Қайта өрлеу дәуірінің философиясы жайлы

Жоспар
Кіріспе

1. Қайта Өркендеу Дәуірінің негізгі сипаттары. Антропоцентри және гуманизм.
2. Ортагасырлық ойлаудан Ренессансқа өту кезеңі. ЭРоттердамский; М.Монтень; Н.Кузанский.
3. Қайта Өркендеу Дәуіріндегі өнер және ғылым. Л.Винчи, Н.Копеник, Д.Бруно, Г.Галилей ілімдері.
4. Қайта Өркендеу дәуіріндегі әлеуметтік.саяси философия. Н. Ма. киавелли, Т.Мор, Т.Кампанелла.

Қайта өрлеу дәуірінің философиясы 15 – 18 ғасырлар аралықтарын қамтиды бұл дәуір фиодализмнің құлдырау буржуазиялық қатынастардың қалыптасу кезеңі қайта өрлеу термині, мағынасы антикалық құндылықтарды идеалдарды қалпына келтіру деген ұғым білдіреді. 15 – ғасырда басталған бұл дәуірге философиясы қалыптасуына Шығыс пен Батысты сауда жолымен байланыстырып келген Жібек жолы Шыңғыс хан басқыншылары Орта Азия, Таяу Шығыс, Шығыс Еуропа елдерін жаулап алған соң өз маңызын жойып, Батыстың Шығысқа жол іздестіру мұқтаждығы жаңа жағрапиялық жаңалықтар, су жолдарының дамуы себепкер болды. Сол іздестіру нәтежесінде Америка ашылды, оңтүстік Африка арқылы Үндістанға, Қытай су жолы айқындалып, ірі теңіз саяхатшылары қайтадан Батыс пен Шығыс арасындағы сауда жолын жандандырды. Соған сәйкес енді сауда жолдары өшкен Орта Азия мен Таяу Шығысқа қарағанда орнына Португалия, Испания, кейін Нидерланды мен Англия дамыған ірі елдерге айналды. Шығыс пен Батыс байланысы мәдениеттің, ғылымның дамуына жеткізді. Жан – жақты білімді адамдар дүниеге келді. Осы дәуірде олар орта ғасырлық діни ұғымдар мен схоластикаға негізделген идеология шеңберін бүзып, ертедегі грек, Рим мәдениетіне бет бұрды. Соған сәйкес ғылым өкілдері инквизиция жасаған сұмдық азаптарға қарамастан, табандылық пен ерлік көрсетіп, жаңлықтар ашты. Мәселен, протестантизм дінінің бастаушысы Кальвин испандылық дәрігер Серветті адам денесінде қан айналымы болатынын ашқаны үшін тірідей екі сағат шыжғыпып өлтіртті. Сондай – ақ, инквизиция Джордано Бруноны (1548 – 1600) Рим алаңында тірідей өртеп өлтірді. Ол: “Не табиғаттың өзі – Құдай, не Құдай – заттардың өз ішінен ашылған құдіретті күш”, деді. Олай болса, Джордано Бруно табиғаттан тыс, одан жоғары тұрған Құдай жоқ. Жаратушының өзі – сол табиғат деп, Құдайды аспаннан жерге түсірді. Бұл өте қауіпті тұжырым болатын – ды. Өлер алдында Джордано былай деп өсиет қалдырды:“Мейлі, мені өртеп өлтірсін, бірақ менің өлімім адам баласынжарқын болашаққа апаратын жолдарға тосқауыл ьолаалмайды”. Николай Коперник (1473- 1543) өлім табытына жатар алдында: “Бәрібір жер айналып тұр” деген екен. Ол кезінде ғылымда Жер Күнді айналып қозғалатын дәлелдеп, гелиоцентрлік жаңалық ашты. Пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін Николай Кузанский (1401- 14665)салды. Ол философияның негізгі мәселесін идеалистік түрғыдан шешті. Дүниенің бәрін, адамды да Құдай жаратты, деді, бірақ пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушының рөлін жоққа шығарды. өйткені, пантеизм Құдайды табиғатпен алмастырды. Ол кеңістіктің шнгі бар, дүниенің жаратылған уақыты бар деген схоластикалық діни пікірге күмән келтірді, дүниенің шексіздігін уағыздады. Таным алдымен сезімнен басталады, одан соң оны ойлаумен толықтырады. Бұл екі процесс ұдайы бірлікте, сана (интеллект) бәрінен жоғары тұрады деп есептеледі.

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

1.Қайта өрлеу дәуірінің философиясы
Қайта өрлеу дәуірінің философиясы 15 – 18 ғасырлар аралықтарын қамтиды
бұл дәуір фиодализмнің құлдырау буржуазиялық қатынастардың қалыптасу
кезеңі қайта өрлеу термині, мағынасы антикалық құндылықтарды идеалдарды
қалпына келтіру деген ұғым білдіреді. 15 – ғасырда басталған бұл дәуірге
философиясы қалыптасуына Шығыс пен Батысты сауда жолымен байланыстырып
келген Жібек жолы Шыңғыс хан басқыншылары Орта Азия, Таяу Шығыс, Шығыс
Еуропа елдерін жаулап алған соң өз маңызын жойып, Батыстың Шығысқа жол
іздестіру мұқтаждығы жаңа жағрапиялық жаңалықтар, су жолдарының дамуы
себепкер болды. Сол іздестіру нәтежесінде Америка ашылды, оңтүстік Африка
арқылы Үндістанға, Қытай су жолы айқындалып, ірі теңіз саяхатшылары
қайтадан Батыс пен Шығыс арасындағы сауда жолын жандандырды. Соған сәйкес
енді сауда жолдары өшкен Орта Азия мен Таяу Шығысқа қарағанда орнына
Португалия, Испания, кейін Нидерланды мен Англия дамыған ірі елдерге
айналды. Шығыс пен Батыс байланысы мәдениеттің, ғылымның дамуына жеткізді.
Жан – жақты білімді адамдар дүниеге келді. Осы дәуірде олар орта ғасырлық
діни ұғымдар мен схоластикаға негізделген идеология шеңберін бүзып,
ертедегі грек, Рим мәдениетіне бет бұрды. Соған сәйкес ғылым өкілдері
инквизиция жасаған сұмдық азаптарға қарамастан, табандылық пен ерлік
көрсетіп, жаңлықтар ашты. Мәселен, протестантизм дінінің бастаушысы Кальвин
испандылық дәрігер Серветті адам денесінде қан айналымы болатынын ашқаны
үшін тірідей екі сағат шыжғыпып өлтіртті. Сондай – ақ, инквизиция Джордано
Бруноны (1548 – 1600) Рим алаңында тірідей өртеп өлтірді. Ол: “Не
табиғаттың өзі – Құдай, не Құдай – заттардың өз ішінен ашылған құдіретті
күш”, деді. Олай болса, Джордано Бруно табиғаттан тыс, одан жоғары тұрған
Құдай жоқ. Жаратушының өзі – сол табиғат деп, Құдайды аспаннан жерге
түсірді. Бұл өте қауіпті тұжырым болатын – ды. Өлер алдында Джордано былай
деп өсиет қалдырды:“Мейлі, мені өртеп өлтірсін, бірақ менің өлімім адам
баласынжарқын болашаққа апаратын жолдарға тосқауыл ьолаалмайды”. Николай
Коперник (1473- 1543) өлім табытына жатар алдында: “Бәрібір жер айналып
тұр” деген екен. Ол кезінде ғылымда Жер Күнді айналып қозғалатын дәлелдеп,
гелиоцентрлік жаңалық ашты. Пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін
Николай Кузанский (1401- 14665)салды. Ол философияның негізгі мәселесін
идеалистік түрғыдан шешті. Дүниенің бәрін, адамды да Құдай жаратты, деді,
бірақ пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушының
рөлін жоққа шығарды. өйткені, пантеизм Құдайды табиғатпен алмастырды. Ол
кеңістіктің шнгі бар, дүниенің жаратылған уақыты бар деген схоластикалық
діни пікірге күмән келтірді, дүниенің шексіздігін уағыздады. Таным алдымен
сезімнен басталады, одан соң оны ойлаумен толықтырады. Бұл екі процесс
ұдайы бірлікте, сана (интеллект) бәрінен жоғары тұрады деп есептеледі.
Қайта өрлеу іс – жүзінде ескіні рестоврациялау емес жаңа ізденіске
ұмтылуды білдіреді.
Қайта өрлеу философиясының дүниетенымдық орентациясында басты ерекшелік
адамға деген бет бұрыс егер антикалық философияда басты проблема табиғат
космологиялық өмір болса, ал қайта өрлеу дәуірінде қайырлы қоғам дүниедегі
адам қызметі, адам бақыты проблемалары көтеріледі. Философия ғылым ретінде
түсіндіріледі және оның мақсаты адамның өмірде орнын табу. Осы дәуірдің
философиялық ойлау бағыты антропоцинтристік боды. Яғни басты тұлға құдай
емес ал адам. Құдай баолық заттардың бастауы, ал адам дүниенің ортасы,
негізі. Қайта өрлеу дәуірінің ортасы негізі қайта өрлеу дәуірінің дүние
танымы гуманистік бағытта адам ерікті өзінің болашағын жасаушы тұлға
ретінде қарастырылды.
Дүниетанымдағы тағы бір ерекшелік шығармашылық қызметіне табыну
әсемдік сұлулық символына деген құлшыныс.
   Николай Кузанский өзінің “шындықты алдын ала болжау”, “Білетін
білместік туралы” деген еңбектерінд е әлемде бәрі қайшылықтардан түратынын
дәлелдейді. Қайта қрлеу дәуірінде ғылым, әдебиет, сурет, мүсіншілік өнері
керемет дамып, оның Леонардо да Винчи, Микеланджело,
Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) XVI-CVII ғ.ғ. қайта
өрлеу Еуропаның басқа елдеріне тарап, өркендей бастады. Әр елде өзіндік
ерекшелігімен көрініс тапты. Ортағасырлық діни ұғымнан гөрі ғылыми
дүниетаным басымдық танытты, Реннесанс дәуірі мәдениетіне байланысты қай
елде болмасын, антикаға деген көзқарасы, дүниетанымның ерекше түрінің пайда
болуы, өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты өзіндік гуманизм пайда
болды. Ренессанстық дәуір титанизмніің пайда болуымен ерекшеленеді. Адам
жөнінде өзгеше пікірлер қалыптасты. Адам-құдайға ұқсас образда жаратылған
жаратылыс бастауы. Бар тіршілік – табиғат, адамды Құдай жаратты деген
пікірді ұстанды. Адам әсемдік пен шеберлікке, махаббат пен сүйіспеншілікке
толы жан иесі деген түсінік қалыптасты. Бұл дәуірде мәдениет пен философия
шіркеу иелігінен босап, жаңаша өнердің дамуын бастады (бейнелеу өнері,
архитектура, музыка, театр, әдебиет). Қазіргі замандық өркениеттің барлық
жетістіктеріне тікелей ықпал етті.
Қайта өрлеу дәуіріндегі қалыптасқан негізгі философиялық бағыттар:
пантеизм, натурафилософия және гуманизм.
Пантеизм (гр. рап- бәрі және tcheos -құдай) – құдай табиғаттан тыс
болмайды, құдайдан тыс табиғат жоқ, құдай бәрін жаратушы бастама деп
есептейтін философиялық ілім. Пантеизм құдайды табиғатпен тұтастай алып
құрайды, табиғаттан тыс бастаманы теріске шығарады. Терминді Толанд
енгізген (1705). Пантеизм Н. Кузанский мен Дж. Бруноның еңбектерінде көп
кездеседі.
Натурафилософия (табиғат туралы философия). Алғашында магиямен
әуестенумен пайда болып дамыған лім. Магия мен ғылымды жаратушы
күш туралы ұстаным байланыстырады. Натурфилософтар қатарына Теофраст
Гогенгеим (Парацелес), Бернардино Телезио саналады.
Гуманизм (лат. humanus - иманды) – адамның қадір
қасиеті мен хұқын құрметтеді, оның жеке тұлға ретіндегі
бағасын, адамның иелігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін
қолалы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастардың
жиынтығы.
Қайта өрлеу дәуірінде Гуманизм тиянақты идеялыққозғалыс ретінде қалыптасты.
Бұл кезеңде Гуманизм феодализмге және ортағасырлық теологиялық
көзқарастарына қарсы пікірлермен тығыз байланыста болды. Гуманистер адам
бостандығын жариялады, діни аскетизмге қарсы, адам ләззаты мен өз
мұқтаждарын қанағаттандыру хұқы жолында күресті. Қайта өрлеу дәуірінің аса
көрнекті гуманистері – Петрарка, Данте, Боккаччо, Леонардо до Винчи, Эразм
Роттердамский, Ф.Рабле, Монтель, Коперник, Шекспир т.б. – зиялы
дүниетанымды қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.
Қайта өрлеу дәуірі – философия тарихында маңызды орынға ие бола отырып,
өндірістік қатынастардың, сауда-саттықтық дамуы, феодализмнің құлдырауы,
қалалардың өркендеуі, шіркеу беделінің төмендеуі, білім дәрежесінің
жоғарлауы, ғылыми-техникалық жаңалықтардың ашылуы сияқты өзіндік
ерекшеліктерімен құнды.
Қайта өолей дәуірі философиясының негізгі белгілері:
-антропоцентризм және гуманизм – адамның өзіндік
құндылығын дәлелдеу арқылы адам мәселесін алғашқы қатарға қою;
-шіркеу идеологиясына қарсы пкірдің қалыптасуы (дінді терістеу емес,
өздерін Құдаймен адамдар арасындағы байланыс ретінде санаған шіркей
мәселеріне қарсы шығу).
-кез келген нәрсенің формасынан гөрі оның құрылымына баса назар
аудару;
-Әлемнің шексіздігі туралы, анатомиялық жаңалықтардың ашылуымен бірге
қоршаған ортаны ғылыми-материалисті к тұрғыда (жердің шар тәріздес
еркіндігі, оның күнді айнала қозғалатындығы жөніндегі жиналықтар) түсіну;
-тұлғаның алғашқы қатарға қойылу;
-әлеуметтік теңдік идеясының кең таралып, белең алуы.
Қайта өрлеу дәуірінде идеалистік бағытта дамыған – неоплатондық бағыт
болды. Аталған бағыттың мақсаты – Платон ілімдері туралы қарама-қайшы
пікірлерді жойып, бір жүйеге келтіру, әрі қарай дамыту. Неоплатоншылдар
Платон идеясына сүйене келе, схоластикаға өздерінің жаңа философиялық
жүйелерін қарсы қоя отырып Құдай рөлін төмендетті. Сөйтіп, әлемнің жаңа
бейнесін жасауға көшті. Қайта өрлеудегі неоплатоншылдар бағытының белді
өкілдері Н. Кузанский және Джованни Пико дела Мирандола.
Николай Кузанский (1401-1464 ж.ж.) – схоластиканың
гуманизмге өту кезеңі мен капиталистік қоғамның алғашқы
сатысында қалыптаса бастаған ғылымның жаңа дәуіріндегі неміс философы,
ғалым және дін қайраткері. Неоплатондық ілімнің ықпалымен бұрынғы
христиандық ұғымдардан құдай туралы ілім жасапа шығарады, онда құдайдың
қарама-қарсылықтан, болмыстан жоғары тұратындығы, ой-сана тек табиғат
заттарын ойластырып, саралаумен ғана шектелетіндігі уағыздалды. Барлық
қарама-қарсылықтар Құдайға келіп тіреледі: шектілік пен шексіздік,
ергежейлімен алып, жалпы мен жалпы тағы басқада құбылыстар. Николай
Кузанскийдің ілімі өзіне тән қарама-қарсылықтардың құдайға әкеп
тірейтіндігі туралы мистикалық – идеялық мазмұнына қарамастан, алдыңғы
қатарлы идеяларды да бойына сіңірді.
      Әлем – сезімтал абсолютті аяқтаушы, өзгермелі Құдай. Әлем
– құдаймен аяқталады дей отырып, Н.Кузанский астрономиялық зерттеулер
жүргізе келе күн – орталық (гелиоцентрлік), космостағы болып жатқан
процестердің бәрі-діни ұғымнан бөлек табиғат тұрғысында ғана түсіндірілетін
мәселе деп тұжырымдады. Н. Кузанский ойлауынша әлем ғаламдардан
(галактикалардан) құралған, барлық аспан денелері – қозғалыс күшіне ие.
Н.Кузанский бұл ойлары гелиоцентрлік жүйесінің дамуына айтарлықтай ықпал
етті.

Әлемнің гелиоцентрлік және геоцентрлік жүйесі. Әлемнің геоцентрлік (гр.
geos–жер) жүйесіне сәйкес жер қозғалмайды және ол әлемнің кіндігі болып
табылады. Күн, ай, жұлдыздар мен планеталар жердің төңірегінде айналады деп
есептелінеді. Діни көзқарастар мен Платон және Аристотель еңбектеріне
негізделген бұл жүйені көне грек ғалымы Птоломей тұжырымдаған.
Әлемнің гелиоцентрлік жүйесіне сәйекс өз кіндігінен айналатын жер күн
төңірегндегі планетелалардың бірі. Бұл жүйеге қатысты пікірлерін
Н.Кузанский және басқа да ғалымдар айтқанмен, бұл теорияның нақты негізін
қалап, жан–жақты талқылыған және математикалық тұжырымдаған Коперник болды.
Коперник жүйесі кеіннен нақты анықтала бастады. Бұл жүйені тиянақты
дәлелдеуде Галлилей, Кеплер, Ньютон аса үлкен роль атқарды.
Галилео Галлилей (1564-1642). Коперник пен Бруно идеяларын тәжірибе
жүзінде дәлелдеген. Телескоп ойлап тауып, аспан денелірінің траектория
бойнаша ғана емес, өз осі бойынша қозғалатынын дәлелдейді. Күн бетіндегі
дақтарды тауып, басқа планетелардың серіктерін зерттейді. Негізгі еңбегі –
Әлемнің негізгі екі жүйесі – Птоломейлік және Коперниктік диалог (1632).
Оның тұжырымы бойынша, әлем – шексіз, материя – мәңгі, табиғит – бірегей.
Табиғат бастамасы ретіндемеханикалық заңдылықтаға тәуелді, атомдар
өзгермейді. Табиғатты танудың көзі – бақылау мен тәжірибеде. Алайда ол да
діни көзқарастардан алшақ кете алмады, тәңірдің алғашқы себеп екендігін
мойындайды.
XVI ғ. утопиялық ілімі ағылшын гуманнисті
Т.Мордың шығармаларымен байланысты.
Т.Мор (1478-1535). Утопиялық социализмнің негізін салушылардың бірі.
Қайта өрлеу дәуірінің гуманист–рационалисті. Басты шығармасы – Золотая
книга, столь же полезная, как забавная, о наилучшем устройстве государства
и о новом острове Утопии (1516). Ол тұңғыш рет өндірісті қоғамдастыру
идеясын дәйекті түрде дәлелдеп, оныеңбекті ұйымдастырудың коммнистік
идеялармен байланыстырды. Бостандыққа негізделген қиядағы Утопия
мемлекетінің шаруашылық ұясы – отбасы, қолөнер өндірісіне негізделген.
Утопиялықтар демократиялық басқару, еңбек теңдігі жағдайында өмір сүреді.
Ададар күніне алты сағат жұмыс істеп, қалған уақытында ғылыммен, өнермен
шұғылданады. Адамның жан–жақты дамуына, теориялық оқуды ңбекпен
ұштастыруына үлкен мән беріледі. Мор жаңа қоғамға өтуді бейбіт жолмен іске
асыруды армандады.
Идеалды қоғам туралы жоба жасаған басқа да ойшылдар болды.
Т.Кампанелла (1568-1639). Утопиялық қоғам авторы. Негізгі шығармасы – Күн
қаласы. Барлық оқиғалар фантастикалық Күн қаласында болмақ, қала
тұрғындары идеалды қоғам орнатады және олар әлеуметтік әділеттілікті
негізге ала отырып, өз өмірлерімен және еңбектерімен рахаттанбақ.
Әлеуметтік утопистер сол дәуірдің әлеуметтік қатынастарына және кейнгі
заман философиясыеа айтарлықтай әсер етті.
1.   Кішібеков С., Сыздықов Ұ. Философия. Оқулық. Алматы. 2000.
2.   Тұрғанбаев Т. Философия. А, 2002.
3.   Ғабитов Т.Х., Құлсариева А.Т. Философия және мәдениеттану. А, 2002.
4.   Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ойлау тарихының белестері. – Алматы,
1994.
2. Қайта өркендеу дәуірі философиясы
1. Қайта Өркендеу Дәуірінің негізгі сипаттары. Антропоцентри және гуманизм.
2. Ортагасырлық ойлаудан Ренессансқа өту кезеңі. ЭРоттердамский; М.Монтень;
Н.Кузанский.
3. Қайта Өркендеу Дәуіріндегі өнер және ғылым. Л.Винчи, Н.Копеник, Д.Бруно,
Г.Галилей ілімдері.
4. Қайта Өркендеу дәуіріндегі әлеуметтік-саяси философия. Н. Ма- киавелли,
Т.Мор, Т.Кампанелла.

Қайта Өркендеу дәуірі шамамен алғанда ХІV-ХVII -ғасырлар аралғын қамтиды.
Бұл кезең мәдениеттің барлық саласында керемет жетісті терге қол
жеткізілген, прогрессивті төңкеріс жасалған кезең. Осы дәу философиясы да
өзінен кейінгі философиялық жүйелердің негізін қалған, әлемдік философия
тарихындағы маңызды кезең болып есептелед
Қалыптасу жағдайлары:
1) Европаның алдыңғы қатарлы елдерінде капиталистік қатынастардың негіздері
қаланды. Ауыл шаруашылығынан – өнеркәсіпті дамыту ауыл-селодан – қалаға
көшу кезеңі басталды;
2) Ұлттық мемелекеттер мен абсолюттік монархия қалыптасты;
3) Жаңа тап – буржуазия пайда болды;
4) Терең әлеуметтік конфликтілер: Германияда Шаруалар соғысы Фраиция мен
Нидерландыда діни және буржуазиялық соғыстар жүрді
Осы әлеуметтік-тарихи жағдайлардың бәрі жаңа көзқараст қажеттілігін
туғызды. Бұл кезең Орта ғасыр кезеңі мен антикалық мәдниеттің жалғасы,
әсіресе, антикалық мәдениетті қайта Өркендету, қалпына келтіру болды.
Дәуірдің Қайта Өркендеу деп аталуы да сондықтан.
Қайта Өркендеу Дәуірінің дамуы үш кезеңнен тұрады: 1) гуманистік немесе
антропоцентристік – ХІV-ғ. ортасынан XV- ғасырдың ортасына дейін; 2)
онтологиялық мәселелер шешілген неоплатонизм кезеңі – ХV-ғ ортасынан ХVІ-ғ.
бірінші үштігіне дейін; 3) натурфилософиялық кезең – ХVІ-ғ. екінші
жартысынан бастап ХVІ-ғ. басына дейін. Бұл жіктеудіш салыстырмалы екендігін
ескерткен дұрыс.
Ерекшеліктері:
1) Қайта Өркендеу философиясында да басты орынға Құдай ие, бірақ
философиялық талдау объектісі – Адам, ол космостық болмыстың негізгі
звеносы. Орта ғасыр философиясы адамды күнәһар, құдайдың құлы ретінде
карастырса, Өркендеу философиясы адамды жоғары көтерді, оның еркіндігін
дәріптеуге ұмтылды;
2) Өркендеу философиясы жаратылыстану саласындағы жетістіктермен,
географиялық жаңалықтармен, медицина, математика, табиғат туралы
ғылымдармен тығыз байланысты дамыды;
3) Осы ғылымдардың жетістіктері негізінде философия дүниені жаңа,
пантеистік бейнесін жасауға тырысты, табиғат пен құдай бірлігі, табиғат пен
адамның құдайы сипаты идеяларын негіздеуге ұмтылды;
4) Философиялық ой өнермен тығыз бірлікте дамыды. Адамның өзінің табиғи
негізіне оралуы идеясы Өркендеу дәуірінің өнерінде көрініс тапты. Адамның
күші Құдаймен тең, ол бәрін де игере алады. Ренессанс адамы –
шығармашылықпен айналысатын, қолынан келмейтіні жоқ адам. Ол бәріне
қабілетті, дене сұлулығына да, ой сұлулығына да жете алады. Адам –
дүниедегі ең әдемі, ең әсем Тіршілік етуші (существо). Осы эстетикалық
негіз Өркендеу философиясына ерекше мазмұн берді, Әсемдік, Адамның Әсемдігі
асқақтатылды. Тән мен жанның сұлулығы Леонардо да Винчи, Микеланджело,
Рембрандт шығармаларында суреттелді, олар әлі күнге дейін аса қүнды,
теңдессіз, баға жетпес дүниелер болып есептеледі;
5) Ренессанс философиясына гуманизм – адамның тұлға ретіндегі құндылығын,
оның еркіндікке, бақытқа және дамуға ие болу құқын мой-ындайтын көзқарас
тән. Гуманизм антика мен Орта ғасырда да болғанымен, қоғамдық қозғалыс
ретінде Өркендеу Дәуірінде қалыптасты. Ерекшелігі – гуманистік философия
кәсіби философиядан тыс қалыптасты. Ақын-жазушылар, ғалымдар, ритор,
педагог, дипломат. саясаткер және тағы баска білімді адамдар гуманистер
қауымдастығын құрып, жаңа гуманистер модениетін жасауға талпынды. Олар
өздеріне философ деген атақ беріп. философияға жаңа мазмұн берді,
бұрынғы философтарды философ деп санамады. Гуманизмнің негізін салушылар:
Данте Альгиери, Франческо Петрарка, Колюччо Салютати.
Данте Альгиери (1265-1321) – итальяндық Ренессанстың астанасы Флоренцияда
дүниеге келген ақын және ойшыл. Оның Құдайы комедиясы – гуманистік
ойлардың бастауы. Бір жағынан алып қарағанда, бұл еңбек ортағасырлық
христиандық көзқарастар энциклопедиясы, Құдай адам өмірінің басшысы ретінде
бейнеленеді. Сонымен қатар, Құдайы комедияда адамның жер бетіндегі өмірі,
қызметі, жаңа адамның психологиясы мықты суреттеледі. Поэмада антикалық
образдар, антикалық ақындар мен философтар көп кездеседі. Негізгі идея –
Құдай даналығының керіністерінің бәрінен де ғажайыбы – адам. Адамдардың
бәрінің табиғи кабілеті бірдей, мәселе оны жетіддіре білуде (өнер, ғылым,
өндірісте).
Данте гуманистерге күш беруші болса. Италиядағы гуманистік қоз лыстың
негізін қалушы – ақын және философ Франческо Петрар (1304-1374). Оның
поэзиясында Ренессанс дәуірінің жаңа адамының ішкі жан дүниесі тамаша
ашылды. Христиан дініне сенуші бола тұра ол схоластиканы диалектиканың
мылжыңы, белсенді адамға қажетсіз оқымыстылық деп сынады, дінбасылардың
даңққұмарлығы мен нәпсіқұмарлығын айыптады, алғашқы христиандық гуманизм
идеясына сүйенді жәәне антикалық философия мен христиан дінін табыстыруға
тырысты.
Осы бағытты әрі қарай дамытуға үлес қосқан Колюччо Салюта (1331 -1406)
болды. Ол өз шығармаларында Италия қалаларының қоғамдық өмірін суреттеді,
феодалдық қоғамға қарсы тұрған қала еркінді мадақтады. Осы позициясы арқылы
оның адам еркіндігін қолдаған көзқарасы керінеді. Тұлға еркіндігі мәселесі
оның мәдениет тілі мәселес түсіндіруінен де айқын байқалады. Дүние, құдай,
адам туралы, ілімді, ада гершіліктік құндылықтар дүниесін гуманистер
схоластикалық философ категориялары арқылы емес, антика мифологиясын,
поэзия тілін қолда арқылы жеткізуге тырысты. Салютатидің ойынша: өз ойын
жеткізу құқығы адамның өзіне беру керек. Бұрынғы тіл түсініксіз және жат.
Философиялық мәтіндерді, әсіресе Аристотельдің шығармаларын қайта аударып,
тазарту қажет. Филологиялық және тарихи комментарий-түсіндірмелер тек
мәтіндердің объективтік мазмұнын ашуға мүмкіндік береді.
Ортағасырлық ойлаудан Ренессансқа өту кезеңі ‘ Николай Кузанский (Кузанец,
1401-1464) – оның философиясына ортағасырлық ойлау мен гуманизмнің бірлігі
байқалады, себебі ол католик шіркеуінің қызметкері және гуманистер
үйірмесінің мүшесі болды
Кузанецтің ойынша, Құдай дегеніміз Болмыс және Болмыстың қылы тасуының
мүмкіндігі. Ол құдайды танып-білудін мүмкін екендігін көрсетуге ұмтылады,
оның бар екендігін дәлелдеуге тырыспайды, құдайдың интеллектуальдік
функциясын ашу арқылы Құдай ұғымының мазмұны түсінуге болады деп есептейді.
Інжілден Құдай дүниені жаратқанда бәрін өлшеп, санап, таразыға салып
жаратты деген үзіндіні келтіре отырып Кузанец жаратылыстану ғылымдарын,
әсіресе, математиканы құдай ілімінде қолданды, табиғаттың өзі – арифметика,
геометрия, музыкан пайдаланған құдайы шебердің өнерінің жемісі деп түсінді.
Құдайдың жаратушылық қызметімен бір деңгейге Кузанец сурет сәулетші, ұста,
тоқымашы және тағы басқалардың өнерін қояды, екі өнердің арасындағы
айырмашылық туралы айтқанымен, құдай сөзі жаратқан нәрсені адам қолы
жасаған нәрсеге теңейді. Адамды құдай-адам творчестволық бастау деп, ал
оның басты қабілеті – таным деп қарастырады:
адам дүниесі – микрокосм, онда адамды қоршаған табиғат дүниесі бейнеленеді,
яғни адам және оның ақыл-ойы табиғат дүниесіне жатады. Кіші дүние –
адамның өзі, үлкен дүние -универсум, максима-дүние -Құдай, құдайы
абсолют. Олар бір-бірінің көшірмесі. Адам – екінші Құдай.
Эразм Роттердамский (1469-1536) – католик шіркеуіне қарсы бағытталған
христиандық гуманизм бағытының өкілі, жас кезінде Нидерланды монастрінде
монах болып, ХV-ғ. соңында Лондонда өмір сүрді. Көне грек тілінде жазылған
көптеген еңбектерді латын тіліне аударды. Өз ілімін Христ философиясы деп
атады, ол алғашқы христиандықтың идеялары мен идеалдарын қайтадан дамытуға
бағытталған. Роттердамский адамның Інжіл (Библия) уағыздарына сүйене
отырып, өзін сол жоғары деңгейге көтере алатынына сенімді, тек оны толық
меңгеру керек, дінге сенушінің кейпіне өтірік ену дұрыс емес дейді. Бірақ
Роттердамский Інжілді халықтың арасында таратушы ғана емес, рационализмді
насихаттаушы, ал бұл діни ілімнің қағидаларына қайшы келіп отырды. Осы
ерекшелік оның Ақымақтықты мадақтау (Похвала глупости) еңбегінен
байқалады. Негізгі тұжырымдары: Адамдардың басым көпшілігі ақымақтар,
сондықтан адам қоғамы ақымақтық қатолы, бәрін жасайтын ақымақтар және
ақымақтардың арасында. Ақымақтық көпшіліктік, ұйымдық сипатқа ие. Оның
көріністерінің ең қайғылысы – соғыс, ол христиандар ұмтылуға тиіс
ізігілікті жоқ етіп отырады. Осының бәрі адамдардың кім, қандай дәрежеге ие
екеніне қарамастан, ақымақтық ауруына душар болып отырғанын дәлелдейді.
бүлардың арасында корөлдер мен папалар да бар. Эразм бұл қағиданы Христосқа
байланысты да қолданады: Христиандық сенім ақымақтықтың бір түрі секілді,
құдайға ақымақтардың ұнайтыны кездейсоқ емес‘. Ол дінбасыларды маса толы
батпаққа және улы өсімдікке теңейді, ақымақтық даналықтан күшті деп
есептейді.
Эразм Роттердамский ақымақтықты даналықтан күшті деп пайымдайды. Себебі,
сезімдік адам тәнімен байланысты, сондықтан ол адамның басында жиналған
ақыл-ойдан күрделі, яғни, адамға адамгершілікті сақ-тау қиынырақ. Өмір
иррационалды. Адамның бақыты оның адаспауында емес, керісінше, адасуында,
даналыққа ақымактықты кішкене болса да араластырып отыруында. Бақыт заттың
өзіне емес, адамдардың ол тура-лы пікіріне байланысты. Сол себепті адам
өмірі күрделі, түсініксіз, ештеңені білу мүмкін емес. Тек табиғат қана
адаспайды, ол адамдарды ақымақтықтан құтқарады, ғажайып, керемет күш жоқ,
ол тек табиғатгың өзі, бірақ табиғатты да танып-білу мүмкін емес.
Еркіндік мәселесі. Адам өмірін бастайтын да, аяқтайтын да – Қүдай, бірақ
екі ортадағы өмір ағымында адамға еркіндік қажет. Бұл еркіндікбелгілі бір
мөлшерде: ерікті ақыл-ой реттеп отыруы қажет. Шамадан мөлшерден көп ештеңе
болмауы керек. Роттердамскийдің өзі де осы принципке сүйенді. Тілі ащы
болса да, сақ болды.
Э.Роттердамскийдің қағидалары: ...кез-келген заттың екі жағы бар: өлімнің
артында өмір, өмір – өлім, әдемі – ұсқынсыз, байлық – кедейлік, білімдік –
надандық...
Э.Роттердамский ХVІ-ХVІІ ғғ. ойшылдарының ілімдеріне, әсіресе, француздың
философ-гуманисі Мишель Монтеньге (1533-1592) мықты әсер етті. Негізгі
шығармасы – Тәжірибелер (1580). Бұл абстрактылы- философиялық еңбек емес,
адамға күнделікті қажет, практикалық туынды. Монтеньді Аристотель мен
Платон философиясы қызықтырмайды Аристотельді ол тіпті схоластикалық
ғылымның құдайы деп атайды негізінен скептиктерді жоғары бағалайды. Адамды
табиғаттың бөлшегі ретінде қарастырған Монтень күнделікті болмыс, күйбең
тіршілікті (адам- ның киім кию мәнері, өзін қоғамдық жерде ұстай білу
өнері, балала тәрбиесі және тағы басқаларды суреттей отырып, философияны
өмірме салыстырып байқайды, өмірге қатысы жоқ, бос, көпірме пікірталастарға
әуестігі үшін философияны сынға алады:_ менің ойымша, философияның бізге
парасат пен ақымақтықтың, қаталдық пен кешірімділіктің, адалдық пен
арамдықтың бірлігі табиғатқа жат, қарсы деп үйретуі баланы ойыны секілді.
Антика философтарының негізгі кемшілігі қарапайым адамның күнделікті
өмірінен алыстығында екендігін түсіне білдген Моятень өз өмірінің жақсы-
жаман жақтарын сараптай отырып, адам үшін ең бастысы – философиялық ілімдер
дамьггатын ақыл-ойға жүгініп қана қоймай, өз табиғатының сұраныстарын да
тыңдай білуі екенін көрсетті: біз бөтен ойлар мен білімдерді сақтап қана
қоямыз. Оларды өз меншігімізг айналдыруымыз қажет. Әйтпесе, біз от іздеп
көршісіне барып, бөтен үйдің отына жылынып, өз үйінде от жағуды ұмытып
кеткен адамға ұқсаймыз.
Монтень адам өмірінің мақсаты – табиғатқа сеніп, жалпылық заң бойы- ынша
бірқалыпты өмір сүру деп есептейді. Табиғи заңдарға сәйкес өмір сүру ғылымы
өте қиын, бірақ адамдық міндетті орындағаннан артық ештеңе жоқ, адам өз
табиғатына қарсы келмеуі керек. Өлімді қарсы ала білуді де Монтень осы
тұрғыдан үйретеді. Оның ойынша, өлімнен қашып құтылу мүмкін емес, өлім –
табиғат заңдылығы, бір өмірдің орнына екіншісі келеді, өмір сүргісі келетін
басқа адамдарға да орын босатқай жөн, яғни өлімге философиялық тұрғыдан
қарау керек. Монтень бұл мәселе жөнінде Цицеронның пәлсапа соғу – өлімге
үйрену деген сөз деген қағидасын мойындайды.
Біздің ойымызша, Монтень философиясы адамға аса пайдалы. Көл адамға
түсініксіздеу, қарама-қарсы пікірлерге толы (Монтень жазғандарын қайта-
қайта түзетіп, толықтырып отырған) Тәжірибелерден өмірге қажетті құнды
кеңестер алуға болады.
Ен бастысы – Монтень адамды схоластар секілді төмендетпей, ант-
ропоиентристер сияқты тым асқақтатпай, табиғи қалпында қарастырады. Шынында
да, адамға ақыл-ойдың жетегіне еріп, көкке ұмтылудың қажеті жок. Адам
табиғатпен үйлесімді, өз мүмкіндігін бағалап өмір сүрсе жеткілікті деп
ойлаймыз. Орындалмас арман, шексіз қиял, иллюзиядан басы айналған, өмірдің
мәнін солардан іздеген адамның трагедиясынан асқан қасірет жоқ. Адам реалды
мақсатты шешуге ұмтылғаны жөн.
Монтеньнің қағидалары: Мен болсам құдай сыйлаған өмірді сүйемін.. Табиғат
мен үшін жасаған нәрселерді шын жүрегіммен, алғыс айта отырып қабылдаймын,
оның сыйына қуанамын, ардақтаймын... Әрбір адам – қайталанбас, ерекше
құбылыс. Әрбір адам өзін мүлдем өзгерте алады. Ал мен не білемін?
Надандықтан құтылғың келсе, оны мойындау керек?
Қайта Өркендеу Дәуіріндегі өнер және ғылым
Қайта Өркендеу ғылымы негізінен үлкен екі ошақта шоғырланды:
1)университеттер мен мектептер – схоластикалық пайымдау басымырақ, тәжірибе-
эксперимент аз; 2) суретші, сәулетші, мүсіншілер шеберханасы – өмірдің өзі
өнерді ғылыммен, әсіресе, математикамен ұштастыруға итермелеп отырды.
Қайта Өркендеу Дәуірі ойшылдарының көбі ғылым мен өнердің бірне- ше саласын
бір басына жинаған тұлғалар ретінде белгілі болды. Солардың бірі – Леонардо
да Винчи (1452-1519). Классикалық білім алмаса да, өз бетімен көп оқыды,
антика ілімін жақсы таныс болды, өнер туындыларын жасау процесінде ұлы
суретші, ойшыл ретінде қалыптасты. Оны қазіргі жаратылыстану ғылымының
пионері деп атайды. Мысалы, сол кездің өзінде-ақ ол танк, парашют, шлюз
идеяларын және тағы басқа идеяларды ойлап тапты. Философиялық ойлары өз
заманынан озық еді. Арнайы философиялық шығармалар жазбағанымен жазба
кітапшалары философиялық ойларға толы болды.
1) Леонардо да Винчи таным процесіндегі тәжірибенің роліне аса мән берді.
Тәжірибе арқылы өтпейтін ғылымдар адасуға ұшырайды деп есептеген оның
ойынша ақиқатқа жеткізетін бақылау мен қабылдау емес, тәжірибе ғана:
Даналық – тәжірибенің қызы. Леонардо да Винчи соны мен бірге теорияның
ролін де бағалады: Ғылым – әскер басшысы, тәжірибе – солдаттар. Ең басты
ғылым – математика деп түсінді.
2) Адам өнері мен табиғат арасындағы байланысты Л.Винчи адамның пайдасына
шешеді. Адам табиғатсыз ештеңе жасай алмайды, бірақ табиғаттың қарапайым
материалдарынан күрделі заттар жасауға қабілетті.
3) Адам және Құдай мәселесінде Л.Винчи адамды Құдайға мейлін жақындатты:
Өнерге байланысты айтсақ, біз Құдайдың немересіміз деп айта аламыз.
4) Л.Винчи өнерді шындықты танып-білу құралы ретінде қарастырды, себебі
ғылым заттар дүниесінің сандық жағын зерттесе, өнер сапалық жағын көрсетеді
дейді және өнердің бастысы – сурет өнері, ол ғылымнан жоғары деп түсінеді.
- Николай Коперник (1473-1543) – поляк астрономы және философ Өркендеу
дәуірінде астрономия жақсы дамыды; оның себебі теңіз сал сының дамуы еді.
Астрономия ғылымын тереңдеп зерттеген Коперникт басты еңбегі: Аспан
сфераларының айналуы. Негізгі идеясы: Аристель-Птолемей теориясын терістеу
немесе дүниенің гелиоцентрист жүйесін ашу:
1) Жер дүниенің қозғалмайтын орталығы емес, ол өзінің өсімен ай-наладық
2) Дүниенің ортасы – Күн, Жер осы Күнді айналады;
3) Ай Жердің серігі.
Коперник ашқан жаңалықтар дүниенің жаңа бейнесін қалыптастыру деген
талпыныс еді:,
Дүние шексіз, ол жер субстанциясы және аспан субстанциясы болып
бөлінбейді, яғни, жер мен аспанды теологиялық қарама-қарсы қою деген жоқ
Жер аспан денелерінің біреуі ғана, қозғалыс заңдылықтары Жер үші де, басқа
планеталар үшін де бірдей. Қозғалыс планеталардың бәріні қалыпты жағдайы.
Денелер өздігінен қозғалады, қозғалмайтын Күш беруші деген жоқ’
Құдай әлемдік механизмді жаратушы, бірақ оның кейінгі ісіне ара-
ласпайды.
Дүниенің абсолюттік шегі де жоқ.
Коперниктің осындай революциялық жаңалықтары Джордано Брун жалғастырды
(1548-1600). Оның философиясының басты категориясы Unо, Біртұтас, Жеке. Unо
– болмыстың космостық иерархиясының жоғарғы басқышы емес, ол болмыстың
себебі және заттар болмысының Бруноның түсінігі бойынша, әлем біртұтас,
шексіз, қозғалыссыз. Әле жаратылған емес, ол мәңгілік өмір сүреді және
жойылып кете алмайды жойылмайды. Онда өзгеріс пен қозғалыс үздіксіз жүреді,
бірақ оның ~ қозғалмайды, себебі, өзін өзі толығымен толтырады. Біртұтаста
минимум мен максимум, құдай мен табиғат сәйкес. Қарама-қарсылықтар мен
заттардың көптүрлілігінде үзіліссіз қозғалыс жүреді, ол заттардың үне
өзгеруіне әкеледі. Бруно Әлем дегеніміз Құдай, ол шексіз, дүниенің ортас
Күн емес, Күндер көп, олар планеталармен бірге өз орбиталарымен жүріп
отырады дейді. Осы шексіз, ішкі күштерді отырады дейді. Осы шексіз, ішкі
күштерді қозғалысқа түсіріп отыратын универсум ғана жалғыз. Ол жеке
заттардан түрады, олар пайда болмайды және жоғалмайды, бір-біріне бөлінеді
және бір-бірімен бірігеді. Бруноның дуниедегі барлық нөрселердің жаны бар
деп есептейді.
Оның пайымдауынша, адам универсум қозғалысының зандарын зерт-теп, оларға
сай омір сүруге тырысса, Қүдайдың талаптарын қанағаттандыру үшін сол
жеткілікті. Табиғи зандарды танып-білу адамгершіліктік іс. Бруно адамның
ақыл-ойына шексіз сенеді, сезімдік танымды төмен бағалайды, себебі
шексіздік ақыл-ойдың объектісі ғана, ол сезімнің объектісі бола алмайды.
Бруноның кағидалары:
Сенім жабайы, дорекі халықтарды басқару үшін қажет.
Философиялық дәлелдер қарапайым халықтарға емес, біздің пайым-дауларымызды
түсінуге қабілетті дана адамдарға арналған.
Галилео Галилей (1564-1642) – итальяңдық Ренессанстың дамуын аяқтаушы. Оның
ғылымижызметін екі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.