жазаны зерттеудің үлкен маңыздылығы айқын болады.
Сонымен, осы дипломдық жұмыстың мақсаты – мұсылман құқығы мен әдет-
ғұрып құқығындағы қылмыс пен жаза ұғымдарын жан-жақты талдап, олардың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеу болып табылады.
Мұсылман құқығындағы қылмыс пен жаза мәселелеріне мұсылман мемлекеттері
болып саналатын елдерде баса назар аударылған. Бұл елдерде шариғаттың
құқықтық ролі тұрақты түрде зерттелуде. Дипломдық жұмысты зерттеуде Абдель
Кадер Ауды, Ал Абдер-Кадыр әл-Кахваджи, Ахмед Махмуд аш-Шафии, Мухаммед
Субхи Наджма сынды авторлардың еңбектері негізге алынды. Мұсылман құқығы
мен қазақ әдет-ғұрып құқығындағы қылмыс пен жаза мәселелерінің әр түрлі
қырлары Л.Р. Сюкияйнен, П.Л. Карасевич, С. Махмасани, Н. Торнау, Л. Массе,
Е.Т. Смирнов, Н.И. Гродеков, Г. Загряжский, В. Тронов, Н. Изразцов, М.
Готовицкий, М.А. Ражабова, А.Л. Ременсон, Н. Максимов, Р. Шарл сынды Кеңес
және ТМД елдерінің зерттеушілерінің, сондай-ақ Н. Өсерұлы, М.А. Сарсембаев,
Н.Д. Нуртазина, Ш. Уалиханов, Т.М. Культелеев, С. Зиманов, Ж.О. Артықбаев,
С. Өзбекұлы, Н. Қазыбеков, С.М. Рахметов, Ғ.С. Сапарғалиев, З. Кенжалиев
сынды қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады. Сонымен
қоса, дінтануға, яғни ислам дінін танып білуге Х. Алтай, М. Бұлұтай, Д.
Нұртази сияқты зерттеушіредің қосқан үлесі зор. Ислам мен шариғаттың
құқықтық қырларын зерттеуге жоғарыда аталған қазақстандық зерттеушілердің
сіңірген еңбектері қомақты. Аталған зерттеушілердің мұсылман құқығы мен
қазақ әдет-ғұрпына байланысты айтқан ойлары дипломдық жұмыстың тақырыбын
зерттеу кезінде негізге алынып, жұмысты орындауда қолданыс тапты. Ал,
мұсылман құқығының қылмыстық-құқықтық нормаларына қатысты мәселелер аз
көлемде зерттелген. Осыған орай Т.М. Күлтелеевтің еңбектерін ерекше атап
өтуге болады және тақырыптың зерттелуі осы автордың еңбектерін негізге ала
отырып жүргізілді.
Мұсылман құқығының негізін Аллаһтың сөзі - Құран мен Аллаһ Елшісі
Хазіреті Мұхаммед ПайғамбарХазіреті Мұхаммед Пайғамбардың (с.а.у.) сөзі мен
әрекеті - сүннет құрайды. Құран мен сүннетте үкім беретін сөздер жекеше
түрде нас, көпше түрде нусус деп аталады және нас дегенде Аллаһтың
немесе Пайғамбарлық сөзі негізге алынады. Осыған сай мұсылман құқығының
негізгі сүйенішінің бірі нас болып табылады. Осы настарды қойған Аллаһ
пен Пайғамбар Шари деп аталады.
Алайда Құран мен сүннетте қамтылған осы настардың түсінілуі мен
қолданылуында және олардың тікелей қамтылмаған мәселелерінің үкімін беруде
адамзат күшіне мұқтаждық туындайды. Бұл күш мұсылман құқығы
терминологиясында ижтихад деп аталады. Ижтихад – қысқаша шариғи-амали,
бір мәселенің үкімін білуге әрекет ету. Осы әрекетті атқаратын адам
мүжтахид деп аталады.
Осыған сай мұсылман құқығы Аллаһтың сөзі нас пен адамзаттың әрекеті
ижтихадтан тұрады.
Шари ұғымы шариғатты қойған түсінігіне сай келеді және тек Аллаһ
пен Мұхаммед Пайғамбар (с.а.у.) үшін қолданылады.
Діни-құқық мәселелерде адамдардың сұрақтарына жауап беретін кісіні
мүфти, ал берген жауабын пәтуа деп атайды. Мүфтидің берген жауабы
тұрақты бекітілген қағида болмағандықтан, адамдардың басқа мүфтиден де осы
мәселе турасында қайта сұрауына болады.
Хаким (қазы) - адамдар арасындағы түсініспеушілікті шешу үшін
тағайындалған факих. Оның беретін үкімі тұрақты, яғни адамдар осы шешімге
бойсұнуға міндетті. Осыған көңіл бөлген көптеген жазушылар мұсылман құқығын
басқа құқықтық жүйелерден айыратын мына ерекшеліктерді атап көрсеткен.
1. Негізінің Аллаһтан болуы:
Мұсылман құқығының негізгі түпдерегі Аллаһ сөзі Құран болып табылады.
Бұл жағдай - мұсылман құқығының ерекше қасиеттеріннің негізі. Сондай-ақ,
Аллаһтың Елшісі Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) Құрандағы үкімдерді алғашқы рет
түсіндіруші және орындаушы болуы көрсетілген ерекшеліктермен бірге
ескерілуі керек.
Алайда мынаған назар аудару керек, яғни негізгі түпдеректің Аллаһтың
сөзі Құран болуы және алғашқы іргетасының Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар
тарапынан қойылуы мұсылман құқығының толығымен Аллаһтың туындысы және илахи
құқық деген мағынаға келмейтінін көрсетеді. Осы мәселені ескермеген
бірқатар Батыс зерттеушілері мұсылман құқығының толығымен догматикалық,
тұрақты және өзгермейтін құқық екендігін баса айтқан. Әйтсе де, мұсылман
құқығының негізгі түпдерегі Құранда адамдар арасындағы қарым-қатынастар түп-
негізіне дейін берілмеген, тек жалпы принциптері ғана айтылған және
шиеленіскен өмір оқиғаларының шешімін Құрандағы жалпы мораль және құқық
принциптерінің негізінен табу шартымен адамның сана-сезіміне жүктелген.
Тіпті, Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) бірқатар құқықтық реттеулерді уахи
жолымен емес, Құрандағы принциптердің саясында өз ақылымен жүргізгені
көрсетіледі.
Факихтер (мұсылман құқығы ғалымы) Аллаһтың қалауы мен әлеуметтік шындық
арасын ұштастыруға тырысқақ ұшырасқан құқықтық мәселелерді Құрандағы
принңиптерді назарға ала отырып, өз ақылының, жинақталған тәжірбиесінің
және алған мәліметтердің негізінде шешіп отырған. Осы тұрғыдан мұсылман
құқығының негізгі түпдерегін қаншалықты Аллаһтың сөзі Құран қалыптастырса
да, соңғы сараптамада мұсылман құқығының құрылуы мен бір жүйеге келтірілуі
адам сапасының жемісі және нәтижесі екендігін көреміз. Сол себепті мұсылман
құқығы белгілі кезеңдерде жасалған болымсыз (позитив) реттеу болып
табылады. Ұлы факихтердің бірі Имам ол-Харамейн әл-Жуейни Фикһтың оннан
тоғызы адамзат сөзі дегенде осы мәселеге назар аударған.
2. Екілік жаза жүйесіне ие болуы:
Мұсылман құқығы жаза тұрғысынан да өзге құқық жүйелерінен ерекшеленеді.
Мысалы, Құранда тыйым салынған әр түрлі іс-әрекетер құқық мәселесінен бұрын
дін мәселесі болып табылады. Яғни, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеген
адам Аллаһтың тыйым салған нәрсесін жасағандықтан күнә іс істеген болады.
Мұның азабын ақырет күнінде тартады. Бұл - істелген әрекеттің рухани-
ақыреттік жаза жағы. Сондай-ақ, бұл адам Аллаһқа берген сөзінде тұрмай,
Аллаһтың тыйым салған ісін істегендіктен оның арожданы да мазасызданады.
Мұхаммед Пайғамбар (с.а.у.) дәуірінде Майыс деген кісі зинақорлық
жасаған. Ешкім көрмесе де арожданының мазасыздануы салдарынан Хазіреті
Пайғамбарға (с.а.у.) келіп, қылмысын айтып, өзіне тиісті жазаның
қолданылуын өтінген.
Құранда жаман іс деп есептелген және тыйым салынған әрбір әрекет үшін
осы дүниелік жаза көрсетілмеген. Дегенмен, кісі өлтіру, зинақорлық жасау,
өтірік айту, ұрлық істеу және қарақшылық жасау сияқты әрекеттерге арнайы
осы дүниелік жазалар берілген.
Мұсылман құқығының екілік жаза ерекшелігі осы мәселеде қарастырылады.
Рухани-ақыреттік жазалар, әсіресе діндар адамдардың жаман әрекеттерден
тыйылуында маңызды рөл ойнайды. Ал материалдық-дүниелік жаза барлық адамдар
үшін тыйдырушы сипатта болады. Рухани жаза діндарлық сияқты субъективті
жағдайға, ал материалды жаза объективті қағидаларға сүйенеді. Кейбір мүшкіл
жағдайларда хакимдер діни заңдарға байланысты үкім мен құқыққа
байланысты үкім арасын ажыратып көрсеткен.
Мұсылман құқығының көптеген ғасырлар бойы әлемнің түкпір-түкпірінде
еркін қолданылу және жетістікке жету себептерінің бірі оның осы екілік
жазаға ие болу ерекшелігінен туындайды.
3. Принциптері мен мақсаттары тұрғысынан әлемдік деңгейге көтерілуі:
Әділдікті қамтамасыз етуге, жеке басты, мүлікті, ар-намысты, ақылды
және дінді қорғауға, жалпы алғанда адамның осы дүниеде де, арғы дүниеде де
бақытқа бөленуін қамтамасыз етуге бағытталған принциптер мен мақсаттар
тұрғысынан мұсылман құқығының әлемдік деңгейге дейін көтерілгені турасында
сөз етуге болады.
Алайда әрбір құқық жүйесі сияқты қалыптасу процесінде қоғамдық шарттар
мен көзқарастардан әсерленген мұсылман құқығының тарихи тәжірибеде
қалыптасып, бір жүйеге келтірілгендігі тұрғысынан әлемдік сипатқа ие болуы
туралы сөз қозғау қате, әрі шынайы емес.
Кейбір жазушылар мұсылман құқығының ерекшеліктері ішінде адамдар арасындағы
құқықтық қарым-қатынастармен қоса, жеке адам мен Аллаһ арасындағы құлдық
байланыстың да құрылғанын айтады. Алайда, Фикһ кітаптарының алғашқы
бөлімдерін құрайтын ғибадат мәселелерінің барған сайын заман ағымында
Илмихал тақырыбымен жеке кітаптарда қарастырыла бастағандығы және қазіргі
кездегі басым көзқарасқа сай, ғибадаттардың құқық құрамына кірмейтіні
ескерілсе, аталмыш жағдайлы мұсылман құқығы үшін жеке ерекшелік ретін де
айтуға қажеттілік қалмайды.
1.2 Мұсылман құқығының бастаулары
Мұсылмандық құқық діни нысан ретінде дамыған құқықтық норма. Ол көбіне
теократиялық қолданылатын ислам елдерінде қолданылады. Оның негізі VII–X ғғ
Араб халифатында құралды. Ол ислам дініне негізделді.
Ислам дініне сәйкес мұсылмандық құқық Алланың әмірін көрсетеді. Ол
өзіне қоғамдық өмірдің құқықтық сфераға жататын жүйесін қамтыды.
Мұсылмандық құқықтың ауқымды түсінігі әр бір мұсылман адамның намаз оқуы,
ораза ұстауы, садақа салуын қадағалауы болып табылады. Бұл ережені істеуге
оларды мәжбүрлемеу қажет.
Шариат – өз шегі ретінде исламның бір мәні. Ол екі бөліктен тұрады:
біріншісі, теологиялық ол мұсылманға өзіне деген қатынастың қандай болу
керек екенін реттейді, ал екіншісі, Аллахқа деген міндеттерді көрсетеді.
Ислам діні – үш діннің арасындағы ең жас дін болғанымен, ол көп жерде
тарады.ислам тек бір ғана идеология болып табылып қана қоймайды, сонымен
қоса ол діни этникалық білім ретінде, мәдениет ретінде, цивилизаци ретінде
ерекше қарастырылады. Оның нормалары діни культтық сұрақтарды шешуге
бағытталған.
Мұсылмандық құқықтың екі мектебі бар, олар: Медина және ирактық
мектеп.бұл екі үлкен мектептер әдеттегі құқықты ұстанды.
Мұсылмандық құқықтың дерек көздері мен негізгі мазхабы.
Мұсылмандық құқықтың тарихы Құранна н басталады. Ол Мұхаммет
Пайғамбардың өсиеттерінен бастау алды. Құран негізі ережелер мен адамдық
борыш туралы ережелерден басталады. Мысалы құран әлсіздерге деген көмек
корсетулер мен шаруашылықтың дұрыс ақ түрі ментүрлері мен санкциялар
көрсетілмеген.
Дерек көздің Құраннан кейінгі екінші түрі сүнне болып табылады. Онда
Мұхаммед пайғамбардың хадистері жиналған.
Негізгі мазхабтары. Бірінші түп тамыры– мұсылмандық құқтың дерек көзі
Құран, Екінші түп тамыры – сүнне, яғни Пайғамбардық өмірдегі игі істері;
Үшінші түп тамыры – иджма, ислам дініне деген қоғамдастықтың сұрақтарына
жауап; Төртінші түп тамыры – қияс, аналогия, яғни, Құран, иджма,сүннемен
шығарылған жаңа заңдарға түсініктеме.
Мұсылман құқығының пайда болуы Хазірет Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар
болып, оған уахидің келуімен басталады және осы кезеңде түсіріліп,
аяқталуына байланысты бұл кезең мұсылман құқығының алғашқы кезеңі болып
саналады. Уахи Аллаһтың Пайғамбарларға жолдама жіберуі мағынасына және
жіберілген жолдама мағынасына келеді.
Уахи қамтитын тақырыптарда Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) Меккеден Мединеге
көшкеннен кейін (хижрет) өзгерістер болғандықтан, бұл кезең Мекке және
Медине кезеңі болып екіге бөлінеді:
• Мекке кезеңі. Мекке кезеңі Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)-ге уахи жіберіле
бастаған Милади 610 жылдан Мединеге кешкен 622 жылға дейін созылады.
Мекке кезеңінде түскен аяттар, көбіне сенімді нығайту, бір Тәңір
сенімін орнықтыру және ахлақты (мораль) тәрбиелеу тақырыптарын қамтиды. Бұл
кездегі дінге шақыру ісі әлемдік сипатта болды және де аяттар көбінесе: Ей
адамдар! деп басталады.
Бұл кезеңде құқық саласында ешқандай аят түспеген. Мұның себептерінің
бірі - мүминдер қоғамының қоғамдық беделінің болмауы. Ал құқықтық жүзеге
асырылуы қоғамдық күшті қажет етеді. Екінші бір себеп - құқық қағидаларының
табысты түрде жүзеге асырылуының және күткен нәтижеге жетуінің алғышарты
болған ахлақ (мораль) тұрғысынан жетілген адам түріне байланысты болуы.
Бұл жағдай ахлақ пен құқық арасындағы тығыз байланыстыр тіпті құқықтық
негізі ахлақ екендігінің нышаны болып саналуы мүмкін. Осылайша Медине
кезеңінде түсірілетін құқықтық қатынастардың іргетасы Мекке кезеңінде
қаланды.
• Медине кезеңі. Бұл кезең Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)-нің 622 ж.
Меккеден Мединеге көшуінен басталып, 632 ж. қайтыс болуына байланысты
аяқталады.
Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) Мединеге Пайғамбар ретінде ғана емес,
сонымен бірге Мединеде сүрген үш яһуди қауымын (Құрайза, Қайнука және
Надирұлдары) араларындағы әрі сол жердегі Әуіс және Хазреж деген араб
қауымдары арасындағы келіспеушіліктерге қазылық ету және қоғамда сөзі
өтетін көсем сипатымен барған. Қысқаша айтқанда Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)
Пайғамбардың Меккедегі діни шатына дүниелік көсем сипаты да қосылды. Бұл
кезеңде қоғамдық тәртіп орнату, адамдар арасындағы қатынастарды реттеу
туралы үкімдер келе бастады. Ғибадаттар да осы кезеңде реттелді.
Практикалық өмірге қатысты үкім аяттарын ахкәм аяттар дейді. Бұл кезеңнің
ерекшеліктерінің бірі - үкімдердің бәрі бірден емес, уақытқа қарай сатылап
қойылуы (Тедриж). Арабтар арасында кейінен тараған шарап ішу және пайыз алу
бірден тоқтатылмай оларға үйрете келе тыйым салынған. Бұрын қойылған
үкімнің кейіннен келген үкіммен күшін жоюы деген несх те осы кезеңнің
ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Кейінгі кезеңдердің негізгі қайнары болған уахи - осы кезеңнің де негізгі
қайнары. Алайда Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) Құрандағы үкімдерді
түсіндіргенде ақылын колданғандығы қабылданады. Сол себептен Пайғамбардың
(с.а.у.) сөзін немесе іс-әрекеттерінің барлығын, яғни сүннет толығымен уахи
деу дұрыс емес. Алайда сүннеттің уахиден шыққанын қуаттайтын ғалымдар да
бар.
2 Сахаба дәуірі
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) 632 ж. қайтыс болғаннан кейін басталып,
сахабалардың ықпалы басым болған кезеңге дейін созылды. Бірақ, сахаба
дәуірі деген кезде, көбінесе рашид халифалар деп аталған Әбу Бәкір, Омар,
Осман және Әлидің Һ.41М.661 ж. созылған халифалық дәуірі түсіндіріледі.
Шынында да рашид халифалар дәуірі кейінгі дәуірлерден ерекше жағдайларға ие
болуы әрі Пайғамбарсыз дәуірдің алғашқы тәжірбиесі болуы жағынан маңызды.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) тірі кезінде Пайғамбар болуымен қатар, саяси
беделдің, әрі құқықтық беделдің басшысы болды. Ол сонымен қатар мемлекет
басшысы, қазы әрі мүфти еді. Ол қайтыс болғаннан кейін сахабалар саяси және
құқықтық істердің қалай жүргізілетіні туралы мәселеге кездесті. Түрлі
тартыстардан кейін сахабалар діни құқықтық және саяси салала өкілеттілікті
Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у.) жақын досы болған Әбу Бәкірге беруге
келісті, және оған бағынуға сөз берді (бей'ат). Сахаба Хазіреті
Пайғамбардың (с.а.у.) орнына сайланған бұл адамның өкілеттілігін түсіндіру
үшін, оны Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у) халифасы ретінде сайлады.
Халифа атауы бұдан былай мұсылман қоғамының діни және саяси көсемі деген
мағынаға ие болды.
Халифа болып сайланған Әбу Бәкір діни, ұлттық және саяси салада бір
шешім қабылдаған кезде, алдымен Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у.) осыған
байланысты сөзі немесе іс-әрекетінің (Сүннет) бар-жоғын зерттеген. Егер бар
болса, Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у.) сөзін негізге алған.
Хазіреті Пайғамбарлық (с.а.у.) сүннеті болмаған жағдайларда Хазіреті
Пайғамбардың (с.а.у.) жақын достарынан сұрап, олардың көзқарасын да
ескерген. Бұл кеңес сұрау ісін әдебиеттерде тура немесе мешперет деп
айтады.
Бірінші халифа Хазіреті Әбу Бәкір бастаған сүннеттің бар-жоқтығын
зерттеу және алдыңғы қатардағы сахабалардың көзқарасын алу ісі кейінгі 3
халифа тарапынан да жүзеге асырылды. Рашид халифалар дәуірінің маңызды
ерекшеліктерінің бірі Рей ижтихадының кеңінен тарауы болып табылады. Рей
ижтихады - кездескен мәселенің Құранның негізгі қағидалары шешілуі үшін
ақыл күшін жұмсау деген сөз. Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) кезеңінде Рей
ижтихадының үлгілері кездеме де қате болған жағдайда, осы ижтихадтарды
Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.)-ның өзі түзету мүмкіндігі бар еді. Сондықтан да
Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) кезеңінде рей ижтихадынан туындаған пікір
айырмашылықгары жоқ еді. Бірақ Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан
кейін, бұл мәселені қарастыратын жоғарғы ұйым болмағандықтан, барлық
адамның жеке көзқарасы принцип ретінде бір-біріне тең болды, бірі
екіншісінен жоғары болған жоқ. Сол себептен әрбір жеке көзқарастың болу
құқығы бар. Бұл мұсылмандар арасында көзқарас айырмашылықтарының пайда
болуының және дұрыс деп саналуының бастауы мағынасына келеді. Жоғарыда
айтылғандай шешімнің тура жолымен қабылдануы келіспеушіліктердің азаюын
қамтамасыз етеді.
Сахабалар көзқастар турасында бір-бірін кінәламаған, бір-бірінің
көзқарасына құрмет көрсеткен. Көзқарастардың бірі тура нәтижесінде
қабылданғанда немесе осы көзқарастардың бірі халифаның бекітуімен іске
асырылса, барлығы осыған бағынатын. Бірақ, түрлі көзқарастар айналасында
топтасудың осы кезеңнен басталғанын айтуға болады.
Сахабаның ижтихад әрекеті көбінесе мына екі мәселе турасында болатын
еді:
1. Аят және хадис мәтіндерінің (нас) түсініліп анықталуы.
2. Анық емес үкімде діннің, адамдардыңпайдасына (маслахат) шешілуі (рей
ижти- хады).
Бұл кезеңнің маңызды оқиғаларының бірі жорықтар арқылы Сирия,
Ирак, Мысыр және Иранның алынуы және мұсылмандардың сол жерлердегі түрлі
мәдениеттерімен таныса бастауы.
Осы әрекеттің мұсылман құқығына ықпалы осы күнге дейін анықталған жоқ.
Екінші бір маңызды оқиға - сахаба арасында саяси билік күресіне байланысты
бөлінуі және бүліктің шығуы. Бастапқыда саяси түрде болған бұл бөліну ісі
уақыт өте келе діни бір маңызға ие болып, сенім негіздерімен және Фикһ
түсінігімен байланыстырылған, сөйтіп үш негізгі топ пайда болған. Әхли
сүннет, Шиа, Харижилер.
3 Омеядтар дәуірі
Рашид халифалар дәуірі Муауияның 41661 ж. саяси билік басына келуіне
байланысты аяқталады, келесі жаңа кезең Омеядтар дәуірі деп аталады. Муауия
халифа болғаннан кейін, дін мен құқық істерін үмметке қалдырып, саяси
істерді өз қолында ұстады. Осылайша, рашид халифалар дәуірінде халифа діни-
құқықтық және саяси беделге өкілдік етсе, Муауия діни-құқықтық саланы
үмбетке қалдырып, дін мен мемлекетті бір-бірінен бөлген еді. Осы тұрғыдан
мұсылман құқығының пайда болуы мен жүйеленуінің халық арасында жүзеге
асқандығын айтуға болады.
Бұл кезеңде дін мен құқық істері халыққа берілгендіктен, түрлі көзқарастар
айналасына топтасу байқала бастады.
Осы кезеңде пайда болған алғашқы бөлініп-топтасу Хижаз мектебі және
Ирак мектебі түрінде болды. Кейіннен Хижаз мектебі хадис әхли, ал Ирак
мектебі рей әхли деп атала бастаған және бұл топтасу мұсылман құқығы
мектептерінің пайда болуымен аяқталды. Бұл кезеңде сахабалармен бірге,
табиун ғалымдардың да пікір айтқандықтары байқалады. Табиун - сахабаны
көріп, олардан білім алған адамдар. Табиун араб тілінде зерттеген,
бағынған адам мағынасын беретін таби сөзінің көпше түрі. Табиилер
орталық Медине болған Хижаз мектебі және орталығы Куфа болған Ирак
мектебі ақыл мен көзқарасқа онша мән бермейтін настардың ашық мағыналарын
алдыңғы катарға қоятын, сол себептен де хадис риуаятына мән беретін
көзқарасы бар. Бұл мектептің алдыңғы қатарлы өкілдері Мединелік жеті
факих деп аталған. Олар мыналар: Саид (Мүсеййебұлы), Әбу Бәкір
(Абдуррахманұлы), Урие (Зүбейрұлы), Қасым (Мұхаммедұлы), Сүлеймен
(Иесарұлы), Хариже (Зейдұлы), Убейдуллах. Ал Ирак мектебі Хижаз мектебіне
керісінше рей ижтихадына маңыз беретін сүннеттің алынуына қатаң талаптар
қойылып, жан-жақты қарайтын көзқараста болған. Бұл мектептің алғашқы
өкілдері - Алкаме, Месрук, Қазы Шурейх Саид (Жүбейрұлы), Ибрахим ән-Нахаи
және Хаммад. Одан кейінгі дәуірлерде де Хижаз мектебінің мүшелері жалпы
түрде Хадис әхли, ал Ирак мектебінің мүшелері Рей әхли (Рейшілер) деп
атала бастады.
Аббасилер дәуірі және Фикһ мектептерінің пайда болуы
Билікті өз қолдарына алып, Омеядтар сұлтандығын құлатқан Аббасилер
арабтардан басқа ұлттарға жылы қарап, олардан қолдау тапты және де
ғалымдарға жақындық танытып, солардың көзқарастарын ұстанған. Түріктердің
сахнаға шығуы да осы кезенде жүзеге асты. Әсіресе халифа Мутасым кезеңінен
(833 - 41 жж.) бастап, әскери және басқару саласында түрік халқы таныла
бастады.
Халифа Харун Рашид қаржылық істерін және осыған қатысты үкімдер жазуды Әбу
Ханифаның досы және шәкірті Әбу Юсуфтан сұрайды. Ол атақты Китабу'л-
Харажды жазып шықты. Халифа Мансұр Имам Малик Муатта атты шығармасын
билеушілер мен мүфтилер бағынатын заң түріне келтіруді қалады, бірақ ол
бұған ризалық білдірмеген.
Омеядтар дәуірінде пайда болған Рейшілер және Хадисшілер деп топтасулар бұл
дәуірле орнын жеке мектептерге қалдырды. Бұл мектептердің кейбірі қазірге
дейін жалғасып келген, ал кейбірі жоғалып кеткен. Қазір сүнни мазһабтар:
Ханафи мазһабы, Мәлики мазһабы, Шәфии мазһабы және Ханбели мазһабы бар.
Кейіннен құрылған Шин мазһабтарының ішінде Жафери мазһабы мен Зейди мазһабы
де қазіргі кезге дейін жеткен мазһабтар қатарында. Бұл мазһабтар Фикһ
мектептері немесе амали (іс-әрекет) мазһабтары болып табылады. Жоғарыда
аталған Итиқад (сенімдік) мектептерге (Әһли сүннет, Шиа және Харижилер) бұл
дәуірде Муғтазила мектебі мен Муржиа мектебі қосылды.
Мұсылман құқығының түпдеректері (дәлелдері)
Жалпы түпдерек (дәлел) ұғымы Құран мен сүннет, жеке тұлға мен қоғам
өмірін, сенім, ғибадат, ахлақ (мораль және құқық тақырыптарын (муамалат)
қамтитын үкімдердің негізін құрайды. Осы екі түпдеректен өмірдің бастауыш
түсіндіретін, жеке адамды бақыт пен тыныштыққа, қоғамды тәртіп пен
қауіпсіздікке қауыштыратын барлық негізгі принциптерді табуға болады.
Алайда Құран мен сүннет жеке адам мен қоғамға ұсталатын негізгі тәртіп
ережелерін, сақтайтын негізгі құндылықтарын көрсетумен шектеледі. Осы екі
түпдеректе берілген үкімдер мен көрсетілген мақсаттарды ұғыну, олардан
өмірге және жеке-жеке әрбір оқиғаға қатысты нәтиже шығару ісі толығымен
Құран мен Сүннетте мұсылмандарға айтылған тиісті жауапкершілік болып
табылады. Сол себептен Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан кейін
Құран мен Сүннетті қалай түсіну және қандай амал мен әдістер арқылы үкім
шығару мәселесі пайда болады. Тарих ағымында пайда болған түрлі Фикһ
мазһабтары де осы мәселеге қатысты жұмсалған ақыл әрекеттің нәтижесі.
Сондай-ақ, настардан (аят пен хадис) үкім шығару әдістемесін өз тақырыбы
етіп алған ғылымның тарихта усул-и Фикһ (мұсылман құқығы әдістемесі)
деген атпен алғаш рет мұсылмандар тарапынан шығарылуы да осы процестің
нәтижесі болып табылады. Осы тұрғыдан практикалық өмірге қатысты шариғи
үкімдердің негізгі түпдеректері Құран мен сүннет болумен қатар, осы екі
түпдеректе қамтылған сөздер мен олардың мағына және мақсаттарын түсіндіруге
бағытталған ахыли әрекеттердің де маңызы мен қызметі ерекше орын алады.
Осыған орай мұсылман құқығының түпдеректерін жалпы үш бөлімге жинақтауға
болады. Олар Құран, Сүннет, Ақыл.
Классикалық мұсылман құқығы теориясында бұдан да көп дәлелдер келтіріледі:
Ижма, қияс, истихсан, истислах, истисхаб, т.б.
Осы дәлелдердің бір бөлігінің нас құрамына, ал екінші бір бөлігінің ақыл
құрамына кіруі мүмкін. Дәлелдер фахихтер шариғи амал сипатындағы үкімге
апаратын құралды немесе үкімнің сүйенішін дәлел деп атайды. Дәлел түпдерек
тұрғысынан ахыли дәлел және иақыли дәлел болып екіге бөлінгеніндей,
күштілігі тұрғысынан да нақты дәлел және занни (жорамал) дәлел болып
екіге бөлінеді. Фикһ әдебиетінде кеңінен қабылданған пікірге сай шариғи
дәлелдердің ішінен Құран, сүннет, ижма және қияс негізгі дәлелдер тобына,
ал истихсан, истислах, истисхаб, седд-и зериа сияқты дәлелдер қосалқы
дәлелдер тобына кіреді.
1.3 Мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктері
Ислам құқығының құрылымын айқындау оның ерекше құқық жүйесінің
түсінігіне себеп болады. Шариат өмірдің барлық салаларында мұсылманның
жүріс – тұрысын реттейді, сондай-ақ олардың сезімімен ой - санасына әсер
етеді және осы күшке 4 элемент кіреді: а) исламның дін нормалары; б)
мұсылмандық мораль мен әдебі; в) абадат деп аталатын Алламен мұсылман
қатынастарын реттейтін нормалары; г) мұсылман еместермен және мұсылмандар
арасындағы жүріс-тұрыс ережелері; (Му*амалат).
Мұсылмандық құқықшылар мұсылмандық құқық құрамында норма топтары бар
деп есептейді. Бірінші топты Құран мен сүннаның заңды жазылымдары құрайды.
Екінші топқа Ислам - құқықтық доктринасы, басқа да көздерге негізделе
қалыптасқан, топтасқан нормалары жатады. Құранда 6 мыңнан аса аят жолдары
бар және олардың ішінде 500-ін ғана мұсылмандардың өзара қарым-
қатынастарына тән жүріс-тұрыс ережелері деп атауға болады, ал 150-і негізгі
діни міндеттерді жүзеге асыратын тәртіптерін анықтайды.
Егер классификацияға негізделген нақтылық дәрежесін алатын болсақ,
онда Құран мен сүннаның барлық ережелерін екі топқа бөлуге болады.
Біріншіге екі мағыналық түсіндірмелерге жатпайтын ережелерді кіргізуге
болады. Бұл негізінен діни табынушылық қағидалары, сондай-ақ кейбір
ережелер адамдардың өзара қарым-қатынастарын реттеуге сүйенеді. Екінші топ
көңіл аудармайтындар мен анық емес жазылымдардан тұрады. Бұл ережелер көп
мағыналық және адамдардың жүріс-тұрысын бағалауға қолданылмайды. Адамның
өзара қарым-қатынастарын реттейтін Құранның нормалары діни – моралдық нысан
сипаты бар ережелерден тұрады, яғни оларды түсіндіру үшін қолданады.
Мұсылмандық құқық жүріс-тұрыстың жалпы ережелерін орнатады, сонымен қатар
мұсылмандардың өздерінің арасында жүріс-тұрыс нысандарын орнатуға мүмкіндік
беретінін көптеген зерттеушілер қолдайды.
Уақыт өте келе дамыған қоғамдық қатынастарды реттеу үшін Құран мен
сүннаның жазылымдарының жеткіліксіз екені анықталды. Сондықтан VIII
ғасырдан бастап, мұсылман құқық мектебінің құқық-құрушылары осы мәселелерді
жоюды өздерінің қолдарына алды.
Заңгерлер ғасырлар бойы жалпы діни – танымдық бағыттарға заңды түсінік
бере алды және олардың талғағыш түсініктеріне негізделе нақты құқықты
нормаларды қалыптастырды. Көптеген мұсылман құқығының нормалары Құран мен
сүннаның жалпы жазбаларында доктриналды түсініктің нәтижесінде пайда болды.
Бұндай істердің шешу мүмкіндігін нақты мәселелерге байланысты осы кездері
белгілеген өкімдердің түсінігімен байланыстырады. Мұсылман құқықшылары
құқық нормаларының негізгі бөлігін діни сырдың ашылуы нәтижесі деп ойлады,
оларды мәңгілік деп санады. Ислам құқықшыларына осындай тәсіл казуальдық
нормаларды түсіндіру кезінде белгілі шешімдерден қайтып кетуге жаңа жүріс –
тұрыс ережелерін қалыптастыруға, мұсылман құқығының нормативтік мазмұнын
дамытуға мүмкіндік берді. Бұл осы құқық жүйесі үшін қажет [3, б. 36].
Қазіргі ислам құқықшылары Құран мен сүнна жүзеге асқан рух
мәңгілікте болады, ал жеке нормалар өмір жағдайларының өзгеруіне байланысты
екенін мәлімдеді. Құқықшылар айтылған тәсілдердің көмегімен ислам құқығының
басты нормалардың бөлігін қалыптастырды.
Мұсылман құқық жүйесі туралы айтқанда мұсылман құқығы ішкі және сыртқы
нормаларға бөлінетінін білуіміз керек. Құран мұсылман құқығының басты көзі
болып табылады, тікелей адамға назар аударады және өзінің қауымында, елінде
әр түрлі жағдайларда оған белгілі жүріс – тұрыс нормаларын белгілейді.
Адамның әлеуметтік мәртебесі қандай болсада, ол Құранға бағынады және
онымен әрекет жасайды.
Мұсылман құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Мұсылман құқығының мәні және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .н құқығының
мәні және
мазмұны ... ..11111111111111111111111111 11111111111111111111111111111111111 111111
111111111111111111111111111114
1.2 Мұсылман құқығының бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Мұсылман құқығы ғылымының тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Отбасылық және мұрагерлік құқық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Ислам және адам құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.4Мұсылман мемлекеттерінің халықаралық ұйымдары. Олардың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.5 Қазіргі кезеңдегі мұсылман құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 8
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Мемлекеттің құқықтық жүйесінің пайда болуы мен даму тарихына барлық
қоғамның рухани мәдениеті: дін, философия, мораль, бейнелеу мәдениеті,
ғылым әсер етеді. Мұсылман құқығының қалыптасуында шешуші рөлді дін алды.
Мұсылманға қажетті заңдар мен ережелер Мұхаммед пен оның жақтастарымен
айтылып кеткен деп есептелінеді. Сондықтан, мемлекет жаңа заңдар шығармай,
тек Алла жолын ғана ұстану керек.
Шығыстағы орта ғасырлық өркениеттің ең маңызды құбылысы – мұсылман
құқығы (шариғат). Бұл құқықтық жүйе, ең алдымен Араб халифатында пайда
болып, кейіннен әлемдік сипат алды. Оның даму тарихы араб мемлекетінің
эволюциясымен, VІІ ғ.патриархалдық діни қоғамнан VІІІ-Х ғ.ғ. Омеяд және
Аббасид династиясының ірі империясына дейінгі дамуымен тығыз байланысты.
Араб халифаты құлағаннан кейін мұсылман құқығы өз маңыздылығын жоғалтпай,
ислам дінін қабылдаған Азия және Африка елдеріндегі негізгі құқықтық
ережеге айналды.
Мұсылман құқығы – мұсылман діні Исламның негізінде құрастырылған
ережелер жүйесі.
Ислам бойынша қалыптасқан құқық адамға Мұхаммед арқылы Алладан келген.
Ол қоғамның барлық әлеуметтік өмірін қамтиды.
Мұсылман құқығының төрт бастауы бар:
1.Алланың соңғы елшісі Мұхамедке айтқан ережелерінен тұратын киелі
кітап — Құран
2.Мұхамедтің сөздері мен істерін талдайтын дәстүрлі ережелер жиынтығы —
Сұнна.
3.Құран ережелерін талдаған ұлы мұсылман ғалымдарының пікірлері – Иджма
4.Мұсылмандардың алғашқы бастауларында көрсетілмеген өмірлік
құбылыстарын сәйкесінше талдау – Қияс.
Мұсылман құқығына тән: институттардың ежелден бері келуі, кездейсоқтық
және жүйенің жоқтығы. Ол мешіт құқығы, дін жолындағы қоғам құқығы. Салт-
дәстүр мұсылман құқығына кірмейді және оның бастауы бола алмайды.
Құқықтық қызметте келісімдер жиі қолданылады, ол мұсылман құқығының
ережелеріне бірқатар өзгеріс әкелуі мүмкін, бірақ ол міндетті болып
есептелінбейді. Бұл жүйе оны талқылау болмаған кезде, б.з.д. Х ғ жойылып
кетті.
Мұсылман құқығының негізгі мазмұны – дін адамының іс -әрекеті мен
ережелерді ұстанбаған кезде қолданылатын жазалар түрінде болады. Алғашқы
кезден-ақ ислам, тек діни салттарды ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік
институттарды, меншік түрлерін, құқық ерекшеліктерін, философия, саяси
құрылыс, этика, мораль және әлеуметтік психология ерекшеліктерін де
қарастырады, бірақ, бірінші орында рухани өмір болады.
Мұсылман құқығы (шариғат) – Құран және Сұнна негізінде құрастырылған,
мемлекеттік, мұрагерлік, қылмыстық және неке-отбасы құқығынан тұратын діни
жинақ. Сонымен, шариғат – исламның діни –мистикалық ұғымдарымен тығыз
байланысты құқықтық ереже.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мұсылман құқығының қайнар көздерін анықтап
зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- мұсылман құқығының жалпы түсінігін беру;
-мұсылман құқығының бастауларын зерттеу;
-мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктерін зерделеу;
-мұсылман құқығы ғылымының тарауларын анықтау;
-отбасылық және мұрагерлік құқық ерекшеліктерін талдау;
-меншік қатынастарын құқықтық реттеу мәні;
-қылмыс, жаза, сот ісін анықтау;
-қазіргі кезеңдегі мұсылман құқығын
Осы күндері мұсылман елдерінің көпшілігінде мемлекеттік ақсүйектер
ұйымдары құрылған, бірақ олар діни соттарды сақтайды. Шариғат сотының
сақталуы дін иелерінің саясатқа, халықтың азаматтық құқығына араласуына кең
жол ашты. Бұндай жағдай қоғамдық-философиялык ойдың дамуына, өмірге
материалистік тұрғыдан қарауға кедергі жасады. Көзқарастары демократиялық
тұрғыда қалыптасқан адамдар да дін иелерінің қудалауына түспес үшін
өздерінің пікірлерін ислам діні қағидаларымен тиянақтап отыруларына тура
келді. Ислам мен шариғат осы күнге дейін Азия мен Африка мемлекеттерінде
өзінің үлкен ықпалын жүргізуі, кейбір жағдайларда елдердің дамуына кері
әсерін де тигізді.
І МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұсылман құқығының мәні және ерекшеліктері
МҰСЫЛМАНДЫҚ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ – шариат заңы негізінде азаматтық қарым-
қатынасты және содан туындайтын мәселелерді реттейтін қағида-ережелер
жиынтығы. Ондай қағида-ережелер фикһ ілімінің ең үлкен тармағын құрайды.
Азаматтық құқық негізінен Ақудат, Айқаат, Ахкам бөлімдерінде қарастырылған.
Ондағы отбасы мен неке, сату мен сатып алу, қарыз беру мен қарыз алу,
сақтауға беру, жалдану, кепілдік, үжіре, серіктестік, тапсырыс, жерді жалға
беру, уақып, өсиет айту, татуластыру, банкроттық ең маңызды міндеттемелер
қатарына жатады. Шарт талабы мүлтіксіз орындалуға тиісті міндеттемелер
Ләзім тобына, ал бір тарап ұсынысымен шарт талаптарының жойылуы ықтимал
міндеттемелер Жаиз тобына жатады. Ақудат өзара келісу арқылы жасалатын
шарттарды қарастырады. Шарт жасасу үшін тараптардың ақыл-есінің бүтін
болуы, өз ісіне жауап беру қабілетінің болуы, куәлердің қатыстырылуы талап
етіледі. Екі жақтың келісімін талап етпейтін шарттар Айқаатта
қарастырылған. Ондай шартты жасауға да, жоюға да екі жақтың келісімі талап
етілмейді. Бірақ басқа ақудаттық талаптар сақталады. Айқааттың аясына
ажырасу, ант ішу, нәзір (Алла жолына жақсы іс істеу), кафарат секілді бір
жақты қабылданатын міндеттемелер кіреді. МҰСЫЛМАНДЫҚ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚта
барлық азаматтық құқықтық қатынастар қамтылған және бүкіл қағида-ережелер
тек адамгершілік пен әділетке негізделген.
Мұсылман құқығында қылмыс пен жаза түсініктері діни көзқарасқа
негізделген. Шариғатта жасауға тиым салынған іс-әрекеттер негізінен қылмыс
болып саналған. Ал қылмыстың қауіптілік дәрежесі Алла алдында жасалған іс-
әрекеттің ауыр және жеңіл күнә болуына байланысты болған. Жаза белгіленген
дәрежеде күнәдан арылу үшін қолданылған.
Қылмыс әлеуметтік құбылыс болып саналады. Заңгер ғалымдар қылмыстың
ұғымына қатысты әртүрлі пікірлер айтады. Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша
қылмыстың түсінігі өзіндік ерекшеліктерге де ие.
Орта ғасырлардағы мұсылман құқықтанушылары мен қазіргі заман
зерттеушілері құқық бұзушылықтың бірнеше қағидаларын қарастырған. Олардың
көзқарастарын талдау мұсылман қылмыстық құқығын тағы да терең зерттеуге
әсер етті. Шариғатта қылмыс сөзі адамның жанына немесе ағзаларына зиян
келтіру мағынасын білдіреді.
Қазақтың әдет-ғұрпындағы қылмыс ұғымы ежелгі дәуірдің құқық
мұрағаттарындағы қылмыстың түсінігіне жақын келеді.Қазақтың әдет-ғұрпында
қылмыстың табиғи нысаны қоғамның тұрмыстық, рулық құрылымының
күрделігімен байланысты болды. Соған байланысты қылмыс деп жәбірленушіге
немесе оның туысына келтірілген материалдық және моральдық шығынды атаған.
Жаза тағайындау институтын оқып үйрену барысындағы жүйелеу жоспарын
саралау, ең алдымен, әдет-ғұрып заңдарынан бастаудың да өзіндік
алғышарттары бар заңды құбылыс. Қылмыстық жазаның пайда болу тарихы терең
екендігі біздерге әуелден белгілі. Қандай да болмасын мемлекеттің өзіндік
даму сипаты болды және олар сол қоғамдағы қылмыстар үшін өздеріне оңтайлы
жазаларды қолданған. Қазақтың әдет-ғұрыпында немесе мұсылман құқығының
тыйым салушы талаптары жазамен тікелей байланысты болып келді.
Жаза – мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет адамды,
оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті, ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны, аумақтық бүтіндікті, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғайды. Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты
нысаны және қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады.
Мұсылман құқығы мен қазақ әдет-ғұрып құқығында заңға бой ұсыну, оны
құрметтеу, заң бұзушыны жазалау, кінәні шын жүректен мойындау, қылмыскерді
жазасыз қалдырмау, қылмысты мойындау, шын өкінгенді кешіру сияқты қылмыс
пен жазаға байланысты маңызды қағидалар тұжырымдалып, ол ережелер ғасырлар
бойы ұрпақтан ұрпаққа тараған. Заңды білуге ұмтылу, оны мойындау және сотты
құрметтеу, өз құқықтарын қорғау сол бойынша арыздану – халқымыздың
үйреншікті дәстүрі. Демек, мұсылман құқығы мен қазақ әдет-ғұрып құқығындағы
қылмыс пен жазаны зерттеудің үлкен маңыздылығы айқын болады.
Сонымен, осы дипломдық жұмыстың мақсаты – мұсылман құқығы мен әдет-
ғұрып құқығындағы қылмыс пен жаза ұғымдарын жан-жақты талдап, олардың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеу болып табылады.
Мұсылман құқығындағы қылмыс пен жаза мәселелеріне мұсылман мемлекеттері
болып саналатын елдерде баса назар аударылған. Бұл елдерде шариғаттың
құқықтық ролі тұрақты түрде зерттелуде. Дипломдық жұмысты зерттеуде Абдель
Кадер Ауды, Ал Абдер-Кадыр әл-Кахваджи, Ахмед Махмуд аш-Шафии, Мухаммед
Субхи Наджма сынды авторлардың еңбектері негізге алынды. Мұсылман құқығы
мен қазақ әдет-ғұрып құқығындағы қылмыс пен жаза мәселелерінің әр түрлі
қырлары Л.Р. Сюкияйнен, П.Л. Карасевич, С. Махмасани, Н. Торнау, Л. Массе,
Е.Т. Смирнов, Н.И. Гродеков, Г. Загряжский, В. Тронов, Н. Изразцов, М.
Готовицкий, М.А. Ражабова, А.Л. Ременсон, Н. Максимов, Р. Шарл сынды Кеңес
және ТМД елдерінің зерттеушілерінің, сондай-ақ Н. Өсерұлы, М.А. Сарсембаев,
Н.Д. Нуртазина, Ш. Уалиханов, Т.М. Культелеев, С. Зиманов, Ж.О. Артықбаев,
С. Өзбекұлы, Н. Қазыбеков, С.М. Рахметов, Ғ.С. Сапарғалиев, З. Кенжалиев
сынды қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады. Сонымен
қоса, дінтануға, яғни ислам дінін танып білуге Х. Алтай, М. Бұлұтай, Д.
Нұртази сияқты зерттеушіредің қосқан үлесі зор. Ислам мен шариғаттың
құқықтық қырларын зерттеуге жоғарыда аталған қазақстандық зерттеушілердің
сіңірген еңбектері қомақты. Аталған зерттеушілердің мұсылман құқығы мен
қазақ әдет-ғұрпына байланысты айтқан ойлары дипломдық жұмыстың тақырыбын
зерттеу кезінде негізге алынып, жұмысты орындауда қолданыс тапты. Ал,
мұсылман құқығының қылмыстық-құқықтық нормаларына қатысты мәселелер аз
көлемде зерттелген. Осыған орай Т.М. Күлтелеевтің еңбектерін ерекше атап
өтуге болады және тақырыптың зерттелуі осы автордың еңбектерін негізге ала
отырып жүргізілді.
Мұсылман құқығының негізін Аллаһтың сөзі - Құран мен Аллаһ Елшісі
Хазіреті Мұхаммед ПайғамбарХазіреті Мұхаммед Пайғамбардың (с.а.у.) сөзі мен
әрекеті - сүннет құрайды. Құран мен сүннетте үкім беретін сөздер жекеше
түрде нас, көпше түрде нусус деп аталады және нас дегенде Аллаһтың
немесе Пайғамбарлық сөзі негізге алынады. Осыған сай мұсылман құқығының
негізгі сүйенішінің бірі нас болып табылады. Осы настарды қойған Аллаһ
пен Пайғамбар Шари деп аталады.
Алайда Құран мен сүннетте қамтылған осы настардың түсінілуі мен
қолданылуында және олардың тікелей қамтылмаған мәселелерінің үкімін беруде
адамзат күшіне мұқтаждық туындайды. Бұл күш мұсылман құқығы
терминологиясында ижтихад деп аталады. Ижтихад – қысқаша шариғи-амали,
бір мәселенің үкімін білуге әрекет ету. Осы әрекетті атқаратын адам
мүжтахид деп аталады.
Осыған сай мұсылман құқығы Аллаһтың сөзі нас пен адамзаттың әрекеті
ижтихадтан тұрады.
Шари ұғымы шариғатты қойған түсінігіне сай келеді және тек Аллаһ
пен Мұхаммед Пайғамбар (с.а.у.) үшін қолданылады.
Діни-құқық мәселелерде адамдардың сұрақтарына жауап беретін кісіні
мүфти, ал берген жауабын пәтуа деп атайды. Мүфтидің берген жауабы
тұрақты бекітілген қағида болмағандықтан, адамдардың басқа мүфтиден де осы
мәселе турасында қайта сұрауына болады.
Хаким (қазы) - адамдар арасындағы түсініспеушілікті шешу үшін
тағайындалған факих. Оның беретін үкімі тұрақты, яғни адамдар осы шешімге
бойсұнуға міндетті. Осыған көңіл бөлген көптеген жазушылар мұсылман құқығын
басқа құқықтық жүйелерден айыратын мына ерекшеліктерді атап көрсеткен.
1. Негізінің Аллаһтан болуы:
Мұсылман құқығының негізгі түпдерегі Аллаһ сөзі Құран болып табылады.
Бұл жағдай - мұсылман құқығының ерекше қасиеттеріннің негізі. Сондай-ақ,
Аллаһтың Елшісі Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) Құрандағы үкімдерді алғашқы рет
түсіндіруші және орындаушы болуы көрсетілген ерекшеліктермен бірге
ескерілуі керек.
Алайда мынаған назар аудару керек, яғни негізгі түпдеректің Аллаһтың
сөзі Құран болуы және алғашқы іргетасының Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар
тарапынан қойылуы мұсылман құқығының толығымен Аллаһтың туындысы және илахи
құқық деген мағынаға келмейтінін көрсетеді. Осы мәселені ескермеген
бірқатар Батыс зерттеушілері мұсылман құқығының толығымен догматикалық,
тұрақты және өзгермейтін құқық екендігін баса айтқан. Әйтсе де, мұсылман
құқығының негізгі түпдерегі Құранда адамдар арасындағы қарым-қатынастар түп-
негізіне дейін берілмеген, тек жалпы принциптері ғана айтылған және
шиеленіскен өмір оқиғаларының шешімін Құрандағы жалпы мораль және құқық
принциптерінің негізінен табу шартымен адамның сана-сезіміне жүктелген.
Тіпті, Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) бірқатар құқықтық реттеулерді уахи
жолымен емес, Құрандағы принциптердің саясында өз ақылымен жүргізгені
көрсетіледі.
Факихтер (мұсылман құқығы ғалымы) Аллаһтың қалауы мен әлеуметтік шындық
арасын ұштастыруға тырысқақ ұшырасқан құқықтық мәселелерді Құрандағы
принңиптерді назарға ала отырып, өз ақылының, жинақталған тәжірбиесінің
және алған мәліметтердің негізінде шешіп отырған. Осы тұрғыдан мұсылман
құқығының негізгі түпдерегін қаншалықты Аллаһтың сөзі Құран қалыптастырса
да, соңғы сараптамада мұсылман құқығының құрылуы мен бір жүйеге келтірілуі
адам сапасының жемісі және нәтижесі екендігін көреміз. Сол себепті мұсылман
құқығы белгілі кезеңдерде жасалған болымсыз (позитив) реттеу болып
табылады. Ұлы факихтердің бірі Имам ол-Харамейн әл-Жуейни Фикһтың оннан
тоғызы адамзат сөзі дегенде осы мәселеге назар аударған.
2. Екілік жаза жүйесіне ие болуы:
Мұсылман құқығы жаза тұрғысынан да өзге құқық жүйелерінен ерекшеленеді.
Мысалы, Құранда тыйым салынған әр түрлі іс-әрекетер құқық мәселесінен бұрын
дін мәселесі болып табылады. Яғни, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеген
адам Аллаһтың тыйым салған нәрсесін жасағандықтан күнә іс істеген болады.
Мұның азабын ақырет күнінде тартады. Бұл - істелген әрекеттің рухани-
ақыреттік жаза жағы. Сондай-ақ, бұл адам Аллаһқа берген сөзінде тұрмай,
Аллаһтың тыйым салған ісін істегендіктен оның арожданы да мазасызданады.
Мұхаммед Пайғамбар (с.а.у.) дәуірінде Майыс деген кісі зинақорлық
жасаған. Ешкім көрмесе де арожданының мазасыздануы салдарынан Хазіреті
Пайғамбарға (с.а.у.) келіп, қылмысын айтып, өзіне тиісті жазаның
қолданылуын өтінген.
Құранда жаман іс деп есептелген және тыйым салынған әрбір әрекет үшін
осы дүниелік жаза көрсетілмеген. Дегенмен, кісі өлтіру, зинақорлық жасау,
өтірік айту, ұрлық істеу және қарақшылық жасау сияқты әрекеттерге арнайы
осы дүниелік жазалар берілген.
Мұсылман құқығының екілік жаза ерекшелігі осы мәселеде қарастырылады.
Рухани-ақыреттік жазалар, әсіресе діндар адамдардың жаман әрекеттерден
тыйылуында маңызды рөл ойнайды. Ал материалдық-дүниелік жаза барлық адамдар
үшін тыйдырушы сипатта болады. Рухани жаза діндарлық сияқты субъективті
жағдайға, ал материалды жаза объективті қағидаларға сүйенеді. Кейбір мүшкіл
жағдайларда хакимдер діни заңдарға байланысты үкім мен құқыққа
байланысты үкім арасын ажыратып көрсеткен.
Мұсылман құқығының көптеген ғасырлар бойы әлемнің түкпір-түкпірінде
еркін қолданылу және жетістікке жету себептерінің бірі оның осы екілік
жазаға ие болу ерекшелігінен туындайды.
3. Принциптері мен мақсаттары тұрғысынан әлемдік деңгейге көтерілуі:
Әділдікті қамтамасыз етуге, жеке басты, мүлікті, ар-намысты, ақылды
және дінді қорғауға, жалпы алғанда адамның осы дүниеде де, арғы дүниеде де
бақытқа бөленуін қамтамасыз етуге бағытталған принциптер мен мақсаттар
тұрғысынан мұсылман құқығының әлемдік деңгейге дейін көтерілгені турасында
сөз етуге болады.
Алайда әрбір құқық жүйесі сияқты қалыптасу процесінде қоғамдық шарттар
мен көзқарастардан әсерленген мұсылман құқығының тарихи тәжірибеде
қалыптасып, бір жүйеге келтірілгендігі тұрғысынан әлемдік сипатқа ие болуы
туралы сөз қозғау қате, әрі шынайы емес.
Кейбір жазушылар мұсылман құқығының ерекшеліктері ішінде адамдар арасындағы
құқықтық қарым-қатынастармен қоса, жеке адам мен Аллаһ арасындағы құлдық
байланыстың да құрылғанын айтады. Алайда, Фикһ кітаптарының алғашқы
бөлімдерін құрайтын ғибадат мәселелерінің барған сайын заман ағымында
Илмихал тақырыбымен жеке кітаптарда қарастырыла бастағандығы және қазіргі
кездегі басым көзқарасқа сай, ғибадаттардың құқық құрамына кірмейтіні
ескерілсе, аталмыш жағдайлы мұсылман құқығы үшін жеке ерекшелік ретін де
айтуға қажеттілік қалмайды.
1.2 Мұсылман құқығының бастаулары
Мұсылмандық құқық діни нысан ретінде дамыған құқықтық норма. Ол көбіне
теократиялық қолданылатын ислам елдерінде қолданылады. Оның негізі VII–X ғғ
Араб халифатында құралды. Ол ислам дініне негізделді.
Ислам дініне сәйкес мұсылмандық құқық Алланың әмірін көрсетеді. Ол
өзіне қоғамдық өмірдің құқықтық сфераға жататын жүйесін қамтыды.
Мұсылмандық құқықтың ауқымды түсінігі әр бір мұсылман адамның намаз оқуы,
ораза ұстауы, садақа салуын қадағалауы болып табылады. Бұл ережені істеуге
оларды мәжбүрлемеу қажет.
Шариат – өз шегі ретінде исламның бір мәні. Ол екі бөліктен тұрады:
біріншісі, теологиялық ол мұсылманға өзіне деген қатынастың қандай болу
керек екенін реттейді, ал екіншісі, Аллахқа деген міндеттерді көрсетеді.
Ислам діні – үш діннің арасындағы ең жас дін болғанымен, ол көп жерде
тарады.ислам тек бір ғана идеология болып табылып қана қоймайды, сонымен
қоса ол діни этникалық білім ретінде, мәдениет ретінде, цивилизаци ретінде
ерекше қарастырылады. Оның нормалары діни культтық сұрақтарды шешуге
бағытталған.
Мұсылмандық құқықтың екі мектебі бар, олар: Медина және ирактық
мектеп.бұл екі үлкен мектептер әдеттегі құқықты ұстанды.
Мұсылмандық құқықтың дерек көздері мен негізгі мазхабы.
Мұсылмандық құқықтың тарихы Құранна н басталады. Ол Мұхаммет
Пайғамбардың өсиеттерінен бастау алды. Құран негізі ережелер мен адамдық
борыш туралы ережелерден басталады. Мысалы құран әлсіздерге деген көмек
корсетулер мен шаруашылықтың дұрыс ақ түрі ментүрлері мен санкциялар
көрсетілмеген.
Дерек көздің Құраннан кейінгі екінші түрі сүнне болып табылады. Онда
Мұхаммед пайғамбардың хадистері жиналған.
Негізгі мазхабтары. Бірінші түп тамыры– мұсылмандық құқтың дерек көзі
Құран, Екінші түп тамыры – сүнне, яғни Пайғамбардық өмірдегі игі істері;
Үшінші түп тамыры – иджма, ислам дініне деген қоғамдастықтың сұрақтарына
жауап; Төртінші түп тамыры – қияс, аналогия, яғни, Құран, иджма,сүннемен
шығарылған жаңа заңдарға түсініктеме.
Мұсылман құқығының пайда болуы Хазірет Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар
болып, оған уахидің келуімен басталады және осы кезеңде түсіріліп,
аяқталуына байланысты бұл кезең мұсылман құқығының алғашқы кезеңі болып
саналады. Уахи Аллаһтың Пайғамбарларға жолдама жіберуі мағынасына және
жіберілген жолдама мағынасына келеді.
Уахи қамтитын тақырыптарда Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) Меккеден Мединеге
көшкеннен кейін (хижрет) өзгерістер болғандықтан, бұл кезең Мекке және
Медине кезеңі болып екіге бөлінеді:
• Мекке кезеңі. Мекке кезеңі Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)-ге уахи жіберіле
бастаған Милади 610 жылдан Мединеге кешкен 622 жылға дейін созылады.
Мекке кезеңінде түскен аяттар, көбіне сенімді нығайту, бір Тәңір
сенімін орнықтыру және ахлақты (мораль) тәрбиелеу тақырыптарын қамтиды. Бұл
кездегі дінге шақыру ісі әлемдік сипатта болды және де аяттар көбінесе: Ей
адамдар! деп басталады.
Бұл кезеңде құқық саласында ешқандай аят түспеген. Мұның себептерінің
бірі - мүминдер қоғамының қоғамдық беделінің болмауы. Ал құқықтық жүзеге
асырылуы қоғамдық күшті қажет етеді. Екінші бір себеп - құқық қағидаларының
табысты түрде жүзеге асырылуының және күткен нәтижеге жетуінің алғышарты
болған ахлақ (мораль) тұрғысынан жетілген адам түріне байланысты болуы.
Бұл жағдай ахлақ пен құқық арасындағы тығыз байланыстыр тіпті құқықтық
негізі ахлақ екендігінің нышаны болып саналуы мүмкін. Осылайша Медине
кезеңінде түсірілетін құқықтық қатынастардың іргетасы Мекке кезеңінде
қаланды.
• Медине кезеңі. Бұл кезең Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)-нің 622 ж.
Меккеден Мединеге көшуінен басталып, 632 ж. қайтыс болуына байланысты
аяқталады.
Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) Мединеге Пайғамбар ретінде ғана емес,
сонымен бірге Мединеде сүрген үш яһуди қауымын (Құрайза, Қайнука және
Надирұлдары) араларындағы әрі сол жердегі Әуіс және Хазреж деген араб
қауымдары арасындағы келіспеушіліктерге қазылық ету және қоғамда сөзі
өтетін көсем сипатымен барған. Қысқаша айтқанда Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.)
Пайғамбардың Меккедегі діни шатына дүниелік көсем сипаты да қосылды. Бұл
кезеңде қоғамдық тәртіп орнату, адамдар арасындағы қатынастарды реттеу
туралы үкімдер келе бастады. Ғибадаттар да осы кезеңде реттелді.
Практикалық өмірге қатысты үкім аяттарын ахкәм аяттар дейді. Бұл кезеңнің
ерекшеліктерінің бірі - үкімдердің бәрі бірден емес, уақытқа қарай сатылап
қойылуы (Тедриж). Арабтар арасында кейінен тараған шарап ішу және пайыз алу
бірден тоқтатылмай оларға үйрете келе тыйым салынған. Бұрын қойылған
үкімнің кейіннен келген үкіммен күшін жоюы деген несх те осы кезеңнің
ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Кейінгі кезеңдердің негізгі қайнары болған уахи - осы кезеңнің де негізгі
қайнары. Алайда Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) Құрандағы үкімдерді
түсіндіргенде ақылын колданғандығы қабылданады. Сол себептен Пайғамбардың
(с.а.у.) сөзін немесе іс-әрекеттерінің барлығын, яғни сүннет толығымен уахи
деу дұрыс емес. Алайда сүннеттің уахиден шыққанын қуаттайтын ғалымдар да
бар.
2 Сахаба дәуірі
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) 632 ж. қайтыс болғаннан кейін басталып,
сахабалардың ықпалы басым болған кезеңге дейін созылды. Бірақ, сахаба
дәуірі деген кезде, көбінесе рашид халифалар деп аталған Әбу Бәкір, Омар,
Осман және Әлидің Һ.41М.661 ж. созылған халифалық дәуірі түсіндіріледі.
Шынында да рашид халифалар дәуірі кейінгі дәуірлерден ерекше жағдайларға ие
болуы әрі Пайғамбарсыз дәуірдің алғашқы тәжірбиесі болуы жағынан маңызды.
Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) тірі кезінде Пайғамбар болуымен қатар, саяси
беделдің, әрі құқықтық беделдің басшысы болды. Ол сонымен қатар мемлекет
басшысы, қазы әрі мүфти еді. Ол қайтыс болғаннан кейін сахабалар саяси және
құқықтық істердің қалай жүргізілетіні туралы мәселеге кездесті. Түрлі
тартыстардан кейін сахабалар діни құқықтық және саяси салала өкілеттілікті
Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у.) жақын досы болған Әбу Бәкірге беруге
келісті, және оған бағынуға сөз берді (бей'ат). Сахаба Хазіреті
Пайғамбардың (с.а.у.) орнына сайланған бұл адамның өкілеттілігін түсіндіру
үшін, оны Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у) халифасы ретінде сайлады.
Халифа атауы бұдан былай мұсылман қоғамының діни және саяси көсемі деген
мағынаға ие болды.
Халифа болып сайланған Әбу Бәкір діни, ұлттық және саяси салада бір
шешім қабылдаған кезде, алдымен Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у.) осыған
байланысты сөзі немесе іс-әрекетінің (Сүннет) бар-жоғын зерттеген. Егер бар
болса, Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у.) сөзін негізге алған.
Хазіреті Пайғамбарлық (с.а.у.) сүннеті болмаған жағдайларда Хазіреті
Пайғамбардың (с.а.у.) жақын достарынан сұрап, олардың көзқарасын да
ескерген. Бұл кеңес сұрау ісін әдебиеттерде тура немесе мешперет деп
айтады.
Бірінші халифа Хазіреті Әбу Бәкір бастаған сүннеттің бар-жоқтығын
зерттеу және алдыңғы қатардағы сахабалардың көзқарасын алу ісі кейінгі 3
халифа тарапынан да жүзеге асырылды. Рашид халифалар дәуірінің маңызды
ерекшеліктерінің бірі Рей ижтихадының кеңінен тарауы болып табылады. Рей
ижтихады - кездескен мәселенің Құранның негізгі қағидалары шешілуі үшін
ақыл күшін жұмсау деген сөз. Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) кезеңінде Рей
ижтихадының үлгілері кездеме де қате болған жағдайда, осы ижтихадтарды
Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.)-ның өзі түзету мүмкіндігі бар еді. Сондықтан да
Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) кезеңінде рей ижтихадынан туындаған пікір
айырмашылықгары жоқ еді. Бірақ Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан
кейін, бұл мәселені қарастыратын жоғарғы ұйым болмағандықтан, барлық
адамның жеке көзқарасы принцип ретінде бір-біріне тең болды, бірі
екіншісінен жоғары болған жоқ. Сол себептен әрбір жеке көзқарастың болу
құқығы бар. Бұл мұсылмандар арасында көзқарас айырмашылықтарының пайда
болуының және дұрыс деп саналуының бастауы мағынасына келеді. Жоғарыда
айтылғандай шешімнің тура жолымен қабылдануы келіспеушіліктердің азаюын
қамтамасыз етеді.
Сахабалар көзқастар турасында бір-бірін кінәламаған, бір-бірінің
көзқарасына құрмет көрсеткен. Көзқарастардың бірі тура нәтижесінде
қабылданғанда немесе осы көзқарастардың бірі халифаның бекітуімен іске
асырылса, барлығы осыған бағынатын. Бірақ, түрлі көзқарастар айналасында
топтасудың осы кезеңнен басталғанын айтуға болады.
Сахабаның ижтихад әрекеті көбінесе мына екі мәселе турасында болатын
еді:
1. Аят және хадис мәтіндерінің (нас) түсініліп анықталуы.
2. Анық емес үкімде діннің, адамдардыңпайдасына (маслахат) шешілуі (рей
ижти- хады).
Бұл кезеңнің маңызды оқиғаларының бірі жорықтар арқылы Сирия,
Ирак, Мысыр және Иранның алынуы және мұсылмандардың сол жерлердегі түрлі
мәдениеттерімен таныса бастауы.
Осы әрекеттің мұсылман құқығына ықпалы осы күнге дейін анықталған жоқ.
Екінші бір маңызды оқиға - сахаба арасында саяси билік күресіне байланысты
бөлінуі және бүліктің шығуы. Бастапқыда саяси түрде болған бұл бөліну ісі
уақыт өте келе діни бір маңызға ие болып, сенім негіздерімен және Фикһ
түсінігімен байланыстырылған, сөйтіп үш негізгі топ пайда болған. Әхли
сүннет, Шиа, Харижилер.
3 Омеядтар дәуірі
Рашид халифалар дәуірі Муауияның 41661 ж. саяси билік басына келуіне
байланысты аяқталады, келесі жаңа кезең Омеядтар дәуірі деп аталады. Муауия
халифа болғаннан кейін, дін мен құқық істерін үмметке қалдырып, саяси
істерді өз қолында ұстады. Осылайша, рашид халифалар дәуірінде халифа діни-
құқықтық және саяси беделге өкілдік етсе, Муауия діни-құқықтық саланы
үмбетке қалдырып, дін мен мемлекетті бір-бірінен бөлген еді. Осы тұрғыдан
мұсылман құқығының пайда болуы мен жүйеленуінің халық арасында жүзеге
асқандығын айтуға болады.
Бұл кезеңде дін мен құқық істері халыққа берілгендіктен, түрлі көзқарастар
айналасына топтасу байқала бастады.
Осы кезеңде пайда болған алғашқы бөлініп-топтасу Хижаз мектебі және
Ирак мектебі түрінде болды. Кейіннен Хижаз мектебі хадис әхли, ал Ирак
мектебі рей әхли деп атала бастаған және бұл топтасу мұсылман құқығы
мектептерінің пайда болуымен аяқталды. Бұл кезеңде сахабалармен бірге,
табиун ғалымдардың да пікір айтқандықтары байқалады. Табиун - сахабаны
көріп, олардан білім алған адамдар. Табиун араб тілінде зерттеген,
бағынған адам мағынасын беретін таби сөзінің көпше түрі. Табиилер
орталық Медине болған Хижаз мектебі және орталығы Куфа болған Ирак
мектебі ақыл мен көзқарасқа онша мән бермейтін настардың ашық мағыналарын
алдыңғы катарға қоятын, сол себептен де хадис риуаятына мән беретін
көзқарасы бар. Бұл мектептің алдыңғы қатарлы өкілдері Мединелік жеті
факих деп аталған. Олар мыналар: Саид (Мүсеййебұлы), Әбу Бәкір
(Абдуррахманұлы), Урие (Зүбейрұлы), Қасым (Мұхаммедұлы), Сүлеймен
(Иесарұлы), Хариже (Зейдұлы), Убейдуллах. Ал Ирак мектебі Хижаз мектебіне
керісінше рей ижтихадына маңыз беретін сүннеттің алынуына қатаң талаптар
қойылып, жан-жақты қарайтын көзқараста болған. Бұл мектептің алғашқы
өкілдері - Алкаме, Месрук, Қазы Шурейх Саид (Жүбейрұлы), Ибрахим ән-Нахаи
және Хаммад. Одан кейінгі дәуірлерде де Хижаз мектебінің мүшелері жалпы
түрде Хадис әхли, ал Ирак мектебінің мүшелері Рей әхли (Рейшілер) деп
атала бастады.
Аббасилер дәуірі және Фикһ мектептерінің пайда болуы
Билікті өз қолдарына алып, Омеядтар сұлтандығын құлатқан Аббасилер
арабтардан басқа ұлттарға жылы қарап, олардан қолдау тапты және де
ғалымдарға жақындық танытып, солардың көзқарастарын ұстанған. Түріктердің
сахнаға шығуы да осы кезенде жүзеге асты. Әсіресе халифа Мутасым кезеңінен
(833 - 41 жж.) бастап, әскери және басқару саласында түрік халқы таныла
бастады.
Халифа Харун Рашид қаржылық істерін және осыған қатысты үкімдер жазуды Әбу
Ханифаның досы және шәкірті Әбу Юсуфтан сұрайды. Ол атақты Китабу'л-
Харажды жазып шықты. Халифа Мансұр Имам Малик Муатта атты шығармасын
билеушілер мен мүфтилер бағынатын заң түріне келтіруді қалады, бірақ ол
бұған ризалық білдірмеген.
Омеядтар дәуірінде пайда болған Рейшілер және Хадисшілер деп топтасулар бұл
дәуірле орнын жеке мектептерге қалдырды. Бұл мектептердің кейбірі қазірге
дейін жалғасып келген, ал кейбірі жоғалып кеткен. Қазір сүнни мазһабтар:
Ханафи мазһабы, Мәлики мазһабы, Шәфии мазһабы және Ханбели мазһабы бар.
Кейіннен құрылған Шин мазһабтарының ішінде Жафери мазһабы мен Зейди мазһабы
де қазіргі кезге дейін жеткен мазһабтар қатарында. Бұл мазһабтар Фикһ
мектептері немесе амали (іс-әрекет) мазһабтары болып табылады. Жоғарыда
аталған Итиқад (сенімдік) мектептерге (Әһли сүннет, Шиа және Харижилер) бұл
дәуірде Муғтазила мектебі мен Муржиа мектебі қосылды.
Мұсылман құқығының түпдеректері (дәлелдері)
Жалпы түпдерек (дәлел) ұғымы Құран мен сүннет, жеке тұлға мен қоғам
өмірін, сенім, ғибадат, ахлақ (мораль және құқық тақырыптарын (муамалат)
қамтитын үкімдердің негізін құрайды. Осы екі түпдеректен өмірдің бастауыш
түсіндіретін, жеке адамды бақыт пен тыныштыққа, қоғамды тәртіп пен
қауіпсіздікке қауыштыратын барлық негізгі принциптерді табуға болады.
Алайда Құран мен сүннет жеке адам мен қоғамға ұсталатын негізгі тәртіп
ережелерін, сақтайтын негізгі құндылықтарын көрсетумен шектеледі. Осы екі
түпдеректе берілген үкімдер мен көрсетілген мақсаттарды ұғыну, олардан
өмірге және жеке-жеке әрбір оқиғаға қатысты нәтиже шығару ісі толығымен
Құран мен Сүннетте мұсылмандарға айтылған тиісті жауапкершілік болып
табылады. Сол себептен Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан кейін
Құран мен Сүннетті қалай түсіну және қандай амал мен әдістер арқылы үкім
шығару мәселесі пайда болады. Тарих ағымында пайда болған түрлі Фикһ
мазһабтары де осы мәселеге қатысты жұмсалған ақыл әрекеттің нәтижесі.
Сондай-ақ, настардан (аят пен хадис) үкім шығару әдістемесін өз тақырыбы
етіп алған ғылымның тарихта усул-и Фикһ (мұсылман құқығы әдістемесі)
деген атпен алғаш рет мұсылмандар тарапынан шығарылуы да осы процестің
нәтижесі болып табылады. Осы тұрғыдан практикалық өмірге қатысты шариғи
үкімдердің негізгі түпдеректері Құран мен сүннет болумен қатар, осы екі
түпдеректе қамтылған сөздер мен олардың мағына және мақсаттарын түсіндіруге
бағытталған ахыли әрекеттердің де маңызы мен қызметі ерекше орын алады.
Осыған орай мұсылман құқығының түпдеректерін жалпы үш бөлімге жинақтауға
болады. Олар Құран, Сүннет, Ақыл.
Классикалық мұсылман құқығы теориясында бұдан да көп дәлелдер келтіріледі:
Ижма, қияс, истихсан, истислах, истисхаб, т.б.
Осы дәлелдердің бір бөлігінің нас құрамына, ал екінші бір бөлігінің ақыл
құрамына кіруі мүмкін. Дәлелдер фахихтер шариғи амал сипатындағы үкімге
апаратын құралды немесе үкімнің сүйенішін дәлел деп атайды. Дәлел түпдерек
тұрғысынан ахыли дәлел және иақыли дәлел болып екіге бөлінгеніндей,
күштілігі тұрғысынан да нақты дәлел және занни (жорамал) дәлел болып
екіге бөлінеді. Фикһ әдебиетінде кеңінен қабылданған пікірге сай шариғи
дәлелдердің ішінен Құран, сүннет, ижма және қияс негізгі дәлелдер тобына,
ал истихсан, истислах, истисхаб, седд-и зериа сияқты дәлелдер қосалқы
дәлелдер тобына кіреді.
1.3 Мұсылман құқығы жүйесінің ерекшеліктері
Ислам құқығының құрылымын айқындау оның ерекше құқық жүйесінің
түсінігіне себеп болады. Шариат өмірдің барлық салаларында мұсылманның
жүріс – тұрысын реттейді, сондай-ақ олардың сезімімен ой - санасына әсер
етеді және осы күшке 4 элемент кіреді: а) исламның дін нормалары; б)
мұсылмандық мораль мен әдебі; в) абадат деп аталатын Алламен мұсылман
қатынастарын реттейтін нормалары; г) мұсылман еместермен және мұсылмандар
арасындағы жүріс-тұрыс ережелері; (Му*амалат).
Мұсылмандық құқықшылар мұсылмандық құқық құрамында норма топтары бар
деп есептейді. Бірінші топты Құран мен сүннаның заңды жазылымдары құрайды.
Екінші топқа Ислам - құқықтық доктринасы, басқа да көздерге негізделе
қалыптасқан, топтасқан нормалары жатады. Құранда 6 мыңнан аса аят жолдары
бар және олардың ішінде 500-ін ғана мұсылмандардың өзара қарым-
қатынастарына тән жүріс-тұрыс ережелері деп атауға болады, ал 150-і негізгі
діни міндеттерді жүзеге асыратын тәртіптерін анықтайды.
Егер классификацияға негізделген нақтылық дәрежесін алатын болсақ,
онда Құран мен сүннаның барлық ережелерін екі топқа бөлуге болады.
Біріншіге екі мағыналық түсіндірмелерге жатпайтын ережелерді кіргізуге
болады. Бұл негізінен діни табынушылық қағидалары, сондай-ақ кейбір
ережелер адамдардың өзара қарым-қатынастарын реттеуге сүйенеді. Екінші топ
көңіл аудармайтындар мен анық емес жазылымдардан тұрады. Бұл ережелер көп
мағыналық және адамдардың жүріс-тұрысын бағалауға қолданылмайды. Адамның
өзара қарым-қатынастарын реттейтін Құранның нормалары діни – моралдық нысан
сипаты бар ережелерден тұрады, яғни оларды түсіндіру үшін қолданады.
Мұсылмандық құқық жүріс-тұрыстың жалпы ережелерін орнатады, сонымен қатар
мұсылмандардың өздерінің арасында жүріс-тұрыс нысандарын орнатуға мүмкіндік
беретінін көптеген зерттеушілер қолдайды.
Уақыт өте келе дамыған қоғамдық қатынастарды реттеу үшін Құран мен
сүннаның жазылымдарының жеткіліксіз екені анықталды. Сондықтан VIII
ғасырдан бастап, мұсылман құқық мектебінің құқық-құрушылары осы мәселелерді
жоюды өздерінің қолдарына алды.
Заңгерлер ғасырлар бойы жалпы діни – танымдық бағыттарға заңды түсінік
бере алды және олардың талғағыш түсініктеріне негізделе нақты құқықты
нормаларды қалыптастырды. Көптеген мұсылман құқығының нормалары Құран мен
сүннаның жалпы жазбаларында доктриналды түсініктің нәтижесінде пайда болды.
Бұндай істердің шешу мүмкіндігін нақты мәселелерге байланысты осы кездері
белгілеген өкімдердің түсінігімен байланыстырады. Мұсылман құқықшылары
құқық нормаларының негізгі бөлігін діни сырдың ашылуы нәтижесі деп ойлады,
оларды мәңгілік деп санады. Ислам құқықшыларына осындай тәсіл казуальдық
нормаларды түсіндіру кезінде белгілі шешімдерден қайтып кетуге жаңа жүріс –
тұрыс ережелерін қалыптастыруға, мұсылман құқығының нормативтік мазмұнын
дамытуға мүмкіндік берді. Бұл осы құқық жүйесі үшін қажет [3, б. 36].
Қазіргі ислам құқықшылары Құран мен сүнна жүзеге асқан рух
мәңгілікте болады, ал жеке нормалар өмір жағдайларының өзгеруіне байланысты
екенін мәлімдеді. Құқықшылар айтылған тәсілдердің көмегімен ислам құқығының
басты нормалардың бөлігін қалыптастырды.
Мұсылман құқық жүйесі туралы айтқанда мұсылман құқығы ішкі және сыртқы
нормаларға бөлінетінін білуіміз керек. Құран мұсылман құқығының басты көзі
болып табылады, тікелей адамға назар аударады және өзінің қауымында, елінде
әр түрлі жағдайларда оған белгілі жүріс – тұрыс нормаларын белгілейді.
Адамның әлеуметтік мәртебесі қандай болсада, ол Құранға бағынады және
онымен әрекет жасайды.
Мұсылман құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz