Өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның түсінігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ 8
1.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының түсінігі мен мәні 8
1.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының шетелдерде қолдану тәжірибесі 16
2 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ЖАЗАСЫН ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 23
2.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды тағайындау негіздері мен шарттары 23
2.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды атқару тәртібі 33
ҚОРЫТЫНДЫ 38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМША 44
КІРІСПЕ 2
1 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ 8
1.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының түсінігі мен мәні 8
1.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының шетелдерде қолдану тәжірибесі 16
2 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ЖАЗАСЫН ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 23
2.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды тағайындау негіздері мен шарттары 23
2.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды атқару тәртібі 33
ҚОРЫТЫНДЫ 38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМША 44
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүргізіліп отырған құқықтық реформа елімізде демократиялық, зайырлы, әлеуметтік мемлекет құруға бағытталған, бұл өз кезегінде біздің негізгі заңымыз Конституцияға сәйкес келеді. Алғашқы рет, атап айтқанда қылмыстық іс жүргізуде адам мен азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету – біздің мемлекетіміздің басым бағыты болды.
Бүгінде халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаттары және нормаларымен бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынас жасаудың құралдары мен әдістерінің қылмыстық және қылмыстық-атқару тәжірибесімен мейілінше үйлесімге келуге мемлекетердің ұмтылысы айқын байқалады. Халықаралық пенитенциарлық құқықтың дамуы ұлттық, экономикалық және басқа ерекшеліктерді есепке ала отырып, бірыңғай халықаралық стандарттарға жазаны атқарудың бір-біріне сәйкестенуін білдіреді.
Алға қойған міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен қабылданған Кұқықтық саясат Тұжырымдамасы қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттік қызметті одан әрі ізгілендіруге бағытталған кешенді заңдық шараларды қабылдау қажеттілігін белгілейді. Мысалы, Тұжырымдамада өлім жазасын қолдану аясын біртіндеп тарылту бағытын жалғастыруға бағытталған ереже белгіленген [1, 19 б.].
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес, қылмыстық саясат екі векторлы бағытта болу қажет: бір жағынан – қоғам мен мемлекет үшін аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін жауаптылықты қатаңдату және екінші вектор – бұл жеңілдету, қоғамға үлкен қауіп туғызбайтын қылмыстар үшін жазаны ізгілендіру, ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға ізгілікпен қарау.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүргізіліп отырған құқықтық реформа елімізде демократиялық, зайырлы, әлеуметтік мемлекет құруға бағытталған, бұл өз кезегінде біздің негізгі заңымыз Конституцияға сәйкес келеді. Алғашқы рет, атап айтқанда қылмыстық іс жүргізуде адам мен азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету – біздің мемлекетіміздің басым бағыты болды.
Бүгінде халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаттары және нормаларымен бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынас жасаудың құралдары мен әдістерінің қылмыстық және қылмыстық-атқару тәжірибесімен мейілінше үйлесімге келуге мемлекетердің ұмтылысы айқын байқалады. Халықаралық пенитенциарлық құқықтың дамуы ұлттық, экономикалық және басқа ерекшеліктерді есепке ала отырып, бірыңғай халықаралық стандарттарға жазаны атқарудың бір-біріне сәйкестенуін білдіреді.
Алға қойған міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен қабылданған Кұқықтық саясат Тұжырымдамасы қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттік қызметті одан әрі ізгілендіруге бағытталған кешенді заңдық шараларды қабылдау қажеттілігін белгілейді. Мысалы, Тұжырымдамада өлім жазасын қолдану аясын біртіндеп тарылту бағытын жалғастыруға бағытталған ереже белгіленген [1, 19 б.].
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес, қылмыстық саясат екі векторлы бағытта болу қажет: бір жағынан – қоғам мен мемлекет үшін аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін жауаптылықты қатаңдату және екінші вектор – бұл жеңілдету, қоғамға үлкен қауіп туғызбайтын қылмыстар үшін жазаны ізгілендіру, ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға ізгілікпен қарау.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүргізіліп отырған құқықтық реформа елімізде демократиялық, зайырлы, әлеуметтік мемлекет құруға бағытталған, бұл өз кезегінде біздің негізгі заңымыз Конституцияға сәйкес келеді. Алғашқы рет, атап айтқанда қылмыстық іс жүргізуде адам мен азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету – біздің мемлекетіміздің басым бағыты болды.
Бүгінде халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаттары және нормаларымен бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынас жасаудың құралдары мен әдістерінің қылмыстық және қылмыстық-атқару тәжірибесімен мейілінше үйлесімге келуге мемлекетердің ұмтылысы айқын байқалады. Халықаралық пенитенциарлық құқықтың дамуы ұлттық, экономикалық және басқа ерекшеліктерді есепке ала отырып, бірыңғай халықаралық стандарттарға жазаны атқарудың бір-біріне сәйкестенуін білдіреді.
Алға қойған міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен қабылданған Кұқықтық саясат Тұжырымдамасы қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттік қызметті одан әрі ізгілендіруге бағытталған кешенді заңдық шараларды қабылдау қажеттілігін белгілейді. Мысалы, Тұжырымдамада өлім жазасын қолдану аясын біртіндеп тарылту бағытын жалғастыруға бағытталған ереже белгіленген [1, 19 б.].
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес, қылмыстық саясат екі векторлы бағытта болу қажет: бір жағынан – қоғам мен мемлекет үшін аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін жауаптылықты қатаңдату және екінші вектор – бұл жеңілдету, қоғамға үлкен қауіп туғызбайтын қылмыстар үшін жазаны ізгілендіру, ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға ізгілікпен қарау.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүргізіліп отырған құқықтық реформа елімізде демократиялық, зайырлы, әлеуметтік мемлекет құруға бағытталған, бұл өз кезегінде біздің негізгі заңымыз Конституцияға сәйкес келеді. Алғашқы рет, атап айтқанда қылмыстық іс жүргізуде адам мен азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету – біздің мемлекетіміздің басым бағыты болды.
Бүгінде халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаттары және нормаларымен бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынас жасаудың құралдары мен әдістерінің қылмыстық және қылмыстық-атқару тәжірибесімен мейілінше үйлесімге келуге мемлекетердің ұмтылысы айқын байқалады. Халықаралық пенитенциарлық құқықтың дамуы ұлттық, экономикалық және басқа ерекшеліктерді есепке ала отырып, бірыңғай халықаралық стандарттарға жазаны атқарудың бір-біріне сәйкестенуін білдіреді.
Алға қойған міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен қабылданған Кұқықтық саясат Тұжырымдамасы қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттік қызметті одан әрі ізгілендіруге бағытталған кешенді заңдық шараларды қабылдау қажеттілігін белгілейді. Мысалы, Тұжырымдамада өлім жазасын қолдану аясын біртіндеп тарылту бағытын жалғастыруға бағытталған ереже белгіленген [1, 19 б.].
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес, қылмыстық саясат екі векторлы бағытта болу қажет: бір жағынан – қоғам мен мемлекет үшін аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін жауаптылықты қатаңдату және екінші вектор – бұл жеңілдету, қоғамға үлкен қауіп туғызбайтын қылмыстар үшін жазаны ізгілендіру, ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға ізгілікпен қарау.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ8
МАЗМҰНЫ
1.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының түсінігі мен мәні 8
1.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының шетелдерде қолдану 16
тәжірибесі
2 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ЖАЗАСЫН ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 23
2.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды тағайындау негіздері мен 23
шарттары
2.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды атқару тәртібі 33
ҚОРЫТЫНДЫ 38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМША 44
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүргізіліп
отырған құқықтық реформа елімізде демократиялық, зайырлы, әлеуметтік
мемлекет құруға бағытталған, бұл өз кезегінде біздің негізгі заңымыз
Конституцияға сәйкес келеді. Алғашқы рет, атап айтқанда қылмыстық іс
жүргізуде адам мен азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыруды қамтамасыз ету – біздің мемлекетіміздің басым бағыты болды.
Бүгінде халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаттары және нормаларымен
бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынас жасаудың құралдары мен
әдістерінің қылмыстық және қылмыстық-атқару тәжірибесімен мейілінше
үйлесімге келуге мемлекетердің ұмтылысы айқын байқалады. Халықаралық
пенитенциарлық құқықтың дамуы ұлттық, экономикалық және басқа
ерекшеліктерді есепке ала отырып, бірыңғай халықаралық стандарттарға жазаны
атқарудың бір-біріне сәйкестенуін білдіреді.
Алға қойған міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасы
Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен қабылданған Кұқықтық
саясат Тұжырымдамасы қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттік қызметті одан
әрі ізгілендіруге бағытталған кешенді заңдық шараларды қабылдау
қажеттілігін белгілейді. Мысалы, Тұжырымдамада өлім жазасын қолдану аясын
біртіндеп тарылту бағытын жалғастыруға бағытталған ереже белгіленген [1, 19
б.].
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес,
қылмыстық саясат екі векторлы бағытта болу қажет: бір жағынан – қоғам мен
мемлекет үшін аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін жауаптылықты қатаңдату және
екінші вектор – бұл жеңілдету, қоғамға үлкен қауіп туғызбайтын қылмыстар
үшін жазаны ізгілендіру, ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға ізгілікпен
қарау.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында да қылмыстық құқықты одан әрі
дамыту, бұрынғыдай қылмыстық саясаттың қос векторлы қос векторлығын ескере
отырып жүргізілуге тиіс делінген. Қылмыстық құқықты дамытудың маңызды
бағыты, ең алдымен аса қоғамдық қауіп тудырмайтын адамдарға қатысты
қылмыстық жазалаудан босатудың шарттарын кеңейту арқылы қылмыстық қуғын-
сүргінді қолдану аясын кезең-кезеңмен қысқарту мүмкіндігін айқындау болып
табылады. Тиісінше, мемлекеттің құқықтық саясаты өлім жазасын қолдану аясын
кезең-кезеңмен тарылту бағытын жалғастыруға бағытталуға тиіс [2, 2 б.].
Қазақстан пенитенциарлық жүйені реформалауда айтарлықтай табыстарға қол
жеткізді. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан еліне Ішкі және
сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары атты Жолдауында
қылмыстық құқық аясын одан әрі ізгілендіру қажеттілігіне көңіл аударады.
Елбасының алға қойған маңызды міндеттерінің біріне өлім жазасын
қолдануға мораторий енгізу үшін ұйымдық, материалдық және заңнамалық
шарттарды жасауды жатқызуға болады [3, 2 б.]. Президентпен қойылған
міндеттерді орындау біздің елімізге Еуропа қауымдастығына толыққұқылы мүше
ретінде кіруге мүмкіндік береді, өйткені өлім жазасын қолданудан бас тарту,
осы беделді ұйымға қабылдаудың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Осыған орай, Елбасының 2003 жылғы 17 №1251 Жарлығымен Қазақстан
Республикасында өлім жазасына мораторий енгізілді [4, 1 б.]. Осы
жарлықтың негізінде Қылмыстық кодекстің уақытша тоқтатылып келген өмір бойы
бас бостандығынан айыру жөніндегі қағидалары 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап тәжірибеге енгізілді. Осы жаза ғана өлім жазасына нақты балама
ретінде танылды. Осыған деген сенімділік сот тәжірибесінің материалдарына
да негізделген. Қылмыстық Кодексте қасақана адам өлтіру үшін екі жоғары
жаза мөлшері 15 жылдан 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру, ал
қылмыстардың жиынтығы бойынша – 25 жылға дейін көбейгеннен бері, өлім
жазасы бойынша үкімдер екі есеге азайған Соттар ұзақ мерзімді бас
бостандығынан айыру жазасының қолданылуына басымдылық берді. Осыдан келіп,
өмір бойы бас бостандығанан айыру институтының пайда болуы өлім жазасы
туралы үкімдерді шығару жағдайларын азайтып, одан толық бас тарту үшін
алғы шарттарды жасайды деуге негіз бар.
Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазаның ерекше түрін (өлім жазасын)
біртіндеп ығыстыруға және алмастыруға қабілеті бар қорқытудың жеткілікті
деңгейде жоғары потенциалына ие. Еуропаның барлық мемлекеттері өлім жазасын
өмір бойы бас бостандығынан айыруға алмастыра отырып, заңнамада және іс
тәжірибеде жазаның жоғарғы түрінің сақталуы мен қоданылуынан бас тартып,
осы жолмен келеді.
Мұндай қадам әлемдік тенденцияларға толық сәйкес келеді, бірақ өмір бойы
бас бостандығынан айыру біздің республикамызда салыстырмалы түрде жаңа
қылмыстық-құқықтық институт және құқыққолдану тәжірибесінде әзірге жүзеге
асырылмаған.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының пенитенциарлық жүйесі өмір бойы
бас бостандығынан айыруды орындаумен, сондай-ақ ұзақ мерзімге
сотталғандармен айналысуға байланысты бірқатар мәселелерге тап болып отыр.
Әдеттегідей, ұзақ мерзімге (мерзімсіз) бас бостандығынан айыруға
сотталғандарға ұзақ уақыт бойы жалғыз қамалуына әкелетін ұстаудың қатаң
жағдайларын тағайындауды (10 жыл) (ҚР ҚАК 123-бабы), бұл БҰҰ Нұсқауларына
сәйкес келмейді. Сотталғандарды ұзақ уақыт бойы жеке ұстау қылмыскердің
жеке тұлғасының кері кетуіне (деградациясына) әкеп соқтырады, бұл қылмыстық
саясаттың ізгілікті үрдісіне және түзеу мекемелерінде ұсталатын
сотталғандармен жүргізілетін тәрбиелеу процесіне сәйкес келмейді. Сол
себептен бүгінгі таңда талқылауды қажет ететін маңызды мынадай мәселелер
бар: заңдық базаны дайындау, бұл жаза түріне сотталған адамдармен жұмыс
жүргізу ерекшеліктері, өмір бойы бас бостандығынан айыруда қылмыстық
жазаның мақсаттарына етуге әсер ететін факторларды қарастыру.
Сонымен қатар, аталған институт кешенді әлеуметтік-құқықтық мәселе
екендігін және оны шешуде өмір бойы бас бостандығынан айыру саяси-
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық-педагогикалық және құқықтық
категория екендігін естен шығармау керек.
Аталған мән-жайлар диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстанда және шетелдерде өмір бойы бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолданудың қылмыстық-құқықтық және
қылмыстық-атқарушылық аспектілеріне кешенді талдау жасай отырып, отандық
заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар дайындау.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай міндеттер қойылды:
– өмір бойы бас бостандығынан айырудың ұғымы мен мәнін, сондай-ақ оның
қылмыстық жазалар жүйесіндегі орнын анықтау;
– жекелеген шет мемлекеттерде өмір бойы бас бостандығынан айыруды
тағайындау мен орындаудың құқықтық реттелуіне талдау жасау;
– өмір бойы бас бостандығынан айыруды тағайындау мен атқаруды реттейтін
Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамаларының,
халықаралық-құқықтық актілердің нормаларын зерттеп, отандық заңнамадағы
олқылықтарды анықтау;
– өмір бойы бас бостандығынан айыруды орындаудың өзекті мәселелері мен
ерекшеліктерін талдау: ұстау режимін, әлеуметтік-тәрбиелеу жұмысы,
мерзімінен бұрын-шартты түрде босату;
– өмір бойы бас бостандығынан айыруды қолдану бойынша отандық заңнаманы
жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу.
Ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Өмір бойы бас бостандығынан айыру өзінің Қазақстан Республикасының
қылмыстық жазалар жүйесінде орын алуымен екі қарама-қайшы тенденцияны алға
тартады – жазаны ізгілендіру және мемлекеттің жазалау саясатын күшейту:
адамның өмірін сақтай отырып, қылмыстық жазаның ең қатаң шарасы болып
табылады.
2. Өмір бойы бас бостандығынан айыру белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айырудың бір түрі болып табылады. Осыған байланысты ҚР ҚК 39-
бабы 1-бөлігінің и тармағына белгілі бір мерзімге бас бостандығынан
айыру немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру деген толықтырулар
енгізіп, ҚР ҚК 49-бабына тиісті толықтырулар енгізу мақсатқа сәйкес деп
білеміз.
3. Өмір бойы бас бостандығынан айыру – Адамның өміріне қол сұғатын
ерекше ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс кезінде адамдардың өлімімен
ұштасқан террористік қылмыстар жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға
заңмен анықталмаған мерзімге тағайындалатын, және сотталушыны айрықша
режимдегі колонияға отырғызу жолымен оқшаулаудан тұратын жаза түрі.
4. Сот тағайындаған өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
жүрген құқық бұзбайтын мінез-құлқымен түзелгендігін дәлелдесе және кемінде
жиырма жылдық жазасын өтесе, ондай адамға мерзімінен бұрын-шартты түрде
босату қолданылғаны дұрыс. Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі 70-бабының 5-бөлігі мынадай мазмұнда ұсынылады:
5. Егер сот тағайындаған өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
жүрген адам, құқықбұзбайтын мінез-құлқымен өзінің түзелгендігін дәлелдесе
және кемінде жиырма жыл бас бостандығынан айыруды іс жүзінде өтесе,
мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға жатады.
5. Өмір бойы бас бостандығынан айыруға сотталғандарға мерзімінен бұрын
шартты түрде босатылғаннан кейінгі уақытқа сынақ мерзімін белгілеу қажет.
Сотталғандардың мұндай категориялары үшін сынақ мерзімі соттылықты жою
шегінде болуы мүмкін, яғни 8 жыл. Осыған байланысты ҚР ҚК 70-бабының 5-
бөлігін 2-бөлікпен мынадай редакцияда толықтыруды ұсынамыз: Өмір бойы бас
бостандығынан айырудан мерзімінен бұрын шартты түрде босатылған адамдар
үшін сынақ мерзімі 8 жылға белгіленеді.
6. Қазақстанның қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасына өмір бойы
бас бостандығынан айыру жазасын өтеу жағдайларын одан әрі дифференциациялау
бөлігіне қажетті өзгерістер енгізу керек (өмір бойы бас бостандығынан
айыруға үкімді қайта қарау және сотталғандарды басқа режим түріне ауыстыру,
жазаны өтеудің басқа жағдайларына ауыстыру үшін жазаны өтеу мерзімін кеміту
және мерзімінен бұрын босату).
Бұл мақсаттарға орай өмір бойы бас бостандығынан айыруға сотталғандарды
5 жылдан кейін қатаң режимнен дағдылы немесе жазаны өтеудің жеңілдетілген
түріне ауыстыру мүмкіндігін қарастырған жөн. Осыған сәйкес Қазақстан
Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінің 123-бабының 3 және 4
тармақтарына келесідей түзету енгізу қажет:
3. Түзеу колониясына келген бойда барлық сотталғандар жазаны өтеудің
қатаң жағдайларына орналастырылады. Жазаны өтеудің қатаң жағдайларынан
жазаны өтеудің дағдылы жағдайларына көшіру жазаны өтеудің қатаң
жағдайларында кемінде бес жылын өтеуі бойынша осы Кодекстің 120-бабының 5-
тармағында аталған негіздер бойынша жүргізіледі.
4. Сотталғандар жазаны өтеудің дағдылы жағдайларында кемінде бес жылын
өтеуі бойынша осы Кодекстің 120-бабының 2-тармағында аталған негіздер
бойынша жеңілдетілген жағдайларға көшірілуі мүмкін.
1 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының түсінігі мен мәні
Алғашқы рет Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексінде
өмір бойы (мерзімсіз) бас бостандығынан айыру тәрізді жазаның жаңа түрі
енгізілді. Алайда, мұндай жаза біздің қылмыстық кодексімізде жазалар
жүйесіне енгізілген жоқ.
Қазақстан Республикасында қылмыстық заңшығарушы, қылмыстық жазаның бір
түрі ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыруды толық ресмилендіру
қағидатынан бас тарта отырып, бұл жазаны ҚК-48 бабының 4-бөлігінде бас
бостандығынан айырудың бір түрі ретінде қарастырып, басқа жолмен белгіледі.
Көлемі бойынша үлкен (7-бөлік) 48-бап негізінен белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айыру сияқты жаза түрін реттеуге арналған. Сондықтан өмір
бойы бас бостандығынан айыру жазалар жүйесінде бір-бірімен тиісінше бір
бөлік және біртұтас ретінде арақатынасып мерзімді бас бостандығынан
айырудың орнын басады. Сол себептен өмір бойы бас бостандығынан айыру
Қылмыстық Кодекстің жеке бабымен реттелмеген. Заң шығарушының осындай
логикасына сүйенсек, өмір бойы бас бостандығынан айыруды ҚК 39-бабының 1-
бөлігіне сәйкес жай бас бостандығынан айыру сияқты негізгі жазалар
категориясына жатқызу қажет.
Заң шығарушы өзінің құқықтық табиғаты және басқа да заңдық белгілері
бойынша мерзімсіз бас бостандығынан айырудың оның мерзімсіз түрінен
айырмашылығы жоқ деген пікірде болуы әбден мүмкін, бірақ мұндай позиция
қылмыстық-құқықтық доктринада көп пікірталастар тудырады.
Бұрынғы (ресейлік те, қазақстандық та) заңнамаға белгісіз өмір бойы бас
бостандығынан айыру бұрын өлім жазасы қолданылатын қылмыстардың құрамының
елеулі түрде қысқаруына байланысты, сондай-ақ ең жоғары жаза түріне балама
ретінде енгізілді. Бұл жаза түрі ең ауыр жазалар қатарына жатқызылуға тиіс
болса да, белгілі мағынада бұл қылмыстық жауаптылықтың ізгілік шарасы
ретінде де қарастырылуға тиіс: өмір бойы бас бостандығынан айыруды енгізу
өлім жазасын қолдану жағдайларының санын қысқартуға мүмкіндік береді.
Өмір бойы бас бостандығынан айыруды реттейтін (ҚК 48-бабының 4-бөлігі)
құқықтық норма тек ізгілік және әділеттілік қағидаттары ғана емес, отандық
қылмыстық кодекстің тағы бір қағидасы – қылмыскерді жазалауда жазалау
құралдарын үнемді пайдалану (репрессияны үнемдеу) қағидасына да толық
сәйкес келеді. Бұл қағидалар ҚР жаңа Қылмыстық кодексінде тікелей
белгіленбегенімен, олар оны құрайтын құқықтық нормалардың жиынтығының
мазмұнынан келіп шығады.
Өмір бойы бас бостандығынан айыру ҚР ҚК мәтінінде жалпы өлімнің
қылмыстық-құқықтық нормаларының диспозицияларында белгіленіп, Ерекше
бөлімнің баптарының санкцияларында қарастырылады. Өмір бойы бас
бостандығынан айыру ҚР ҚК мәтінінде ҚК Жалпы бөлімі қылмыстық-құқықтық
нормаларының диспозицияларында бейнеленеді: 48-баптың 4-бөлігі; 48-баптың 5-
бөлігінің гтармағы; 49-баптың 3-бөлігі; 58-баптың 4-бөлігі; 70-баптың 5-
бөлігі; 75-баптың 4-бөлігі.
ҚК 48-баптың 4-бөлігі өмір бойы бас бостандығынан айыруды өлім жазасына
тек балама ретінде ғана қолдануды қарастырады.
Демек, өлім жазасы сияқты адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр
қылмыстар үшін, сондай-ақ ҚК 49-бабының 1-бөлігіне сәйкес, адамдардың қаза
болуына ұштасқан террористік қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс уақытында
жасалған аса ауыр қылмыстар үшін ең ауыр жаза ретінде белгіленеді.
Біздің Республикамыздың Қылмыстық Кодексі бойынша өмір бойы бас
бостандығынан айыру ҚК Ерекше бөлімінің 17-бабымен қамтылған 18 қылмыс
құрамы үшін тағайындалуы мүмкін: 96-баптың 2-бөлігі (адам өлтіру); 156-
баптың 2-бөлігі (басқыншылық соғысты жоспарлау, әзірлеу, тұтандыру немесе
жүргізу); 159-баптың 2-бөлігі (соғыс жүргізудің тыйым салынған құралдары
мен әдістерін қолдану); 160-бап (геноцид); 162-баптың 4-бөлігі
(жалдамалылық); 165-бап (мемлекеттік опасыздық); 167-бап (Қазақстан
Республикасы Президентінің өміріне қастандық жасау); 171-бап (диверсия);
233-баптың 4-бөлігі (терроризм); 340-бап (сот төрелігін немесе алдын ала
тергеуді жүзеге асырушы адамның өміріне қол сұғу); 367-баптың 3-бөлігі
(бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау); 368-баптың 3, 4-
бөліктері (бастыққа қарсылық көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін
бұзуға мәжбүр ету); 369-баптың 3-бөлігі (бастыққа қатысты күш қолдану іс-
әрекеттері); 373-баптың 3, 4-бөліктері (қашқындық); 374-баптың 3, 4-
бөліктері (дене мүшесіне зақым келтіру жолымен немесе өзге тәсілмен әскери
қызметтік жалтару); 375-баптың 3-бөлігі (жауынгерлік кезекшілікті атқарудың
ережелерін бұзу); 380-баптың 3, 4-бөліктері (билікті теріс пайдалану,
биліктің асыра қолданылуы немесе әрекетсіздігі); 383-бап (жауға соғыс
жүргізу құралдарын беру немесе тастап кету).
ҚК 48-бабының 4-бөлігіне сәйкес өмір бойына бас бостандығынан айыру
әйелдерге, сондай-ақ он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және
үкім шығарылу сәтіне алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды.
Өмір бойы бас бостандығынан айыру туралы ҚР ҚК 49-бабының 5-бөлігінде де
айтылған: Өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен жазаны ерекше режимдегі
түзеу колониясында өтеу арқылы өмір бойы бас бостандығынан айыруға немесе
жиырма бес жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылуы мүмкін [5,
17 б.].
ҚР ҚК өмір бойы бас бостандығынан айыру терминіне анықтама
берілмегендігін айту қажет. Заңшығарушы тек белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айыруға ғана анықтама берген: Бас бостандығынан айыру
сотталушыны колония қонысқа жіберу, жалпы, қатаң, ерекше режимдегі түзеу
колониясына немесе түрмеге отырғызу жолымен оқшаулаудан тұрады (ҚР ҚК 48-
бабы).
Ғылыми және заң әдебиеттерінде өмір бойына жазалаудың синонимі ретінде
пайдаланылатын әр түрлі терминдерін кездестіруге болады, мысалы өмір
бойына қамау [6, 15 б.], өмір бойына (мерзімсіз) бас бостандығынан айыру
[7, 6 б.].
Бірқатар авторлардың пікірінше, бұл онша дұрыс емес. С.И.Ожеговтың
сөздігіне сәйкес: Айыру - бұл біреудің бір нәрсесін алу, мысалы,
бостандығынан айыру. Қамау - бұл бостандығынан айырылған адамның жағдайы,
мысалы, қамауда болу, өмір бойына қамауға алыну. Сондықтан орыс тілі
тұрғысынан бас бостандығынан айыру мен қамауды синоним ретінде пайдалануға
болады. Алайда өмір бойына және мерзімсіз сөздерінде әр түрлі мағына
бар. Өмір бойына сөзі өмірдің соңына дейін, ал мерзімсіз мерзіммен
шектелмеген дегенді білдіреді [8, 49-50 бб.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекс өмір бойы бас бостандығынан
айыруды бас бостандығынан айыру жазасының бір түрі деп таниды. Сонымен
қатар, бірқатар мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы бойынша ол қылмыстық
жазаның дербес түрі болып саналады (Мысалы, Ресей Федерациясының Қылмыстық
кодексінің 44-бабының м тармағы және 57-бабы, Беларуссияның Қылмыстық
кодексінің 48-бабы 1-бөлігінің 10-тармағы, Өзбекістан Қылмыстық кодексінің
43-бабы, 1-бөлігінің з тармағы, Әзербайжанның Қылмыстық кодексінің 42-
бабы, Арменияның Қылмыстық кодексінің 49-бабы).
Өзінің мазмұны бойынша өмір бойына бас бостандығынан айыру сотталған
адамды бостандық құқығынан айырудан тұрады және де қолданылуы мерзімсіз
мерзімсіз бас бостандығынан айырудың ерекше түрі болып табылады [9, 128
б.].
Мысалы, О.В.Филимонов өмір бойы бас бостандығынан айыру туралы жазады:
Белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айырудан айырмашылығы - өмір бойы
бас бостандығынан айыру алдымен, көп жағдайларда сотталған адамды босатылу
мүмкіндігінен айыратындығында. Заңмен кемінде бас бостандығынан айыруды іс
жүзінде өтеуі бойынша сотталған адамды мерзімінен бұрын шартты түрде босату
белгіленгенімен, барлық сотталғандар мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға
үміттене алмайды. Оның үстіне бұл белгіленген мерзімді өтей салысымен
автоматты түрде қолданылмайды, тек сот сотталған адам жазаны ары қарай
өтеуінің қажеті жоқ деген қорытындыға келген жағдайда ғана қолданылады [10,
102 б.].
Р.Р.Галиакбаров РФ ҚК 79-бабы өмір бойы бас бостандығынан айырудан
мерзімінен бұрын шартты түрде босату мүмкіндігін қарастырғанмен, жазаның
мәнісі өзгермейді, өйткені сотталған адам жазасын одан әрі өтеуді қажет
етпейді деген қорытындыға келген жағдайда ғана осылайша босатуға негіз
туындайды. Оның үстіне РФ ҚК 79-бабын қолдануға құқық беретін ұзақ 25
жылдық мерзімді сотталғандардың үлкен бөлігі өтей алмайды [11, 318 б.].
ҚР ҚК сәйкес мерзімінен бұрын шартты түрде босату автоматты түрде
сотталғандардың қайсібір категориясына қолданылмайды, ол әрдайым белгілі
шарттармен байланысты екендігін айту керек.
ҚР ҚК 70-бабының 1-бөлігіне сәйкес мерзімінен бұрын шартты түрде
мерзімді босатуға ұсыну үшін заңмен белгіленген мерзімді өтеуі, сондай-ақ
сотпен өзінің түзелуі үшін тағайындалған жазаны толық өтеуді қажет етпейді
деп танылған сотталған адамның мінез-құлқының болуы қажет [5, 70 б.].
Әрине, барлық өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеушілер 25
жылдық мерзімді өтегеннен соң босатылуға жатпайды, ал олардың ішінен тек
түзелу жолына түскендері және қоғамға қауіптілік тудырмайтындары ғана
босатылуға тиіс. Өмір бойы жазасын өтеушілер - аса қауіпті және қатыгез
қылмыскерлердің категориясы екенін естен шығармау керек.
Сонымен қатар, ҚР ҚК 48-бабы бас бостандығынан айыру сотталушыны колония-
қонысқа жіберу, жалпы, қатаң, ерекше режимдегі түзеу колониясына немесе
түрмеге отырғызу жолымен оқшаулаудан тұрады деп белгілейді. ҚР ҚК 48-бабы
5-бөлігінің г тармағына сәйкес өмір бойы бас бостандығынан айыруға
сотталған адамдарға – ерекше режимдегі түзеу колонияларына тағайындалады.
Сонымен, өмір бойы бас бостандығынан айырудың сапалық жағы – жазаны өтеу
режимі, бас бостандығынан айыру режимі түрлерінің жүйесіне толық кіреді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі басқа жаза түріне тән
тәрізді өмір бойы бас бостандығынан айыруды орындау туралы
қарастырмағандығын да атап өткен жөн. Бұл жаза түрін орындаудың тәртібі мен
жағдайлары бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны орындау туралы тарауда
белгіленген баптардың нормаларымен анықталған.
Белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыру мен өмір бойы бас
бостандығынан айыруды салыстырсақ, жалғыз ғана айырмашылығы болып жазаны
өтеудің белгілі бір мерзімінің болмауы табылады. Бірақ, бұл белгіні өмір
бойы бас бостандығынан айыруды қылмыстық жазаның дербес түрі ретінде
қарастыруға негіз бермейді. Сондықтан өмір бойы бас бостандығынан айыруды
бас бостандығынан айырудың бір түрі ретінде қарастыру позициясын қолдауға
болады.
Заманауи өмір бойы бас бостандығынан айыру институты қазіргі таңда
қылмыскерді қоғамнан оқшаулау стратегиясының айқын көрінісі болып қала
береді. Бұған көзқарас әр түрлі болуда, оның үстіне Қазақстанда оны қолдану
тәжірибесі жоқ. Негізінен эмоционалды пайымдауларды басшылыққа алатын, өмір
бойы бас бостандығынан айыру жазасын қолдаушылар қылмыскердің де
мәңгілікке қоғамнан оқшаулануына ғана емес, ол қалған өмірінде физикалық
және психикалық қайғы қасіреттерді бастан кешіруге мәжбүр болатындығына
қуанады. Бұл жазаны қолдаушылардың басқа тобы мынадай пікір айтады: өмір
бойы бас бостандығынан айыру өлім жазасына қарағанда ізгілікті [12, 166
б.].
Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының қарсыластары өз позицияларын
әр түрлі түсіндіреді. Біреулерінің пікірінше, өмір бойы бас бостандығынан
айыру тым жұмсақ жаза, қауіпті қылмыскерді өлімнен лайықсыз босату.
Басқалары өмір бойы бас бостандығынан айыруды ортағасырдың қалдығы деп
санайды [13, 167 б.].
Біздің ойымызша, өмір бойы бас бостандығынан айыру өзінің Қазақстанның
қылмыстық жазалар жүйесінде болуымен екі қарама-қайшы тенденцияларды жүзеге
асырады: мемлекеттің жазалау саясатын күшейту және жазаны ізгілендіру.
Бір жағынан, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын Қазақстанның
қылмыстық жазалар жүйесіне енгізу өлім жазасын жоюға дайындықтың белгелі
бір кезеңі болып табылады. Бұл біздің еліміздің Еуропа Кеңесі құрамына
кіруінің шарттарының бірі екені бізге белгілі. Өмір бойы бас бостандығынан
айыруды қолдана отырып, мемлекет қылмыскердің өмірін сақтап, оған ізгілікті
қатынас жасайды. Онымен қоса, заңмен белгіленген жазаның міндетті мерзімін
өтеу шартымен және егер сотталған адам өзінің мінез-құлқымен қоғамға бұдан
былайғы уақытта қауіп тудырмайтындығын дәлелдесе, оған босатылу мүмкіндігін
береді.
Екінші жағынан, ауыр және аса ауыр қылмыстарды жасаумен байланысты орын
алатын қолайсыз криминогенді жағдай қылмыстылықпен күресуде мемлекетті
қатаң қылмыстық-құқықтық шараларды қолдануға итермелейді. Солардың бірі –
ҚР ҚК ауыр және аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бас бостандығынан айырудың
мерзімдерін жоғарылату. ҚР ҚК қабылданғанға дейін бас бостандығынан
айырудың ең жоғарғы мерзімі 15 жылды құраған. Қазір ҚР ҚК 48-бабының 3-
бөлігіне сәйкес, бас бостандығынан айыру алты айдан 20 жылға дейінгі
мерзімге тағайындалуы мүмкін. Сонымен қатар, қылмыстадың жиынтығы бойынша
жаза мерзімі 25 жылға дейін, ал үкімдердің жиынтығы бойынша 30 жылға көбеюі
мүмкін.
Әдебиеттерде өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның бүгінгі
таңда сөзсіз күшінде болу құқығы бар, өйткені елеулі деңгейде екі жақтың
қарама-қайшы талаптарын ескеріп жүзеге асырады: адамның өмірін сақтай
отырып, өлім жазасын алмастырады және сонымен бірге халықтың талаптарын
қанағаттандыра отырып, қоғамнан оқшалаумен байланысты қолдаймыз. Екінші
мәселе, сотталғандарды ұстау орындарында дұрыс өмір сүру құқықтық немесе
моральдық негіз жоқ [13, 166-167 бб.].
Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасына қатысты қылмыстық және
қылмыстық-атқару заңнамаларының нормаларына, сондай-ақ бұл мәселе
төңірегінде белгілі ғалымдардың көзқарасына жасалған талдаулар белгілі бір
тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:
1. Өмір бойы бас бостандығынан айыру бүгінгі таңда мемлекеттік
мәжбүрлеудің ең қатаң шарасы болып табылады және өмірге қастандық жасалатын
аса ауыр қылмыс жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс кезінде адамдардың өлімімен
ұштасқан террористік қылмыстар үшін тағайындалуы мүмкін.
2. Өмір бойы бас бостандығынан айыру белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айырудың бір түрі болып табылады. Осыған байланысты ҚР ҚК 39-
бабы 1-бөлігінің и тармағына белгілі бір мерзімге бас бостандығынан
айыру немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру деген толықтырулар
енгізіп, ҚР ҚК 49-бабына тиісті толықтырулар енгізу мақсатқа сәйкес деп
білеміз.
3. Өмір бойы бас бостандығынан айыру – мерзіммен шектелмеген жаза
болғандықтан, заңнамамен адамдардың мұндай категорияларын егер сот ол бұл
жазаны одан әрі өтеуді қажет етпейді деп таныса және кемінде жиырма бес жыл
бас бостандығынан айыруды іс жүзінде өтесе, және сотталушының алдыңғы үш
жылдың ішінде жазаны өтеудің белгіленген тәртібін қасақана бұзушылығы
болмаған жағдайда мерзімінен бұрын шартты түрде босату мүмкіндігі
қарастырылған.
5. Өмір бойы бас бостандығынан айыру тек 18 жас пен 65 жас аралығындағы
еркектерге тағайындалуы мүмкін.
6. Өмір бойы бас бостандығынан айыруға – Адамның өміріне қол сұғатын
ерекше ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс кезінде адамдардың өлімімен
ұштасқан террористік қылмыстар жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға
заңмен анықталмаған мерзімге тағайындалатын, және сотталушыны айрықша
режимдегі колонияға отырғызу жолымен оқшаулаудан тұратын жаза түрі деген
анықтама беруге болады.
1.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын шетелдерде қолдану
тәжірибесі
Өмір бойы бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде біздің
мемлекетімізде ұзақ уақыт болмағандығын ескерсек, онда оны қолдану
тәжірибесі аталған жаза бірнеше онжылдықтар бойы қолданылып келе жатқан шет
мемлекеттердің тәжірибесіне негізделуі тиіс.
ХХ ғасырдың басында көптеген шетел мемлекеттерінің қылмыстық жаза
жүйесінде өмір бойына түрмеге қамау өлім жазасын біртіндеп ығыстыра
бастады.
Бұл тенденция әсіресе 1949 жылы Еуропа Кеңесінің пайда болуынан және
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық
Конвенцияның қабылдануынан кейін айқындала бастады. Кешірек, 1983 жылдың 24-
сәуірінде Страсбургте Еуропалық Конвенцияға қосымша №6 Өлім жазасын жоюға
қатысты Протокол қабылданды. Құжаттың 1-бабында мемлекеттердің – Еуропа
Кеңесі (ЕК) мүшелерінің өлім жазасын қолданудан бас тартуы қарастырылған.
Сонымен қатар, 2-бапқа сәйкес, мемлекет – ЕК мүшесі өзінің заңнамасында
соғыс кезінде немесе соғыстың болмай қоймайтын қауіпінде жасалған
әрекеттер үшін өлім жазасын белгілеуі мүмкін [14].
Біріккен Ұлттар Ұйымымен де ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыру мен
өмір бойына түрмеге қамау жазаларын орындауды ұйымдастыруға қатысты
бірқатар маңызды құжаттар қабылданған. Олардың біреуі белгілі бір мерзімге
бас бостандығынан айыруға сотталғандармен айналысудың халықаралық
стандарттарын белгілеген, қамалғандармен айналысудың минималды стандарттық
ережелері. Алайда, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтейтін
адамдар бұл құжаттың авторларының назарынан тыс қалған [15].
Ұзақ мерзімді бас бостандығынан айыру мен өмір бойы бас бостандығынан
айыруды қолданумен байланысты мәселелер алғашқы рет қылмыстылықтың алдын
алу және құқық бұзушылармен айналысу бойынша БҰҰ IV Конресінде мәлімденді
(Каракос, 1980 жыл, тамыз-қыркүйек). Атап айтқанда, жаза мақсаттарына жету
үшін ұзақ мерзімді бас бостандығынан айыруды және өмір бойы бас
бостандығынан айыруға сотталғандарды қоғамдағы өмірге қайта оралту үшін
тиімді шараларды қабылдау қажеттілігі белгіленген [16, 3 б.].
Біріккен Ұлттар Ұйымымен жүргізілген зерттеулер негізінде өмір бойы бас
бостандығынан айыруға қатысты ұсыныстар дайындалды. Бұл құжаттың авторлары
өмір бойы бас бостандығынан айыруды тек аса ауыр қылмыстар үшін қолдануды
ұсынады. Өз алдына қылмыстық жаза саласында қылмыстық саясатты анықтауда
босатылуға ешбір үміті жоқ адамды түрмеге қамау бас бостандығынан айыру
жазасы қойған мақсаттарға жетпеуі былай тұрсын, онымен қоса салық
төлеушілерге қаржылық мәселені тудырады. Осыған байланысты мемлекеттердің
қылмыстық заңнамасында мұндай адамдар үшін жазаны өтеуден босату
мүмкіндігін қарастыру ұсынылады. Сонымен қатар, босату туралы мәселені
шешуде жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілігін, жәбірленушілердің және
олардың туыстарының мүдделерін ескеру қажет. Бостандыққа шыққаннан соң
сотталған адамға әлеуметтік көмек көрсету, сондай-ақ полициялық және соттық
бақылауды жүзеге асыру қажет [17, 21-23 бб.].
Барлық шет мемлекеттердің заңнамасында өмір бойы бас бостандығынан айыру
жазасын қолдану саласында өзіндік ерекшеліктері бар.
Америка Құрама Штаттарының федералды заңнамасына сәйкес, өмір бойы бас
бостандығынан айыру өлім жазасына да және мерзімді бас бостандығынан айыру
жазасына да болама ретінде тағайындалуы мүмкін.
Көптеген штаттарының заңнамасы бойынша өмір бойы бас бостандығынан айыру
сот үкімімен белгілі бір мерзімге, сондай-ақ анықталмаған мерзімге де
тағайындалуы мүмкін. Бірінші жағдайда тағайындалған жаза мерзімі адам
өмірінің физикалық ұзақтығынан асып кетуі мүмкін (сот 200 жылдық жаза
мерзімін тағайындауы немесе үш өмір бойы бас бостандығынан айыруға кесуі
мүмкін). Екінші жағынан, көп жағдайларда соттар өмір бойы бас бостандығынан
айыруды тағайындай отырып, сотталған адамды бақылау арқылы мерзімінен бұрын
босатылу туралы өтініш беру құқығы 20, 25 немесе 50 жыл өтегеннен кейін
пайда болады деп тікелей үкімде көрсетеді. Өмір бойы бас бостандығынан
айырудың анықталмаған мерзімінде пробация қызметіне сотталған адамды
мерзімінен бұрын босату туралы мәселесін реабилитациялық бағдарламалардың
әсерінің тиімділігіне байланысты (нашақорлықтан емделу, сотталғандардың
өзін-өзі басқару ұйымдарының жұмыстарына қатысу, колледжде оқу және т.б)
шешу мүмкіндігі беріледі [18, 12 б.].
1994 жылы қылмыскерлікпен күресу шараларын күшейту туралы федералды заң
қабылданғаннан кейін АҚШ-та мерзімінен бұрын босатылу туралы өтініш жасау
мүмкіндігін туғызатын мерзімдердің өсу тенденциясы байқалып, тиісінше бұл
жазаны нақты өтеу ұзақтылығының өсуі байқалды. АҚШ статистикасының
мәліметттері бойынша, бұл жазаны нақты өтеудің орташа мерзімдері 1991 жылы
– 21 жылдан, 1997 жылы – 29 жылға дейін өскен. [18, 513 б.]
Толық көлемді қамауды қамтамасыз ететін елдердің ішінде АҚШ атауға
болады.
Ауыр қылмыстар үшін АҚШ-да толық өмір бойына бас бостандығынан айыру –
америка саясатының салдары болып табылады. 2003 жылдан бастап АҚШ-ның 38
штатының 35-і өлім жазасын қолданумен қоса, өмір бойы бас бостандығынан
айыруды қолданады. Өлім жазасы қолданылмайтын 12 штатында, Алясканы
қоспағанда, босатылу құқығынсыз қамау енгізілген.
АҚШ федералды жүйесінде 25552 адам босатылу құқығынсыз өмір бойы бас
бостандығынан айыруды өтеген, оған қоса 80220 адам өмір бойы бас
бостандығынан айыру жазасын және шамамен 120 000 адам 20 жылдық мерзімге
қамауды өтеген. Бұл шамамен түрменің жалпы халқының 6%. Бұл әлемдегі ең
үлкен түрме халқы. Әлемнің түрме контингентінің 25%, жер шарының жалпы
халқының 4% [19, 26 б.].
Сотталғандардың жалпы санының ішінде өмір бойы бас бостандығынан айыруды
өтеп жатқан адамдардың саны әлемнің жекелеген елдерінде әр түрлі: Солтүстік
Ирландияда 20%-дан, Исландияда 0%-ға, дейін. Басқа мемлекеттердегі
көрсеткіш мынадай: Шотландия – 11,2%; Англия және Уэльс – 7,5%; Италия –
3,0%; Австрия – 2,9%; Финляндия – 2,2%; Түркия – 4,4%; Швеция – 2,0%;
Венгрия – 1,9%; Франция – 1,6% [17, 20 б.].
Канадада өмір бойы бас бостандығынан айыру міндетті түрде қасақана адам
өлтіру үшін тағайындалады. Бірінші дәрежелі кісі өлтіру – аса ауыр қылмыс
(адамға қызметтік борышын орындау барысында қаза келтіру немесе
нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану немесе адамды ұрлау барысында кісі
өлтіру), жасаған жағдайда мерзімінен бұрын босату мүмкіндігі 25 жылды
өтегеннен кейін туындайды.
Екінші дәрежелі адам өлтіру ауыр қылмыс үшін сотталғандарға мұндай
міндетті түрде өтелуге тиіс мерзім белгіленбеген және 10-нан 25 жылға
дейінгі шекте болады – әр жағдайда да оны сотталғандардың мерзімінен бұрын
шартты түрде босату мәселелерін шешетін ұлттық ұйымдардың бөлімшелері
анықтайды; мұнда 15 жылын өтеген сотталғандардың өздері аталған органдарға
мерзімінен бұрын босату туралы өтініштерін бере алады [18, 506 б.]. Бұл
мерзім келгенге дейін 3 жыл бұрын өмір бойына сотталғандар түрмеден
уақытша кету, туысқандары және жақындарымен кездесу, күні бойы бақылаусыз
бостандықта болу құқығын алады.
Өмір бойына қамауға кісі өлтіргені үшін сотталған, 18 жастан кіші
қылмыскерлер 5 жылдан 10 жылға дейінгі жаза мерзімін өтегеннен соң шартты
түрде босатылуы мүмкін. Жаза мерзімінің міндетті түрде өтеу кезеңі сотпен
жеке тұлғаның мінездемесі ескеріле отырып, үкімді шығару барысында
анықталады.
Шартты түрде босату туралы мәселені қарауға құқық беретін жаза
мерзімінің 80% уақытын түрмеде өткізе отырып жас қылмыскердің мекемеден тыс
жерлерге шығуға, бір күнді туысқандарымен өткізуге рұқсат алуға мүмкіндігі
бар. Бұл оларға әлеуметтік байланыстарды сақтауға және босатылғаннан соң
әлеуметтік бейімдеу үрдісін жеделдетуге ықпалын тигізеді.
Канадада барлық өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезеңінде
шартты түрде босатылған адамдар өмірінің соңына дейін побация қызметінің
бақылауда болады. Егер қандай да болсын себептермен бақылау алынып
тасталса, қылмыскер түрмеге өмір бойы қамауды өтеуді жалғастыру үшін
оралады [20, 90 б.].
Польшаның ҚК сәйкес өмір бойы бас бостандығынан айыру бірқатар қылмыстар
үшін тағайындалуы мүмкін: адам өлтіру; халықаралық құқықпен тыйым салынған
жаппай қырып-жою құралдарын қолдану; соғыс тұтқынын өлтіру арқылы
халықаралық құқықты бұзу; Польша Республикасының Президентінің өміріне
қастандық жасау. Заңшығарушымен 25 жылын өтегеннен кейін мерзімінен бұрын
шартты түрде босату мүмкіндігі қарастырылған, онымен қоса заң жазаны өтеу
барысында сот бұл мерзімді көбейте алатындығын (сот тәжірибесіне міндетті
түрде өтелуге тиіс жаза мерзімі 40 жылға дейін созылғандығы жайында бірнеше
жағдайлар мәлім) қарастырады [18, 510 б.].
Польшада өмір бойы бас бостандығынан айыруда өтелетін жылдардың орташа
мөлшері 25 жыл [20, 90 б.].
Хорватияда осы жазаны өтеудің орташа мерзімі – 20 жылдан 40 жылға
дейін, Данияда ең жоғарғысы – 20 жыл, Финляндияда – 10 жылдан 15 жылға
дейін [16, 26 б.], Италияда – 21жыл, Францияда – 17-18 жыл, Англияда 14 жыл
және 4 ай, Швецияда – 9 жыл [17, 90 б.].
Австрияда бас бостандығынан айыру өмір бойына немесе белгілі-бір
мерзімге болуы мүмкін. Австрияның ҚК сәйкес өмір бойы бас бостандығынан
айыру ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру (§75); адамның өліміне немесе
ауыр дене жарақатына әкеп соқтырған өртеу (§169); жаппай зақымдау құралын
дайындау және тарату (§177-бап а); әуе ұшуларының қауіпсіздігіне қауіп
төндіру, егер бұл әрекет адамның өліміне немесе ауыр дене жарақатына әкеп
соқтырса (§186); жәбірленушінің өліміне әкеп соқтырған зорлау (§201); жас
балаларға қатысты жасалған ауыр нәпсіқұмарлық әрекеттер, егер бұл жас
баланың өліміне әкеп соқтырса (§206); геноцид (§321). Мерзімінен бұрын
босату мүмкіндігі кемінде 15 жылын өтегеннен соң туындайды және сотталған
адамның жеке тұлғасын, алдағы уақыттағы өмір сүру қалпын, болашағын ескере
отырып, бостандықта бола тұра жаңа қылмыс жасамайды деп болжаған жағдайда
туындайды [21].
Австрияда жазаны өтеудің орташа мерзімі 22 жылды құрайды [19, 26 б.].
Грецияда өмір бойы бас бостандығынан айыру іс тәжірибеде жазаны түрмеде
25 жылдық мерзімді өтеуді білдіреді, ал мерзімінен бұрын босату туралы
өтінішті білдіру мүмкіндігі кемінде 16 жылын өтегеннен кейін пайда болады.
Салыстыру үшін: егер сотталған адамға 25 жылдық мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндегі жаза тағайындалған болса,онда мерзімінен бұрын босату
мүмкіндігі жаза мерзімінің 35, яғни 15 жылын өтегеннен кейін пайда болады
[18, 510 б.].
Жапонияның қылмыстық заңнамасы өмір бойы бас бостандығынан айыру
жазасынан кемінде 10 жылын өтегеннен кейін мерзімінен бұрын шартты түрде
бостанылу мүмкіндігін қарасырады. Ол үшін сотталған адам анық түзеліп түзеу
мекемесі әкімшілігімен жақсы мінезделіп, қылмыстық өмірге оралу қауіпі
болмауы тиіс [22, 243 б.].
Алайда, статистикалық мәліметтер 90-жылдардың ортасынан бастап бұл
мерзім елеулі түрде заңмен белгіленген мерзімнен 2,5-3 есеге көбейгендігін
көрсетеді. Мысалы, 90-жылдардың басына мұндай сотталғандың жартысы жазаның
20 жылын өтегеннен кейін босатылған, ал 1998-2000 жылдары бас бостандығынан
айыру орындарынан босатылу кезеңіне мұндай категориядағы сотталғандардың
шамамаен 90% 20 жылдан астамын өтеген [23, III-12 б.].
Мерзімінен бұрын шартты түрде босатылғандарға қатысты қорғаушы бақылау
институты әсер етеді, яғни мемлекет тарапынан олардың мінез-құлқына бақылау
жасалып, қажетті көмек көрсетіледі. Бақылаудағылар өмір сүру қалпы мен
орны, байланыстар туралы талаптарға бағынуға, пробация қызметінің
қызметкерлерімен қатынасуға міндетті [22, 244 б.].
Бірқатар шет мемлекеттерде өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны тағайындау және орындау тәжірибесіне жасалған талдаулар бұл жаза
түрін Қазақстанда қолдану тәжірибесін одан әрі жетілдіруге негіз болатын
келесідей тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:
1. Біз зерттеген шетелдерде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын
орындауды ұйымдастыру тәжірибесінде заңмен белгіленген міндетті мерзімді
өтегеннен кейін бұл категориядағы сотталғандарға босатылу мүмкіндігі
қарастырылатын жазаны өтеудің прогрессивтік жүйесі орын алады.
2. Одан әрі жазаны өтеуден босату тек заңмен белгіленген талаптарды
(өрескел бұзушылықтың болмауы, сотталған адамның мінез-құлқының жағымды
әлеуметтік болжамы туралы психологтар мен психиаторлардан құралған
эксперттік комиссияның қорытындысы және т.б.) сақтаған жағдайда ғана мүмкін
болады.
3. Өмір бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ8
МАЗМҰНЫ
1.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының түсінігі мен мәні 8
1.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының шетелдерде қолдану 16
тәжірибесі
2 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ЖАЗАСЫН ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 23
2.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды тағайындау негіздері мен 23
шарттары
2.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыруды атқару тәртібі 33
ҚОРЫТЫНДЫ 38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМША 44
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүргізіліп
отырған құқықтық реформа елімізде демократиялық, зайырлы, әлеуметтік
мемлекет құруға бағытталған, бұл өз кезегінде біздің негізгі заңымыз
Конституцияға сәйкес келеді. Алғашқы рет, атап айтқанда қылмыстық іс
жүргізуде адам мен азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыруды қамтамасыз ету – біздің мемлекетіміздің басым бағыты болды.
Бүгінде халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаттары және нормаларымен
бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынас жасаудың құралдары мен
әдістерінің қылмыстық және қылмыстық-атқару тәжірибесімен мейілінше
үйлесімге келуге мемлекетердің ұмтылысы айқын байқалады. Халықаралық
пенитенциарлық құқықтың дамуы ұлттық, экономикалық және басқа
ерекшеліктерді есепке ала отырып, бірыңғай халықаралық стандарттарға жазаны
атқарудың бір-біріне сәйкестенуін білдіреді.
Алға қойған міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасы
Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен қабылданған Кұқықтық
саясат Тұжырымдамасы қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттік қызметті одан
әрі ізгілендіруге бағытталған кешенді заңдық шараларды қабылдау
қажеттілігін белгілейді. Мысалы, Тұжырымдамада өлім жазасын қолдану аясын
біртіндеп тарылту бағытын жалғастыруға бағытталған ереже белгіленген [1, 19
б.].
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес,
қылмыстық саясат екі векторлы бағытта болу қажет: бір жағынан – қоғам мен
мемлекет үшін аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін жауаптылықты қатаңдату және
екінші вектор – бұл жеңілдету, қоғамға үлкен қауіп туғызбайтын қылмыстар
үшін жазаны ізгілендіру, ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға ізгілікпен
қарау.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында да қылмыстық құқықты одан әрі
дамыту, бұрынғыдай қылмыстық саясаттың қос векторлы қос векторлығын ескере
отырып жүргізілуге тиіс делінген. Қылмыстық құқықты дамытудың маңызды
бағыты, ең алдымен аса қоғамдық қауіп тудырмайтын адамдарға қатысты
қылмыстық жазалаудан босатудың шарттарын кеңейту арқылы қылмыстық қуғын-
сүргінді қолдану аясын кезең-кезеңмен қысқарту мүмкіндігін айқындау болып
табылады. Тиісінше, мемлекеттің құқықтық саясаты өлім жазасын қолдану аясын
кезең-кезеңмен тарылту бағытын жалғастыруға бағытталуға тиіс [2, 2 б.].
Қазақстан пенитенциарлық жүйені реформалауда айтарлықтай табыстарға қол
жеткізді. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан еліне Ішкі және
сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары атты Жолдауында
қылмыстық құқық аясын одан әрі ізгілендіру қажеттілігіне көңіл аударады.
Елбасының алға қойған маңызды міндеттерінің біріне өлім жазасын
қолдануға мораторий енгізу үшін ұйымдық, материалдық және заңнамалық
шарттарды жасауды жатқызуға болады [3, 2 б.]. Президентпен қойылған
міндеттерді орындау біздің елімізге Еуропа қауымдастығына толыққұқылы мүше
ретінде кіруге мүмкіндік береді, өйткені өлім жазасын қолданудан бас тарту,
осы беделді ұйымға қабылдаудың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Осыған орай, Елбасының 2003 жылғы 17 №1251 Жарлығымен Қазақстан
Республикасында өлім жазасына мораторий енгізілді [4, 1 б.]. Осы
жарлықтың негізінде Қылмыстық кодекстің уақытша тоқтатылып келген өмір бойы
бас бостандығынан айыру жөніндегі қағидалары 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап тәжірибеге енгізілді. Осы жаза ғана өлім жазасына нақты балама
ретінде танылды. Осыған деген сенімділік сот тәжірибесінің материалдарына
да негізделген. Қылмыстық Кодексте қасақана адам өлтіру үшін екі жоғары
жаза мөлшері 15 жылдан 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру, ал
қылмыстардың жиынтығы бойынша – 25 жылға дейін көбейгеннен бері, өлім
жазасы бойынша үкімдер екі есеге азайған Соттар ұзақ мерзімді бас
бостандығынан айыру жазасының қолданылуына басымдылық берді. Осыдан келіп,
өмір бойы бас бостандығанан айыру институтының пайда болуы өлім жазасы
туралы үкімдерді шығару жағдайларын азайтып, одан толық бас тарту үшін
алғы шарттарды жасайды деуге негіз бар.
Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазаның ерекше түрін (өлім жазасын)
біртіндеп ығыстыруға және алмастыруға қабілеті бар қорқытудың жеткілікті
деңгейде жоғары потенциалына ие. Еуропаның барлық мемлекеттері өлім жазасын
өмір бойы бас бостандығынан айыруға алмастыра отырып, заңнамада және іс
тәжірибеде жазаның жоғарғы түрінің сақталуы мен қоданылуынан бас тартып,
осы жолмен келеді.
Мұндай қадам әлемдік тенденцияларға толық сәйкес келеді, бірақ өмір бойы
бас бостандығынан айыру біздің республикамызда салыстырмалы түрде жаңа
қылмыстық-құқықтық институт және құқыққолдану тәжірибесінде әзірге жүзеге
асырылмаған.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының пенитенциарлық жүйесі өмір бойы
бас бостандығынан айыруды орындаумен, сондай-ақ ұзақ мерзімге
сотталғандармен айналысуға байланысты бірқатар мәселелерге тап болып отыр.
Әдеттегідей, ұзақ мерзімге (мерзімсіз) бас бостандығынан айыруға
сотталғандарға ұзақ уақыт бойы жалғыз қамалуына әкелетін ұстаудың қатаң
жағдайларын тағайындауды (10 жыл) (ҚР ҚАК 123-бабы), бұл БҰҰ Нұсқауларына
сәйкес келмейді. Сотталғандарды ұзақ уақыт бойы жеке ұстау қылмыскердің
жеке тұлғасының кері кетуіне (деградациясына) әкеп соқтырады, бұл қылмыстық
саясаттың ізгілікті үрдісіне және түзеу мекемелерінде ұсталатын
сотталғандармен жүргізілетін тәрбиелеу процесіне сәйкес келмейді. Сол
себептен бүгінгі таңда талқылауды қажет ететін маңызды мынадай мәселелер
бар: заңдық базаны дайындау, бұл жаза түріне сотталған адамдармен жұмыс
жүргізу ерекшеліктері, өмір бойы бас бостандығынан айыруда қылмыстық
жазаның мақсаттарына етуге әсер ететін факторларды қарастыру.
Сонымен қатар, аталған институт кешенді әлеуметтік-құқықтық мәселе
екендігін және оны шешуде өмір бойы бас бостандығынан айыру саяси-
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық-педагогикалық және құқықтық
категория екендігін естен шығармау керек.
Аталған мән-жайлар диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстанда және шетелдерде өмір бойы бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолданудың қылмыстық-құқықтық және
қылмыстық-атқарушылық аспектілеріне кешенді талдау жасай отырып, отандық
заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар дайындау.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай міндеттер қойылды:
– өмір бойы бас бостандығынан айырудың ұғымы мен мәнін, сондай-ақ оның
қылмыстық жазалар жүйесіндегі орнын анықтау;
– жекелеген шет мемлекеттерде өмір бойы бас бостандығынан айыруды
тағайындау мен орындаудың құқықтық реттелуіне талдау жасау;
– өмір бойы бас бостандығынан айыруды тағайындау мен атқаруды реттейтін
Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамаларының,
халықаралық-құқықтық актілердің нормаларын зерттеп, отандық заңнамадағы
олқылықтарды анықтау;
– өмір бойы бас бостандығынан айыруды орындаудың өзекті мәселелері мен
ерекшеліктерін талдау: ұстау режимін, әлеуметтік-тәрбиелеу жұмысы,
мерзімінен бұрын-шартты түрде босату;
– өмір бойы бас бостандығынан айыруды қолдану бойынша отандық заңнаманы
жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу.
Ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Өмір бойы бас бостандығынан айыру өзінің Қазақстан Республикасының
қылмыстық жазалар жүйесінде орын алуымен екі қарама-қайшы тенденцияны алға
тартады – жазаны ізгілендіру және мемлекеттің жазалау саясатын күшейту:
адамның өмірін сақтай отырып, қылмыстық жазаның ең қатаң шарасы болып
табылады.
2. Өмір бойы бас бостандығынан айыру белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айырудың бір түрі болып табылады. Осыған байланысты ҚР ҚК 39-
бабы 1-бөлігінің и тармағына белгілі бір мерзімге бас бостандығынан
айыру немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру деген толықтырулар
енгізіп, ҚР ҚК 49-бабына тиісті толықтырулар енгізу мақсатқа сәйкес деп
білеміз.
3. Өмір бойы бас бостандығынан айыру – Адамның өміріне қол сұғатын
ерекше ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс кезінде адамдардың өлімімен
ұштасқан террористік қылмыстар жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға
заңмен анықталмаған мерзімге тағайындалатын, және сотталушыны айрықша
режимдегі колонияға отырғызу жолымен оқшаулаудан тұратын жаза түрі.
4. Сот тағайындаған өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
жүрген құқық бұзбайтын мінез-құлқымен түзелгендігін дәлелдесе және кемінде
жиырма жылдық жазасын өтесе, ондай адамға мерзімінен бұрын-шартты түрде
босату қолданылғаны дұрыс. Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі 70-бабының 5-бөлігі мынадай мазмұнда ұсынылады:
5. Егер сот тағайындаған өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеп
жүрген адам, құқықбұзбайтын мінез-құлқымен өзінің түзелгендігін дәлелдесе
және кемінде жиырма жыл бас бостандығынан айыруды іс жүзінде өтесе,
мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға жатады.
5. Өмір бойы бас бостандығынан айыруға сотталғандарға мерзімінен бұрын
шартты түрде босатылғаннан кейінгі уақытқа сынақ мерзімін белгілеу қажет.
Сотталғандардың мұндай категориялары үшін сынақ мерзімі соттылықты жою
шегінде болуы мүмкін, яғни 8 жыл. Осыған байланысты ҚР ҚК 70-бабының 5-
бөлігін 2-бөлікпен мынадай редакцияда толықтыруды ұсынамыз: Өмір бойы бас
бостандығынан айырудан мерзімінен бұрын шартты түрде босатылған адамдар
үшін сынақ мерзімі 8 жылға белгіленеді.
6. Қазақстанның қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасына өмір бойы
бас бостандығынан айыру жазасын өтеу жағдайларын одан әрі дифференциациялау
бөлігіне қажетті өзгерістер енгізу керек (өмір бойы бас бостандығынан
айыруға үкімді қайта қарау және сотталғандарды басқа режим түріне ауыстыру,
жазаны өтеудің басқа жағдайларына ауыстыру үшін жазаны өтеу мерзімін кеміту
және мерзімінен бұрын босату).
Бұл мақсаттарға орай өмір бойы бас бостандығынан айыруға сотталғандарды
5 жылдан кейін қатаң режимнен дағдылы немесе жазаны өтеудің жеңілдетілген
түріне ауыстыру мүмкіндігін қарастырған жөн. Осыған сәйкес Қазақстан
Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінің 123-бабының 3 және 4
тармақтарына келесідей түзету енгізу қажет:
3. Түзеу колониясына келген бойда барлық сотталғандар жазаны өтеудің
қатаң жағдайларына орналастырылады. Жазаны өтеудің қатаң жағдайларынан
жазаны өтеудің дағдылы жағдайларына көшіру жазаны өтеудің қатаң
жағдайларында кемінде бес жылын өтеуі бойынша осы Кодекстің 120-бабының 5-
тармағында аталған негіздер бойынша жүргізіледі.
4. Сотталғандар жазаны өтеудің дағдылы жағдайларында кемінде бес жылын
өтеуі бойынша осы Кодекстің 120-бабының 2-тармағында аталған негіздер
бойынша жеңілдетілген жағдайларға көшірілуі мүмкін.
1 ӨМІР БОЙЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1.1 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының түсінігі мен мәні
Алғашқы рет Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексінде
өмір бойы (мерзімсіз) бас бостандығынан айыру тәрізді жазаның жаңа түрі
енгізілді. Алайда, мұндай жаза біздің қылмыстық кодексімізде жазалар
жүйесіне енгізілген жоқ.
Қазақстан Республикасында қылмыстық заңшығарушы, қылмыстық жазаның бір
түрі ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыруды толық ресмилендіру
қағидатынан бас тарта отырып, бұл жазаны ҚК-48 бабының 4-бөлігінде бас
бостандығынан айырудың бір түрі ретінде қарастырып, басқа жолмен белгіледі.
Көлемі бойынша үлкен (7-бөлік) 48-бап негізінен белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айыру сияқты жаза түрін реттеуге арналған. Сондықтан өмір
бойы бас бостандығынан айыру жазалар жүйесінде бір-бірімен тиісінше бір
бөлік және біртұтас ретінде арақатынасып мерзімді бас бостандығынан
айырудың орнын басады. Сол себептен өмір бойы бас бостандығынан айыру
Қылмыстық Кодекстің жеке бабымен реттелмеген. Заң шығарушының осындай
логикасына сүйенсек, өмір бойы бас бостандығынан айыруды ҚК 39-бабының 1-
бөлігіне сәйкес жай бас бостандығынан айыру сияқты негізгі жазалар
категориясына жатқызу қажет.
Заң шығарушы өзінің құқықтық табиғаты және басқа да заңдық белгілері
бойынша мерзімсіз бас бостандығынан айырудың оның мерзімсіз түрінен
айырмашылығы жоқ деген пікірде болуы әбден мүмкін, бірақ мұндай позиция
қылмыстық-құқықтық доктринада көп пікірталастар тудырады.
Бұрынғы (ресейлік те, қазақстандық та) заңнамаға белгісіз өмір бойы бас
бостандығынан айыру бұрын өлім жазасы қолданылатын қылмыстардың құрамының
елеулі түрде қысқаруына байланысты, сондай-ақ ең жоғары жаза түріне балама
ретінде енгізілді. Бұл жаза түрі ең ауыр жазалар қатарына жатқызылуға тиіс
болса да, белгілі мағынада бұл қылмыстық жауаптылықтың ізгілік шарасы
ретінде де қарастырылуға тиіс: өмір бойы бас бостандығынан айыруды енгізу
өлім жазасын қолдану жағдайларының санын қысқартуға мүмкіндік береді.
Өмір бойы бас бостандығынан айыруды реттейтін (ҚК 48-бабының 4-бөлігі)
құқықтық норма тек ізгілік және әділеттілік қағидаттары ғана емес, отандық
қылмыстық кодекстің тағы бір қағидасы – қылмыскерді жазалауда жазалау
құралдарын үнемді пайдалану (репрессияны үнемдеу) қағидасына да толық
сәйкес келеді. Бұл қағидалар ҚР жаңа Қылмыстық кодексінде тікелей
белгіленбегенімен, олар оны құрайтын құқықтық нормалардың жиынтығының
мазмұнынан келіп шығады.
Өмір бойы бас бостандығынан айыру ҚР ҚК мәтінінде жалпы өлімнің
қылмыстық-құқықтық нормаларының диспозицияларында белгіленіп, Ерекше
бөлімнің баптарының санкцияларында қарастырылады. Өмір бойы бас
бостандығынан айыру ҚР ҚК мәтінінде ҚК Жалпы бөлімі қылмыстық-құқықтық
нормаларының диспозицияларында бейнеленеді: 48-баптың 4-бөлігі; 48-баптың 5-
бөлігінің гтармағы; 49-баптың 3-бөлігі; 58-баптың 4-бөлігі; 70-баптың 5-
бөлігі; 75-баптың 4-бөлігі.
ҚК 48-баптың 4-бөлігі өмір бойы бас бостандығынан айыруды өлім жазасына
тек балама ретінде ғана қолдануды қарастырады.
Демек, өлім жазасы сияқты адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр
қылмыстар үшін, сондай-ақ ҚК 49-бабының 1-бөлігіне сәйкес, адамдардың қаза
болуына ұштасқан террористік қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс уақытында
жасалған аса ауыр қылмыстар үшін ең ауыр жаза ретінде белгіленеді.
Біздің Республикамыздың Қылмыстық Кодексі бойынша өмір бойы бас
бостандығынан айыру ҚК Ерекше бөлімінің 17-бабымен қамтылған 18 қылмыс
құрамы үшін тағайындалуы мүмкін: 96-баптың 2-бөлігі (адам өлтіру); 156-
баптың 2-бөлігі (басқыншылық соғысты жоспарлау, әзірлеу, тұтандыру немесе
жүргізу); 159-баптың 2-бөлігі (соғыс жүргізудің тыйым салынған құралдары
мен әдістерін қолдану); 160-бап (геноцид); 162-баптың 4-бөлігі
(жалдамалылық); 165-бап (мемлекеттік опасыздық); 167-бап (Қазақстан
Республикасы Президентінің өміріне қастандық жасау); 171-бап (диверсия);
233-баптың 4-бөлігі (терроризм); 340-бап (сот төрелігін немесе алдын ала
тергеуді жүзеге асырушы адамның өміріне қол сұғу); 367-баптың 3-бөлігі
(бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау); 368-баптың 3, 4-
бөліктері (бастыққа қарсылық көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін
бұзуға мәжбүр ету); 369-баптың 3-бөлігі (бастыққа қатысты күш қолдану іс-
әрекеттері); 373-баптың 3, 4-бөліктері (қашқындық); 374-баптың 3, 4-
бөліктері (дене мүшесіне зақым келтіру жолымен немесе өзге тәсілмен әскери
қызметтік жалтару); 375-баптың 3-бөлігі (жауынгерлік кезекшілікті атқарудың
ережелерін бұзу); 380-баптың 3, 4-бөліктері (билікті теріс пайдалану,
биліктің асыра қолданылуы немесе әрекетсіздігі); 383-бап (жауға соғыс
жүргізу құралдарын беру немесе тастап кету).
ҚК 48-бабының 4-бөлігіне сәйкес өмір бойына бас бостандығынан айыру
әйелдерге, сондай-ақ он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және
үкім шығарылу сәтіне алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды.
Өмір бойы бас бостандығынан айыру туралы ҚР ҚК 49-бабының 5-бөлігінде де
айтылған: Өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен жазаны ерекше режимдегі
түзеу колониясында өтеу арқылы өмір бойы бас бостандығынан айыруға немесе
жиырма бес жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылуы мүмкін [5,
17 б.].
ҚР ҚК өмір бойы бас бостандығынан айыру терминіне анықтама
берілмегендігін айту қажет. Заңшығарушы тек белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айыруға ғана анықтама берген: Бас бостандығынан айыру
сотталушыны колония қонысқа жіберу, жалпы, қатаң, ерекше режимдегі түзеу
колониясына немесе түрмеге отырғызу жолымен оқшаулаудан тұрады (ҚР ҚК 48-
бабы).
Ғылыми және заң әдебиеттерінде өмір бойына жазалаудың синонимі ретінде
пайдаланылатын әр түрлі терминдерін кездестіруге болады, мысалы өмір
бойына қамау [6, 15 б.], өмір бойына (мерзімсіз) бас бостандығынан айыру
[7, 6 б.].
Бірқатар авторлардың пікірінше, бұл онша дұрыс емес. С.И.Ожеговтың
сөздігіне сәйкес: Айыру - бұл біреудің бір нәрсесін алу, мысалы,
бостандығынан айыру. Қамау - бұл бостандығынан айырылған адамның жағдайы,
мысалы, қамауда болу, өмір бойына қамауға алыну. Сондықтан орыс тілі
тұрғысынан бас бостандығынан айыру мен қамауды синоним ретінде пайдалануға
болады. Алайда өмір бойына және мерзімсіз сөздерінде әр түрлі мағына
бар. Өмір бойына сөзі өмірдің соңына дейін, ал мерзімсіз мерзіммен
шектелмеген дегенді білдіреді [8, 49-50 бб.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекс өмір бойы бас бостандығынан
айыруды бас бостандығынан айыру жазасының бір түрі деп таниды. Сонымен
қатар, бірқатар мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы бойынша ол қылмыстық
жазаның дербес түрі болып саналады (Мысалы, Ресей Федерациясының Қылмыстық
кодексінің 44-бабының м тармағы және 57-бабы, Беларуссияның Қылмыстық
кодексінің 48-бабы 1-бөлігінің 10-тармағы, Өзбекістан Қылмыстық кодексінің
43-бабы, 1-бөлігінің з тармағы, Әзербайжанның Қылмыстық кодексінің 42-
бабы, Арменияның Қылмыстық кодексінің 49-бабы).
Өзінің мазмұны бойынша өмір бойына бас бостандығынан айыру сотталған
адамды бостандық құқығынан айырудан тұрады және де қолданылуы мерзімсіз
мерзімсіз бас бостандығынан айырудың ерекше түрі болып табылады [9, 128
б.].
Мысалы, О.В.Филимонов өмір бойы бас бостандығынан айыру туралы жазады:
Белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айырудан айырмашылығы - өмір бойы
бас бостандығынан айыру алдымен, көп жағдайларда сотталған адамды босатылу
мүмкіндігінен айыратындығында. Заңмен кемінде бас бостандығынан айыруды іс
жүзінде өтеуі бойынша сотталған адамды мерзімінен бұрын шартты түрде босату
белгіленгенімен, барлық сотталғандар мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға
үміттене алмайды. Оның үстіне бұл белгіленген мерзімді өтей салысымен
автоматты түрде қолданылмайды, тек сот сотталған адам жазаны ары қарай
өтеуінің қажеті жоқ деген қорытындыға келген жағдайда ғана қолданылады [10,
102 б.].
Р.Р.Галиакбаров РФ ҚК 79-бабы өмір бойы бас бостандығынан айырудан
мерзімінен бұрын шартты түрде босату мүмкіндігін қарастырғанмен, жазаның
мәнісі өзгермейді, өйткені сотталған адам жазасын одан әрі өтеуді қажет
етпейді деген қорытындыға келген жағдайда ғана осылайша босатуға негіз
туындайды. Оның үстіне РФ ҚК 79-бабын қолдануға құқық беретін ұзақ 25
жылдық мерзімді сотталғандардың үлкен бөлігі өтей алмайды [11, 318 б.].
ҚР ҚК сәйкес мерзімінен бұрын шартты түрде босату автоматты түрде
сотталғандардың қайсібір категориясына қолданылмайды, ол әрдайым белгілі
шарттармен байланысты екендігін айту керек.
ҚР ҚК 70-бабының 1-бөлігіне сәйкес мерзімінен бұрын шартты түрде
мерзімді босатуға ұсыну үшін заңмен белгіленген мерзімді өтеуі, сондай-ақ
сотпен өзінің түзелуі үшін тағайындалған жазаны толық өтеуді қажет етпейді
деп танылған сотталған адамның мінез-құлқының болуы қажет [5, 70 б.].
Әрине, барлық өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеушілер 25
жылдық мерзімді өтегеннен соң босатылуға жатпайды, ал олардың ішінен тек
түзелу жолына түскендері және қоғамға қауіптілік тудырмайтындары ғана
босатылуға тиіс. Өмір бойы жазасын өтеушілер - аса қауіпті және қатыгез
қылмыскерлердің категориясы екенін естен шығармау керек.
Сонымен қатар, ҚР ҚК 48-бабы бас бостандығынан айыру сотталушыны колония-
қонысқа жіберу, жалпы, қатаң, ерекше режимдегі түзеу колониясына немесе
түрмеге отырғызу жолымен оқшаулаудан тұрады деп белгілейді. ҚР ҚК 48-бабы
5-бөлігінің г тармағына сәйкес өмір бойы бас бостандығынан айыруға
сотталған адамдарға – ерекше режимдегі түзеу колонияларына тағайындалады.
Сонымен, өмір бойы бас бостандығынан айырудың сапалық жағы – жазаны өтеу
режимі, бас бостандығынан айыру режимі түрлерінің жүйесіне толық кіреді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі басқа жаза түріне тән
тәрізді өмір бойы бас бостандығынан айыруды орындау туралы
қарастырмағандығын да атап өткен жөн. Бұл жаза түрін орындаудың тәртібі мен
жағдайлары бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны орындау туралы тарауда
белгіленген баптардың нормаларымен анықталған.
Белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыру мен өмір бойы бас
бостандығынан айыруды салыстырсақ, жалғыз ғана айырмашылығы болып жазаны
өтеудің белгілі бір мерзімінің болмауы табылады. Бірақ, бұл белгіні өмір
бойы бас бостандығынан айыруды қылмыстық жазаның дербес түрі ретінде
қарастыруға негіз бермейді. Сондықтан өмір бойы бас бостандығынан айыруды
бас бостандығынан айырудың бір түрі ретінде қарастыру позициясын қолдауға
болады.
Заманауи өмір бойы бас бостандығынан айыру институты қазіргі таңда
қылмыскерді қоғамнан оқшаулау стратегиясының айқын көрінісі болып қала
береді. Бұған көзқарас әр түрлі болуда, оның үстіне Қазақстанда оны қолдану
тәжірибесі жоқ. Негізінен эмоционалды пайымдауларды басшылыққа алатын, өмір
бойы бас бостандығынан айыру жазасын қолдаушылар қылмыскердің де
мәңгілікке қоғамнан оқшаулануына ғана емес, ол қалған өмірінде физикалық
және психикалық қайғы қасіреттерді бастан кешіруге мәжбүр болатындығына
қуанады. Бұл жазаны қолдаушылардың басқа тобы мынадай пікір айтады: өмір
бойы бас бостандығынан айыру өлім жазасына қарағанда ізгілікті [12, 166
б.].
Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасының қарсыластары өз позицияларын
әр түрлі түсіндіреді. Біреулерінің пікірінше, өмір бойы бас бостандығынан
айыру тым жұмсақ жаза, қауіпті қылмыскерді өлімнен лайықсыз босату.
Басқалары өмір бойы бас бостандығынан айыруды ортағасырдың қалдығы деп
санайды [13, 167 б.].
Біздің ойымызша, өмір бойы бас бостандығынан айыру өзінің Қазақстанның
қылмыстық жазалар жүйесінде болуымен екі қарама-қайшы тенденцияларды жүзеге
асырады: мемлекеттің жазалау саясатын күшейту және жазаны ізгілендіру.
Бір жағынан, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын Қазақстанның
қылмыстық жазалар жүйесіне енгізу өлім жазасын жоюға дайындықтың белгелі
бір кезеңі болып табылады. Бұл біздің еліміздің Еуропа Кеңесі құрамына
кіруінің шарттарының бірі екені бізге белгілі. Өмір бойы бас бостандығынан
айыруды қолдана отырып, мемлекет қылмыскердің өмірін сақтап, оған ізгілікті
қатынас жасайды. Онымен қоса, заңмен белгіленген жазаның міндетті мерзімін
өтеу шартымен және егер сотталған адам өзінің мінез-құлқымен қоғамға бұдан
былайғы уақытта қауіп тудырмайтындығын дәлелдесе, оған босатылу мүмкіндігін
береді.
Екінші жағынан, ауыр және аса ауыр қылмыстарды жасаумен байланысты орын
алатын қолайсыз криминогенді жағдай қылмыстылықпен күресуде мемлекетті
қатаң қылмыстық-құқықтық шараларды қолдануға итермелейді. Солардың бірі –
ҚР ҚК ауыр және аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бас бостандығынан айырудың
мерзімдерін жоғарылату. ҚР ҚК қабылданғанға дейін бас бостандығынан
айырудың ең жоғарғы мерзімі 15 жылды құраған. Қазір ҚР ҚК 48-бабының 3-
бөлігіне сәйкес, бас бостандығынан айыру алты айдан 20 жылға дейінгі
мерзімге тағайындалуы мүмкін. Сонымен қатар, қылмыстадың жиынтығы бойынша
жаза мерзімі 25 жылға дейін, ал үкімдердің жиынтығы бойынша 30 жылға көбеюі
мүмкін.
Әдебиеттерде өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның бүгінгі
таңда сөзсіз күшінде болу құқығы бар, өйткені елеулі деңгейде екі жақтың
қарама-қайшы талаптарын ескеріп жүзеге асырады: адамның өмірін сақтай
отырып, өлім жазасын алмастырады және сонымен бірге халықтың талаптарын
қанағаттандыра отырып, қоғамнан оқшалаумен байланысты қолдаймыз. Екінші
мәселе, сотталғандарды ұстау орындарында дұрыс өмір сүру құқықтық немесе
моральдық негіз жоқ [13, 166-167 бб.].
Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасына қатысты қылмыстық және
қылмыстық-атқару заңнамаларының нормаларына, сондай-ақ бұл мәселе
төңірегінде белгілі ғалымдардың көзқарасына жасалған талдаулар белгілі бір
тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:
1. Өмір бойы бас бостандығынан айыру бүгінгі таңда мемлекеттік
мәжбүрлеудің ең қатаң шарасы болып табылады және өмірге қастандық жасалатын
аса ауыр қылмыс жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс кезінде адамдардың өлімімен
ұштасқан террористік қылмыстар үшін тағайындалуы мүмкін.
2. Өмір бойы бас бостандығынан айыру белгілі бір мерзімге бас
бостандығынан айырудың бір түрі болып табылады. Осыған байланысты ҚР ҚК 39-
бабы 1-бөлігінің и тармағына белгілі бір мерзімге бас бостандығынан
айыру немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру деген толықтырулар
енгізіп, ҚР ҚК 49-бабына тиісті толықтырулар енгізу мақсатқа сәйкес деп
білеміз.
3. Өмір бойы бас бостандығынан айыру – мерзіммен шектелмеген жаза
болғандықтан, заңнамамен адамдардың мұндай категорияларын егер сот ол бұл
жазаны одан әрі өтеуді қажет етпейді деп таныса және кемінде жиырма бес жыл
бас бостандығынан айыруды іс жүзінде өтесе, және сотталушының алдыңғы үш
жылдың ішінде жазаны өтеудің белгіленген тәртібін қасақана бұзушылығы
болмаған жағдайда мерзімінен бұрын шартты түрде босату мүмкіндігі
қарастырылған.
5. Өмір бойы бас бостандығынан айыру тек 18 жас пен 65 жас аралығындағы
еркектерге тағайындалуы мүмкін.
6. Өмір бойы бас бостандығынан айыруға – Адамның өміріне қол сұғатын
ерекше ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс кезінде адамдардың өлімімен
ұштасқан террористік қылмыстар жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға
заңмен анықталмаған мерзімге тағайындалатын, және сотталушыны айрықша
режимдегі колонияға отырғызу жолымен оқшаулаудан тұратын жаза түрі деген
анықтама беруге болады.
1.2 Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын шетелдерде қолдану
тәжірибесі
Өмір бойы бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде біздің
мемлекетімізде ұзақ уақыт болмағандығын ескерсек, онда оны қолдану
тәжірибесі аталған жаза бірнеше онжылдықтар бойы қолданылып келе жатқан шет
мемлекеттердің тәжірибесіне негізделуі тиіс.
ХХ ғасырдың басында көптеген шетел мемлекеттерінің қылмыстық жаза
жүйесінде өмір бойына түрмеге қамау өлім жазасын біртіндеп ығыстыра
бастады.
Бұл тенденция әсіресе 1949 жылы Еуропа Кеңесінің пайда болуынан және
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық
Конвенцияның қабылдануынан кейін айқындала бастады. Кешірек, 1983 жылдың 24-
сәуірінде Страсбургте Еуропалық Конвенцияға қосымша №6 Өлім жазасын жоюға
қатысты Протокол қабылданды. Құжаттың 1-бабында мемлекеттердің – Еуропа
Кеңесі (ЕК) мүшелерінің өлім жазасын қолданудан бас тартуы қарастырылған.
Сонымен қатар, 2-бапқа сәйкес, мемлекет – ЕК мүшесі өзінің заңнамасында
соғыс кезінде немесе соғыстың болмай қоймайтын қауіпінде жасалған
әрекеттер үшін өлім жазасын белгілеуі мүмкін [14].
Біріккен Ұлттар Ұйымымен де ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыру мен
өмір бойына түрмеге қамау жазаларын орындауды ұйымдастыруға қатысты
бірқатар маңызды құжаттар қабылданған. Олардың біреуі белгілі бір мерзімге
бас бостандығынан айыруға сотталғандармен айналысудың халықаралық
стандарттарын белгілеген, қамалғандармен айналысудың минималды стандарттық
ережелері. Алайда, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтейтін
адамдар бұл құжаттың авторларының назарынан тыс қалған [15].
Ұзақ мерзімді бас бостандығынан айыру мен өмір бойы бас бостандығынан
айыруды қолданумен байланысты мәселелер алғашқы рет қылмыстылықтың алдын
алу және құқық бұзушылармен айналысу бойынша БҰҰ IV Конресінде мәлімденді
(Каракос, 1980 жыл, тамыз-қыркүйек). Атап айтқанда, жаза мақсаттарына жету
үшін ұзақ мерзімді бас бостандығынан айыруды және өмір бойы бас
бостандығынан айыруға сотталғандарды қоғамдағы өмірге қайта оралту үшін
тиімді шараларды қабылдау қажеттілігі белгіленген [16, 3 б.].
Біріккен Ұлттар Ұйымымен жүргізілген зерттеулер негізінде өмір бойы бас
бостандығынан айыруға қатысты ұсыныстар дайындалды. Бұл құжаттың авторлары
өмір бойы бас бостандығынан айыруды тек аса ауыр қылмыстар үшін қолдануды
ұсынады. Өз алдына қылмыстық жаза саласында қылмыстық саясатты анықтауда
босатылуға ешбір үміті жоқ адамды түрмеге қамау бас бостандығынан айыру
жазасы қойған мақсаттарға жетпеуі былай тұрсын, онымен қоса салық
төлеушілерге қаржылық мәселені тудырады. Осыған байланысты мемлекеттердің
қылмыстық заңнамасында мұндай адамдар үшін жазаны өтеуден босату
мүмкіндігін қарастыру ұсынылады. Сонымен қатар, босату туралы мәселені
шешуде жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілігін, жәбірленушілердің және
олардың туыстарының мүдделерін ескеру қажет. Бостандыққа шыққаннан соң
сотталған адамға әлеуметтік көмек көрсету, сондай-ақ полициялық және соттық
бақылауды жүзеге асыру қажет [17, 21-23 бб.].
Барлық шет мемлекеттердің заңнамасында өмір бойы бас бостандығынан айыру
жазасын қолдану саласында өзіндік ерекшеліктері бар.
Америка Құрама Штаттарының федералды заңнамасына сәйкес, өмір бойы бас
бостандығынан айыру өлім жазасына да және мерзімді бас бостандығынан айыру
жазасына да болама ретінде тағайындалуы мүмкін.
Көптеген штаттарының заңнамасы бойынша өмір бойы бас бостандығынан айыру
сот үкімімен белгілі бір мерзімге, сондай-ақ анықталмаған мерзімге де
тағайындалуы мүмкін. Бірінші жағдайда тағайындалған жаза мерзімі адам
өмірінің физикалық ұзақтығынан асып кетуі мүмкін (сот 200 жылдық жаза
мерзімін тағайындауы немесе үш өмір бойы бас бостандығынан айыруға кесуі
мүмкін). Екінші жағынан, көп жағдайларда соттар өмір бойы бас бостандығынан
айыруды тағайындай отырып, сотталған адамды бақылау арқылы мерзімінен бұрын
босатылу туралы өтініш беру құқығы 20, 25 немесе 50 жыл өтегеннен кейін
пайда болады деп тікелей үкімде көрсетеді. Өмір бойы бас бостандығынан
айырудың анықталмаған мерзімінде пробация қызметіне сотталған адамды
мерзімінен бұрын босату туралы мәселесін реабилитациялық бағдарламалардың
әсерінің тиімділігіне байланысты (нашақорлықтан емделу, сотталғандардың
өзін-өзі басқару ұйымдарының жұмыстарына қатысу, колледжде оқу және т.б)
шешу мүмкіндігі беріледі [18, 12 б.].
1994 жылы қылмыскерлікпен күресу шараларын күшейту туралы федералды заң
қабылданғаннан кейін АҚШ-та мерзімінен бұрын босатылу туралы өтініш жасау
мүмкіндігін туғызатын мерзімдердің өсу тенденциясы байқалып, тиісінше бұл
жазаны нақты өтеу ұзақтылығының өсуі байқалды. АҚШ статистикасының
мәліметттері бойынша, бұл жазаны нақты өтеудің орташа мерзімдері 1991 жылы
– 21 жылдан, 1997 жылы – 29 жылға дейін өскен. [18, 513 б.]
Толық көлемді қамауды қамтамасыз ететін елдердің ішінде АҚШ атауға
болады.
Ауыр қылмыстар үшін АҚШ-да толық өмір бойына бас бостандығынан айыру –
америка саясатының салдары болып табылады. 2003 жылдан бастап АҚШ-ның 38
штатының 35-і өлім жазасын қолданумен қоса, өмір бойы бас бостандығынан
айыруды қолданады. Өлім жазасы қолданылмайтын 12 штатында, Алясканы
қоспағанда, босатылу құқығынсыз қамау енгізілген.
АҚШ федералды жүйесінде 25552 адам босатылу құқығынсыз өмір бойы бас
бостандығынан айыруды өтеген, оған қоса 80220 адам өмір бойы бас
бостандығынан айыру жазасын және шамамен 120 000 адам 20 жылдық мерзімге
қамауды өтеген. Бұл шамамен түрменің жалпы халқының 6%. Бұл әлемдегі ең
үлкен түрме халқы. Әлемнің түрме контингентінің 25%, жер шарының жалпы
халқының 4% [19, 26 б.].
Сотталғандардың жалпы санының ішінде өмір бойы бас бостандығынан айыруды
өтеп жатқан адамдардың саны әлемнің жекелеген елдерінде әр түрлі: Солтүстік
Ирландияда 20%-дан, Исландияда 0%-ға, дейін. Басқа мемлекеттердегі
көрсеткіш мынадай: Шотландия – 11,2%; Англия және Уэльс – 7,5%; Италия –
3,0%; Австрия – 2,9%; Финляндия – 2,2%; Түркия – 4,4%; Швеция – 2,0%;
Венгрия – 1,9%; Франция – 1,6% [17, 20 б.].
Канадада өмір бойы бас бостандығынан айыру міндетті түрде қасақана адам
өлтіру үшін тағайындалады. Бірінші дәрежелі кісі өлтіру – аса ауыр қылмыс
(адамға қызметтік борышын орындау барысында қаза келтіру немесе
нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану немесе адамды ұрлау барысында кісі
өлтіру), жасаған жағдайда мерзімінен бұрын босату мүмкіндігі 25 жылды
өтегеннен кейін туындайды.
Екінші дәрежелі адам өлтіру ауыр қылмыс үшін сотталғандарға мұндай
міндетті түрде өтелуге тиіс мерзім белгіленбеген және 10-нан 25 жылға
дейінгі шекте болады – әр жағдайда да оны сотталғандардың мерзімінен бұрын
шартты түрде босату мәселелерін шешетін ұлттық ұйымдардың бөлімшелері
анықтайды; мұнда 15 жылын өтеген сотталғандардың өздері аталған органдарға
мерзімінен бұрын босату туралы өтініштерін бере алады [18, 506 б.]. Бұл
мерзім келгенге дейін 3 жыл бұрын өмір бойына сотталғандар түрмеден
уақытша кету, туысқандары және жақындарымен кездесу, күні бойы бақылаусыз
бостандықта болу құқығын алады.
Өмір бойына қамауға кісі өлтіргені үшін сотталған, 18 жастан кіші
қылмыскерлер 5 жылдан 10 жылға дейінгі жаза мерзімін өтегеннен соң шартты
түрде босатылуы мүмкін. Жаза мерзімінің міндетті түрде өтеу кезеңі сотпен
жеке тұлғаның мінездемесі ескеріле отырып, үкімді шығару барысында
анықталады.
Шартты түрде босату туралы мәселені қарауға құқық беретін жаза
мерзімінің 80% уақытын түрмеде өткізе отырып жас қылмыскердің мекемеден тыс
жерлерге шығуға, бір күнді туысқандарымен өткізуге рұқсат алуға мүмкіндігі
бар. Бұл оларға әлеуметтік байланыстарды сақтауға және босатылғаннан соң
әлеуметтік бейімдеу үрдісін жеделдетуге ықпалын тигізеді.
Канадада барлық өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезеңінде
шартты түрде босатылған адамдар өмірінің соңына дейін побация қызметінің
бақылауда болады. Егер қандай да болсын себептермен бақылау алынып
тасталса, қылмыскер түрмеге өмір бойы қамауды өтеуді жалғастыру үшін
оралады [20, 90 б.].
Польшаның ҚК сәйкес өмір бойы бас бостандығынан айыру бірқатар қылмыстар
үшін тағайындалуы мүмкін: адам өлтіру; халықаралық құқықпен тыйым салынған
жаппай қырып-жою құралдарын қолдану; соғыс тұтқынын өлтіру арқылы
халықаралық құқықты бұзу; Польша Республикасының Президентінің өміріне
қастандық жасау. Заңшығарушымен 25 жылын өтегеннен кейін мерзімінен бұрын
шартты түрде босату мүмкіндігі қарастырылған, онымен қоса заң жазаны өтеу
барысында сот бұл мерзімді көбейте алатындығын (сот тәжірибесіне міндетті
түрде өтелуге тиіс жаза мерзімі 40 жылға дейін созылғандығы жайында бірнеше
жағдайлар мәлім) қарастырады [18, 510 б.].
Польшада өмір бойы бас бостандығынан айыруда өтелетін жылдардың орташа
мөлшері 25 жыл [20, 90 б.].
Хорватияда осы жазаны өтеудің орташа мерзімі – 20 жылдан 40 жылға
дейін, Данияда ең жоғарғысы – 20 жыл, Финляндияда – 10 жылдан 15 жылға
дейін [16, 26 б.], Италияда – 21жыл, Францияда – 17-18 жыл, Англияда 14 жыл
және 4 ай, Швецияда – 9 жыл [17, 90 б.].
Австрияда бас бостандығынан айыру өмір бойына немесе белгілі-бір
мерзімге болуы мүмкін. Австрияның ҚК сәйкес өмір бойы бас бостандығынан
айыру ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру (§75); адамның өліміне немесе
ауыр дене жарақатына әкеп соқтырған өртеу (§169); жаппай зақымдау құралын
дайындау және тарату (§177-бап а); әуе ұшуларының қауіпсіздігіне қауіп
төндіру, егер бұл әрекет адамның өліміне немесе ауыр дене жарақатына әкеп
соқтырса (§186); жәбірленушінің өліміне әкеп соқтырған зорлау (§201); жас
балаларға қатысты жасалған ауыр нәпсіқұмарлық әрекеттер, егер бұл жас
баланың өліміне әкеп соқтырса (§206); геноцид (§321). Мерзімінен бұрын
босату мүмкіндігі кемінде 15 жылын өтегеннен соң туындайды және сотталған
адамның жеке тұлғасын, алдағы уақыттағы өмір сүру қалпын, болашағын ескере
отырып, бостандықта бола тұра жаңа қылмыс жасамайды деп болжаған жағдайда
туындайды [21].
Австрияда жазаны өтеудің орташа мерзімі 22 жылды құрайды [19, 26 б.].
Грецияда өмір бойы бас бостандығынан айыру іс тәжірибеде жазаны түрмеде
25 жылдық мерзімді өтеуді білдіреді, ал мерзімінен бұрын босату туралы
өтінішті білдіру мүмкіндігі кемінде 16 жылын өтегеннен кейін пайда болады.
Салыстыру үшін: егер сотталған адамға 25 жылдық мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндегі жаза тағайындалған болса,онда мерзімінен бұрын босату
мүмкіндігі жаза мерзімінің 35, яғни 15 жылын өтегеннен кейін пайда болады
[18, 510 б.].
Жапонияның қылмыстық заңнамасы өмір бойы бас бостандығынан айыру
жазасынан кемінде 10 жылын өтегеннен кейін мерзімінен бұрын шартты түрде
бостанылу мүмкіндігін қарасырады. Ол үшін сотталған адам анық түзеліп түзеу
мекемесі әкімшілігімен жақсы мінезделіп, қылмыстық өмірге оралу қауіпі
болмауы тиіс [22, 243 б.].
Алайда, статистикалық мәліметтер 90-жылдардың ортасынан бастап бұл
мерзім елеулі түрде заңмен белгіленген мерзімнен 2,5-3 есеге көбейгендігін
көрсетеді. Мысалы, 90-жылдардың басына мұндай сотталғандың жартысы жазаның
20 жылын өтегеннен кейін босатылған, ал 1998-2000 жылдары бас бостандығынан
айыру орындарынан босатылу кезеңіне мұндай категориядағы сотталғандардың
шамамаен 90% 20 жылдан астамын өтеген [23, III-12 б.].
Мерзімінен бұрын шартты түрде босатылғандарға қатысты қорғаушы бақылау
институты әсер етеді, яғни мемлекет тарапынан олардың мінез-құлқына бақылау
жасалып, қажетті көмек көрсетіледі. Бақылаудағылар өмір сүру қалпы мен
орны, байланыстар туралы талаптарға бағынуға, пробация қызметінің
қызметкерлерімен қатынасуға міндетті [22, 244 б.].
Бірқатар шет мемлекеттерде өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны тағайындау және орындау тәжірибесіне жасалған талдаулар бұл жаза
түрін Қазақстанда қолдану тәжірибесін одан әрі жетілдіруге негіз болатын
келесідей тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:
1. Біз зерттеген шетелдерде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын
орындауды ұйымдастыру тәжірибесінде заңмен белгіленген міндетті мерзімді
өтегеннен кейін бұл категориядағы сотталғандарға босатылу мүмкіндігі
қарастырылатын жазаны өтеудің прогрессивтік жүйесі орын алады.
2. Одан әрі жазаны өтеуден босату тек заңмен белгіленген талаптарды
(өрескел бұзушылықтың болмауы, сотталған адамның мінез-құлқының жағымды
әлеуметтік болжамы туралы психологтар мен психиаторлардан құралған
эксперттік комиссияның қорытындысы және т.б.) сақтаған жағдайда ғана мүмкін
болады.
3. Өмір бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz