Түркілік дүниетанымында тәңір түсінігі

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1) Түркілік дүниетанымында тәңір түсінігі
2) Тәңір және билік
3) Көне түріктердіңдіні наным.сенімдері және салт.дәстүрлері

Тәңір-монотейстік сипаттағы діни жүйе. Ол бір құдайды мойындайды және орталықтанған қаған билігінің түрік империясының, кейіннен қағанаттардың идеологиясы ретінде қызмет еткен. Тәңірге табынудың идеялық негізі-табиғат заттары мен құбылыстарын жанды деп қарау болып табылады. Тәңір сана әр заттың иесі, жаны бар деп пайымдайды. Дүниенің барлық объектілері адам секілді оларға сезім мен сана тән.
Тәңірге табыну алғашында дін түрін де емес, космологиялық түсініктер мен идеялардың жиынтығы ретінде, табиғи құбылыстарға мінажат ету мен байланысты пайда болады. Тәңірге сенудің терең тарихи тамырлары бар. Ол күллі дін атаулыдан бұрын пайда болған.
Тәңір бейнесі б.э.д. бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған Орталық Азиядағы ең көне мифологиялардан келіп шығады. «Тәңір» атауының шығу тегі ғұндардың «ченли» және қытайдың «тянь», тіпті шумерлік «дингир» сөздермен байланыстырыла қарастырылады. Бұл сөздердің бәрі бір ғана мағынаны аспан, мәңгі көк аспан дегенді білдіреді. Басқа құдайлардан айырмашылығы Тәңір материяланбаған, ол-рух, бүкіл тіршіліктің иесі. «Тәңір-құдай»- деп көрсетеді Ш. Уәлиханов. Ұлы Абай да Тәңір ұғымын «жаратушы» ретінде көп қолданған.
Тәңір «жаратушы» ұғымына айналуы VII-VIII ғасырларда Орталық Азияда Түрік қағанатының пайда болуымен тығыз байланысты. Тәңір идеясы Түрік қағанатының билігін уағыздап дәріптеді. Қоршаған орта, табиғат көшпелі түрік тайпаларының тұрмыс-тіршілігінің көзі ретінде маңызды рөл атқарады, бұған қоса олардың кәсіби қызметі, яғни малды күтіп бағу табиғи-климаттық жағдайларға тәуелді болды. Сондықтан да көне түріктердің діни наным-сенімдері табиғатқа табынушылық сипат алды.
Тәңір-құдайдың пайда болған уақыты қай кез деген мәселе бойынша француз ғалымы Жан Поль Ру біздің заманымыздың өз алдында десе, қытайлық тарихшылар б.з.б. V-III 5.ғ.ғ. дейді, ал белгілі лингвист-ғалым О. Сүлейменов Шумер ескеткіштері негізінде б.з.б. IV мыңжылдықта пайда болған деген ойды ұсынады. Ол: Ғайса пайғамбар туғаннан 4 мың жыл бұрын философиялық ілім ретінде қалыптасып, жер бетіндегі ең ескі ілімдер-семит және үнді-иран діндерінің анасы болып, ежелден мысыр діндеріне елеулі әсерін тигізетін тәңір деп жазды. Әуелгі түрік дәуірінің өне бойында Тәңірге табынушылық бүкіл Евразия көшпелілері арасына тарайды.

1) Сүлейменов О. Азия. Алматы: 1992 [259 б.]
2) Күлтегін // Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: 1991 [10 б.]
3) Зия Гокалы. Түрікшілдіктің негіздері // Жас Түркістан.
1998 № 2 [55 б.]
4) С. Ақатаев. Күн мен көлеңке. Ғылыми-танымдық аңсар. Алматы, 1990 [48 б.]
5) Ш. Уәлиханов. «Таңдамалы», Алматы, 1985 [181 б.]