Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДЕ МУЗЫКА АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Эстетикалық тәрбие берудегі психологиялық.педагогикалық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері мен мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 БАЛАБАҚШАДА МУЗЫКА АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Музыкалық тәрбие балаларға эстетикалық тәрбие беру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.3. Ертеңгіліктер, тәжірибелік нәтижелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымша
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДЕ МУЗЫКА АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Эстетикалық тәрбие берудегі психологиялық.педагогикалық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері мен мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 БАЛАБАҚШАДА МУЗЫКА АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Музыкалық тәрбие балаларға эстетикалық тәрбие беру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.3. Ертеңгіліктер, тәжірибелік нәтижелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымша
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі таңдағы педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жан-жақты дамытуда эстетикалық тәрбие беру арқылы шығармашылық жұмыс істеуге қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат даярлау. Жан-жақты, қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасының “Білім беру туралы” Заңында, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты дәстүрлі Жолдауында бүгінгі заманның талаптарына сай білім беру жүйесін дамыту, бала тәрбиесіне, оның жан-жақты жетілуіне, тұлғаның шығармашылық дара қасиеттерін арттыру үшін көптеген міндеттер көзделген [1, 2, 3].
2010 жылы 29 қаңтардағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында нақты белгіленіп көрсетілген мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу жүйесін жақсарту міндетін іске асыру мақсатын алға қойды [4].
Тәрбие – адамзат қоғамында ғана болатын құбылыс, адамдардың саналы әрекеті. Ол алғашқы қоғамдағы еңбек пен қажеттілік процесінде пайда болды. Қоғам дамуының алғашқы басқышы – рулық қоғамға дейін адамдар табиғаттың дайын заттарымен қанағаттанды.
Қазіргі қоғамымызда болашақ ұрпақты дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияны жетік меңгерумен қатар, шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиісті.
Жас шыбық иілуге қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға сондай бейім. Сондықтан ұрпақ жайындағы озық ұлтттық мұраны бүгінгі оқу-тәрбие процесіне ендіру аса маңызды міндетіміз.
Тәрбие барысында әр баланың жеке дара мінез ерекшеліктерін, өз қадірін сезіну қабілетін қалыптастырып дамыту мектептік тәрбие жүйесімен байланысты. Келешекте біздің еліміз басқа тәуелсіз елдермен терезесі тең болып, өмір сүру үшін қазақ балаларын ешкімнен кем қылмай, мектеп қабырғасынан-ақ жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару – қазіргі кезеңдегі басты міндет.
Адам тәрбиесінде музыканың алатын орны өзгеше. Музыка арқылы, оның үндестігі, сұлулығы, тереңдігі, мазмұны, мінезі арқылы бала бойына қажетті үлкен күш-қуат, байлық, парасат беріледі.
Музыка – идеология. Ол Отанды, халқын, достарын сүюге, оны қадірлей білуге жетелейді. Музыка – Ұлы күш.
Енді, міне, үш ғасырдан артық тіл, дін, өнер, мәдениет тартыста болып, көп жерде жеңіліп, жіңішкеленген кезде Егемендігіміз алдымыздан шықты емес пе?! Ендеше Тәуелсіз мемлекет ұрпақтарының тәрбиесі бесіктегі кезінен бастау алып, өз ана тілін, әнін, сәнін, домбырадағы сырлы күйін тыңдап, ата-баба дәстүрін бойға сіңіріп өсуге жол ашылды.
Қазақстан Республикасының “Білім беру туралы” Заңында, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты дәстүрлі Жолдауында бүгінгі заманның талаптарына сай білім беру жүйесін дамыту, бала тәрбиесіне, оның жан-жақты жетілуіне, тұлғаның шығармашылық дара қасиеттерін арттыру үшін көптеген міндеттер көзделген [1, 2, 3].
2010 жылы 29 қаңтардағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында нақты белгіленіп көрсетілген мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу жүйесін жақсарту міндетін іске асыру мақсатын алға қойды [4].
Тәрбие – адамзат қоғамында ғана болатын құбылыс, адамдардың саналы әрекеті. Ол алғашқы қоғамдағы еңбек пен қажеттілік процесінде пайда болды. Қоғам дамуының алғашқы басқышы – рулық қоғамға дейін адамдар табиғаттың дайын заттарымен қанағаттанды.
Қазіргі қоғамымызда болашақ ұрпақты дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияны жетік меңгерумен қатар, шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиісті.
Жас шыбық иілуге қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға сондай бейім. Сондықтан ұрпақ жайындағы озық ұлтттық мұраны бүгінгі оқу-тәрбие процесіне ендіру аса маңызды міндетіміз.
Тәрбие барысында әр баланың жеке дара мінез ерекшеліктерін, өз қадірін сезіну қабілетін қалыптастырып дамыту мектептік тәрбие жүйесімен байланысты. Келешекте біздің еліміз басқа тәуелсіз елдермен терезесі тең болып, өмір сүру үшін қазақ балаларын ешкімнен кем қылмай, мектеп қабырғасынан-ақ жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару – қазіргі кезеңдегі басты міндет.
Адам тәрбиесінде музыканың алатын орны өзгеше. Музыка арқылы, оның үндестігі, сұлулығы, тереңдігі, мазмұны, мінезі арқылы бала бойына қажетті үлкен күш-қуат, байлық, парасат беріледі.
Музыка – идеология. Ол Отанды, халқын, достарын сүюге, оны қадірлей білуге жетелейді. Музыка – Ұлы күш.
Енді, міне, үш ғасырдан артық тіл, дін, өнер, мәдениет тартыста болып, көп жерде жеңіліп, жіңішкеленген кезде Егемендігіміз алдымыздан шықты емес пе?! Ендеше Тәуелсіз мемлекет ұрпақтарының тәрбиесі бесіктегі кезінен бастау алып, өз ана тілін, әнін, сәнін, домбырадағы сырлы күйін тыңдап, ата-баба дәстүрін бойға сіңіріп өсуге жол ашылды.
1. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” Заңы. - Алматы: Литера, 2000.- 96 б.
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015 жылдарға арналған Мемлекеттік тұжырымдамасы. 2010 жыл.
3. Назарбаев Н.А. Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2007.
4. Назарбаев Н.А. Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2010.
5. Көбесов А. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы, 2002. 79-81 беттер.
6. Ұзақбаева С.А. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. П.ғ.д. дисс… 21.05.93. - Алматы, 1993.- 425 б.
7. Калыбекова А.А. «Роль психолого-педагогических дисциплин в формировании профессиональной готовности будущего учителя музыки к эстетически воспитании школьников». Дисс.док.пед.наук. Алматы. 193-361 стр.
8. Джәрдемәлиева Р.Р. Жоғары білім беру жүйесінде музыка мұғалімдерінің әдістемелік дайындығының ғылыми-педагогикалық негіздері. Автореферат. пед.ғыл.док. Алматы, 1998. 48-бет.
9. Вирчак В.С. Болашақ музыка мұғалімін мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беруге дайындау (Пед. ғыл. канд. дисс., Москва, 1988, 215 б.)
10. Арчажникова Л.Т. Музыка мұғалімінің кәсіптік-педагогиклық дайындығының теориялық негізі. Дисс. док. пед. наку. – Москва, 1986. 442 с.
11. Самохвалова С.Ю. Эстетическое развитие младшего школьника в условиях музыкально-практической деятельности. Дисс. к.п.н. 15.02.01.-М., 2001.- 169с.
12. Қышқашбаев Т.А. Қазақ халық аспаптық музыкасы арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру: автореф. пед.ғыл.канд.: 09.06.92.- Алматы, 1992.- 23б.
13. Басурашвили Д.К. Педагогические основы формирования у младших школьников эстетического отношения к музыке.- Тбилиси, 1989.- 222с.
14. Асафьев Б.В. Музыкальная форма как процесс. - М., 1963.- 189-190с.
15. Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащийся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры. Автореф… дис.д.п.н. 27.07.94. -Алматы.:АГУ, 1994.- 68с.
16. Дүйсенбинова Р.К. Музыкально-эстетическое воспитание школьников средствами казхского народного песенного творчества. Автореф. дисс.к.п.н. 15.05.92. - Алматы, 1992.- 25с.
17. Сулейменова Ж.А. Взаимодействия общеобразовательной и музыкальной школы в процессе формирования интереса к музыке у младших школьников: автореф…дис.к.п.н.:27.10.88.- Алматы: АГУ, 1988.- 24с.
18. Осенеева М.С. Педагогические условия эстетического воспитания младших школьников средствами литературно-музыкальных композиций. Дисс… к.п.н. 21.04.00.-М., 2000.- 209 с.
19. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
20. Табылды Ә. Қазақ этнопедагогикасы.-Алматы, 2004.-288 б.
21. Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. Дисс. д.п.н. 21.03.02.-Алматы, 2002.- 415с.
22. Бөлеев К. Болашақ мұғалiмдердi оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. Пед.ғыл.докт.автореф.: 30.03.02.- Қарағанды: ҚарМУ, 2002.- 50б.
23. Ильинская И.П. Формирование эстетической культуры младшего школьника на уроках художественного труда. Дисс…к.п.н. 20.04.02.-М., 2002.- 237с.
24. Акпарова Ж.М. Формирование интереса к казахскому народному музыкальному творчеству детей старшего дошкольного возраста: автореф… дис.к.п.н.: 19.09.97. -Алматы: АГУ, 1997.-23с.
25. Педагогическое наследие (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци- сборник)/сост: В.М.Кларин и др.-М: Педагогика, 1987.-415с.
26. Кишкашбаев Т.А. Музыкально-эстетическое воспитание школьников средствами казахской народной инструментальной музыки. Дисс… к.п.н. 17.02.92.-Алматы, 1992.- 170 с.
27. Эстетическое воспитание в начальной школе // Под.ред. В.Н.Щацкой. -М.: АПН РСФСР, 1959.- 215с.
28. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегi халық дәстүрi.- Алматы, 1990. Знание. -М., 1980. -С.14-29.
29. Кабалевский Д.Б. Музыка и музыкальное воспитание. -М.: Знание, 1984.- 64с.
30. Ветлугина Н.А. Музыкальное воспитание и всестороннее развитие ребенка в советском детском саду. / В кн. Музыкальное воспитание в современном мире. -М.: Советский композитор, 1973.- 450с.
31. Омарова Р.С., Кенеш Ә.С., Дүйсенова Ұ.А. 12 жылдық бiлiм берудiң бастауыш буындағы оқу-тәрбие үрдiсi. -Астана, 2003.- 46б.
32. Балалар бақшасында музыкалық тәрбие беру методикасы /ред. басқарған Н.А. Ветлугина. -Алматы: Мектеп, 1981.- 279б.
33. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы, 1981.- 247б.
34. Мелдебекова Ү. Бастауыш сынып оқушыларына музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру. Пед.ғыл. кан.ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Түркістан. 2008.
35. Жұмабаев М. Педагогика (баланы тәрбие қылу жолдары). -Алматы: Рауан, 1992.- 112б.
36. Байтұрсынов А. Тiл тағылымы. -Алматы, 1992.- 418б.
37. Жұмалиев Қ. Ахмет Жұбанов туралы. -Алматы, 1966.- 31б.
38. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегi халық дәстүрi.- Алматы, 1990.
39. Қоянбаев Р.М. Тәрбие теориясы. -Алматы, 1991.- 143б.
40. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттерiне арналған оқу құралы. -Алматы, 2004.- 420б.
41. Сластенин В.А. Учебно-познавательные задачи и задания по теории – методологическим основам педагогики.-М.:МГПИ, 1990.-120с.
42. Омар Е. Қосымша білім беру ұйымдары тәрбие жұмыстарының негізі (оқу құралы). – Түркістан 2004. 230-258-беттер.
43. Тойлыбаев Б. «Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогикалық элементтерді қолданудың жолдары» - 1992 ж. докторлық диссертация. Алматы.
44. Кукушкин В.С. Общие основы педагогики. -Ростов н/Д: 2002.- 224с.
45. Педагогика / Под. ред. П.И.Пидкасистого. -М., 2001.- 640с.
46. Әлібеков Ш. Қазақ фольклорындағы әсемдік. Алматы. Қазақстан. 1979 жыл. 20-бет.
47. Дүйсенбинова Р. Қазақтың әншілік өнері. Алматы. 1998 жыл. 14-15 беттер.
48. Қоспақов З. Қазақтың әншілік өнері. Алматы. Өнер. 1999. 6-19 беттер.
49. Мелдебекова Ү. Балабақшада музыкалық тәрбие беру әдістемесі. Оқу-әдістемелік құрал. -Түркістан: Тұран. ХҚТУ. 2012. 160 бет.
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015 жылдарға арналған Мемлекеттік тұжырымдамасы. 2010 жыл.
3. Назарбаев Н.А. Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2007.
4. Назарбаев Н.А. Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2010.
5. Көбесов А. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы, 2002. 79-81 беттер.
6. Ұзақбаева С.А. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. П.ғ.д. дисс… 21.05.93. - Алматы, 1993.- 425 б.
7. Калыбекова А.А. «Роль психолого-педагогических дисциплин в формировании профессиональной готовности будущего учителя музыки к эстетически воспитании школьников». Дисс.док.пед.наук. Алматы. 193-361 стр.
8. Джәрдемәлиева Р.Р. Жоғары білім беру жүйесінде музыка мұғалімдерінің әдістемелік дайындығының ғылыми-педагогикалық негіздері. Автореферат. пед.ғыл.док. Алматы, 1998. 48-бет.
9. Вирчак В.С. Болашақ музыка мұғалімін мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беруге дайындау (Пед. ғыл. канд. дисс., Москва, 1988, 215 б.)
10. Арчажникова Л.Т. Музыка мұғалімінің кәсіптік-педагогиклық дайындығының теориялық негізі. Дисс. док. пед. наку. – Москва, 1986. 442 с.
11. Самохвалова С.Ю. Эстетическое развитие младшего школьника в условиях музыкально-практической деятельности. Дисс. к.п.н. 15.02.01.-М., 2001.- 169с.
12. Қышқашбаев Т.А. Қазақ халық аспаптық музыкасы арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру: автореф. пед.ғыл.канд.: 09.06.92.- Алматы, 1992.- 23б.
13. Басурашвили Д.К. Педагогические основы формирования у младших школьников эстетического отношения к музыке.- Тбилиси, 1989.- 222с.
14. Асафьев Б.В. Музыкальная форма как процесс. - М., 1963.- 189-190с.
15. Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащийся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры. Автореф… дис.д.п.н. 27.07.94. -Алматы.:АГУ, 1994.- 68с.
16. Дүйсенбинова Р.К. Музыкально-эстетическое воспитание школьников средствами казхского народного песенного творчества. Автореф. дисс.к.п.н. 15.05.92. - Алматы, 1992.- 25с.
17. Сулейменова Ж.А. Взаимодействия общеобразовательной и музыкальной школы в процессе формирования интереса к музыке у младших школьников: автореф…дис.к.п.н.:27.10.88.- Алматы: АГУ, 1988.- 24с.
18. Осенеева М.С. Педагогические условия эстетического воспитания младших школьников средствами литературно-музыкальных композиций. Дисс… к.п.н. 21.04.00.-М., 2000.- 209 с.
19. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
20. Табылды Ә. Қазақ этнопедагогикасы.-Алматы, 2004.-288 б.
21. Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. Дисс. д.п.н. 21.03.02.-Алматы, 2002.- 415с.
22. Бөлеев К. Болашақ мұғалiмдердi оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. Пед.ғыл.докт.автореф.: 30.03.02.- Қарағанды: ҚарМУ, 2002.- 50б.
23. Ильинская И.П. Формирование эстетической культуры младшего школьника на уроках художественного труда. Дисс…к.п.н. 20.04.02.-М., 2002.- 237с.
24. Акпарова Ж.М. Формирование интереса к казахскому народному музыкальному творчеству детей старшего дошкольного возраста: автореф… дис.к.п.н.: 19.09.97. -Алматы: АГУ, 1997.-23с.
25. Педагогическое наследие (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци- сборник)/сост: В.М.Кларин и др.-М: Педагогика, 1987.-415с.
26. Кишкашбаев Т.А. Музыкально-эстетическое воспитание школьников средствами казахской народной инструментальной музыки. Дисс… к.п.н. 17.02.92.-Алматы, 1992.- 170 с.
27. Эстетическое воспитание в начальной школе // Под.ред. В.Н.Щацкой. -М.: АПН РСФСР, 1959.- 215с.
28. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегi халық дәстүрi.- Алматы, 1990. Знание. -М., 1980. -С.14-29.
29. Кабалевский Д.Б. Музыка и музыкальное воспитание. -М.: Знание, 1984.- 64с.
30. Ветлугина Н.А. Музыкальное воспитание и всестороннее развитие ребенка в советском детском саду. / В кн. Музыкальное воспитание в современном мире. -М.: Советский композитор, 1973.- 450с.
31. Омарова Р.С., Кенеш Ә.С., Дүйсенова Ұ.А. 12 жылдық бiлiм берудiң бастауыш буындағы оқу-тәрбие үрдiсi. -Астана, 2003.- 46б.
32. Балалар бақшасында музыкалық тәрбие беру методикасы /ред. басқарған Н.А. Ветлугина. -Алматы: Мектеп, 1981.- 279б.
33. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы, 1981.- 247б.
34. Мелдебекова Ү. Бастауыш сынып оқушыларына музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру. Пед.ғыл. кан.ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Түркістан. 2008.
35. Жұмабаев М. Педагогика (баланы тәрбие қылу жолдары). -Алматы: Рауан, 1992.- 112б.
36. Байтұрсынов А. Тiл тағылымы. -Алматы, 1992.- 418б.
37. Жұмалиев Қ. Ахмет Жұбанов туралы. -Алматы, 1966.- 31б.
38. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегi халық дәстүрi.- Алматы, 1990.
39. Қоянбаев Р.М. Тәрбие теориясы. -Алматы, 1991.- 143б.
40. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттерiне арналған оқу құралы. -Алматы, 2004.- 420б.
41. Сластенин В.А. Учебно-познавательные задачи и задания по теории – методологическим основам педагогики.-М.:МГПИ, 1990.-120с.
42. Омар Е. Қосымша білім беру ұйымдары тәрбие жұмыстарының негізі (оқу құралы). – Түркістан 2004. 230-258-беттер.
43. Тойлыбаев Б. «Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі сабағында халықтық педагогикалық элементтерді қолданудың жолдары» - 1992 ж. докторлық диссертация. Алматы.
44. Кукушкин В.С. Общие основы педагогики. -Ростов н/Д: 2002.- 224с.
45. Педагогика / Под. ред. П.И.Пидкасистого. -М., 2001.- 640с.
46. Әлібеков Ш. Қазақ фольклорындағы әсемдік. Алматы. Қазақстан. 1979 жыл. 20-бет.
47. Дүйсенбинова Р. Қазақтың әншілік өнері. Алматы. 1998 жыл. 14-15 беттер.
48. Қоспақов З. Қазақтың әншілік өнері. Алматы. Өнер. 1999. 6-19 беттер.
49. Мелдебекова Ү. Балабақшада музыкалық тәрбие беру әдістемесі. Оқу-әдістемелік құрал. -Түркістан: Тұран. ХҚТУ. 2012. 160 бет.
Ф-ОБ-00133
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
БАЗАРБАЕВА ЖАНАТ
Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050101- мамандығы бойынша - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан - 2012
Ф-ОБ-00133
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., аға оқытушы.
----------------А.Рысбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы
эстетикалық тәрбие беру жолдары
050101- мамандығы бойынша - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған: ПМД-811
тобының студенті ------------------- Ж.Базарбаева
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., доцент м.а. --------------------
Ү.Мелдебекова
Түркістан - 2012
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің
теориялық негізі
1.1 Эстетикалық тәрбие берудегі психологиялық-педагогикалық
проблемалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2 Балабақшада музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің әдістемесі
2.1 Музыкалық тәрбие балаларға эстетикалық тәрбие беру
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..35
2.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.3. Ертеңгіліктер, тәжірибелік нәтижелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
7
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі таңдағы педагогика ғылымының өзекті
мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жан-жақты дамытуда эстетикалық тәрбие
беру арқылы шығармашылық жұмыс істеуге қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы
кең, рухани бай азамат даярлау. Жан-жақты, қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың
баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасының “Білім беру туралы” Заңында, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты дәстүрлі Жолдауында бүгінгі заманның
талаптарына сай білім беру жүйесін дамыту, бала тәрбиесіне, оның жан-жақты
жетілуіне, тұлғаның шығармашылық дара қасиеттерін арттыру үшін көптеген
міндеттер көзделген [1, 2, 3].
2010 жылы 29 қаңтардағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында
нақты белгіленіп көрсетілген мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу жүйесін
жақсарту міндетін іске асыру мақсатын алға қойды [4].
Тәрбие – адамзат қоғамында ғана болатын құбылыс, адамдардың саналы
әрекеті. Ол алғашқы қоғамдағы еңбек пен қажеттілік процесінде пайда болды.
Қоғам дамуының алғашқы басқышы – рулық қоғамға дейін адамдар табиғаттың
дайын заттарымен қанағаттанды.
Қазіргі қоғамымызда болашақ ұрпақты дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияны жетік меңгерумен қатар,
шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиісті.
Жас шыбық иілуге қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға
сондай бейім. Сондықтан ұрпақ жайындағы озық ұлтттық мұраны бүгінгі оқу-
тәрбие процесіне ендіру аса маңызды міндетіміз.
Тәрбие барысында әр баланың жеке дара мінез ерекшеліктерін, өз қадірін
сезіну қабілетін қалыптастырып дамыту мектептік тәрбие жүйесімен
байланысты. Келешекте біздің еліміз басқа тәуелсіз елдермен терезесі тең
болып, өмір сүру үшін қазақ балаларын ешкімнен кем қылмай, мектеп
қабырғасынан-ақ жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару – қазіргі кезеңдегі
басты міндет.
Адам тәрбиесінде музыканың алатын орны өзгеше. Музыка арқылы, оның
үндестігі, сұлулығы, тереңдігі, мазмұны, мінезі арқылы бала бойына қажетті
үлкен күш-қуат, байлық, парасат беріледі.
Музыка – идеология. Ол Отанды, халқын, достарын сүюге, оны қадірлей
білуге жетелейді. Музыка – Ұлы күш.
Енді, міне, үш ғасырдан артық тіл, дін, өнер, мәдениет тартыста болып,
көп жерде жеңіліп, жіңішкеленген кезде Егемендігіміз алдымыздан шықты емес
пе?! Ендеше Тәуелсіз мемлекет ұрпақтарының тәрбиесі бесіктегі кезінен
бастау алып, өз ана тілін, әнін, сәнін, домбырадағы сырлы күйін тыңдап, ата-
баба дәстүрін бойға сіңіріп өсуге жол ашылды.
Ойын ойнап, ән салмай, Өсер бала болар ма? деп дана халқымыз
айтқандай, бала тәрбиесіне жауаптылықпен атсалысуымыз керек, бұл әрбір
адамның парызы, ұстаздық борышы, ата-ананың міндеті.
Музыканы тыңдау, әнді орындау – таңғажайып дүние. Музыкалық-
эстетикалық, педагогикалық-психикалық құбылыс, оны тыңдау табиғи
қажеттіліктен тұрады. Соның арқасында құдіретті әсем күйдің, әннің, жырдың,
т.б. өнер түрлері мен салаларының шығуы, орындалуы,болашақ ұрпаққа көшіп
қабылдануы, саналы ұрпақтың рухани байлығына айналады.
Қорқыт бабамыздың шығармаларын негізге ала отырып және өз
тәжірибелерін қолданып, Әбу Насыр әл-Фараби Музыканың адамға емдік
қасиетін, жағымды әсерін, жан дүниесіне әсер етер тәрбиелік мәні зор
екенін дәлелдей отырып айтқан [5].
Өз заманында үлкен жиынға барған әл-Фараби 3 түрлі музыка тартып,
халықты күлдіріп, жылатып, ұйықтатып, музыканың құдіретімен жұртшылықты
тәнті еткен.
Кезінде Платон мен Аристотель, т.б. ғұламалардың шығармаларынан ілім
алған Әбу-Насыр әл-Фарабидің берген анықтамасы бойынша педагогика -
тәрбиеленуші адамның ерік-ниетін белгілі бағытқа сәйкес, тиісті құралдар
мен әдістер арқылы басқару өнері деп санаған. Ал басқарушы адам – педагог,
ұстаз, тәлімгер. Оның педгогикалық жүйесіндегі темірқазық болып саналатын
философиялық-этикалық категория – ол әрбір адамды бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философия, ғылыми білімдер арқылы дүниедегі
әдемілікті, кіршіксіз пәк тазалықты бойға сіңіру, ойға, жүрекке ұялату,
дарыту әрекеті жатады. "Біз бақытқа тек әдемілік, пәк тазалықты бойға
сіңіру арқылы жетеміз, ал ондай кемел тазалық пен әдемілік философия өнері
арқылы келетіндіктен біз бақытқа нақ философия арқылы ғана жетеміз" [5].
Фараби өзінің ұстазы Аристотельдің дәстүрін дамытып, философия ұғымына
бүкіл ғылым, білім, өнер игіліктерін қоса жатқызады. Яғни, философия –
шынайы білімпаздық, өнерпаздық, кемеңгерлік. Демек, эстетикалық тәрбиенің
әдіснамалық түбірі тереңде екені түсінікті де. Ал, осы эстетикалық тәрбиені
музыка арқылы жүзеге асыру қазіргі уақытта бұрынғыдан әлдеқайда ерекше және
өткір қойылып отыр. Сондықтан оқушыларға, әсіресе бастауыш сынып
оқушыларына музыка арқылы эстетикалық тәрбиенің ғылыми негізделген жүйесін
жасау қажеттілігі туады.
Проблеманың жалпы бағытының маңыздылығы философтардың (Дж.Локк, Д.Юм,
А.Штефсбери, К.-А.ГелвециЙ, Ж.-Ж.Руссо, Д.Дидро, А.Баумгартен, И.Викельмен,
Г.Лессинг, Ә.Нысанбаев, М.С.Орынбеков және т.б.), әдебиеттанушылардың
(Н.Г.Чернышевский, В.Г.Белинский, М,Әуезов, М.Қаратаев, Ә.Қоңыратбаев және
т.б.), өнертанушылардың (Б.Қазыханова, Еламанова және т.б.),
мәдениеттанушылардың (Т.Х.Ғабитов, Б.Г.Нұржанова, Г.Шалабаева және т.б.)
еңбектерінде көрініс тапқан.
Эстетикалық тәрбие теориясының негіздері Н.К.Крупскаяның,
А.В.Луначарскийдің, П.П.Блонскийдің, В.Н.Щацкийдің, А.С.Макаренконың
еңбектерінде қаланған.
Б.Т.Лихачев, Б.В.Асафьев. М.А.Верб, Д.Б.Кабалевский бастауыш мектеп
оқушыларына білім беру жолдарын қарастырса, эстетикалық тәрбие берудiң
маңызды аспектiлерiне С.А.Ұзақбаева, Р.Р.Джәрдемәлиева, В.С.Вирчак,
Л.Т.Арчачникова, С.Ю.Самохвалова, Т.А.Қышқашбаев, Д.К.Басурашивили,
М.Х.Балтабаев, А.А.Қалыбекова, Р.Қ.Дүйсенбінова, Ж.А.Сүлейменова,
М.С.Осеннеева, т.б. еңбектерi арналған (6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,
16, 17(.
Қазақтың халық аспаптары мен музыкасына көңіл бөлінбеген Кеңес Одағы
кезінде қазақ музыкасының жанашыры, академик Ахмет Жұбанов өз
студенттеріне: Қарақтарым! Болашақ сендердікі, қазақ халқы аман болса,
халықтың тілі, домбырасы мен қобызы, әні, музыкасы сол халықпен бірге
боларында дау болмас, сендерге сенемін, болашақта халқымыздың музыкалық
аспаптары мен ән-күйін дамыта келіп, әлем халықтарының мәдениетімен
теңестіресіңдер,-деп аманаттаған болатын.
Осындай мәселелерге байланысты туындаған қарама-қайшылықты ескере
отырып, біз тақырыбымызды Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы
эстетикалық тәрбие беру жолдары деп алуымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы
эстетикалық тәрбие берудің жолдарын қарастыру әдістерін меңгеру.
Зерттеудің міндеттері:
-Балалар бақшасында музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің теориялық
негізін анықтау;
-Музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері мен
мүмкіндіктерін нақтылау;
-Балаларға музыка арқылы эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру
мақсатында ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әдіс-тәсілдерді қарастыру.
Зерттеудің нысаны. Мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні. Балалар бақшасында музыка арқылы эстетикалық тәрбие
берудің үрдісі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысымызға байланысты әдебиеттерді,
мақалаларды, педагогтардың ғылыми ізденістерін жинап, оны талдар, зерделеп,
саралау.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту
Тұжырымдамасында Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі Қазақстан Халқына
Жолдауы, тағы басқа құжаттар, ресми материалдар, философтардың, психологтар
мен педагогтардың еңбегі, зертеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, озат педагогтардың тәжірибелерін басшылыққа алу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің
теориялық негізі
1.1.Эстетикалық тәрбие берудегі психологиялық-педагогикалық проблемалар
Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқықты
мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен
білімділігін талап етеді.
Еңбек процесінде ересектермен күнделікті қарым-қатынас жасауда балалар
өмірге қажетті дағдылар мен еңбек әрекеттерін меңгерді, халықтың әдет-
ғұрпымен танысты. Рулық қоғамда балалар мал бағуға, егін егуге, қолөнеріне
үйретілді. Осыған сәйкес тәрбиені ұйымдастыру қажет болды. Балаларды
тәрбиелеу ең тәжірибелі адамдарға жүктелді. Ертегі, ойын және өлең ол
дәуірдегі мінез-құлық тәрбиесінің құралына айналды. Жеке меншіктің,
құлдықтың және жеке отбасының шығындарына байланысты қоғам ыдырай бастады.
Енді қоғадық тәрбиемен қатар жеке отбасы тәрбиесі шықты.
Қоғамды биллеуші топтар: дін басшылары, көсемдер, ақсақалдар пайда
болып, олар еңбекке баулу тәрбиесінен білімге үйрету тәрбиесін бөле
бастады.
Адам қоғамы дамуының белгілі сатысында алғашқы қоғам орнына құлдық
қоғам қалыптасты. Солтүстік Африкадан, Египеттен бастап Оңтүстік Азиядан
Қытайға дейінгі Шығыс жерінде бірнеше құл иеленуші мемлекеттер пайда болып,
ертедегі мәдениет дамыды. Ұлы Қытай ойшылы Канфуцийдің тәлім-тәрбиелік
трактаттары, адам тәрбиесі жайлы еңбектері жазылды. Қытай, Үндістан,
Египет, Кіші Азия жерінде алғашқы мектептер құрылып, онда үстем таптың
балалары тәрбиеленді.
Европада, Ежелгі Грецияда мұнан 2600 жылдай бұрын пайда болған Греция
полистерінің даму жағдайына байанысты тәрбие мен білім берудің әр түрлі
жүйесі құрылған.
Ежелгі Греция бірнеше құл иеленуші ұсақ мемлекеттен құралды. Ішіндегі
ірілері, көбірек белгілі болғандары – Антика (орталығы Афины) және Лакония
(орталығы Спарта). Афины тәрбиесі жүйесі жан-жақты және демократиялыққа
жақындау болды. Ол ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене тәрбиесінің
ұштасуын көздеді. Жеті жасқа дейін балалар үйде, одан кейін грамматикалық
мектептерде тәрбиеленді, кифаристік мектептерде музыка үйренді.
Ал Спартада әскери тәрбиеге көңіл бөлінді, әсіресе дене тәрбиесіне
ерекше мән берілді, қиындыққа шыдамды етіп жаттықтыру, әскери жаттығуларға
үйрету (жүгіру, секіру, күрес, жекпе-жек, әскери әндер айту, найзаласу)
ойыны жүргізілді, әскери ойындар ұйымдастырылды, музыка, ән айту және діни
билер үйретілді.
Ертедегі грек ғалымдары мен философтары Платон және Аристотель
өздерінің еңбектерінде тәрбие мен оқыту туралы өте құнды пікірлер қалдырды.
Бұл пікірлер педагогика ғылымының дамуына себеп болды.
Көрнекті грек философы Платон (б.з.д. 427-347 ж.ж.) тәрбиені мемлекет
тарапынан ұйымдастыру керек деп есептеді. Ол өз пікірінде мектепке дейінгі
тәрбиенің баланы 3-тен 6 жасқа дейін тәрбиешілердің басқаруымен уақытын
ойын алаңында өткізуі тиіс деп санады. Ол бала өміріндегі ойынның рөлін
жоғары бағалады. Балаларға айтылатын әңгімелерді іріктеп алуды талап етті
[18].
Мемлекет тарапынан тәрбие берудің белгілі жүйесін ұсынды.
Аристотель (б.з.д. 384-322 ж.ж.) мемлекеттің түпкі мақсаты барлық
адамдарға тәрбие беру деп білді. Ол қоғамдық тәрбие мен отбасындағы
тәрбиенің өзара байланысты болуын жақтады. Аристотель адамның жан-жақты
мәдени және рухани дамуына ерекше мән беріп, әсіресе өнер, соның ішінде
музыка адамдарды тәрбиелеудің негізгі құралы деп таныған [19].
Мектепке дейінгі тәрбиені ұйымдастыруда Аристотель құнды пікірлер
ұсынды. Жас ерекшеліктеріне сай тамақтану, дене қозғалысының қажеттілігі,
денені шынықтыру, баланың тәрбие алатын ортасын ескеру керек екендігін атап
көрсетеді.
Ежелгі грек мектептері үш басқыштан тұрған.
1.Мектеп жасына дейінгі тәлім-тәрбие (3-7 жас);
2.7-12 аралығы – екінші басқыш.
3.Үшінші басқыш гимназия деп аталған.
Ежелгі гректер балаларына жас кезінен бастап әдепті болуды, қатты
сөйлемеуді, қатты күлмеуді, қарттарды, үлкендерді сыйлауды, құрметтеуді,
адамдарға бір-бірімен сыпайы қарым-қатынас жасауды үйреткен.
Гректер музыка өнерін жоғары бағалаған. Сондықтан бала кезден бастап
музыканы үйретуге ерекше мән берген. Олар би билеп, ән шырқауды, лира мен
флейтада ойнағанды мақтан етті.
Қорқыт (VІІ-VІІІ ғ.ғ.) туралы әңгімелер, мифологиясы, болжамдар 7-9
ғасырларда Сыр бойы оғыз-қыпшақ тайпаларының ауыз әдебиетінде айтылып, Орта
Азия, Кавказ, Түркия, Балқан түбегі аймағында таралып, Қорқыт айтқан нақыл
сөздер қазақ мақал-мәтелдерінде, жыр жолдарында, жыраулардың толғауларында
өзгермей сақталып, халқымыздың жыраулық, бақсылық, қобыз күй өнерінің
атасы, көріпкел, ақылгөй, адамгершіліктің жоғары шыңына баулитын тарихи-
өнерлі тұлға ретінде танылады.
Қазақ өлкесінде бақсылық өнердің пірі атанған Қорқыт сырқаттанған,
ауырған, ауруға ұшыраған адамдарды қобыздың сиқырлы үні арқылы зікір салып,
бойын сергітіп, ауырған адамның жан дүниесіне пайдалы әсерін тигізіп, дәрі-
дәрмек ретінде күш-қуат, сенім арқылы аурудан айықтырған.
Күйді, музыканы тыңдау – таңғажайып музыкалық-эстетикалық,
педагогикалық-психологиялық құбылыс, оны тыңдау табиғи қажеттіліктен
тұрады.
Соның арқасында құдіретті, әсем күйдің, әннің, жырдың, т.б. өнер
түрлері мен салаларының шығуы, орындалуы, болашақ ұрпаққа көшіп қабылдануы,
саналы ұрпақтың рухани байлығына айналады.
Батыс пен шығыс философиясын өзара жақындастырған, оларды рухани
байытқан, жаңа ұғымдармен толықтырған ойшыл, әлемдегі екінші Ұстаз атанған
Әбу Насыр әл-Фараби (810-950 ж.ж.) 70-ке жуық тіл білген. Өздігінен көп
оқып, көп ізденген ғұлама бабамыз ғылымның философия, логика,
жаратылыстану, тіл, география, физика, математика, медицина, музыка және
т.б. салаларында еңбек етіп, мол мұра қалдырды. Соның ішінде тәрбиеге,
музыкалық білімге көп еңбек сіңірді. Ізгілікті мемлекетті сипаттайтын Ізгі
қала тұрғындарының көзқарасы, Музыканың ұлы кітабы атты еңбектерін жаза
отырып: Адамға ең бірінші тәрбие керек, тәрбиесіз берілетін білім
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне және қоғамға үлкен апат
әкеледі деп көрегенді тұжырым айтқан [5].
Шексіз дүниенің шегіне кім жеткен, түпсіз ғылымның тұтқасын кім
ұстаған? Бірақ сол жолда әркім өзінің ақылы жеткен жеріне бір белгі
қалдыруы керек қой. Сол белгіңмен кейінгілерге жол көрсетіп, сапқа тұрсаң,
санатқа қосылсаң, мәңгілік есте қалғаның сол емес пе?-деп ғибрат
қалдырған.
Сайрам жерінде туылып, Ұлы Түркістанда өмір сүрген, Арыстанбабтан 7
жасынан сабақ алған, оның Иршад мақамынан сыр сақтауды үйренген Қ.А.Ясауи
(1094-1116 ж.ж.) адалдықты, абзалдықты, әдептілікті, сабырлылықты,
инабаттылықты, ұятты, жомарттықты, біреуді айыптамауды, сүйіспеншілікті
жанына серік етті.
27 жасында танымал ғалым Шейх Юсуф Ханадиге шәкірт болған А.Ясауи
өзінің білген-көрген, оқып үйренгенін бүкіл Түркі дүниесіне түркі тілінде
үйретті. Яғни ХІІІ ғасырда түрік тілінде Хикметтер жазды, түрікше діни-
сопылық өлеңдер жазу дәстүрінің негізін қалады. Ол: Адам бүкіл
жаратылғандардың ішіндегі ең құрметтісі. Өйткені адам болмыстың өзі,
дәні. Адамның дертін бөлісу, аяушылық ету, жәрдемдесу оған деген
махаббатты білдіреді дейді.
Қазақ тарихының аса күрделі кезеңінде өмір сүрген Бұқар жырау (1668-
1781 ж.ж.) Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді деп, елін, халқын
бірлікке, татулыққа, өнер, білімге шақырған.
Халықты аман-есен алып қалу үшін орыс елінен көмек, сүйеніш сұрауды
жөн санаған да осы Бұқар жырау еді.
Ел тағдырына жаны ауырған Сүйінбай Аронұлы (1815-1898 ж.ж.) әділетті
өмір орнатып, адам баласын бақ-дәулетке ие етуді арман етіп өтті.
Кеңес педагогтары Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, К.Д.Ушинскийдің бала
тәрбиелеудегі еңбектері Қазақстандағы алғашқы мектептерге сүйеніш болды.
1918 жылдың 16-қазанында Біріңғай еңбек мектебі туралы декларация
шығып, мектептің жалпыға бірдей болуы және барлық басқышының тегін болуы
жарияланды.
1920 жылдары қалыптасқан еліміздегі халық ағарту жүйелерінің
Қазақстанда өте үлкен ерекшеліктері болды. Көшпелі қазақ елінің жағдайына
байланысты бірінші және екінші кластар ғана болды.
1920-1921 оқу жылындағы есеп бойынша қазақ өлкесінде 2410 мектепте 144
002 оқушы болса, оның 31 248-і қазақ балалары екен.
1927-1928 жылдары тек бастауыш қазақ мектептер саны 1680-ге жетіп,
онда 81600 оқушы оқып, солар зиялы қауым негізін құрып, кейінгілерге білім
беріп, мәдениетін дамытты.
Ұлы Отан соғысы кезінде де Қазақстандағы білім біраз тоқырауға
ұшырады.
1945 жылғы Жеңістен кейін ес жиған ел қайта оқып, білім алуға ден
қойды.
Жалпы кешегі күнге дейін Кеңес Одағында жалпы білім беретін
мектептерде оқу жоспарлары бірдей болған жоқ.
Балтық жағалауы елдерінде музыка сабағы 6 күн оқытылды.
Орыс тілді елдерде 4 күнге қойылды. Ал Орталық Азия елдерінде музыка
аптасына 1 рет қана өткізілді.
Кезінде қазақ халқын зерттеген А.В.Затаевич, академик Б.В.Асафьев,
М.Шолохов, Г.Потаниндер айтқандай, біз дарынды халықпыз, қанша қыспақ
көрсек те алғырлықты, тектілікті, өнер мен мәдениетті ешкім өшіре алмайды.
Өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың
рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен
шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімділігін талап етеді.
Қазақстан Республикасының Тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы Заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Музыканың адамның рухани дүниесіне зор әсер ететінін немен түсіндіруге
болады?
Бәрінен де адамдардың өмірдің әр түрлі сәттеріндегі бастан кешкен
күйлерін бейнелеп беретін ғажайып мүмкіндігімен түсіндіруге болады. Халық
шаттық құшағында екен – музыка әуені де салтанатты, қуанышты, ал жауынгер
жорықта келе жатып ән салады екен – ән оны аса бір көңілдендіріп, қадамын
ширатады; ана қаза тапқан баласын жоқтап аза тұтса – мұңды дыбыстар қайғыны
айтып беруге көмектеседі. Музыка – адамның өмірлік серігі деген осы.
Н.В.Гоголь халықтың музыкалық шығармасын бейнелі сөзбен әуенді
тарих, сыңғыраған жанды шежіре деп атаған.
Музыкалық шығармалар тарих беттерін көз алдыңа елестетеді. Қазақ халқы
тарихындағы Елім-ай әні сонау ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама заманының
зарын, елдің ішкі шерін, қайғы-мұңын көз алдыңа келтіріп, әнмен бірге
өлмей, өз ізін бүгінгі ұрпаққа жеткізіп тұр. Сол сияқты Әй-әй, бөпем әні
де жат жұрттық болып елден ұзап кеткен қыз баласының туған ауылын, ата-
анасын сағынғандағы жүрегінен шыққан мұңды сазы ретінде халық есінде.
Күй атасы – Құрманғазының ұлт-азаттық көтерілісі тұсында, Исатай-
Махамбетпен қатар, ұлт намысы үшін күресе жүріп, тұтқынға түскен шағындағы
көкірегінен күй болып төгілген Кішкентай, Қайран, шешем, Кісен ашқан,
Түрмеден қашқан, Балбрауын шығармалары сол кезеңдегі тарихтан сыр
шертеді [ ... ].
Ұлы Отан соғысы күндерінде сол дәуірдің ең таңдаулы әндерінің бірі –
А.Александровтың Қасиетті соғыс әні дүниеге келді. Ол жауды толық жеңіп
шыққанға дейін шайқасуға бел байлаған кеңес адамдарын қайтпас қайсар,
қаҺарлы күреске біріктірді. Жау қыспағында қалған Ленинградта Д.Шостакович
әйгілі Жетінші симфониясын жазды. Онда фашизм бойындағы қатыгез зұлымдық
айыпталды. Өзім жайында мұндай сөздер айтуды ұнатпаймын, дегенмен бұл
менің ең шабытты еңбегім болды, – деп еске түсіретін композитор. Мына
сөздерді айтқан да Д.Шостакович: Қайғы мен қуанышта да, еңбек пен
демалыста да – әрқашан да музыка адаммен бірге. Музыканың өмірге толық та
етене енгені соншалық, оны бір солай болуға тиісті нәрсе сияқты, өзіміз
ойланып, жатпай-ақ, елеп-сезінбей тыныстайтын ауа сияқты қабылданады...
Адамдардың бір-бірін жақсы түсіне түсуіне көмектесетін осы бір тамаша
өзіндік тілден айырылса, дүние қандай жұтаң тартар еді [19].
Музыканың тағы бір ерекшелігі – ол адамдардың көңіл-күйін
ортақтандыру, олардың арасындағы қарым-қатынас құралы болу. Бір адам
дүниеге әкелген музыкалық шығарма екінші адамның жан дүниесіне қозғау
салып, керемет ретінде қабылданады. Орыстың ұлы композиторы П.И.Чайковский:
Мен өз музыкамның таралуын, оны сүйетін, одан көңілі көншіп, сүйеніш
табатын адамдар санының көбеюін бар жан-тәніммен тілер едім деген.
Адамның парасатты ойы мен терең сезім дүниесін бейнелейтін, эмоциялық
әсер туғыза алатын жарқын көркем шығармалар жан дүниенің эстетикалық
жақтарын қозғап, тәрбиенің қайнар бұлағы мен құралына айналады.
Музыканың үшінші ерекшелігі, ол - өзіндік тамаша тіл. Бейнелі,
жарқын әуенді, жан-жақты үйлесімді, өзіндік бір ырғақты ұштастыра отырып,
композитор өзінің дүние сезімін, айналасына көзқарасын бейнелейді. Мұндай
шығармаларды қабыл алғандардың бәрі солар арқылы рухани байи түседі.
Ал бірақ, музыка тыңдаушылардың бәріне бірдей күшпен әсер ете ме?
Әлбетте, бірдей әсер етпейді. Бұл – оның тағы бір ерекшелігі. Әр адам
музыкаға өзінше ынталы, онымен өзінше әуестенеді, ол музыка жанрының
қайсыбіреуіне, өзі ұнатқан композиторына, тыңдаудағы белгілі тәжірибесіне
сай жеке бір шығармаға артығырақ ден қояды. Оқып, жаза білуге, есептеуге,
сурет салуға қалай үйренсе, музыканы танып, бағалай білуге, образдардың
ширақ дамуын, әр тарапты тақырыптардың қақтығысы мен тартыстарын және
олардың аяқталуын жіті байқап, музыканы зейін қойып тыңдай білуге де дәл
солай үйрену қажет. Тыңдаушы музыканы терең ұғыну үшін оның бүкіл даму
барысына ілесе отырып қабылдауы тиіс. Осы өзіндік тамаша тілді жіті ұғып,
түсіне білуге үйрену қажет. Сонда бірте-бірте музыкалық талғам қалыптасады,
музыкамен ұдайы шұғылдану қажеттігі туады, барған сайын нәзік және алуан
түрлі тебіреніс-толғанысқа бөленушілік күшейе түседі.
Академик Ахмет Жұбанов Қазақстандағы музыка өнерін кәсіби тұрғыдан бір
жүйеге келтіре жүріп, қаншама қиындықтар мен кедергілерге кезіксе де
ұлтының музыкалық мұрасы үшін мойымай тер төкті және күресті. А.Жұбанов
“...не үлкен атасы, не әкесi, не шешесi, не нағашысы арқылы келетiн музыкалық
қабiлет, дарын қазақ музыкасының тарихында болды. Өнер қуған адамдар, әнпаз
сауықшыл ауылдар, кешегi қараңғы өмiрдi жарып шыққан өнердiң небiр шын
ерлерi де болады”, - деуi қазақ семьясында ерте уақыттың өзiнде-ақ
эстетикалық тәрбие берудiң қарапайым түрi болса да қазақ халқы музыка
мұрасына ерекше орын бергенiн көруге болады [20].
Қазақстан топырағында тұңғыш мектепке дейінгі педагогика ғылымының
негізін салушы Н.Құлжанова отбасы және балабақша туралы арнайы еңбектер
жазған және мектепке дейінгі тәрбие мекемесінің жұмыс мазмұнын, атқаратын
қызметін яғни мектепке дейінгі тәрбиенің мақсаты мен міндетіне нақты
тоқталды. Тәрбие жұмысын ұйымдастыруда басшылық, жәрдемші қызметін
атқарған 1923 жылы Орынборда шыққан Н.Құлжанованың “Мектептен бұрынғы
тәрбие”, "Ана мен бала тәрбиесі" (Қызылорда, 1927 ж.) атты екі еңбегі
жарияланды. Бұл кітапты алғашқы бағдарлама деуге болады.
1. Ф.Н.Жұмабекова. Мектепке дейінгі педагогика. Астана. 2008.
1971-1975 жылдары мектепке дейінгі тәрбие бөлімінде үш ғылыми қызметкер -
Б. Баймұратова, Г.С. Галеева және Р.М. Жұмағожина жұмыс істеді. Институттың
ғылыми-зерттеу жұмыстары жоспарында бекітілген мәселеге сәйкес мына
тақырыптар зерттелді.
1.Әдеби шығармалар оқу процесінде балалардың
ауызша сөйлеу тілін дамыту (Б.Б. Баймұратова).
2. Ауыз әдебиеті - адамгершілікке тәрбиелеу құралы; Қазақстанда
балабақшалардың дамуы (1941-1945) (Р. Жұмағожина).
3. Ересек балаларды азаматтыққа тәрбиелеу (С. Галеева).
Зерттеуде көзделген басты мәселе: балабақшалардағы тәрбие мазмұнын
жетілдіру, оның даму кезеңдеріндегі тәрбие жұмысының қойылысын, балалардың
білім, мінез-құлық дағдыларының қалыптасу деңгейін байқау.
Бұл бағыттағы жұмыс қорытындысында бөлім қызметкері Р.М. Жұмағожина
"Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы" (1941-1945) жайында ғылыми
монографиялық еңбек жазды. Төрт оқу-әдістемелік құрал, қазақ балалар
әдебиетінің хрестоматиясы, мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып
сөйлеуге үйрету, әдеби шығармалар жөне тіл дамыту бағдарламасы жасалды.
Мектепке дейінгі тәрбие саласында мамандар дайындау бағытында А.К.
Меңжанованың еңбегін ерекше атап өтуге болады. Ол "Балаларды көркем шығарма
туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу" (-Алматы: Рауан,
1991), "Мектепке дейінгі педагогика" (- Алматы: Рауан, 1992) атты
монографиялардың және балаларға арналған көптеген еңбектердің авторы. Бұл
еңбектер - мектепке дейінгі кезеңдегі білім беруге қосылған құнды
қазыналар.
Сондай-ақ, маман дайындау барысында М.Т. Тұрыскелдина, Қ.М.
Меңдаяқова, Ж.Ы. Ыдырысова, Т.А. Левченко, Х.Т. Шерязданова, А.Қ.
Аймағамбетовалардың еңбегі зор.
2. C.Бәтібаева. Қазақ балабақшасының ғалым ұстазы. Қазақстан мектебі. №10,
2006
Музыканың біз ынта қоятын тағы бір ерекшелігі – оның адамға өмірінің
алғашқы күндерінен бастап-ақ әсер ететіндігінде. Құлаққа жағымды бесік
жырын естігенде нәресте тыныштала қалады. Ал енді сергек марш ойналса, оның
жүзінде өзгеше нышан байқалып, қимылы жиілейді. Бұл сияқты эмоциялық әсер
нәрестені ерте бастан музыкаға баулуға, эстетикалық тәрбиенің белсенді
көмекшісі етуге мүмкіндік туғызады.
Ақыл-ой мен дене жағынан дамуды, адамгершілік тазалық пен өмірге деген
эстетикалық көзқарасты үйлесімді ұштастыру – әр тарапты сомдалған жеке
адамды қалыптастырудың қажетті шарты. Балаларға музыкалық тәрбие беруді
дұрыс ұйымдастыру көп ретте осы мәртебелі міндетке жету ісіне көмектеседі.
Музыка – балаға эстетикалық тәрбие беру құралы. Эстетикалық тәрбие
мектеп жасына дейінгі балалардың әсемдікті қабылдап, сезіну және түсіну,
жақсы мен жаманды байқап, шығармашылық тұрғыдан жеке қимыл жасау, сөйтіп
көркемдік қызметтің әр түріне қамтылу қабілеттерін дамытуға бағытталған.
Эстетикалық тәрбиенің жарқын құралдарының бірі – музыка. Музыка осы
маңызды міндетті орындау үшін балада жалпы музыкалық қабілетті дамыту
керек. Ал жалпы музыкалық қабілеттің негізгі белгілері қандай?
Музыкалық қабілеттің бірінші белгісі – музыкалық шығарманың сипатын
сезіну, естігеніне бірге қуану не күйіну, эмоциялық әсерін көрсету,
музыкалық образды түсіну қабілеті.
Музыка бөбекті толғандырады, қабылдаушылық қабілетін оятады, өмір
құбылыстарымен таныстырады, оларды бір-бірімен салыстырған ой
(ассоциациялар) туғызады. Марштың ырғақты әуені оның көңіл-күйін қуанышты,
көтеріңкі етсе, ал науқастанып қалған қуыршақ жайындағы пьеса мұңайтады,
жабырқатады. Бір баланың ересек адамның радио арқылы орындап тұрған мұңды
әнін естігенде: Ағай өз қайғысы жайында ән айтып тұр дегені бар. Демек,
ол адамның ішкі тебіреністерін бейнелеген әннің сарынын сезген.
Музыкалық қабілеттің екінші белгісі – тыңдау қабілеттілігі, неғұрлым
жарқын және түсінікті музыкалық құбылыстарды салыстыру, оларға баға бере
білу қабілеті. Мұның өзі ең қарапайым музыкалық дыбысты тыңдап, ести білу
мәдениетін, қайсыбір бейнелеу құралдарына ден қойып, еркін тыңдау қабілетін
талап етеді. Мәселен, балалар музыкалық дыбыстардың ең қарапайым
қасиеттерін (домбыраның, тағы басқа аспаптардың жоғары және төмен тембрлік
дыбысын) бір-бірімен салыстырады, музыкалық шығарманың ең қарапайым
құрылымын (әннің бастамасын, қайырмасын, пьесадағы үш бөлімді, т.б.) бір-
бірінен айырады, бір-біріне қарама-қарсы көркем образдардың айқындылығын
(өлең бастамасының биязы жұмсақ және созылыңқы сипаты мен қайырманың
жігерлі тез сипатын) байқайды. Бара-бара балалардың өздері бар ынтасымен
тыңдайтын және орындайтын сүйікті шығармаларының қоры жинақталады,
музыкалық талғамдарының алғашқы негіздері қаланады.
Музыкалық қабілеттің үшінші белгісі – музыкаға шығармашылық
көзқарастың көрінісі. Бала музыканы тыңдап отырғанда, көркем образды әнді,
ойынды, биді көз алдына елестете отырып, өзінше қабылдайды. Мәселен, бала
сергек басып келе жатқан оқушыларға, маң-маң басқан аюға, үркек қоянға,
т.б. тән бейнелі қимылды іздейді. Таныс би қимылдары жаңа құрылымдар мен
түрлерде қолданылады. Балалар қарапайым әуендерді ойдан шығарып айта
береді.
Музыкаға жалпы бейімделушіліктің дамуына қарай балалардың музыкаға
деген эмоциялық көзқарасы қалыптасып, есту қабілеті жетіле түседі,
шығармашылық елестету сезімі пайда болады. Балалардың тебіреніс-
толғаныстары өзіндік эстетикалық реңк алады.
Музыка – баланың имандылық және адамгершілік бейнесін қалыптастыру
құралы. Музыка баланың сезімдеріне тікелей әсер ете отырып, оның
адамгершілік бейнесін қалыптастырады. Музыканың ықпалы кейде үгіттеуден де,
нұсқаудан да анағұрлым күшті болады. Балаларды эмоциялық-образдық мазмұны
әр түрлі шығармалармен таныстыра отырып, біз оларды қосыла әсерленуге
баулимыз.
Қазақ халқы туралы, кең-байтақ егеменді еліміз туралы, Астана туралы,
әндер Отанымызға деген сүйіспеншілік сезімдерін туғызады. Түрлі
халықтарының жеке және хормен айтылатын әндері мен билері олардың әдет-
ғұрыптарын білуге ынталандырады, интернационалдық сезімдерді тәрбиелейді.
Музыканың жанрлық байлығы қаҺармандық образдар мен лирикалық көңіл-күйді,
көңілді юмор мен жеңіл би мелодияларын түсінуге көмектеседі. Музыканы
қабылдағанда туатын алуан түрлі сезімдер балалардың тебіреністерін, олардың
рухани дүниесін байытады [21].
Ұжым болып ән салу, билеу, ойнау көп ретте тәрбиелік міндеттерді
шешуге көмектеседі, мұндайда балалардың бәрі ортақ әсерге бөлінеді. Ән айту
қатысушылардың бәрінің бірдей күш салуын қажет етеді. Әнді дәл айтпайтын
адам әннің жақсы айтылып, орындалуына кедергі жасайды, ал ол бәрінің
сәтсіздігі ретінде қабылданады. Көптің бірдей тебіренуі дербес дамудың
қолайлы негізін қалайды. Жолдастарының үлгісі, бәрі бірдей шаттанып,
қуанышты түрде орындауы жүрексіз, батылсыз балаларды қанаттандырады. Басқа
балалардың сәтті шыққан өнері ықылассыз, өр көкірек баланың жағымсыз
қылықтарға бой ұруына белгілі кедергі болып табылады. Ондай балаға
жолдастық көмек көрсетуге, сөйтіп, кіші пейілділікке тәрбиелеуге және оның
басқадай қабілеттерін дамытуға болады.
Музыкамен айналысу мектеп жасына дейінгі баланың жалпы мінез-құлқына,
мәдениетіне есебін тигізеді. Түрлі тапсырмаларды, іс-қимыл түрлерін (ән
айту, музыка тыңдау, балалар аспаптарында ойнау, музыка ырғағына үйлесімді
қимылдар жасау) алма-кезек ауыстырып отыру балалардың ықылас қоюын,
тапқырлық көрсетуін, тез қабылдап, тез тауып қимыл жасауын, ұйымшыл болуын,
жігерлі күш-қимылды: әнді дер уақытында бастап, дер кезінде аяқтауды; биде,
ойындарда тезірек жүгіріп кеткісі, әлдекімдерден озып кеткісі келген
ықтиярсыз тілекке берілмей, музыкаға бағынып, қимылдай білуді талап етеді.
Осының бәрі тежеу процестерін жетілдіреді, ерік-жігерді тәрбиелейді.
Музыка – ақыл-ой қабілеттерін жандандыру құралы. Музыканы қабылдау
ақыл-ой процестерімен тығыз байланысты, яғни зейінді, байқағыштықты,
тапқырлықты талап етеді. Балалар дыбыс үніне құлақ салады, ұқсас және бір-
бірінен өзгеше дыбыстарды салыстырып, олардың бейнелік мәнімен танысады,
көркем образдардың сипатты мағыналық ерекшеліктерін байқайды, шығарманың
құрылымын түсіне білуді үйренеді. Шығарма орындалып болған соң тәрбиешінің
қойған сұрақтарына жауап бергенде бала алғашқы тұжырымдары мен
салыстыруларын айтады: пьесаның жалпы сипатын анықтайды, әннің әдеби
мәтінінің музыкалық құралдары арқылы жарқын бейнеленгенін ескертеді. Мұндай
эстетикалық баға беруге алғаш ұмтылуда ақыл-ойдың алғыр болуы қажет етіледі
және оған педагог бағыт беріп отырады.
Өнердің басқа түрлері сияқты музыканың танымалдық маңызы бар. Онда
балаларды жаңа көріністермен байытатын өмір құбылыстары бейнеленген.
Мәселен, Өмірбек Байділдаевтің Менің Отаным (сөзі Б.Искаковтікі) әнін
тыңдағанда олар Отанымызды мадақтаған шалқыған салтанатты, халықтың әр
сезімін, шаттық қуанышын сезінеді.
Баланы эстетикалық және ақыл-ой тұрғысынан жетілдіре отырып, оның
қабылдау және көз алдына елестету қабілетін жандандыратын, ой-қиялын
оятатын кішкентай да болса шығармашылық көріністерін барынша демеп, қолдау
керек.
Ересек адам балаға шығармашылық тапсырмалар береген кезде ақыл-ой
белсенділігін қажет ететін ізденіс туады. Мәселен, ән айтқанда бала
әуенінің өзі тапқан түрін жанынан шығарып айтады, әдеби мәтіннің бейнелі
интонацияға сәйкестігін табуға тырысады.
Музыкалы-ырғақ (ритмика) сәтінде балалар рақаттана әндетіп, музыка
ырғағына сай қимылдай жүріп, өздері ойлап тапқан жаңа биге көшеді. Би,
халықтың жеке билері, пантомима, әсіресе музыкалық ойын түріндегі драма
балаларды өмір көріністерін бейнелеуге, бейнелі қимыл, мимика, сөз арқылы
қайсыбір персонажды сипаттауға итермелейді. Бұл жағдайда белгілі бір жүйе
байқалады; балалар алдымен музыканы тыңдайды, тақырыпты талқылайды,
рөлдерін бөліседі, содан кейін барып іске кіріседі. Әрбір кезеңде ойлануға,
қиялдауға тура келетін жаңа міндеттер туып отырады.
Музыка – дене күшін дамыту құралы. Есту мүшелері қабылдайтын музыка
адамның бүкіл организмінің жалпы жағдайына әсер етеді, қан айналымында,
тыныс алуда өзгерістер туғызады. В.М.Бехтеров осы ерекшелікті атап көрсете
келіп, егер музыканының организмге әсер ету механизмін анықтаса, онда
әуенге деген сезімді туғызуға немесе оны бәсеңдетуге болатынын дәлелдеп
берді. Мажорлық және минорлық сарындардың организм жағдайына қаншалықты
әсер ететінін зерттей келе П.Н.Анохин музыканың әуен, ырғақ және басқа
компоненттерін тиімді пайдаланса адамға жұмыста да, демалыс кезінде де
пайдалы деген тұжырым жасады. Музыкалық әсердің физиологиялық ерекшеліктері
жөніндегі ғылыми деректер музыканың бала тәрбиесіндегі ролін материалистік
тұрғыдан негіздеп берді [22].
Ән айту дауысты жетілдіреді, дауыс желбезегін бекітеді, сөзді дұрыс
айта білуге үйретеді (логопед – дәрігерлер тұттықпаны емдегенде ән айтқызу
тәсілін қолданады), вокальдық-дыбыс координациясын қалыптастыруға
көмектеседі. Ән салушылардың өз тұлғасын дұрыс ұстауы тынысты реттеп,
тереңдете түседі.
Музыка мен қимылдың өзара байланысына негізделген ритмикамен шұғылдану
баланың тұлғасын, координацияны жақсартады, аяқты нық басып, жеңіл
жүгіретін қасиет қалыптастырады. Музыкалық шығарманың динамикасы мен екпіні
тиісінше қимыл шапшаңдығын, оның ауырлығын, амплитудасын, бағытын да
өзгертіп отыруды талап етеді.
Музыкамен шұғылдану баланың жеке басының жалпы дамуына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің барлық жақтарының өзара байланыстылығы музыкалық қызметтің алуан
түрлері мен формалары процесінде қалыптасады. Балалардың эмоциялық
елгезектігі мен музыкалық есту қабілетінің жетілуі олардың ізгі сезімдер
мен іс-қылықтарға қолдарынан келетін формада жауап қайтаруға мүмкіндік
береді, ой қызметін күшейтуге көмектеседі, мектеп жасына дейінгі балалардың
қимыл-қозғалыстарын ұдайы жетілдіре отырып, дене жағынан шыңдап шығарады.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы – бүкіл тәрбие жұмысының
балаларды жан-жақты дамытуға, оларды мектепке даярлауға бағыттайтын
мемлекеттік құжат.
Музыкалық тәрбие бағдарламасы мына ережелерді ескере отырып жасалған:
-қазіргі дәуірмен тығыз байланыстырылады; бағдарламаның бүкіл
материалы, оның репертуары және балалар іс-әрекетінің ұйымдастырылуы
педагогика ғылымы мен практиканың осы күнгі талаптарына сай болады;
-баланың жеке басын, оның музыкалық ынтасын, қажеттерін, қабілетін
қалыптастыру процесі бірте-бірте және жүйелі түрде жүргізіледі;
-әр жастағы балаға музыкалық білім беру ісі оларды жоспарлы түрде
мектепке даярлау мақсатымен ұштастырыла жүргізіледі.
Бағдарламаның материалы іс-әрекет түрлеріне қарай бөлінеді (ойын,
сабақ, еңбек, қам-қарекет) және балалардың жасына қарай жеті топқа сай
келеді (екі бүлдіршіндер тобы, екі кіші топ, бір орта топ, бір үлкен топ
және мектепке даярлау тобы).
Түсінік хатта эстетикалық тәрбиенің маңызы ашып көрсетіледі. Дәл сонда
музыкалық тәрбиенің де жалпы бағыты берілген, балалар бақшасындағы
балалардың кіші топтардан бастап үлкен топтарға дейінгі музыкалық жетілу
динамикасы көрсетілген, сондай-ақ балалардың мектепке бару кезіне дейінгі
музыкалық жетілуінің шамамен алынған дәрежесінің сипаттамасы келтірілген
[23].
Қызмет түрлері. Ойын – мектеп жасына дейінгі балалар қызметінің
негізгі түрі, оған хорлар, сюжеттік-рөлдік әндер, қимыл ойындары енуі
мүмкін. Музыкалық-сенсорлық қабілеттерді дамытатын музыкалық-дидактикалық
ойындар шағын бөлім етіп өз алдына бөлек көрсетілген.
Музыкалық-дербес қызмет балалардың өз ынтасымен ойынның барысында
туып, олардың өмірін қызықты мазмұнмен толықтырады.
Мерекелермен мен ойын-сауықтар қатарына тәрбиешілердің шығармашылық
инициативасы мен балалардың белсенділігі жағдайында музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің зор міндеттерін шешетін көркем музыканың көптеген түрлері мен
жанрлары енеді.
Музыканы баланың күнделікті өміріне енгізу де осы міндеттерді шешуге
қызмет етеді. Таңертең жаттығу кезінде, серуенге шыққанда, еңбек еткенде,
ана тілі жөніндегі, табиғатпен таныстыру жөніндегі сабақтар кезінде де
музыка бірге жүреді.
Музыкалық сабақтар – балаларды тәрбиелеудің, оқытудың, жетілдірудің
негізгі формасы – ол мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне
қарай жасалынған бағдарламалық талаптарға негізделеді.
Жас топтар Балғын шақтағы бірінші топ (1 жастағылар). Мұндағы жұмыс
бағдарлама бойынша жүйелі сабақтар ретінде жүргізіледі; оларды
бүлдіршіндердің эмоциялық белсенділігі мақсатты түрде дамытылып, олардың
музыкалық қызметке бұдан былайғы қатысуы үшін алғы шарттар жасалады.
Балғын шақтағы екінші топ (2 жастағылар). Балаларға музыкалық тәрбие
беру бағдарламасына музыканы тыңдау, ересектерге ілесіп ән салу, музыкаға
ілесіп ойын және би қимылдарын жасау сияқты, баланың музыкадан алатын айқын
әсерлеріне негізделген ең қарапайым талаптар енгізілген.
Одан кейінгі жастағы орта топтары (3-5 жастағылар). Бұл топтардағы
сабақтарда балаларды оқыту бағдарламалары құрылымы жағынан бірдей әне
оларға мыналар қамтылған:
1) музыкалық тәрбиенің міндеттері;
2) музыкалық қызметтің жекелегентүрлері: музыка тыңдау, ән айту,
балалардың музыкалық аспаптарында музыкалық-ырғақ қимылдарын
келтіру және ойнау (әзірлік тобындағы және көбінесе үлкен
топтардағы балалар үшін) жөніндегі бағдарламалар;
3) музыкалық қызметтің барлық түрлері бойынша (бірінші кіші топтан
басқа) әр тоқсанға бөлінген репертуар.
Жасына қарай бөлінген әр топтағы балаларға музыкалық тәрбие беру
міндеттері күрделілендіріліп берілген мына кестені көріп шығыңыздар.
Егер балалардың жасына қарай музыкалық тәрбиеге қойылатын міндеттерді
салыстыратын болсақ, онда мыналарды атап айтуға болады.
Балалардың жасына қарай бөлінген топтарда жүргізілетін жұмыстың
бәрінде де бірыңғай міндеттер шешіледі, олар бірте-бірте күрделілендіріліп
отырады, осы арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды музыкалық тәрбиелеу мен
жетілдіруге сабақтастық қамтамасыз етіледі.
Музыкалық қызметтің негізгі түрлерінің аясы (музыка тыңдау, ән айту,
музыкалық-ырғақты қимыл) ән, ойын, би шығармашылық элементтерін, балалардың
музыкалық аспаптарында ойнауды енгізу есебінен кеңейтіледі, сөйтіп,
балаларға музыкалық білім элементтерін үйретуге мүмкіндік туады.
Балаларға музыкалық тәрбие берудің міндеттері
Жасына қарай топқа бөлу
Балғын шақ 1-ші кіші топ 2-ші кіші топ Орта топ Ересек топ Мектепке даярлық
тобы
Музыканы қабылдау мен эмоциялық әсер алшақтықты жетілдіру
Музыкадан Музыкаға Музыкалық Музыкаға деген Музыкалық әсерлерді кеңейту,Музыкаға деген
алғашқы эмоциялық әсер әсерлерді ынта мен музыка құралдары арқылы тиянақты ынта мен
эмоциялық білдіруді, оны байыту, музыка сүйіспеншілікті, төңірекке, туған табиғатқа, сүйіспеншілікті
әсер алуды, зейін қоя тыңдауға, оның оны тыңдауға, эстетикалық көзқарас тәрбиелеу,
есту зейінін тыңдауды, жеке әуеніндегі музыкалық тәрбиелеу, әр түрлі бірлесіп ән, би
жетілдіру шығармаларды өзгерістерді әсерлерді байыту,сипаттағы музыкадан орындау, ортақ
тани білуді айыра білуге музыкалық әсерленуге тәрбиелеу, жоғарытабысқа қуану,
жетілдіру. тәрбиелеу. сенсорлық дауыс, ырғақ, тембрлік есту эмоциялық әсерге
қабілеттерді қабілеттерін жетілдіру бөлінгіштікті
жетілдіре беру. әуенді ести білу
қабілетін,
ырғақты, тембрлік
және динамикалық
есту, музыкалық
есту қабілетін
жетілдіру
Музыкалық орындау қабілеттерінің жетілдірілуі
Музыкаға Ән айту Дауысты ән Әншілік дауысты, Әншілік дауысты, ырғақты Әншілік дауысты,
ілесіп ән интонацияларын, болып естілуін,музыкаға ілесіп сезуді жетілдіру, әнді әсерлі айтып,
айту мен қимылдың музыкаға ілесіпжасалатын металлофонда ойнауды үйрету,биді бейнелі және
билеудің ырғақтылығын, жасалатын қимылдың шығармашылық белсенділікті ырғақты орындауды,
бастапқы алғықимылды қарапайым әсерлілігі мен би қимылдарын өзі ойлап балалардың түрлі
шарттарын музыкамен қимылдың әсерліырғақты болуын табуын, кішкене қайырмалар музыка
дамыту. үйлестіре білудіжәне ырғақты жетілдіру, мен әндердің аспаптарында ойнай
жетілдіру. болуын металлофонда әуенінбелгілеугетырысушылықтбілуі н жетілдіріп,
жетілдіру ойнай бастауға ы қолдап, ынталандыра отыру.шығармашылық
үйрету. қабілетін кеңейте
беру.
Музыкалық тәрбие мен білім беру міндеттері оқу барысында шешіледі.
Балаларға музыка туралы әңгіме айтылады, бейнелі жеткізу тәсілдерімен
таныстырады, шығарманың формасына, бейнелі жеткізу тәсілдерімен
таныстырады, шығарманың формасына, бір-бірінен бөлектігі айқын байқалатын
бөлімдері мен фразаларына олардың назарын аудартады. Балалар кейбір
түсініктерді, мәселен: музыкалық кіріспе, бастама мен қайырма,
музыкалық фраза тағы басқа түсініктерді ұғып, жаттап алады.
Басты міндет – музыканы, әнді, қимылдарды және аспаптарда ойнауды
игеру саласындағы әрекеттерді, дағды мен шеберлікті іс жүзінде меңгеру.
Егер балалар тапсырманың мән-мағынасын жақсы түсінсе. Оны оңай орындайды.
Мәселен, әсерлі шығуы үшін бесік жырын дауысты қатты шығармастан, асықпай,
сазды орындаған жөн. Балалар бұған дағдылана отырып әннің мазмұны,
музыкасының сипаты және орындалуы туралы біршама мәліметтер алады.
Білім және дағды. Музыкалық білім мәліметтерін шартты түрде жалпы және
арнаулы сипаттағы мәліметтер деп бөлуге болады [23].
Жалпы сипаттағы мәліметтер музыкалық қызметтің барлық түрімен (ән
айтумен, қимылмен, т.б.) байланысты:
-Музыка әрқашан да алуан сезімдерді бейнелейді, бір нәрселер жайында
баяндайды, ол өзінің сипаты жағынан әр түрлі;
-Музыка дамып отырады, өзгеріп отырады, онда бір-біріне ұқсас және бір-
біріне қайшы үзінділер, соған орай бір-бірінен өзгеше бөлімдер, музыкалық
фразалар, бастама, қайырма бар екенін байқауға болады;
-Музыканың мазмұнын бейнелеп, сарынын білдіретін өз тілі, өз
құралдары болады.
Музыканы композиторлар мен халық жасайды.
Арнаулы сипаттағы мәліметтер қызметтің нақты бір түрімен байланысты
болады;
Ән айтуды үйреткенде балаларға мынадай түсініктер беріледі:
-дауыстың естілуі сипаты туралы (созыңқы, үздік-үздік, сазды, жеңіл);
-дикцияның дұрыстығы туралы (анық, айқын, бейнелі);
-әуен сызығы туралы (әуен қалықтап жоғары көтеріледі немесе
төмендейді, дыбыстар қайталанады немесе біреуі биік те, екіншісі біреуі
төмен болады);
-метр-ырғақ туралы (дыбыс қысқа немесе ұзын болады, т.т.).
-музыкалық ырғақты қимылдар үйретілгенде мынадай түсініктер беріледі:
-музыканың сипатына сай қимыл сипаты туралы (сергек, нық, біркелкі
жүру, жеңіл, екпіндей жүгіру, т.т.);
-музыкалық шығармалардың ырғақ, екпін, динамикалық өрнек-бояуына
байналысты формасы туралы (жедел, баяу, ақырын, қатырақ және т.т.);
-би қимылдарының элементтері туралы (полька адымы, құбылмалы адым,
желу, т.т.);
-қайта тұру туралы (саптар, колонналар, т.т.).
Бұл мәліметтер бағдарламада ғана емес, сонымен қатар практикалық
жаттығуларды да (әндік және музыкалық, ырғақтық) берілген, олар оқыту
процесін неғұрлым жеңілдетеді.
Бағдарламаға музыканы тыңдағанда, ән айтқанда, қимылда және аспаптарда
ойнағанда балалардың дағдыланып, шеберлікке үйренуіне көмектесетін нақты іс-
қимылдарының белгілі бір көлемі енгізілген. Әрине, бағдарламада осы
қызметтің әрбір түрі бойынша музыкалық өнердің әр түрінің негіздеріне
сәйкес және балалардың қабылдауы мен орындауында олардың жас ерекшеліктері
ескерілген.
Хор өнері вокальдық-хор негіздерін: вокальдық дағдылар (дыбыстың
шығуы, дикция, тыныс алу) мен хор дағдыларын (біркелкілік, интонация мен
ансамбльдің тазалығы, екпінділік, динамикалық, тембрлік жағынан
үйлесімділігі) ескеріле отырып құрылады. Бұл істе мектеп жасына дейінгі
балалардың дауыс ерекшеліктері ескеріледі [24].
Музыкалық-ырғақты қозғалыстар музыканың көркем образдарын қабылдауды
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
БАЗАРБАЕВА ЖАНАТ
Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050101- мамандығы бойынша - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан - 2012
Ф-ОБ-00133
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., аға оқытушы.
----------------А.Рысбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы
эстетикалық тәрбие беру жолдары
050101- мамандығы бойынша - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған: ПМД-811
тобының студенті ------------------- Ж.Базарбаева
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., доцент м.а. --------------------
Ү.Мелдебекова
Түркістан - 2012
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің
теориялық негізі
1.1 Эстетикалық тәрбие берудегі психологиялық-педагогикалық
проблемалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2 Балабақшада музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің әдістемесі
2.1 Музыкалық тәрбие балаларға эстетикалық тәрбие беру
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..35
2.2 Музыка арқылы эстетикалық тәрбие беру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.3. Ертеңгіліктер, тәжірибелік нәтижелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
7
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі таңдағы педагогика ғылымының өзекті
мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жан-жақты дамытуда эстетикалық тәрбие
беру арқылы шығармашылық жұмыс істеуге қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы
кең, рухани бай азамат даярлау. Жан-жақты, қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың
баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасының “Білім беру туралы” Заңында, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты дәстүрлі Жолдауында бүгінгі заманның
талаптарына сай білім беру жүйесін дамыту, бала тәрбиесіне, оның жан-жақты
жетілуіне, тұлғаның шығармашылық дара қасиеттерін арттыру үшін көптеген
міндеттер көзделген [1, 2, 3].
2010 жылы 29 қаңтардағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында
нақты белгіленіп көрсетілген мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу жүйесін
жақсарту міндетін іске асыру мақсатын алға қойды [4].
Тәрбие – адамзат қоғамында ғана болатын құбылыс, адамдардың саналы
әрекеті. Ол алғашқы қоғамдағы еңбек пен қажеттілік процесінде пайда болды.
Қоғам дамуының алғашқы басқышы – рулық қоғамға дейін адамдар табиғаттың
дайын заттарымен қанағаттанды.
Қазіргі қоғамымызда болашақ ұрпақты дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияны жетік меңгерумен қатар,
шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиісті.
Жас шыбық иілуге қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға
сондай бейім. Сондықтан ұрпақ жайындағы озық ұлтттық мұраны бүгінгі оқу-
тәрбие процесіне ендіру аса маңызды міндетіміз.
Тәрбие барысында әр баланың жеке дара мінез ерекшеліктерін, өз қадірін
сезіну қабілетін қалыптастырып дамыту мектептік тәрбие жүйесімен
байланысты. Келешекте біздің еліміз басқа тәуелсіз елдермен терезесі тең
болып, өмір сүру үшін қазақ балаларын ешкімнен кем қылмай, мектеп
қабырғасынан-ақ жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару – қазіргі кезеңдегі
басты міндет.
Адам тәрбиесінде музыканың алатын орны өзгеше. Музыка арқылы, оның
үндестігі, сұлулығы, тереңдігі, мазмұны, мінезі арқылы бала бойына қажетті
үлкен күш-қуат, байлық, парасат беріледі.
Музыка – идеология. Ол Отанды, халқын, достарын сүюге, оны қадірлей
білуге жетелейді. Музыка – Ұлы күш.
Енді, міне, үш ғасырдан артық тіл, дін, өнер, мәдениет тартыста болып,
көп жерде жеңіліп, жіңішкеленген кезде Егемендігіміз алдымыздан шықты емес
пе?! Ендеше Тәуелсіз мемлекет ұрпақтарының тәрбиесі бесіктегі кезінен
бастау алып, өз ана тілін, әнін, сәнін, домбырадағы сырлы күйін тыңдап, ата-
баба дәстүрін бойға сіңіріп өсуге жол ашылды.
Ойын ойнап, ән салмай, Өсер бала болар ма? деп дана халқымыз
айтқандай, бала тәрбиесіне жауаптылықпен атсалысуымыз керек, бұл әрбір
адамның парызы, ұстаздық борышы, ата-ананың міндеті.
Музыканы тыңдау, әнді орындау – таңғажайып дүние. Музыкалық-
эстетикалық, педагогикалық-психикалық құбылыс, оны тыңдау табиғи
қажеттіліктен тұрады. Соның арқасында құдіретті әсем күйдің, әннің, жырдың,
т.б. өнер түрлері мен салаларының шығуы, орындалуы,болашақ ұрпаққа көшіп
қабылдануы, саналы ұрпақтың рухани байлығына айналады.
Қорқыт бабамыздың шығармаларын негізге ала отырып және өз
тәжірибелерін қолданып, Әбу Насыр әл-Фараби Музыканың адамға емдік
қасиетін, жағымды әсерін, жан дүниесіне әсер етер тәрбиелік мәні зор
екенін дәлелдей отырып айтқан [5].
Өз заманында үлкен жиынға барған әл-Фараби 3 түрлі музыка тартып,
халықты күлдіріп, жылатып, ұйықтатып, музыканың құдіретімен жұртшылықты
тәнті еткен.
Кезінде Платон мен Аристотель, т.б. ғұламалардың шығармаларынан ілім
алған Әбу-Насыр әл-Фарабидің берген анықтамасы бойынша педагогика -
тәрбиеленуші адамның ерік-ниетін белгілі бағытқа сәйкес, тиісті құралдар
мен әдістер арқылы басқару өнері деп санаған. Ал басқарушы адам – педагог,
ұстаз, тәлімгер. Оның педгогикалық жүйесіндегі темірқазық болып саналатын
философиялық-этикалық категория – ол әрбір адамды бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философия, ғылыми білімдер арқылы дүниедегі
әдемілікті, кіршіксіз пәк тазалықты бойға сіңіру, ойға, жүрекке ұялату,
дарыту әрекеті жатады. "Біз бақытқа тек әдемілік, пәк тазалықты бойға
сіңіру арқылы жетеміз, ал ондай кемел тазалық пен әдемілік философия өнері
арқылы келетіндіктен біз бақытқа нақ философия арқылы ғана жетеміз" [5].
Фараби өзінің ұстазы Аристотельдің дәстүрін дамытып, философия ұғымына
бүкіл ғылым, білім, өнер игіліктерін қоса жатқызады. Яғни, философия –
шынайы білімпаздық, өнерпаздық, кемеңгерлік. Демек, эстетикалық тәрбиенің
әдіснамалық түбірі тереңде екені түсінікті де. Ал, осы эстетикалық тәрбиені
музыка арқылы жүзеге асыру қазіргі уақытта бұрынғыдан әлдеқайда ерекше және
өткір қойылып отыр. Сондықтан оқушыларға, әсіресе бастауыш сынып
оқушыларына музыка арқылы эстетикалық тәрбиенің ғылыми негізделген жүйесін
жасау қажеттілігі туады.
Проблеманың жалпы бағытының маңыздылығы философтардың (Дж.Локк, Д.Юм,
А.Штефсбери, К.-А.ГелвециЙ, Ж.-Ж.Руссо, Д.Дидро, А.Баумгартен, И.Викельмен,
Г.Лессинг, Ә.Нысанбаев, М.С.Орынбеков және т.б.), әдебиеттанушылардың
(Н.Г.Чернышевский, В.Г.Белинский, М,Әуезов, М.Қаратаев, Ә.Қоңыратбаев және
т.б.), өнертанушылардың (Б.Қазыханова, Еламанова және т.б.),
мәдениеттанушылардың (Т.Х.Ғабитов, Б.Г.Нұржанова, Г.Шалабаева және т.б.)
еңбектерінде көрініс тапқан.
Эстетикалық тәрбие теориясының негіздері Н.К.Крупскаяның,
А.В.Луначарскийдің, П.П.Блонскийдің, В.Н.Щацкийдің, А.С.Макаренконың
еңбектерінде қаланған.
Б.Т.Лихачев, Б.В.Асафьев. М.А.Верб, Д.Б.Кабалевский бастауыш мектеп
оқушыларына білім беру жолдарын қарастырса, эстетикалық тәрбие берудiң
маңызды аспектiлерiне С.А.Ұзақбаева, Р.Р.Джәрдемәлиева, В.С.Вирчак,
Л.Т.Арчачникова, С.Ю.Самохвалова, Т.А.Қышқашбаев, Д.К.Басурашивили,
М.Х.Балтабаев, А.А.Қалыбекова, Р.Қ.Дүйсенбінова, Ж.А.Сүлейменова,
М.С.Осеннеева, т.б. еңбектерi арналған (6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,
16, 17(.
Қазақтың халық аспаптары мен музыкасына көңіл бөлінбеген Кеңес Одағы
кезінде қазақ музыкасының жанашыры, академик Ахмет Жұбанов өз
студенттеріне: Қарақтарым! Болашақ сендердікі, қазақ халқы аман болса,
халықтың тілі, домбырасы мен қобызы, әні, музыкасы сол халықпен бірге
боларында дау болмас, сендерге сенемін, болашақта халқымыздың музыкалық
аспаптары мен ән-күйін дамыта келіп, әлем халықтарының мәдениетімен
теңестіресіңдер,-деп аманаттаған болатын.
Осындай мәселелерге байланысты туындаған қарама-қайшылықты ескере
отырып, біз тақырыбымызды Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы
эстетикалық тәрбие беру жолдары деп алуымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы
эстетикалық тәрбие берудің жолдарын қарастыру әдістерін меңгеру.
Зерттеудің міндеттері:
-Балалар бақшасында музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің теориялық
негізін анықтау;
-Музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері мен
мүмкіндіктерін нақтылау;
-Балаларға музыка арқылы эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру
мақсатында ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әдіс-тәсілдерді қарастыру.
Зерттеудің нысаны. Мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні. Балалар бақшасында музыка арқылы эстетикалық тәрбие
берудің үрдісі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысымызға байланысты әдебиеттерді,
мақалаларды, педагогтардың ғылыми ізденістерін жинап, оны талдар, зерделеп,
саралау.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту
Тұжырымдамасында Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі Қазақстан Халқына
Жолдауы, тағы басқа құжаттар, ресми материалдар, философтардың, психологтар
мен педагогтардың еңбегі, зертеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, озат педагогтардың тәжірибелерін басшылыққа алу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мектепке дейінгі мекемелерде музыка арқылы эстетикалық тәрбие берудің
теориялық негізі
1.1.Эстетикалық тәрбие берудегі психологиялық-педагогикалық проблемалар
Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқықты
мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен
білімділігін талап етеді.
Еңбек процесінде ересектермен күнделікті қарым-қатынас жасауда балалар
өмірге қажетті дағдылар мен еңбек әрекеттерін меңгерді, халықтың әдет-
ғұрпымен танысты. Рулық қоғамда балалар мал бағуға, егін егуге, қолөнеріне
үйретілді. Осыған сәйкес тәрбиені ұйымдастыру қажет болды. Балаларды
тәрбиелеу ең тәжірибелі адамдарға жүктелді. Ертегі, ойын және өлең ол
дәуірдегі мінез-құлық тәрбиесінің құралына айналды. Жеке меншіктің,
құлдықтың және жеке отбасының шығындарына байланысты қоғам ыдырай бастады.
Енді қоғадық тәрбиемен қатар жеке отбасы тәрбиесі шықты.
Қоғамды биллеуші топтар: дін басшылары, көсемдер, ақсақалдар пайда
болып, олар еңбекке баулу тәрбиесінен білімге үйрету тәрбиесін бөле
бастады.
Адам қоғамы дамуының белгілі сатысында алғашқы қоғам орнына құлдық
қоғам қалыптасты. Солтүстік Африкадан, Египеттен бастап Оңтүстік Азиядан
Қытайға дейінгі Шығыс жерінде бірнеше құл иеленуші мемлекеттер пайда болып,
ертедегі мәдениет дамыды. Ұлы Қытай ойшылы Канфуцийдің тәлім-тәрбиелік
трактаттары, адам тәрбиесі жайлы еңбектері жазылды. Қытай, Үндістан,
Египет, Кіші Азия жерінде алғашқы мектептер құрылып, онда үстем таптың
балалары тәрбиеленді.
Европада, Ежелгі Грецияда мұнан 2600 жылдай бұрын пайда болған Греция
полистерінің даму жағдайына байанысты тәрбие мен білім берудің әр түрлі
жүйесі құрылған.
Ежелгі Греция бірнеше құл иеленуші ұсақ мемлекеттен құралды. Ішіндегі
ірілері, көбірек белгілі болғандары – Антика (орталығы Афины) және Лакония
(орталығы Спарта). Афины тәрбиесі жүйесі жан-жақты және демократиялыққа
жақындау болды. Ол ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене тәрбиесінің
ұштасуын көздеді. Жеті жасқа дейін балалар үйде, одан кейін грамматикалық
мектептерде тәрбиеленді, кифаристік мектептерде музыка үйренді.
Ал Спартада әскери тәрбиеге көңіл бөлінді, әсіресе дене тәрбиесіне
ерекше мән берілді, қиындыққа шыдамды етіп жаттықтыру, әскери жаттығуларға
үйрету (жүгіру, секіру, күрес, жекпе-жек, әскери әндер айту, найзаласу)
ойыны жүргізілді, әскери ойындар ұйымдастырылды, музыка, ән айту және діни
билер үйретілді.
Ертедегі грек ғалымдары мен философтары Платон және Аристотель
өздерінің еңбектерінде тәрбие мен оқыту туралы өте құнды пікірлер қалдырды.
Бұл пікірлер педагогика ғылымының дамуына себеп болды.
Көрнекті грек философы Платон (б.з.д. 427-347 ж.ж.) тәрбиені мемлекет
тарапынан ұйымдастыру керек деп есептеді. Ол өз пікірінде мектепке дейінгі
тәрбиенің баланы 3-тен 6 жасқа дейін тәрбиешілердің басқаруымен уақытын
ойын алаңында өткізуі тиіс деп санады. Ол бала өміріндегі ойынның рөлін
жоғары бағалады. Балаларға айтылатын әңгімелерді іріктеп алуды талап етті
[18].
Мемлекет тарапынан тәрбие берудің белгілі жүйесін ұсынды.
Аристотель (б.з.д. 384-322 ж.ж.) мемлекеттің түпкі мақсаты барлық
адамдарға тәрбие беру деп білді. Ол қоғамдық тәрбие мен отбасындағы
тәрбиенің өзара байланысты болуын жақтады. Аристотель адамның жан-жақты
мәдени және рухани дамуына ерекше мән беріп, әсіресе өнер, соның ішінде
музыка адамдарды тәрбиелеудің негізгі құралы деп таныған [19].
Мектепке дейінгі тәрбиені ұйымдастыруда Аристотель құнды пікірлер
ұсынды. Жас ерекшеліктеріне сай тамақтану, дене қозғалысының қажеттілігі,
денені шынықтыру, баланың тәрбие алатын ортасын ескеру керек екендігін атап
көрсетеді.
Ежелгі грек мектептері үш басқыштан тұрған.
1.Мектеп жасына дейінгі тәлім-тәрбие (3-7 жас);
2.7-12 аралығы – екінші басқыш.
3.Үшінші басқыш гимназия деп аталған.
Ежелгі гректер балаларына жас кезінен бастап әдепті болуды, қатты
сөйлемеуді, қатты күлмеуді, қарттарды, үлкендерді сыйлауды, құрметтеуді,
адамдарға бір-бірімен сыпайы қарым-қатынас жасауды үйреткен.
Гректер музыка өнерін жоғары бағалаған. Сондықтан бала кезден бастап
музыканы үйретуге ерекше мән берген. Олар би билеп, ән шырқауды, лира мен
флейтада ойнағанды мақтан етті.
Қорқыт (VІІ-VІІІ ғ.ғ.) туралы әңгімелер, мифологиясы, болжамдар 7-9
ғасырларда Сыр бойы оғыз-қыпшақ тайпаларының ауыз әдебиетінде айтылып, Орта
Азия, Кавказ, Түркия, Балқан түбегі аймағында таралып, Қорқыт айтқан нақыл
сөздер қазақ мақал-мәтелдерінде, жыр жолдарында, жыраулардың толғауларында
өзгермей сақталып, халқымыздың жыраулық, бақсылық, қобыз күй өнерінің
атасы, көріпкел, ақылгөй, адамгершіліктің жоғары шыңына баулитын тарихи-
өнерлі тұлға ретінде танылады.
Қазақ өлкесінде бақсылық өнердің пірі атанған Қорқыт сырқаттанған,
ауырған, ауруға ұшыраған адамдарды қобыздың сиқырлы үні арқылы зікір салып,
бойын сергітіп, ауырған адамның жан дүниесіне пайдалы әсерін тигізіп, дәрі-
дәрмек ретінде күш-қуат, сенім арқылы аурудан айықтырған.
Күйді, музыканы тыңдау – таңғажайып музыкалық-эстетикалық,
педагогикалық-психологиялық құбылыс, оны тыңдау табиғи қажеттіліктен
тұрады.
Соның арқасында құдіретті, әсем күйдің, әннің, жырдың, т.б. өнер
түрлері мен салаларының шығуы, орындалуы, болашақ ұрпаққа көшіп қабылдануы,
саналы ұрпақтың рухани байлығына айналады.
Батыс пен шығыс философиясын өзара жақындастырған, оларды рухани
байытқан, жаңа ұғымдармен толықтырған ойшыл, әлемдегі екінші Ұстаз атанған
Әбу Насыр әл-Фараби (810-950 ж.ж.) 70-ке жуық тіл білген. Өздігінен көп
оқып, көп ізденген ғұлама бабамыз ғылымның философия, логика,
жаратылыстану, тіл, география, физика, математика, медицина, музыка және
т.б. салаларында еңбек етіп, мол мұра қалдырды. Соның ішінде тәрбиеге,
музыкалық білімге көп еңбек сіңірді. Ізгілікті мемлекетті сипаттайтын Ізгі
қала тұрғындарының көзқарасы, Музыканың ұлы кітабы атты еңбектерін жаза
отырып: Адамға ең бірінші тәрбие керек, тәрбиесіз берілетін білім
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне және қоғамға үлкен апат
әкеледі деп көрегенді тұжырым айтқан [5].
Шексіз дүниенің шегіне кім жеткен, түпсіз ғылымның тұтқасын кім
ұстаған? Бірақ сол жолда әркім өзінің ақылы жеткен жеріне бір белгі
қалдыруы керек қой. Сол белгіңмен кейінгілерге жол көрсетіп, сапқа тұрсаң,
санатқа қосылсаң, мәңгілік есте қалғаның сол емес пе?-деп ғибрат
қалдырған.
Сайрам жерінде туылып, Ұлы Түркістанда өмір сүрген, Арыстанбабтан 7
жасынан сабақ алған, оның Иршад мақамынан сыр сақтауды үйренген Қ.А.Ясауи
(1094-1116 ж.ж.) адалдықты, абзалдықты, әдептілікті, сабырлылықты,
инабаттылықты, ұятты, жомарттықты, біреуді айыптамауды, сүйіспеншілікті
жанына серік етті.
27 жасында танымал ғалым Шейх Юсуф Ханадиге шәкірт болған А.Ясауи
өзінің білген-көрген, оқып үйренгенін бүкіл Түркі дүниесіне түркі тілінде
үйретті. Яғни ХІІІ ғасырда түрік тілінде Хикметтер жазды, түрікше діни-
сопылық өлеңдер жазу дәстүрінің негізін қалады. Ол: Адам бүкіл
жаратылғандардың ішіндегі ең құрметтісі. Өйткені адам болмыстың өзі,
дәні. Адамның дертін бөлісу, аяушылық ету, жәрдемдесу оған деген
махаббатты білдіреді дейді.
Қазақ тарихының аса күрделі кезеңінде өмір сүрген Бұқар жырау (1668-
1781 ж.ж.) Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді деп, елін, халқын
бірлікке, татулыққа, өнер, білімге шақырған.
Халықты аман-есен алып қалу үшін орыс елінен көмек, сүйеніш сұрауды
жөн санаған да осы Бұқар жырау еді.
Ел тағдырына жаны ауырған Сүйінбай Аронұлы (1815-1898 ж.ж.) әділетті
өмір орнатып, адам баласын бақ-дәулетке ие етуді арман етіп өтті.
Кеңес педагогтары Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, К.Д.Ушинскийдің бала
тәрбиелеудегі еңбектері Қазақстандағы алғашқы мектептерге сүйеніш болды.
1918 жылдың 16-қазанында Біріңғай еңбек мектебі туралы декларация
шығып, мектептің жалпыға бірдей болуы және барлық басқышының тегін болуы
жарияланды.
1920 жылдары қалыптасқан еліміздегі халық ағарту жүйелерінің
Қазақстанда өте үлкен ерекшеліктері болды. Көшпелі қазақ елінің жағдайына
байланысты бірінші және екінші кластар ғана болды.
1920-1921 оқу жылындағы есеп бойынша қазақ өлкесінде 2410 мектепте 144
002 оқушы болса, оның 31 248-і қазақ балалары екен.
1927-1928 жылдары тек бастауыш қазақ мектептер саны 1680-ге жетіп,
онда 81600 оқушы оқып, солар зиялы қауым негізін құрып, кейінгілерге білім
беріп, мәдениетін дамытты.
Ұлы Отан соғысы кезінде де Қазақстандағы білім біраз тоқырауға
ұшырады.
1945 жылғы Жеңістен кейін ес жиған ел қайта оқып, білім алуға ден
қойды.
Жалпы кешегі күнге дейін Кеңес Одағында жалпы білім беретін
мектептерде оқу жоспарлары бірдей болған жоқ.
Балтық жағалауы елдерінде музыка сабағы 6 күн оқытылды.
Орыс тілді елдерде 4 күнге қойылды. Ал Орталық Азия елдерінде музыка
аптасына 1 рет қана өткізілді.
Кезінде қазақ халқын зерттеген А.В.Затаевич, академик Б.В.Асафьев,
М.Шолохов, Г.Потаниндер айтқандай, біз дарынды халықпыз, қанша қыспақ
көрсек те алғырлықты, тектілікті, өнер мен мәдениетті ешкім өшіре алмайды.
Өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың
рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен
шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімділігін талап етеді.
Қазақстан Республикасының Тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы Заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Музыканың адамның рухани дүниесіне зор әсер ететінін немен түсіндіруге
болады?
Бәрінен де адамдардың өмірдің әр түрлі сәттеріндегі бастан кешкен
күйлерін бейнелеп беретін ғажайып мүмкіндігімен түсіндіруге болады. Халық
шаттық құшағында екен – музыка әуені де салтанатты, қуанышты, ал жауынгер
жорықта келе жатып ән салады екен – ән оны аса бір көңілдендіріп, қадамын
ширатады; ана қаза тапқан баласын жоқтап аза тұтса – мұңды дыбыстар қайғыны
айтып беруге көмектеседі. Музыка – адамның өмірлік серігі деген осы.
Н.В.Гоголь халықтың музыкалық шығармасын бейнелі сөзбен әуенді
тарих, сыңғыраған жанды шежіре деп атаған.
Музыкалық шығармалар тарих беттерін көз алдыңа елестетеді. Қазақ халқы
тарихындағы Елім-ай әні сонау ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама заманының
зарын, елдің ішкі шерін, қайғы-мұңын көз алдыңа келтіріп, әнмен бірге
өлмей, өз ізін бүгінгі ұрпаққа жеткізіп тұр. Сол сияқты Әй-әй, бөпем әні
де жат жұрттық болып елден ұзап кеткен қыз баласының туған ауылын, ата-
анасын сағынғандағы жүрегінен шыққан мұңды сазы ретінде халық есінде.
Күй атасы – Құрманғазының ұлт-азаттық көтерілісі тұсында, Исатай-
Махамбетпен қатар, ұлт намысы үшін күресе жүріп, тұтқынға түскен шағындағы
көкірегінен күй болып төгілген Кішкентай, Қайран, шешем, Кісен ашқан,
Түрмеден қашқан, Балбрауын шығармалары сол кезеңдегі тарихтан сыр
шертеді [ ... ].
Ұлы Отан соғысы күндерінде сол дәуірдің ең таңдаулы әндерінің бірі –
А.Александровтың Қасиетті соғыс әні дүниеге келді. Ол жауды толық жеңіп
шыққанға дейін шайқасуға бел байлаған кеңес адамдарын қайтпас қайсар,
қаҺарлы күреске біріктірді. Жау қыспағында қалған Ленинградта Д.Шостакович
әйгілі Жетінші симфониясын жазды. Онда фашизм бойындағы қатыгез зұлымдық
айыпталды. Өзім жайында мұндай сөздер айтуды ұнатпаймын, дегенмен бұл
менің ең шабытты еңбегім болды, – деп еске түсіретін композитор. Мына
сөздерді айтқан да Д.Шостакович: Қайғы мен қуанышта да, еңбек пен
демалыста да – әрқашан да музыка адаммен бірге. Музыканың өмірге толық та
етене енгені соншалық, оны бір солай болуға тиісті нәрсе сияқты, өзіміз
ойланып, жатпай-ақ, елеп-сезінбей тыныстайтын ауа сияқты қабылданады...
Адамдардың бір-бірін жақсы түсіне түсуіне көмектесетін осы бір тамаша
өзіндік тілден айырылса, дүние қандай жұтаң тартар еді [19].
Музыканың тағы бір ерекшелігі – ол адамдардың көңіл-күйін
ортақтандыру, олардың арасындағы қарым-қатынас құралы болу. Бір адам
дүниеге әкелген музыкалық шығарма екінші адамның жан дүниесіне қозғау
салып, керемет ретінде қабылданады. Орыстың ұлы композиторы П.И.Чайковский:
Мен өз музыкамның таралуын, оны сүйетін, одан көңілі көншіп, сүйеніш
табатын адамдар санының көбеюін бар жан-тәніммен тілер едім деген.
Адамның парасатты ойы мен терең сезім дүниесін бейнелейтін, эмоциялық
әсер туғыза алатын жарқын көркем шығармалар жан дүниенің эстетикалық
жақтарын қозғап, тәрбиенің қайнар бұлағы мен құралына айналады.
Музыканың үшінші ерекшелігі, ол - өзіндік тамаша тіл. Бейнелі,
жарқын әуенді, жан-жақты үйлесімді, өзіндік бір ырғақты ұштастыра отырып,
композитор өзінің дүние сезімін, айналасына көзқарасын бейнелейді. Мұндай
шығармаларды қабыл алғандардың бәрі солар арқылы рухани байи түседі.
Ал бірақ, музыка тыңдаушылардың бәріне бірдей күшпен әсер ете ме?
Әлбетте, бірдей әсер етпейді. Бұл – оның тағы бір ерекшелігі. Әр адам
музыкаға өзінше ынталы, онымен өзінше әуестенеді, ол музыка жанрының
қайсыбіреуіне, өзі ұнатқан композиторына, тыңдаудағы белгілі тәжірибесіне
сай жеке бір шығармаға артығырақ ден қояды. Оқып, жаза білуге, есептеуге,
сурет салуға қалай үйренсе, музыканы танып, бағалай білуге, образдардың
ширақ дамуын, әр тарапты тақырыптардың қақтығысы мен тартыстарын және
олардың аяқталуын жіті байқап, музыканы зейін қойып тыңдай білуге де дәл
солай үйрену қажет. Тыңдаушы музыканы терең ұғыну үшін оның бүкіл даму
барысына ілесе отырып қабылдауы тиіс. Осы өзіндік тамаша тілді жіті ұғып,
түсіне білуге үйрену қажет. Сонда бірте-бірте музыкалық талғам қалыптасады,
музыкамен ұдайы шұғылдану қажеттігі туады, барған сайын нәзік және алуан
түрлі тебіреніс-толғанысқа бөленушілік күшейе түседі.
Академик Ахмет Жұбанов Қазақстандағы музыка өнерін кәсіби тұрғыдан бір
жүйеге келтіре жүріп, қаншама қиындықтар мен кедергілерге кезіксе де
ұлтының музыкалық мұрасы үшін мойымай тер төкті және күресті. А.Жұбанов
“...не үлкен атасы, не әкесi, не шешесi, не нағашысы арқылы келетiн музыкалық
қабiлет, дарын қазақ музыкасының тарихында болды. Өнер қуған адамдар, әнпаз
сауықшыл ауылдар, кешегi қараңғы өмiрдi жарып шыққан өнердiң небiр шын
ерлерi де болады”, - деуi қазақ семьясында ерте уақыттың өзiнде-ақ
эстетикалық тәрбие берудiң қарапайым түрi болса да қазақ халқы музыка
мұрасына ерекше орын бергенiн көруге болады [20].
Қазақстан топырағында тұңғыш мектепке дейінгі педагогика ғылымының
негізін салушы Н.Құлжанова отбасы және балабақша туралы арнайы еңбектер
жазған және мектепке дейінгі тәрбие мекемесінің жұмыс мазмұнын, атқаратын
қызметін яғни мектепке дейінгі тәрбиенің мақсаты мен міндетіне нақты
тоқталды. Тәрбие жұмысын ұйымдастыруда басшылық, жәрдемші қызметін
атқарған 1923 жылы Орынборда шыққан Н.Құлжанованың “Мектептен бұрынғы
тәрбие”, "Ана мен бала тәрбиесі" (Қызылорда, 1927 ж.) атты екі еңбегі
жарияланды. Бұл кітапты алғашқы бағдарлама деуге болады.
1. Ф.Н.Жұмабекова. Мектепке дейінгі педагогика. Астана. 2008.
1971-1975 жылдары мектепке дейінгі тәрбие бөлімінде үш ғылыми қызметкер -
Б. Баймұратова, Г.С. Галеева және Р.М. Жұмағожина жұмыс істеді. Институттың
ғылыми-зерттеу жұмыстары жоспарында бекітілген мәселеге сәйкес мына
тақырыптар зерттелді.
1.Әдеби шығармалар оқу процесінде балалардың
ауызша сөйлеу тілін дамыту (Б.Б. Баймұратова).
2. Ауыз әдебиеті - адамгершілікке тәрбиелеу құралы; Қазақстанда
балабақшалардың дамуы (1941-1945) (Р. Жұмағожина).
3. Ересек балаларды азаматтыққа тәрбиелеу (С. Галеева).
Зерттеуде көзделген басты мәселе: балабақшалардағы тәрбие мазмұнын
жетілдіру, оның даму кезеңдеріндегі тәрбие жұмысының қойылысын, балалардың
білім, мінез-құлық дағдыларының қалыптасу деңгейін байқау.
Бұл бағыттағы жұмыс қорытындысында бөлім қызметкері Р.М. Жұмағожина
"Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы" (1941-1945) жайында ғылыми
монографиялық еңбек жазды. Төрт оқу-әдістемелік құрал, қазақ балалар
әдебиетінің хрестоматиясы, мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып
сөйлеуге үйрету, әдеби шығармалар жөне тіл дамыту бағдарламасы жасалды.
Мектепке дейінгі тәрбие саласында мамандар дайындау бағытында А.К.
Меңжанованың еңбегін ерекше атап өтуге болады. Ол "Балаларды көркем шығарма
туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу" (-Алматы: Рауан,
1991), "Мектепке дейінгі педагогика" (- Алматы: Рауан, 1992) атты
монографиялардың және балаларға арналған көптеген еңбектердің авторы. Бұл
еңбектер - мектепке дейінгі кезеңдегі білім беруге қосылған құнды
қазыналар.
Сондай-ақ, маман дайындау барысында М.Т. Тұрыскелдина, Қ.М.
Меңдаяқова, Ж.Ы. Ыдырысова, Т.А. Левченко, Х.Т. Шерязданова, А.Қ.
Аймағамбетовалардың еңбегі зор.
2. C.Бәтібаева. Қазақ балабақшасының ғалым ұстазы. Қазақстан мектебі. №10,
2006
Музыканың біз ынта қоятын тағы бір ерекшелігі – оның адамға өмірінің
алғашқы күндерінен бастап-ақ әсер ететіндігінде. Құлаққа жағымды бесік
жырын естігенде нәресте тыныштала қалады. Ал енді сергек марш ойналса, оның
жүзінде өзгеше нышан байқалып, қимылы жиілейді. Бұл сияқты эмоциялық әсер
нәрестені ерте бастан музыкаға баулуға, эстетикалық тәрбиенің белсенді
көмекшісі етуге мүмкіндік туғызады.
Ақыл-ой мен дене жағынан дамуды, адамгершілік тазалық пен өмірге деген
эстетикалық көзқарасты үйлесімді ұштастыру – әр тарапты сомдалған жеке
адамды қалыптастырудың қажетті шарты. Балаларға музыкалық тәрбие беруді
дұрыс ұйымдастыру көп ретте осы мәртебелі міндетке жету ісіне көмектеседі.
Музыка – балаға эстетикалық тәрбие беру құралы. Эстетикалық тәрбие
мектеп жасына дейінгі балалардың әсемдікті қабылдап, сезіну және түсіну,
жақсы мен жаманды байқап, шығармашылық тұрғыдан жеке қимыл жасау, сөйтіп
көркемдік қызметтің әр түріне қамтылу қабілеттерін дамытуға бағытталған.
Эстетикалық тәрбиенің жарқын құралдарының бірі – музыка. Музыка осы
маңызды міндетті орындау үшін балада жалпы музыкалық қабілетті дамыту
керек. Ал жалпы музыкалық қабілеттің негізгі белгілері қандай?
Музыкалық қабілеттің бірінші белгісі – музыкалық шығарманың сипатын
сезіну, естігеніне бірге қуану не күйіну, эмоциялық әсерін көрсету,
музыкалық образды түсіну қабілеті.
Музыка бөбекті толғандырады, қабылдаушылық қабілетін оятады, өмір
құбылыстарымен таныстырады, оларды бір-бірімен салыстырған ой
(ассоциациялар) туғызады. Марштың ырғақты әуені оның көңіл-күйін қуанышты,
көтеріңкі етсе, ал науқастанып қалған қуыршақ жайындағы пьеса мұңайтады,
жабырқатады. Бір баланың ересек адамның радио арқылы орындап тұрған мұңды
әнін естігенде: Ағай өз қайғысы жайында ән айтып тұр дегені бар. Демек,
ол адамның ішкі тебіреністерін бейнелеген әннің сарынын сезген.
Музыкалық қабілеттің екінші белгісі – тыңдау қабілеттілігі, неғұрлым
жарқын және түсінікті музыкалық құбылыстарды салыстыру, оларға баға бере
білу қабілеті. Мұның өзі ең қарапайым музыкалық дыбысты тыңдап, ести білу
мәдениетін, қайсыбір бейнелеу құралдарына ден қойып, еркін тыңдау қабілетін
талап етеді. Мәселен, балалар музыкалық дыбыстардың ең қарапайым
қасиеттерін (домбыраның, тағы басқа аспаптардың жоғары және төмен тембрлік
дыбысын) бір-бірімен салыстырады, музыкалық шығарманың ең қарапайым
құрылымын (әннің бастамасын, қайырмасын, пьесадағы үш бөлімді, т.б.) бір-
бірінен айырады, бір-біріне қарама-қарсы көркем образдардың айқындылығын
(өлең бастамасының биязы жұмсақ және созылыңқы сипаты мен қайырманың
жігерлі тез сипатын) байқайды. Бара-бара балалардың өздері бар ынтасымен
тыңдайтын және орындайтын сүйікті шығармаларының қоры жинақталады,
музыкалық талғамдарының алғашқы негіздері қаланады.
Музыкалық қабілеттің үшінші белгісі – музыкаға шығармашылық
көзқарастың көрінісі. Бала музыканы тыңдап отырғанда, көркем образды әнді,
ойынды, биді көз алдына елестете отырып, өзінше қабылдайды. Мәселен, бала
сергек басып келе жатқан оқушыларға, маң-маң басқан аюға, үркек қоянға,
т.б. тән бейнелі қимылды іздейді. Таныс би қимылдары жаңа құрылымдар мен
түрлерде қолданылады. Балалар қарапайым әуендерді ойдан шығарып айта
береді.
Музыкаға жалпы бейімделушіліктің дамуына қарай балалардың музыкаға
деген эмоциялық көзқарасы қалыптасып, есту қабілеті жетіле түседі,
шығармашылық елестету сезімі пайда болады. Балалардың тебіреніс-
толғаныстары өзіндік эстетикалық реңк алады.
Музыка – баланың имандылық және адамгершілік бейнесін қалыптастыру
құралы. Музыка баланың сезімдеріне тікелей әсер ете отырып, оның
адамгершілік бейнесін қалыптастырады. Музыканың ықпалы кейде үгіттеуден де,
нұсқаудан да анағұрлым күшті болады. Балаларды эмоциялық-образдық мазмұны
әр түрлі шығармалармен таныстыра отырып, біз оларды қосыла әсерленуге
баулимыз.
Қазақ халқы туралы, кең-байтақ егеменді еліміз туралы, Астана туралы,
әндер Отанымызға деген сүйіспеншілік сезімдерін туғызады. Түрлі
халықтарының жеке және хормен айтылатын әндері мен билері олардың әдет-
ғұрыптарын білуге ынталандырады, интернационалдық сезімдерді тәрбиелейді.
Музыканың жанрлық байлығы қаҺармандық образдар мен лирикалық көңіл-күйді,
көңілді юмор мен жеңіл би мелодияларын түсінуге көмектеседі. Музыканы
қабылдағанда туатын алуан түрлі сезімдер балалардың тебіреністерін, олардың
рухани дүниесін байытады [21].
Ұжым болып ән салу, билеу, ойнау көп ретте тәрбиелік міндеттерді
шешуге көмектеседі, мұндайда балалардың бәрі ортақ әсерге бөлінеді. Ән айту
қатысушылардың бәрінің бірдей күш салуын қажет етеді. Әнді дәл айтпайтын
адам әннің жақсы айтылып, орындалуына кедергі жасайды, ал ол бәрінің
сәтсіздігі ретінде қабылданады. Көптің бірдей тебіренуі дербес дамудың
қолайлы негізін қалайды. Жолдастарының үлгісі, бәрі бірдей шаттанып,
қуанышты түрде орындауы жүрексіз, батылсыз балаларды қанаттандырады. Басқа
балалардың сәтті шыққан өнері ықылассыз, өр көкірек баланың жағымсыз
қылықтарға бой ұруына белгілі кедергі болып табылады. Ондай балаға
жолдастық көмек көрсетуге, сөйтіп, кіші пейілділікке тәрбиелеуге және оның
басқадай қабілеттерін дамытуға болады.
Музыкамен айналысу мектеп жасына дейінгі баланың жалпы мінез-құлқына,
мәдениетіне есебін тигізеді. Түрлі тапсырмаларды, іс-қимыл түрлерін (ән
айту, музыка тыңдау, балалар аспаптарында ойнау, музыка ырғағына үйлесімді
қимылдар жасау) алма-кезек ауыстырып отыру балалардың ықылас қоюын,
тапқырлық көрсетуін, тез қабылдап, тез тауып қимыл жасауын, ұйымшыл болуын,
жігерлі күш-қимылды: әнді дер уақытында бастап, дер кезінде аяқтауды; биде,
ойындарда тезірек жүгіріп кеткісі, әлдекімдерден озып кеткісі келген
ықтиярсыз тілекке берілмей, музыкаға бағынып, қимылдай білуді талап етеді.
Осының бәрі тежеу процестерін жетілдіреді, ерік-жігерді тәрбиелейді.
Музыка – ақыл-ой қабілеттерін жандандыру құралы. Музыканы қабылдау
ақыл-ой процестерімен тығыз байланысты, яғни зейінді, байқағыштықты,
тапқырлықты талап етеді. Балалар дыбыс үніне құлақ салады, ұқсас және бір-
бірінен өзгеше дыбыстарды салыстырып, олардың бейнелік мәнімен танысады,
көркем образдардың сипатты мағыналық ерекшеліктерін байқайды, шығарманың
құрылымын түсіне білуді үйренеді. Шығарма орындалып болған соң тәрбиешінің
қойған сұрақтарына жауап бергенде бала алғашқы тұжырымдары мен
салыстыруларын айтады: пьесаның жалпы сипатын анықтайды, әннің әдеби
мәтінінің музыкалық құралдары арқылы жарқын бейнеленгенін ескертеді. Мұндай
эстетикалық баға беруге алғаш ұмтылуда ақыл-ойдың алғыр болуы қажет етіледі
және оған педагог бағыт беріп отырады.
Өнердің басқа түрлері сияқты музыканың танымалдық маңызы бар. Онда
балаларды жаңа көріністермен байытатын өмір құбылыстары бейнеленген.
Мәселен, Өмірбек Байділдаевтің Менің Отаным (сөзі Б.Искаковтікі) әнін
тыңдағанда олар Отанымызды мадақтаған шалқыған салтанатты, халықтың әр
сезімін, шаттық қуанышын сезінеді.
Баланы эстетикалық және ақыл-ой тұрғысынан жетілдіре отырып, оның
қабылдау және көз алдына елестету қабілетін жандандыратын, ой-қиялын
оятатын кішкентай да болса шығармашылық көріністерін барынша демеп, қолдау
керек.
Ересек адам балаға шығармашылық тапсырмалар береген кезде ақыл-ой
белсенділігін қажет ететін ізденіс туады. Мәселен, ән айтқанда бала
әуенінің өзі тапқан түрін жанынан шығарып айтады, әдеби мәтіннің бейнелі
интонацияға сәйкестігін табуға тырысады.
Музыкалы-ырғақ (ритмика) сәтінде балалар рақаттана әндетіп, музыка
ырғағына сай қимылдай жүріп, өздері ойлап тапқан жаңа биге көшеді. Би,
халықтың жеке билері, пантомима, әсіресе музыкалық ойын түріндегі драма
балаларды өмір көріністерін бейнелеуге, бейнелі қимыл, мимика, сөз арқылы
қайсыбір персонажды сипаттауға итермелейді. Бұл жағдайда белгілі бір жүйе
байқалады; балалар алдымен музыканы тыңдайды, тақырыпты талқылайды,
рөлдерін бөліседі, содан кейін барып іске кіріседі. Әрбір кезеңде ойлануға,
қиялдауға тура келетін жаңа міндеттер туып отырады.
Музыка – дене күшін дамыту құралы. Есту мүшелері қабылдайтын музыка
адамның бүкіл организмінің жалпы жағдайына әсер етеді, қан айналымында,
тыныс алуда өзгерістер туғызады. В.М.Бехтеров осы ерекшелікті атап көрсете
келіп, егер музыканының организмге әсер ету механизмін анықтаса, онда
әуенге деген сезімді туғызуға немесе оны бәсеңдетуге болатынын дәлелдеп
берді. Мажорлық және минорлық сарындардың организм жағдайына қаншалықты
әсер ететінін зерттей келе П.Н.Анохин музыканың әуен, ырғақ және басқа
компоненттерін тиімді пайдаланса адамға жұмыста да, демалыс кезінде де
пайдалы деген тұжырым жасады. Музыкалық әсердің физиологиялық ерекшеліктері
жөніндегі ғылыми деректер музыканың бала тәрбиесіндегі ролін материалистік
тұрғыдан негіздеп берді [22].
Ән айту дауысты жетілдіреді, дауыс желбезегін бекітеді, сөзді дұрыс
айта білуге үйретеді (логопед – дәрігерлер тұттықпаны емдегенде ән айтқызу
тәсілін қолданады), вокальдық-дыбыс координациясын қалыптастыруға
көмектеседі. Ән салушылардың өз тұлғасын дұрыс ұстауы тынысты реттеп,
тереңдете түседі.
Музыка мен қимылдың өзара байланысына негізделген ритмикамен шұғылдану
баланың тұлғасын, координацияны жақсартады, аяқты нық басып, жеңіл
жүгіретін қасиет қалыптастырады. Музыкалық шығарманың динамикасы мен екпіні
тиісінше қимыл шапшаңдығын, оның ауырлығын, амплитудасын, бағытын да
өзгертіп отыруды талап етеді.
Музыкамен шұғылдану баланың жеке басының жалпы дамуына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің барлық жақтарының өзара байланыстылығы музыкалық қызметтің алуан
түрлері мен формалары процесінде қалыптасады. Балалардың эмоциялық
елгезектігі мен музыкалық есту қабілетінің жетілуі олардың ізгі сезімдер
мен іс-қылықтарға қолдарынан келетін формада жауап қайтаруға мүмкіндік
береді, ой қызметін күшейтуге көмектеседі, мектеп жасына дейінгі балалардың
қимыл-қозғалыстарын ұдайы жетілдіре отырып, дене жағынан шыңдап шығарады.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы – бүкіл тәрбие жұмысының
балаларды жан-жақты дамытуға, оларды мектепке даярлауға бағыттайтын
мемлекеттік құжат.
Музыкалық тәрбие бағдарламасы мына ережелерді ескере отырып жасалған:
-қазіргі дәуірмен тығыз байланыстырылады; бағдарламаның бүкіл
материалы, оның репертуары және балалар іс-әрекетінің ұйымдастырылуы
педагогика ғылымы мен практиканың осы күнгі талаптарына сай болады;
-баланың жеке басын, оның музыкалық ынтасын, қажеттерін, қабілетін
қалыптастыру процесі бірте-бірте және жүйелі түрде жүргізіледі;
-әр жастағы балаға музыкалық білім беру ісі оларды жоспарлы түрде
мектепке даярлау мақсатымен ұштастырыла жүргізіледі.
Бағдарламаның материалы іс-әрекет түрлеріне қарай бөлінеді (ойын,
сабақ, еңбек, қам-қарекет) және балалардың жасына қарай жеті топқа сай
келеді (екі бүлдіршіндер тобы, екі кіші топ, бір орта топ, бір үлкен топ
және мектепке даярлау тобы).
Түсінік хатта эстетикалық тәрбиенің маңызы ашып көрсетіледі. Дәл сонда
музыкалық тәрбиенің де жалпы бағыты берілген, балалар бақшасындағы
балалардың кіші топтардан бастап үлкен топтарға дейінгі музыкалық жетілу
динамикасы көрсетілген, сондай-ақ балалардың мектепке бару кезіне дейінгі
музыкалық жетілуінің шамамен алынған дәрежесінің сипаттамасы келтірілген
[23].
Қызмет түрлері. Ойын – мектеп жасына дейінгі балалар қызметінің
негізгі түрі, оған хорлар, сюжеттік-рөлдік әндер, қимыл ойындары енуі
мүмкін. Музыкалық-сенсорлық қабілеттерді дамытатын музыкалық-дидактикалық
ойындар шағын бөлім етіп өз алдына бөлек көрсетілген.
Музыкалық-дербес қызмет балалардың өз ынтасымен ойынның барысында
туып, олардың өмірін қызықты мазмұнмен толықтырады.
Мерекелермен мен ойын-сауықтар қатарына тәрбиешілердің шығармашылық
инициативасы мен балалардың белсенділігі жағдайында музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің зор міндеттерін шешетін көркем музыканың көптеген түрлері мен
жанрлары енеді.
Музыканы баланың күнделікті өміріне енгізу де осы міндеттерді шешуге
қызмет етеді. Таңертең жаттығу кезінде, серуенге шыққанда, еңбек еткенде,
ана тілі жөніндегі, табиғатпен таныстыру жөніндегі сабақтар кезінде де
музыка бірге жүреді.
Музыкалық сабақтар – балаларды тәрбиелеудің, оқытудың, жетілдірудің
негізгі формасы – ол мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне
қарай жасалынған бағдарламалық талаптарға негізделеді.
Жас топтар Балғын шақтағы бірінші топ (1 жастағылар). Мұндағы жұмыс
бағдарлама бойынша жүйелі сабақтар ретінде жүргізіледі; оларды
бүлдіршіндердің эмоциялық белсенділігі мақсатты түрде дамытылып, олардың
музыкалық қызметке бұдан былайғы қатысуы үшін алғы шарттар жасалады.
Балғын шақтағы екінші топ (2 жастағылар). Балаларға музыкалық тәрбие
беру бағдарламасына музыканы тыңдау, ересектерге ілесіп ән салу, музыкаға
ілесіп ойын және би қимылдарын жасау сияқты, баланың музыкадан алатын айқын
әсерлеріне негізделген ең қарапайым талаптар енгізілген.
Одан кейінгі жастағы орта топтары (3-5 жастағылар). Бұл топтардағы
сабақтарда балаларды оқыту бағдарламалары құрылымы жағынан бірдей әне
оларға мыналар қамтылған:
1) музыкалық тәрбиенің міндеттері;
2) музыкалық қызметтің жекелегентүрлері: музыка тыңдау, ән айту,
балалардың музыкалық аспаптарында музыкалық-ырғақ қимылдарын
келтіру және ойнау (әзірлік тобындағы және көбінесе үлкен
топтардағы балалар үшін) жөніндегі бағдарламалар;
3) музыкалық қызметтің барлық түрлері бойынша (бірінші кіші топтан
басқа) әр тоқсанға бөлінген репертуар.
Жасына қарай бөлінген әр топтағы балаларға музыкалық тәрбие беру
міндеттері күрделілендіріліп берілген мына кестені көріп шығыңыздар.
Егер балалардың жасына қарай музыкалық тәрбиеге қойылатын міндеттерді
салыстыратын болсақ, онда мыналарды атап айтуға болады.
Балалардың жасына қарай бөлінген топтарда жүргізілетін жұмыстың
бәрінде де бірыңғай міндеттер шешіледі, олар бірте-бірте күрделілендіріліп
отырады, осы арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды музыкалық тәрбиелеу мен
жетілдіруге сабақтастық қамтамасыз етіледі.
Музыкалық қызметтің негізгі түрлерінің аясы (музыка тыңдау, ән айту,
музыкалық-ырғақты қимыл) ән, ойын, би шығармашылық элементтерін, балалардың
музыкалық аспаптарында ойнауды енгізу есебінен кеңейтіледі, сөйтіп,
балаларға музыкалық білім элементтерін үйретуге мүмкіндік туады.
Балаларға музыкалық тәрбие берудің міндеттері
Жасына қарай топқа бөлу
Балғын шақ 1-ші кіші топ 2-ші кіші топ Орта топ Ересек топ Мектепке даярлық
тобы
Музыканы қабылдау мен эмоциялық әсер алшақтықты жетілдіру
Музыкадан Музыкаға Музыкалық Музыкаға деген Музыкалық әсерлерді кеңейту,Музыкаға деген
алғашқы эмоциялық әсер әсерлерді ынта мен музыка құралдары арқылы тиянақты ынта мен
эмоциялық білдіруді, оны байыту, музыка сүйіспеншілікті, төңірекке, туған табиғатқа, сүйіспеншілікті
әсер алуды, зейін қоя тыңдауға, оның оны тыңдауға, эстетикалық көзқарас тәрбиелеу,
есту зейінін тыңдауды, жеке әуеніндегі музыкалық тәрбиелеу, әр түрлі бірлесіп ән, би
жетілдіру шығармаларды өзгерістерді әсерлерді байыту,сипаттағы музыкадан орындау, ортақ
тани білуді айыра білуге музыкалық әсерленуге тәрбиелеу, жоғарытабысқа қуану,
жетілдіру. тәрбиелеу. сенсорлық дауыс, ырғақ, тембрлік есту эмоциялық әсерге
қабілеттерді қабілеттерін жетілдіру бөлінгіштікті
жетілдіре беру. әуенді ести білу
қабілетін,
ырғақты, тембрлік
және динамикалық
есту, музыкалық
есту қабілетін
жетілдіру
Музыкалық орындау қабілеттерінің жетілдірілуі
Музыкаға Ән айту Дауысты ән Әншілік дауысты, Әншілік дауысты, ырғақты Әншілік дауысты,
ілесіп ән интонацияларын, болып естілуін,музыкаға ілесіп сезуді жетілдіру, әнді әсерлі айтып,
айту мен қимылдың музыкаға ілесіпжасалатын металлофонда ойнауды үйрету,биді бейнелі және
билеудің ырғақтылығын, жасалатын қимылдың шығармашылық белсенділікті ырғақты орындауды,
бастапқы алғықимылды қарапайым әсерлілігі мен би қимылдарын өзі ойлап балалардың түрлі
шарттарын музыкамен қимылдың әсерліырғақты болуын табуын, кішкене қайырмалар музыка
дамыту. үйлестіре білудіжәне ырғақты жетілдіру, мен әндердің аспаптарында ойнай
жетілдіру. болуын металлофонда әуенінбелгілеугетырысушылықтбілуі н жетілдіріп,
жетілдіру ойнай бастауға ы қолдап, ынталандыра отыру.шығармашылық
үйрету. қабілетін кеңейте
беру.
Музыкалық тәрбие мен білім беру міндеттері оқу барысында шешіледі.
Балаларға музыка туралы әңгіме айтылады, бейнелі жеткізу тәсілдерімен
таныстырады, шығарманың формасына, бейнелі жеткізу тәсілдерімен
таныстырады, шығарманың формасына, бір-бірінен бөлектігі айқын байқалатын
бөлімдері мен фразаларына олардың назарын аудартады. Балалар кейбір
түсініктерді, мәселен: музыкалық кіріспе, бастама мен қайырма,
музыкалық фраза тағы басқа түсініктерді ұғып, жаттап алады.
Басты міндет – музыканы, әнді, қимылдарды және аспаптарда ойнауды
игеру саласындағы әрекеттерді, дағды мен шеберлікті іс жүзінде меңгеру.
Егер балалар тапсырманың мән-мағынасын жақсы түсінсе. Оны оңай орындайды.
Мәселен, әсерлі шығуы үшін бесік жырын дауысты қатты шығармастан, асықпай,
сазды орындаған жөн. Балалар бұған дағдылана отырып әннің мазмұны,
музыкасының сипаты және орындалуы туралы біршама мәліметтер алады.
Білім және дағды. Музыкалық білім мәліметтерін шартты түрде жалпы және
арнаулы сипаттағы мәліметтер деп бөлуге болады [23].
Жалпы сипаттағы мәліметтер музыкалық қызметтің барлық түрімен (ән
айтумен, қимылмен, т.б.) байланысты:
-Музыка әрқашан да алуан сезімдерді бейнелейді, бір нәрселер жайында
баяндайды, ол өзінің сипаты жағынан әр түрлі;
-Музыка дамып отырады, өзгеріп отырады, онда бір-біріне ұқсас және бір-
біріне қайшы үзінділер, соған орай бір-бірінен өзгеше бөлімдер, музыкалық
фразалар, бастама, қайырма бар екенін байқауға болады;
-Музыканың мазмұнын бейнелеп, сарынын білдіретін өз тілі, өз
құралдары болады.
Музыканы композиторлар мен халық жасайды.
Арнаулы сипаттағы мәліметтер қызметтің нақты бір түрімен байланысты
болады;
Ән айтуды үйреткенде балаларға мынадай түсініктер беріледі:
-дауыстың естілуі сипаты туралы (созыңқы, үздік-үздік, сазды, жеңіл);
-дикцияның дұрыстығы туралы (анық, айқын, бейнелі);
-әуен сызығы туралы (әуен қалықтап жоғары көтеріледі немесе
төмендейді, дыбыстар қайталанады немесе біреуі биік те, екіншісі біреуі
төмен болады);
-метр-ырғақ туралы (дыбыс қысқа немесе ұзын болады, т.т.).
-музыкалық ырғақты қимылдар үйретілгенде мынадай түсініктер беріледі:
-музыканың сипатына сай қимыл сипаты туралы (сергек, нық, біркелкі
жүру, жеңіл, екпіндей жүгіру, т.т.);
-музыкалық шығармалардың ырғақ, екпін, динамикалық өрнек-бояуына
байналысты формасы туралы (жедел, баяу, ақырын, қатырақ және т.т.);
-би қимылдарының элементтері туралы (полька адымы, құбылмалы адым,
желу, т.т.);
-қайта тұру туралы (саптар, колонналар, т.т.).
Бұл мәліметтер бағдарламада ғана емес, сонымен қатар практикалық
жаттығуларды да (әндік және музыкалық, ырғақтық) берілген, олар оқыту
процесін неғұрлым жеңілдетеді.
Бағдарламаға музыканы тыңдағанда, ән айтқанда, қимылда және аспаптарда
ойнағанда балалардың дағдыланып, шеберлікке үйренуіне көмектесетін нақты іс-
қимылдарының белгілі бір көлемі енгізілген. Әрине, бағдарламада осы
қызметтің әрбір түрі бойынша музыкалық өнердің әр түрінің негіздеріне
сәйкес және балалардың қабылдауы мен орындауында олардың жас ерекшеліктері
ескерілген.
Хор өнері вокальдық-хор негіздерін: вокальдық дағдылар (дыбыстың
шығуы, дикция, тыныс алу) мен хор дағдыларын (біркелкілік, интонация мен
ансамбльдің тазалығы, екпінділік, динамикалық, тембрлік жағынан
үйлесімділігі) ескеріле отырып құрылады. Бұл істе мектеп жасына дейінгі
балалардың дауыс ерекшеліктері ескеріледі [24].
Музыкалық-ырғақты қозғалыстар музыканың көркем образдарын қабылдауды
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz