Қазақстан Республикасының парламенті - заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган
КІРІСПЕ.
1.тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті . заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган.
1.1 Парламенттің мәртебесі, кұрамы және құрылуы.
Негізгі бөлім
2.тарау. Парламенттің құзыреттері.
2.1 Парламент Палаталарының бірлескен мәселелері.
2.2 Парламент Мәжілісінің ерекше қарауына жататын мәселелер
2.3 Парламент Мәжілісі мен Сенатының жеке қарауына жататын мәселелер
2.4 Парламент Сенатының ерекше өкілеттігі.
3.тарау. Парламент депутаттарының мәртебесі
3.1. Парламент депутатының өкілеттігі.
3.2 Депутаттық әдеп ережесі.
3.3 Парламент депутаттарының заңдық жауапкершілігі.
ҚОРЫТЫНДЫ.
СІЛТЕМЕЛЕР.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1.тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті . заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган.
1.1 Парламенттің мәртебесі, кұрамы және құрылуы.
Негізгі бөлім
2.тарау. Парламенттің құзыреттері.
2.1 Парламент Палаталарының бірлескен мәселелері.
2.2 Парламент Мәжілісінің ерекше қарауына жататын мәселелер
2.3 Парламент Мәжілісі мен Сенатының жеке қарауына жататын мәселелер
2.4 Парламент Сенатының ерекше өкілеттігі.
3.тарау. Парламент депутаттарының мәртебесі
3.1. Парламент депутатының өкілеттігі.
3.2 Депутаттық әдеп ережесі.
3.3 Парламент депутаттарының заңдық жауапкершілігі.
ҚОРЫТЫНДЫ.
СІЛТЕМЕЛЕР.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
"Парламентаризм - демократияның негізгі бөлігі" /1/. ТМД мемлекеттерінде парламентаризмнің орналуы өте күрделі процесс бодды. 90-жылдардың басында ТМД-ға мүше мемлекеттерде парламенттік және президенттік биліктердің қақтығысы байқалды. Кейбір жағдайларда бұл ашық соқтығыстарға әкеп соқтырды. Әрине бұл дағдарыстарды шешу үшін тек қана конституциялық жағдай жасап ған қоймай, олардың пайда болу себептерін жою керек еді.
Ал енді ғана егемендігі мен тәуелсіздігін алған жас Қазақстан үшін бұл органның маңызы өте зор, себебі Парламент мемлекеттік биліктің маңызды тармағы-заң шығару билігін- жүзеге асырады. Егер мемлекеттік биліктің бұл тармағы өз қызметін дұрыс әрі сапалы жүзеге асыра алмаса мемлекетімізде авторитарлық немесе одан да сорақысы тоталитарлық саяси режим орналуы мүмкін.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған "бір буынды" өкілетті органның орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары орган ретінде 1937 жылғы КСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978 жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көрсетілген респулика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды. Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық мәселелерді шешуге құқылы болды. Жоғары өкілді органның бірынғай билігінің мәні, міне осында. Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғары өкілді органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принциптерін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм құруға қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Жоғарғы Кеңесті республиканың бірден бір заң шығарушы және
өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске
кең өкілеттік бергендігі сондай, мемлекеттік билікті бөлісу
принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен бірге
тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйтіп,
1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты
құқықгық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы
Кеңес, әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа ұлттық
қүқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12-шақырылған
Қазақстан Республика Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда,
Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда
парламенттік республика орныққан жоқ. Н.Ә.Назарбаевтың
пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда "...парламентаризмнің
дәстүрі мен мәдениеті, көп партиялылықтың дамыған жүйесі
болмады және, ең бастысы, мұның бәрі халықтың қалың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол жоқ" /2/. Бұл үшін уақыт керек. Президенттік басқару жүйесі ел басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
Ал енді ғана егемендігі мен тәуелсіздігін алған жас Қазақстан үшін бұл органның маңызы өте зор, себебі Парламент мемлекеттік биліктің маңызды тармағы-заң шығару билігін- жүзеге асырады. Егер мемлекеттік биліктің бұл тармағы өз қызметін дұрыс әрі сапалы жүзеге асыра алмаса мемлекетімізде авторитарлық немесе одан да сорақысы тоталитарлық саяси режим орналуы мүмкін.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған "бір буынды" өкілетті органның орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары орган ретінде 1937 жылғы КСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978 жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көрсетілген респулика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды. Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық мәселелерді шешуге құқылы болды. Жоғары өкілді органның бірынғай билігінің мәні, міне осында. Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғары өкілді органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принциптерін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм құруға қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Жоғарғы Кеңесті республиканың бірден бір заң шығарушы және
өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске
кең өкілеттік бергендігі сондай, мемлекеттік билікті бөлісу
принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен бірге
тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйтіп,
1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты
құқықгық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы
Кеңес, әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа ұлттық
қүқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12-шақырылған
Қазақстан Республика Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда,
Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда
парламенттік республика орныққан жоқ. Н.Ә.Назарбаевтың
пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда "...парламентаризмнің
дәстүрі мен мәдениеті, көп партиялылықтың дамыған жүйесі
болмады және, ең бастысы, мұның бәрі халықтың қалың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол жоқ" /2/. Бұл үшін уақыт керек. Президенттік басқару жүйесі ел басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
1.Н.Ә.Назарбаев. на пороге 21- века. Алматы. 1996. 182-бет;
2. Н.Ә.Назарбаев Доклад на 2-ой сессии Ассамблеи народов
Казахстана. Политика. 1995. N 2. 11-бет;
3.С.Зиманов. Конституция и Парламент РК. Алматы. 1996. 55-бет;
4. Ө.Қ.Қопабаев. Шетелдердің конституциялық құқығы. Алматы.
1998. 63-бет;
5. Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті. Алматы. 1996.;
6. ҚР Конституциясы. 30.08.95. 23-бет;
7. Конституционное право зарубежных стран. Общая часть.
Москва. 1996.430-431-беттер;
8. ҚР Конституциясына түсініктеме. Алматы. 1999. 258-бет;
9. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің
Регламенті. Алматы. 1996.;
10. В.М.Сырых. Законодательный процесс: состояние и
проблемы. Алматы. 1997. 41-42-беттер;
11. Мәжіліс Регламенті. Парламент Регламенті. Алматы. 1996;
12. ҚР Президентінің "Қр-ның халыкдралық шарттарын жасасу, орындау және олардың күшін жою тәртібі туралы" заң күші бар Жарлығы. ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1995. N23 .;
13. Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті. 1996.
Алматы. 5-бөлім.;
14. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді және
атқарушы органдар туралы" 10.12.93. қабылданған ҚР Заңы.;
15.Ғ.Сапарғалиев. ҚР конституциялық құқығы. Алматы.1998.
240-бет;
16. А.Н.Сагиндыкова. Конституционное право РК. Алматы.
"Білім". 1999. 273-бет;
17.Конституционное право зарубежных стран. Общая часть.
Москва. 1996.464-бет;
2. Н.Ә.Назарбаев Доклад на 2-ой сессии Ассамблеи народов
Казахстана. Политика. 1995. N 2. 11-бет;
3.С.Зиманов. Конституция и Парламент РК. Алматы. 1996. 55-бет;
4. Ө.Қ.Қопабаев. Шетелдердің конституциялық құқығы. Алматы.
1998. 63-бет;
5. Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті. Алматы. 1996.;
6. ҚР Конституциясы. 30.08.95. 23-бет;
7. Конституционное право зарубежных стран. Общая часть.
Москва. 1996.430-431-беттер;
8. ҚР Конституциясына түсініктеме. Алматы. 1999. 258-бет;
9. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің
Регламенті. Алматы. 1996.;
10. В.М.Сырых. Законодательный процесс: состояние и
проблемы. Алматы. 1997. 41-42-беттер;
11. Мәжіліс Регламенті. Парламент Регламенті. Алматы. 1996;
12. ҚР Президентінің "Қр-ның халыкдралық шарттарын жасасу, орындау және олардың күшін жою тәртібі туралы" заң күші бар Жарлығы. ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1995. N23 .;
13. Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті. 1996.
Алматы. 5-бөлім.;
14. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді және
атқарушы органдар туралы" 10.12.93. қабылданған ҚР Заңы.;
15.Ғ.Сапарғалиев. ҚР конституциялық құқығы. Алматы.1998.
240-бет;
16. А.Н.Сагиндыкова. Конституционное право РК. Алматы.
"Білім". 1999. 273-бет;
17.Конституционное право зарубежных стран. Общая часть.
Москва. 1996.464-бет;
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
1-тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығару қызметін
жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган.
1.1 Парламенттің мәртебесі, кұрамы және құрылуы.
Негізгі бөлім
2-тарау. Парламенттің құзыреттері.
Парламент Палаталарының бірлескен мәселелері.
2. Парламент Мәжілісінің ерекше қарауына жататын мәселелер
Парламент Мәжілісі мен Сенатының жеке қарауына жататын мәселелер
Парламент Сенатының ерекше өкілеттігі.
3-тарау. Парламент депутаттарының мәртебесі
3.1. Парламент депутатының өкілеттігі.
Депутаттық әдеп ережесі.
Парламент депутаттарының заңдық жауапкершілігі.
ҚОРЫТЫНДЫ.
СІЛТЕМЕЛЕР.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
"Парламентаризм - демократияның негізгі бөлігі" 1. ТМД
мемлекеттерінде парламентаризмнің орналуы өте күрделі процесс бодды. 90-
жылдардың басында ТМД-ға мүше мемлекеттерде парламенттік және президенттік
биліктердің қақтығысы байқалды. Кейбір жағдайларда бұл ашық соқтығыстарға
әкеп соқтырды. Әрине бұл дағдарыстарды шешу үшін тек қана конституциялық
жағдай жасап ған қоймай, олардың пайда болу себептерін жою керек еді.
Ал енді ғана егемендігі мен тәуелсіздігін алған жас Қазақстан үшін бұл
органның маңызы өте зор, себебі Парламент мемлекеттік биліктің маңызды
тармағы-заң шығару билігін- жүзеге асырады. Егер мемлекеттік биліктің бұл
тармағы өз қызметін дұрыс әрі сапалы жүзеге асыра алмаса мемлекетімізде
авторитарлық немесе одан да сорақысы тоталитарлық саяси режим орналуы
мүмкін.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған "бір
буынды" өкілетті органның орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары орган ретінде
1937 жылғы КСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978 жылғы
Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы ретінде
таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көрсетілген
респулика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды. Басқаша
айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық
мәселелерді шешуге құқылы болды. Жоғары өкілді органның бірынғай билігінің
мәні, міне осында. Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей болмады,
өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғары өкілді
органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу
принциптерін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм
құруға қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Жоғарғы Кеңесті республиканың бірден бір заң шығарушы және
өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске
кең өкілеттік бергендігі сондай, мемлекеттік билікті бөлісу
принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен бірге
тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйтіп,
1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты
құқықгық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы
Кеңес, әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа ұлттық
қүқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12-шақырылған
Қазақстан Республика Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда,
Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда
парламенттік республика орныққан жоқ. Н.Ә.Назарбаевтың
пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда "...парламентаризмнің
дәстүрі мен мәдениеті, көп партиялылықтың дамыған жүйесі
болмады және, ең бастысы, мұның бәрі халықтың қалың көпшілігінің санасы
қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол жоқ" 2. Бұл үшін уақыт керек.
Президенттік басқару жүйесі ел басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып
шығуы мүмкін.
Қазақстан Респбликасының 1995 жылғы Конституциясы
Парламентті заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде
сипаттайды. Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары орган ретінде де,
өкілді демократия органы ретінде де өмірге келді. Халыққа тікелей ғана
емес, Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіруге мүкіндік туды.
1-тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ-ЗАҢ ШЫҒАРУ ҚЫЗМЕТІН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ЕҢ ЖОҒАРЫ ӨКІЛДІ ОРГАН
1.2 Парламенттің мәртебесі, құрамы және құрылуы
Биліктің әлеуметтік мазмұны - бұл жауапкерлішік. Бұл, әдетте,
міндеттемені бұзудың немесе борышын орындамаудың нәтижесі ретінде белгілі
бір салдарлардың пайда болуын білдіреді (мысалы, өз міндеттімелерін дұрыс
жүзеге асырмағаны үшін парламент үкіметке сенімсіздік вотумын білдіреді,
сол себепті үкімет демалысқа кетуі мүмкін). Биліктің әлеуметтік мазмұны
сонда, билік қоғамдық арнауын ақтайды, ал ол құратын органдардың қызметі
қоғамдық мүдделерге сай келеді.
Биліктің саяси мазмүны мүнадай функциялары арқылы ашылады:
әлеуметтік топтардың, діни конфессиялардың, еңбек
колективтерінің және басқа да ұйымдардың, бірлестіктердің мүдделерін
келістіру;
жеке топтарды, ұлттық общиналарды, қоғамдық және мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын табу және интеграциялау;
басқару аппаратын құру, соның ішінде мемлекеттік
органдарды құру.
Биліктің саяси функциялары көп жағдайда оның ұйымдастырылуын және белгілі
тәртіпке келтірілген қызметін сипаттайды.
Биліктің экономикалық мазмүны - бұл меншік, жеке тұлғаның, халықтың
және мемлекеттің қаржылық және басқа да ресурстық мүмкіндіктері.
Материалдық және рухани құндылықтарға ие адам экономикалық билікке де ие
болады. Биліктің экономикалық күші оның қоғамдық байлықтарында және ол
еңбектің, шаруашылық қызметінің еркіндігі негізінде құрылады.
Биліктің құқықтық мазмұны орындауға міндетті заңды нормативтік
актілерді қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Биліктің құқықтық мазмұны
мемлекеттік билік нысанын қабылдаған кезде көрінеді.
Биліктің мазмұны мен мәнін сипаттау үшін оның нысандары мен түрлерінің
маңызы өте зор. Билік әртүрлі нысандарда жүзеге асырылады. Мысалы жалпы
халық билігі - бұл бұқаралық билік, мемлекет билігі - саяси, ал жергілікті
аумақтық бірліктің билігі - жергілікті билік.
Биліктік құзыреттің көпшілігін халық тікелей өзі емес, мемлекет және
оның органдары арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттік билік - саяси сипаттамаға
ие билік; барлық қоғамның мүдделерін білдіреді; мәжбүрлеуге
сүйенеді, заң қабылдаумен байланысты; тәуелсіздікке ие және
мемлекеттің бұкіл аумағында міндетті күші бар.
Қоғамдық - саяси практикада мемлекеттік билік үш негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
зандарды даярлау және қабылдау (заң шығару функциясы);
заңдарды орындау (атқару функциясы);
3. белгіленген процессуалдық нормаларға сәйкес нақты зандық
істерді шешу арқылы зандарды тікелей қолдану (сот төрелігі
функциясы).
Аталған функцияларға байланысты мемлекеттің барлық органдары заң шығару,
атқару және сот билігіне бөлінеді.
Биліктің әлеуметтік мазмүны - бұл жауапкерлішік. Бұл, әдетте,
міндеттемені бұзудың немесе борышын орындамаудың нәтижесі ретінде белгілі
бір салдарлардың пайда болуын білдіреді (мысалы, өз міндеттімелерін дұрыс
жүзеге асырмағаны үшін парламент үкіметке сенімсіздік вотумын білдіреді,
сол себепті үкімет демалысқа кетуі мүмкін). Биліктің әлеуметтік мазмұны
сонда, билік қоғамдық арнауын ақтайды, ал ол құратын органдардың қызметі
қоғамдық мүдделерге сай келеді.
Биліктің саяси мазмұны мұнадай функциялары арқылы ашылады:
4. әлеуметтік топтардың, діни конфессиялардың,
еңбек
колективтерінің және басқа да ұйымдардың, бірлестіктердің мүдделерін
келістіру;
5. жеке топтарды, ұлттық общиналарды, қоғамдық және
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын табу және интеграциялау;
6. басқару аппаратын құру, соның ішінде мемлекеттік
органдарды құру.
Биліктің саяси функциялары көп жағдайда оның ұйымдастырылуын және белгілі
тәртіпке келтірілген қызметін сипаттайды.
Биліктің экономикалық мазмұны - бұл меншік, жеке тұлғаның, халықтың
және мемлекеттің қаржылық және басқа да ресурстық мүмкіндіктері.
Материалдық және рухани құндылықтарға ие адам экономикалық билікке де ие
болады. Биліктің экономикалық күші оның қоғамдық байлықтарында және ол
еңбектің, шаруашылық қызметінің еркіндігі негізінде құрылады.
Биліктің құқықтық мазмұны орындауға міндетті занды нормативтік
актілерді қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Биліктің құқықтық мазмұны
мемлекеттік билік нысанын қабылдаған кезде көрінеді.
Биліктің мазмүны мен мәнін сипаттау үшін оның нысандары мен түрлерінің
маңызы өте зор. Билік әртүрлі нысандарда жүзеге асырылады. Мысалы жалпы
халық билігі - бұл бұқаралық билік, мемлекет билігі - саяси, ал жергілікті
аумақтық бірліктің билігі - жергілікті билік.
Биліктік құзыреттің көпшілігін халық
тікелей өзі емес, мемлекет және оның органдары арқылы жүзеге асырады.
Мемлекеттік билік - саяси сипаттамаға ие билік; барлық қоғамның мүдделерін
білдіреді; мәжбүрлеуге сүйенеді, заң қабылдаумен байланысты; тәуелсіздікке
ие және мемлекеттің бүкіл аумағында мүндетті күші бар.
Қоғамдық - саяси практикада мемлекеттік билік үш негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
1. зандарды даярлау және қабылдау (заң шығару функциясы);
2. заңдарды орындау (атқару функциясы);
3. белгіленген процессуалдық нормаларға сәйкес нақгы зандық
істерді шешу арқылы заңдарды тікелей қолдану (сот төрелігі
функциясы).
Аталған функцияларға байланысты мемлекеттің барлық органдары
заң шығару, атқару және сот билігіне бөлінеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабына сәйкес Парламент -
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары
өкілді орган.
Парламент заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган болып табылады.
Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының
Жоғарғы Кеңестің бірден бір заң шығарушы орган ретіндегі сипаттамасынан
ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
Парламент бірден бір заң шығарушы орган болып есептелмейді. Себебі
Конституцияда көзделген жағдайларда Президент заң шығару қызметін
атқара алады. Сонымен бірге Президенттің заң шығарушылық қызметінің
өкілеттік берілген және тәуелділік сипатта болатындығын да атап айтқан жөн.
Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана Президент заң
қабылдай алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл қабылдай алмайтындай
болса, Президент заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі жағдайдың
екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі уақытша сипатта болады.
Парламент тұрақты жұмыс істейтін заң шығару органы болып табылады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент Республиканың
бюджетін және оның орындалуы жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді,
бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді. Парламент Үкіметтің
бағдарламасын мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне
сенімсіздік білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті 3.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламент құрамын анықтай келе
алдымен Сенатты, содан кейін Мәжілісті атайды. Бұл Конституция Сенатты
жоғарғы Палата, Мәжілісті төменгі Палата деп танитынын білдіреді ме?
Конституцияда мұндай ұғым пайдаланылмағанымен, іс жүзінде былайынша да,
нақты да Сенат Жоғары Палатаның қызметін, ал Мәжіліс-төменгі Палатаның
қызметін атқарады. Айталық Мәжіліс қабылдаған заң жобалары заң деп
аталмайды, заң жобасы күйінде қалады. Ол Сенат қабылдағаннан кейін заң
болады. Сонымен бірге Сенатты да жоғарғы Палата деп толық сеніммен
есептеуге болар ма екен. Мемлекет өмірінің көптеген аса маңызды мәселелері
Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырыстарында тепе-теңдік жағдайда қаралады
және шешіледі. Сондықтан Парламенттің Сенаты мен Мәжілісі дербес те,
бірлескен де өкілеттікке ие. Осыған орай үш Регламент: Сенаттың Регламенті,
Мәжілістің Регламенті және Парламенттің Регламенті қабылданған.
Парламенттің тұрақтылық негіздегі іс-әрекеті оның үзіліссіз жұмыс
істейтіндігін білдіреді. Парламенттің сессиясы қыркүйектің бірінші жұмыс
күнінен басталады және маусымның соңғы жұмыс күнінде аяқталады. Парламент
депутаттары Палата басшыларының рұқсатымен депутаттық міндетін атқарудан
бос уақытта Конституцияда көзделген өзге де ақылы қызметтермен шұғылдана
отырып, тек депутаттық қызметті ғана орындайды.
Сенат Сенатқа сайланған депутаттардан және Президент тағайындайтын
жеті депутаттан құрылады.
Сенаттың депутаттығына кандидаттарды ұсыну сайлау тағайындалған күннің
ертеңіне басталады және сайлау өткізілетін күннен бір ай бұрын аяқталады.
Сенаттың депутаттығына кандидаттарды ұсыну облыстық, қалалық (республикалық
маңызы бар қалаларының және Республика астанасының), аудандық және қалалық
мәслихаттарда және өзін-өзі ұсыну тәртібімен жүргізіледі.
Сенаттың депутаттағына кандидат болып мәслихаттардың депутаттары,
сондай-ақ тандаушылардың қолдауына ие болған кезде тиісті облысында,
республикалық маңызы бар қаласында немесе астанасында тұратын азаматтар
ұсына алады. Сенаттың депутаттылығына кандидатты ұсыну туралы шешім тиісті
мәслихат депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады.
Сенаттың депутаттығына кандидаттарды тиісінше облыстық, қалалық
( республикалық маңызы бар қаланың және астананың) сайлау комиссиялары
тіркейді.
Мәжіліске жетпіс жеті депутат сайланады. Алпыс жеті депутат бір
мандатты аумақтық сайлау округі бойынша сайланады. Бір мандатты аумақтық
сайлау округтері Республиканың әкімшілік - аумақтық бөлінісі және
сайлаушылардың саны шамамен бірдейлігі ескеріле отырып құрылады. Мәжіліске
депутаттар сайлау бойынша барлығы алпыс жеті сайлау округі құрылады. Он
депутат Мәжіліске бара - бар жүйе бойынша партиялық тізім негізінде
сайланатын болды. Бұл үшін біртұтас сайлау округі құрылады. Мәжілісте
көпшіліктің қолдауына ие болған, саяси көзқарасы кең айқындалған депутаттар
болады.
1999 жылдың 10-шы қазанында Парламент Мәжілісіне сайлаулар өткізілді.
Сайлаулар 67 сайлау округтерінде өткізідді. Мәжіліс депутаттығына кандидат
ретінде 566 адам тіркелді. 9 саяси партиялар тіркелді. Республика бойынша
сайлаушылар тізіміне 8.411.752 азамат тіркеліп, оның 62.56 проценті
сайлауға қатысты 4.
"Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы" 1998 жылғы 7 қазандағы Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес Сенаттың өкілеттік мерзімі алты жылға дейін, ал Мәжілістің өкілеттік
мерзімі - бес жылға дейін ұзартылды. Идея бойынша бұл Парламенттің
кәсібилігіне, мәні мен рөлінің артауына жәрдемдесуге тиіс 5.
Сайлау қүқығы белсенді және бәсең сайлау құқығына бөлінеді 6.
Мәжіліс депуттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы
негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжіліс
депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымының
өкілеттік мерзімі аяқталуға кемінде екі ай қалғанда өткізіледі.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру
жолымен сайланады. Сенаттың сайланатын депутаттарының жартысы әрбір үш жыл
сайын қайта сайланып отырады. Бұл орайда олардың кезекті сайлауы бұлардың
өкілеттік мерзімі аяқталуға кемінде екі ай қалғанда өткізіледі.
Парламент депутаттарының кезектен тыс сайлауы Парламент өкілеттігін
мерзімінен бұрын тоқтатқан кезден бастап екі ай ішінде өткізіледі.
Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл азаматы болған, отыз жасқа
толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті
облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының
аумағында кемінде үш жыл түрақты тұрған азаматы Сенат депутаты бола алады.
Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы Мәжіліс депутаты бола алады.
Бір мандатты аумақтық сайлау округі бойынша тиісінше облыстың,
республикалық маңызы бар қала мен республика астанасының барлық өкілді
органдары депутаттарының бірлескен отырысында дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың немесе тандаушылардың елу процентінен астамының даусын алған
кандидат сайланды деп есептеледі. Егер кандидаттардың бірден бірі аталған
дауыс санын ала алмаған жағдайда, қайтадан дауыс беру жүргізіледі, оған
неғұрлым көбірек дауыс санын алған екі кандидат қатысады. Дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың немесе таңдаушылардың неғырлым көбірек дауыс санын
алған кандидат сайланды деп есептеледі.
2-тарау. ПАРЛАМЕНТТІҢ ҚҰЗЫРЕТТЕРІ
2.1 Парламент Палаталарының бірлескен мәселелері
Конституция Парламенттің тұтас құзыретін, Сенаттың ерекше құзыретін
және Мәжілістің ерекше құзыретін белгілейді. Бұл арада, тұтас алғанда
Палаталардың бірлесіп шешетін мәселелерді қарастырайық.
Парламент Палаталарының 1996 жылғы 20 мамырдағы бірлескен отырсында
қабылданған Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті Палаталардың
бірлескен отырысын өткізудің шарты мен тәртібін, Сенат және Мәжіліс
регламенттерімен реттелмеген мәселелерді қарау кезінде олардың өзара қарым-
қатынасының, Палаталардың бірлескен органдарын қалыптастыру және оның
қызметін ұйымдастыру механизмін белгілейді 7.
Қазақстан Республикасының Парламенті өз жұмысын сессиялық тәртіппен
жүзеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардың, Палаталар Бюроларының,
тұрақты комитеттердің және Палаталардың бірлескен комиссияларының бірлескен
және жеке отырыстарынан тұрады. Жаңа сайланған Парламенттің бірінші
сессиясын сайлаудың қорытындысы жарияланып, әр Палатада депутаттардың кем
дегенде үштен екісі сайланғаннан кейін әрі кеткенде отыз күннің ішінде
Президент шақырады. Парламент сессиясы Сенат пен Мәжілістің бірлескен
отырысымен ашылады және жабылады.
Парламенттің кезекті және кезектен тыс сесссиялары болады.
Парламенттің кезекті сессиясын Мәжілістің Төрағасы шақырады және жабады
және жылына бір рет - қыркүйек айының бірінші жұмыс күнінен маусым айының
соңғы жұмыс күніне дейін өткізеді. Парламенттің сессиялары арасында
Президенттің:
1) өзінің жеке бастамасы бойынша;
2) Палата Төрағаларының ұсыныстары бойынша;
3) Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде
үштен бірінің ұсынысы бойынша Палаталардың кезектен тыс
бірлескен отырысын шақыруы мүмкін.
Палаталардың кезектен тыс бірлескен отырысы Президент белгілеген
мерзім мен тәртіпте өткізіледі. Кезектен тыс бірлескен отырысты өткізу
туралы ұсынысты енгізе отырып, Палаталардың Төрағалары және депутаттар оны
өткізуге себепші болған мәселенің басын ашады.
Палаталардың бірлескен отырысы әр Палатадан депутаттардың жалпы
санының кем дегенде үштен екісі қатысқан жағдайда құқылы болып есептеледі.
Палаталардың бірлескен отырысы ашық өткізіледі. Регламент отырыстардың
жабық өткізілу мүмкіндігін де қарастырған. Егер бұған қатысушы
депутаттардың жартысынан көбі дауыс берсе, Президент пен депутаттардың
ұсынысы бойынша жабық отырыс өткізілуі мүмкін. Кейбір лауазымды адамдар
жабық отырысқа да, ашық отырысқа да қатысып сөз сөйлеу алады. Оған
Президент, Премъер-Министр, Үісімет мүшелері, Ұлттық Банктің Төрағасы, Бас
прокурор, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасы, Мемлекеттік хатшы,
Президент Әкімшілігінің басшысы жатады 8.
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында
қаралатын мәселелер Қазақстан Республикасының
Конституциясында белгіленген. Ол мемлекет өміріндегі ерекше маңызды
мәселелер. Мәселелер қос Палата депутаттарының бірлескен отырысында
талқыланады, бірақ талқыланған мәселелер бойынша дауыс Палаталарда
жеке-жеке беріледі. Сөйтіп екі Палатаның да дербестігі сақталады, бір
Палатаның екінші Палатаға қысым көрсету мүмкіндігі жойылады. Екі палатаның
да депутаттары бұған дауыс берсе шешім қабылданған болып есептеледі.
Палаталардың бірлескен отырыстарында мынадай мәселелер қаралады:
1. Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасы .
Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізуді тек Президент қана
ұсынады. Президент ұсынысының Парламентте қаралу тәртібін Президенттің өзі
бегілейді. Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі
мәселе кем дегенде екі рет оқылымнан өткізілуі қажет. Мұндай тәртіп
өзгерістер мен толықтыруларды талқылаудың негіздігілігін қамтамасыз ету,
конституциялық қағидалардың тұрақтылығының бұзылуына жол бермеу үшін
Парламент Регламентімен белгіленеді.
Бірінші оқылым кезінде сөз бастамашыға немесе оның өкіліне беріледі.
Содан соң депутаттар сөйлей алады. Бірінші оқылымда Конституцияға
енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасы тұжырымдамалық тұрғыда
талқыланады. Бұл енгізілген жобаны теориялық жағынан жан-жақты негіздеу
қажет, оның стратегиялық маңызын дәлелдеу деген сөз. Бірінші оқылымның
нәтижесі бойынша Палаталардың бірлескен отырысы жобаны мақұлдау және оны
екінші оқылуына әзірлеу немесе оны қабылдамай тастау туралы қаулы
қабылдайды.
Екінші оқылымнан кейін әр Палата жоба бойынша дауыс береді. Егер әр
Палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде төрттен үші дауыс берсе,
онда өзгертулер мен толықтырулар қабылданған болып есептеледі. Егер мұндай
дауыс жиналмаса, Президенттің Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу жөніндегі ұсынысы қабылданбай қалған болып есептеледі.
Алайда, Конституцияда да, Президенттің Парламент туралы Жарлығында да,
Парламенттің Регламентінде де Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу актісінің нысаны аталмаған. Парламент Регламентінде Палаталардың жәй
"Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды қабылдайтыны" туралы айтылған.
Мәжіліс Регламентінде басқашалау жазылған: Парламент шешімі Конституция
белгілеген тәртіп бойынша қабылданады. Конституцияда Парламенттің заң
актілерін заңдар, Парламент каулылары, Сенат пен Мәжіліс қаулылары
нысанында қабылдайтыны айтылады.
2.Парламент конституциялық заңдар қабылдайды, оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізеді. Қазақ КСР-ның (КСРО-ның) заң практикасында заңдарды
конституциялық және жай зандар деп бөлу болған жоқ 9.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы "конституциялық
заң" деген атауды қабылдап, оған белгілі бір сипат берді. Ол мынадан
көрінеді, біріншіден, Конституция конституциялық заңдардың Конституцияға
өзгерістер мен толықтырулар енгізбейтінігін айқын белгіледі; екіншіден,
бұрын да айтылғандай, Конституция мен конституциялық заңдарға өзгерістер
мен толықтырулар еңгізудің рәсімдік белгілерін нақтылады.
Конституциялық заңның жобасы, сондай-ақ енгізілетін өзгерістер мен
толықтырулардың жобасын түзген кезде Мәжілістің Төрағасы Парламент
Палаталарының бірлескен отырысын шақырады. Отырыста заң жобасын қарау
мерзімі белгіленеді және заң жобасы онымен жұмыс істеу үшін Сенат пен
Мәжіліске жіберіледі. Мерзімі өткеннен кейін Мәжіліс Төрағасы Парламент
Палаталарының бірлескен отырысын шақырады. Осы отырыста заң жобасының
бастамашысы немесе оның өкілі сөз сөйлейді. Сондан соң әр Палатадан қосымша
баяндамашы сөз алады және жоба талқыланады. Конституциялық заңдардың,
сондай-ақ оған енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасы бойынша
кем дегенде екі реттен оқылым өткізіледі. Бірінші оқылымда конституциялық
заңның, сондай-ақ оған енгізілетін толықтырулар мен өзгерістердің жобасы
тұжырымдық талқылаудан өтеді. Бұл конституциялық заңның конституциялық
қатынастарды реттейтін, жәй заңдарға қарағанда жоғары күші бар акт ретінде
оған үлкен маңыз берілетіндігін көрсетеді. Заң жобасы бірінші оқылымда
мақұлданған жағдайда парапарлық жолмен әр Палата депутаттарынан бірлескен
комиссия құрылады. Комиссия жұмысының қорытындысымен екінші оқылым
өткізіледі. Егер әр Палатадан депутаттардың кем дегенде үштен екісі оған
дауыс берсе конституциялық заң қабылданған болып есептеледі. Демек,
конституциялық заң Парламенттің қос Палатасының бірлескен отырысында
қабылданды.
3.Парламент Палаталардың бірлескен отырысында республикалық бюджет,
Үкіметтің және республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі Есеп
комитетінің есептері бекітіледі. Бюджет пен есеп алдымен Мәжілісте, содан
соң Сенатта талқыланады. Республикалық бюджеттің Үкімет енгізген жобасы
қабылданбаған жағдайда Премъер-Министр Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға
құқылы.
4.Парламент Палаталардың бірлескен отырысында Президенттің қабыдданған
заңға наразылығы талқыланады. Егер Президенттің наразылығы бір айдың ішінде
қаралмаса наразылық қабылданған болып есептеледі. Наразылық алдыменен
Мәжілісте
талқыланады, содан кейін қорытындысымен бірге Сенатқа жіберіледі. Содан соң
олар Палаталардың бірлескен отырысында қарайды. Егер әр Палатадан
депутаттардың жалпы санының үштен екісі көпшілік дауысымен Парламент олар
тұтас заң бойынша немесе оның жекелеген баптары бойынша бұрын қабылдаған
шешімдерін дәлелдеп шықса, онда Президент қарсылығы еңсерілген болып
есептеледі. Осы жағдайда Президент заңға жеті күн мерзім ішінде қол қояды.
Егер дауыс беру арқылы Парламент Президент наразылығын еңсере алмаса, онда
заң қабылданбаған деп, не заң Президент ұсынған редакцияда қабылданған деп
есептеледі.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке Парламенттік заң
шығару өкілеттігін беру туралы бастамашы болу құқығын береді. Президенттің
бастамасы Парламент Палаталарының бірлескен отырысында қаралады. Парламент
әр Палатадан депутаттардың жалпы санының үштен екісінің дауыс беруімен оған
заң шығару өкілеттігін беруге құқылы. Президентке заң шығару өкілеттігі бір
жылдан аспайтын мерзімге беріле алады.
Конституция заң шығару өкілеттігі берілген Президентке шектеу
белгілемейді. Бұл Президентке Парламенттің Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізуден басқа барлық мәселелер бойынша заң шығару
өкілеттігін берілгенін білдіреді.
Президентке заң шығару өкілеттігін беру туралы мәселе Парламент
Палаталарының бірлескен отырысында шешілетіндіктен, Президентке
конституциялық заң, сондай-ақ жәй заң шығару жөніндегі өкілеттік те берілуі
мүмкін.
б. Қос Палатаның бірлескен отырысында Премъер-Министр мен Ұлттық Банктің
Төрағасы тағайындауға келісім беру туралы мәселе қаралады. Осы мәселе
бойынша Президент жазбаша ұсыныспен Парламентке жүгінеді. Келісім беру
рәсімі Парламент Регламентімен қарастырылады және мәселе егжей-тегжейді
талқыланады. Премъер-Министрлікке кандидатқа, сондай-ақ Президентке (оның
өкіліне) депутаттар сұрақ қоюға құқылы. Депутаттардың ұсынылған
кандидатураны қолдауға да оған қарсы болуға да құқығы бар. Депутат осы
мәселе бойынша жарыссөзге шықпай қоюға да құқылы. Парламент Президент
ұсынған кандидатураға келісім бермей қойса, Президенттің екінші қайтара
ұсыныс енгізуге құқығы бар. Президент кандидаттыққа жаңа адамды да ұсына
алады.
Қызметке тағайындауға келісім беру туралы шешімді Парламент әр Палата
депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен кдбылдайды. Парламент дауыс
берудің басқа тәртібін қабылдауы да мүмкін. Егер Парламент Президент
ұсынған кандидатураны қабылдамай қойса, онда қабылдамай қоюдың себептерін
кеңінен дәлелдеген шешім шығарады.
7. Конституцияға сәйкес Палаталардың бірлескен отырысында Үкіметтің
Бағдарламасы қаралады. Премъер-Министр өзін Президент тағайындауынан
кейінгі бір айдың ішінде Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы
баяндамасын ұсынады 10. Баяндаманы депутаттар талқылайды. Депутаттар
Бағдарламаны мақұлдауы да, қабылдамай тастауы да мүмкін. Егер Бағдарлама
кабылданбай қалса, Премъер-Министр екі айдың ішінде Бағдарлама туралы
екінші мәрте баяндамасын ұсынады. Үкімет бағдарламасы Әр Палатадан
депутаттардың жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен қайтара
қабылданбай тасталуы мүмкін. Үкімет Бағдарламасының қайтара қабылданбай
тасталуы Конституцияға сәйкес "Үкіметке сенімсіздік
көрсетілгенін" білдіреді. Осы мәселе бойынша Парламенттің қаулысы
қабылданады. Мұны Үкіметке сенімсіздік білдірудің қосымша көрінісі деп
түсінген жөн. Мұндай жағдайда Үкімет орнынан алынады.
Республика Конституциясы Үкіметке тура сенім білдірмеу жағдайын да
қарастырады. Парламент: 1) егер Премъер-Министр Үкімет енгізген заң
жобасының қабылданбауына байланысты Үкіметке сенім туралы мәселе қойса,
егер сенімсіздік вотумы туралы ұсыныс әр Палатадан депутаттардың жалпы
санының үштен екі даусын жинай алмаса, заң жобасы дауыс берусіз-ақ
қабылданған болып есептеледі, алайда, Үкімет мұндай құқықты жылына екі
реттен артық пайдалана алмайды; 2) егер Үкіметке сенім туралы мәселе
Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бірінің бастамасы
бойынша қойылса Үкіметке сенімсіздік вотумын білдіру туралы шешім қабылдай
алады.
8. Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің республикалық
референдум тағайындау туралы бастама көтеру құқығын қарастырған. Бастама
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палатадан депутаттардың
жалпы санының жәй көпшілік даусымен білдіріледі және қаулымен рәсімделіп,
Президентке жіберіледі. Парламентің бастамасы Президент үшін міндетті болып
есептелмейді, ол мәселені жеке өзі шешеді, бастаманы қолдауы да, қабылдамай
тастауы да мүмкін. Конституцияда республикалық референдум өткізу туралы
Парламентің бастамасын қолдайтындай бір ғана жағдай көрсетілген: ол-
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Бұл Парламент
референдум өткізуге болатын басқа мәселелер бойынша Парламент республикалық
референдум өткізу туралы бастама көтере алмайды деген сөз емес.
Егер Президент Парламенттің республикалық референдум өткізу туралы
бастамасын қабылдамай тастаса, бұл мәселе Парламентте қаралмайды, Парламент
Президенттің қабылдаған бұрынғы шешімінен кейін кем дегенде екі жылдан соң
осы мәселе бойынша референдум өткізу туралы Президентке қайтара жүгіне
алады.
9. Парламенттің қос Палатасының бірлескен отырысында
Республиканың Конституциялық Кеңесінің конституциялық
заңдылықтың жәй-күйі туралы жыл сайынғы жолдауы
тыңдалады. Конституциялық зандылық - Қазақстан
Республикасының Конституциясы үшін де, Конституция теориясы үшін де жаңа
ұғым. Заңдылықтың барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдардың қоғамдық бірлестіктердің және азаматтардың заңды сақтауы ретінде
қабылданған жалпы ұғымға сүйене отырып, конституциялық заңдылыкқа анықтама
беруге болады. Мұндай жағдайда конституциялық заңдылық - барлық мемлекеттік
органдар мен ұйымдардың, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктер мен
азаматтардың конституциялық нормаларды бәрі бірдей қатаң сақтауы деп
ұғынған жөн.
2.2 Парламент Мәжілістің ерекше қарауына жататын мәселелер
Парламент Мәжілісі өзі дербес мынадай мәселелерді қарай алады:
1. Заң жобаларын қарауға қабылдау және қарау. Конституцияның осы кағидасы
мен Конституцияның Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелерді
әуелі Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы заң
қабылдайды делінетін 54-бабының арасында қайшылық бар сияқты
көрінуі мүмкін. Аталған жағдайда қайшылықган гөрі, заң техникасының
олқылығы орын алған.
Іс жүзінде Конституцияның 56-бабында заң шығарушы заң жобасы тек
Мәжілісте берілуі мүмкін, оны тек Мәжіліс қана қарауға құқылы деп айтқысы
келген. Бұл ой логикалық жағынан Конституцияның 54-бабынан туындайды. Онда
заң туралы мәселе алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта қаралады деп анық
айтылған. Демек, заң қабылдау емес, заң жобаларын қарауға қабылдау және
қарау Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Мәжілісте қабылданған заң, әлі
қабылданған заң деп есептелмейді.
2. Республика Парламенті қабылданған заңға Президенттің наразылығы
бойынша ұсыныстар әзірлеу Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Мәжіліс
комитеттері Президент наразылығын зерделейді және өзінің қорытындысын
Мәжілістің қарауына береді. Қорытынды Президент өкілінің қатысуымен
әзірленеді. Мәжіліс қорытындыны, Президенттің наразылығы мен заңның өзін
қарайды және шешім шығарады. Аталған мәселе бойынша Мәжіліс депутаттарының
жалпы санының төрттен үшінің көпшілік дауысымен қабылданған Мәжіліс шешімі,
басқа материалдармен қоса зерделеу үшін Сенатқа жіберіледі, сондай-ақ бұрын
да айтылғандай Палаталардың бірлескен отырыстарының қарауына жіберіледі.
Іс жүзінде аталған мәселені қарау да Мәжілістің ерекше қарауына
жатпайды, өйткені ол қос Палатаның бірлескен отырысында ғана түпкілікті
шешіледі.
З. Президенттің ұсынысы бойынша республикалық Орталық сайлау
комиссиясының Төрағасын, оның орынбасарларын, хатшысы мен
мүшелерін қызметке сайлау және қызметінен босату Мәжілістің ерекше
қарауына жатады.
Президент аталған тұлғалар бойынша Парламентке жазбаша ұсыныс
енгізеді. Ол комитеттерде қаралып, олар Мәжіліске өз қорытындыларын береді.
Мәжілісте Президент немесе ол өкілдік берген лауазымды тұлға әр кандидатты
жеке-жеке ұсынып сөз сөйлейді. Ұсынылған кандидаттар бойынша талдау мен
дауыс беру әр кандидатқа жеке-жеке жүргізіледі. Мәжіліс депутаттарының
жалпы санының жартысынан астаманың даусын жинаған кандидат сайланған болып
есептеледі. Жоғарыда аталған лауазымға ұсынылған кандидат өтпей қалса
Президент Палатаға жаңа кандидат ұсынады.
Орталық комиссиясының Төрағасын, Төрағаның орынбасарларын, хатшысы мен
мүшелерін қызметінен босату рәсімі қызметке тағайындау рәсімімен бірдей
жүргізіледі.
4. Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау және оның кезектен
сайлауын белгілеу Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Кезекті сайлау
тамыздың бірінші жексенбісінен кешіктірілмей хабарланып, желтоқсан айының
бірінші жексенбісінде жеті жылда бір рет өткізіледі. Президенттің кезектен
тыс сайлауы Президент қызметінен босаған немесе қызметінен кетірілген
күннен кейінгі екі айлық мерзімнен кешіктірілмей өткізіледі.
5.Екі депутатты Әділет біліктілік алқасының құрамына екі жылға жіберу
Мәжілістің жалпы отырысында ашық дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.
Депутаттар Әділет біліктілік алкдсындағы жұмысты палата комитеттеріндегі
қызметін үзбей жүргізеді.
6. Республика Президентіне мемлекетке опасыздық жасады деп айып тағу
Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Айыптауға тергеуді Сенат жүргізеді және
нәтижесі қос Палатаның бірлескен отырысының қарауына беріледі. Тиісінше,
Мәжіліс айып таққанмен, іс жүзінде бұл мәселені тұпкілікті шешпейді.
Жобасы Мәжіліс арқылы өткен заңды Парламент қабылдайды. Мәжіліс заң
жобаларын қарауға қабылдайды және қарайды. Бұл мәселені Мәжіліс регламенті
егжей-тегжейлі қарайды 11. Мәжілістің заң шығару қызметі депутаттарға
және Үкіметке берілген заң шығару кұқығын жүзеге асырудан басталады.
Заң шығару бастамасы арнайы принциптермен ерекшеленеді.
1. Заң шығаруға бастамашы барлық субъектілердің теңдік принципі. Ол заң
шығарушылық қызметке жатқызылған кез келген мәселе бойынша заң жобасын
енгізуге барлық субъектілердің де құқылы екендігін білдіреді.
Субъектілердің теңдігі заң жобаларының оны ұсынушылардың жоғары
тұратындығына орай емес, кезектілік тәртібіне орай қаралытындағынан
көрінеді. Мұндай тәртіпті сақтамау заң шығару бастамасы құқығын бұзу болып
табылады.
2. 3аң шығару бастамасы құқығын жүзеге асыруда кедергінің болмау
принципі. Субъект заң шығару бастамасы құқығын кез келген уақытта, ешкіммен
келіспей-ақ өз қалауымен жүзеге асыра алады. Парламенттің заң шығарушылық
қызметін жоспарлау бұған кедергі келтірмеуі тиіс.
3. Заң шығару бастамасы құқығын оны иеленуші субъектілердің өзі жүзеге
асыруы тиіс. Депутаттың орнына ешкім де заң жобасын енгізе алмайды. Үкімет
заң жобаларын тек өз атынан ғана енгізеді.
4. Заң шығару бастамасы құқығының субъектісі енгізген заң жобасы Палатада
қабылданып, қаралады. Парламент өз шешімін заң шығаруға бастамашы
субъектісінің еркімен байланыстырмайды. Заң жобасын енгізу арқылы заң
шығаруға бастамашы субъектісінің құқығы жүзеге асырылады. Заң жобасының
одан кейінгі тақдырын Парламент, оның Палаталары шешеді 12.
Заң шығару бастамасы құқығы мынадай:
а) жаңа заң жобаларын енгізу; б)қолданып жүрген заңдарға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу және олардың күшін жою туралы заң жобаларын ұсыну; в)
заңдарды қолданысқа қосу мәселелері бойынша Парламенттің нормативтік қаулы
жобаларын енгізу нысанында жүзеге асырады.
Мемлекеттік органдар (Үкіметтен басқа) азаматтар (Парламент
депутаттарынан басқа), қоғамдық бірлестіктер заң шығару бастамасы құқығына
ие бола алмайды. Алайда, олар заң жобаларын әзірлеп, оны депутаттар мен
Үкімет арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ.
1-тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығару қызметін
жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган.
1.1 Парламенттің мәртебесі, кұрамы және құрылуы.
Негізгі бөлім
2-тарау. Парламенттің құзыреттері.
Парламент Палаталарының бірлескен мәселелері.
2. Парламент Мәжілісінің ерекше қарауына жататын мәселелер
Парламент Мәжілісі мен Сенатының жеке қарауына жататын мәселелер
Парламент Сенатының ерекше өкілеттігі.
3-тарау. Парламент депутаттарының мәртебесі
3.1. Парламент депутатының өкілеттігі.
Депутаттық әдеп ережесі.
Парламент депутаттарының заңдық жауапкершілігі.
ҚОРЫТЫНДЫ.
СІЛТЕМЕЛЕР.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
"Парламентаризм - демократияның негізгі бөлігі" 1. ТМД
мемлекеттерінде парламентаризмнің орналуы өте күрделі процесс бодды. 90-
жылдардың басында ТМД-ға мүше мемлекеттерде парламенттік және президенттік
биліктердің қақтығысы байқалды. Кейбір жағдайларда бұл ашық соқтығыстарға
әкеп соқтырды. Әрине бұл дағдарыстарды шешу үшін тек қана конституциялық
жағдай жасап ған қоймай, олардың пайда болу себептерін жою керек еді.
Ал енді ғана егемендігі мен тәуелсіздігін алған жас Қазақстан үшін бұл
органның маңызы өте зор, себебі Парламент мемлекеттік биліктің маңызды
тармағы-заң шығару билігін- жүзеге асырады. Егер мемлекеттік биліктің бұл
тармағы өз қызметін дұрыс әрі сапалы жүзеге асыра алмаса мемлекетімізде
авторитарлық немесе одан да сорақысы тоталитарлық саяси режим орналуы
мүмкін.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған "бір
буынды" өкілетті органның орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары орган ретінде
1937 жылғы КСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978 жылғы
Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы ретінде
таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көрсетілген
респулика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды. Басқаша
айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық
мәселелерді шешуге құқылы болды. Жоғары өкілді органның бірынғай билігінің
мәні, міне осында. Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей болмады,
өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғары өкілді
органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу
принциптерін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм
құруға қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Жоғарғы Кеңесті республиканың бірден бір заң шығарушы және
өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске
кең өкілеттік бергендігі сондай, мемлекеттік билікті бөлісу
принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен бірге
тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйтіп,
1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты
құқықгық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы
Кеңес, әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа ұлттық
қүқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12-шақырылған
Қазақстан Республика Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда,
Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда
парламенттік республика орныққан жоқ. Н.Ә.Назарбаевтың
пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда "...парламентаризмнің
дәстүрі мен мәдениеті, көп партиялылықтың дамыған жүйесі
болмады және, ең бастысы, мұның бәрі халықтың қалың көпшілігінің санасы
қабылдамады. Бүгінгі таңда бізде ол жоқ" 2. Бұл үшін уақыт керек.
Президенттік басқару жүйесі ел басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып
шығуы мүмкін.
Қазақстан Респбликасының 1995 жылғы Конституциясы
Парламентті заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде
сипаттайды. Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары орган ретінде де,
өкілді демократия органы ретінде де өмірге келді. Халыққа тікелей ғана
емес, Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіруге мүкіндік туды.
1-тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ-ЗАҢ ШЫҒАРУ ҚЫЗМЕТІН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ЕҢ ЖОҒАРЫ ӨКІЛДІ ОРГАН
1.2 Парламенттің мәртебесі, құрамы және құрылуы
Биліктің әлеуметтік мазмұны - бұл жауапкерлішік. Бұл, әдетте,
міндеттемені бұзудың немесе борышын орындамаудың нәтижесі ретінде белгілі
бір салдарлардың пайда болуын білдіреді (мысалы, өз міндеттімелерін дұрыс
жүзеге асырмағаны үшін парламент үкіметке сенімсіздік вотумын білдіреді,
сол себепті үкімет демалысқа кетуі мүмкін). Биліктің әлеуметтік мазмұны
сонда, билік қоғамдық арнауын ақтайды, ал ол құратын органдардың қызметі
қоғамдық мүдделерге сай келеді.
Биліктің саяси мазмүны мүнадай функциялары арқылы ашылады:
әлеуметтік топтардың, діни конфессиялардың, еңбек
колективтерінің және басқа да ұйымдардың, бірлестіктердің мүдделерін
келістіру;
жеке топтарды, ұлттық общиналарды, қоғамдық және мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын табу және интеграциялау;
басқару аппаратын құру, соның ішінде мемлекеттік
органдарды құру.
Биліктің саяси функциялары көп жағдайда оның ұйымдастырылуын және белгілі
тәртіпке келтірілген қызметін сипаттайды.
Биліктің экономикалық мазмүны - бұл меншік, жеке тұлғаның, халықтың
және мемлекеттің қаржылық және басқа да ресурстық мүмкіндіктері.
Материалдық және рухани құндылықтарға ие адам экономикалық билікке де ие
болады. Биліктің экономикалық күші оның қоғамдық байлықтарында және ол
еңбектің, шаруашылық қызметінің еркіндігі негізінде құрылады.
Биліктің құқықтық мазмұны орындауға міндетті заңды нормативтік
актілерді қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Биліктің құқықтық мазмұны
мемлекеттік билік нысанын қабылдаған кезде көрінеді.
Биліктің мазмұны мен мәнін сипаттау үшін оның нысандары мен түрлерінің
маңызы өте зор. Билік әртүрлі нысандарда жүзеге асырылады. Мысалы жалпы
халық билігі - бұл бұқаралық билік, мемлекет билігі - саяси, ал жергілікті
аумақтық бірліктің билігі - жергілікті билік.
Биліктік құзыреттің көпшілігін халық тікелей өзі емес, мемлекет және
оның органдары арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттік билік - саяси сипаттамаға
ие билік; барлық қоғамның мүдделерін білдіреді; мәжбүрлеуге
сүйенеді, заң қабылдаумен байланысты; тәуелсіздікке ие және
мемлекеттің бұкіл аумағында міндетті күші бар.
Қоғамдық - саяси практикада мемлекеттік билік үш негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
зандарды даярлау және қабылдау (заң шығару функциясы);
заңдарды орындау (атқару функциясы);
3. белгіленген процессуалдық нормаларға сәйкес нақты зандық
істерді шешу арқылы зандарды тікелей қолдану (сот төрелігі
функциясы).
Аталған функцияларға байланысты мемлекеттің барлық органдары заң шығару,
атқару және сот билігіне бөлінеді.
Биліктің әлеуметтік мазмүны - бұл жауапкерлішік. Бұл, әдетте,
міндеттемені бұзудың немесе борышын орындамаудың нәтижесі ретінде белгілі
бір салдарлардың пайда болуын білдіреді (мысалы, өз міндеттімелерін дұрыс
жүзеге асырмағаны үшін парламент үкіметке сенімсіздік вотумын білдіреді,
сол себепті үкімет демалысқа кетуі мүмкін). Биліктің әлеуметтік мазмұны
сонда, билік қоғамдық арнауын ақтайды, ал ол құратын органдардың қызметі
қоғамдық мүдделерге сай келеді.
Биліктің саяси мазмұны мұнадай функциялары арқылы ашылады:
4. әлеуметтік топтардың, діни конфессиялардың,
еңбек
колективтерінің және басқа да ұйымдардың, бірлестіктердің мүдделерін
келістіру;
5. жеке топтарды, ұлттық общиналарды, қоғамдық және
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын табу және интеграциялау;
6. басқару аппаратын құру, соның ішінде мемлекеттік
органдарды құру.
Биліктің саяси функциялары көп жағдайда оның ұйымдастырылуын және белгілі
тәртіпке келтірілген қызметін сипаттайды.
Биліктің экономикалық мазмұны - бұл меншік, жеке тұлғаның, халықтың
және мемлекеттің қаржылық және басқа да ресурстық мүмкіндіктері.
Материалдық және рухани құндылықтарға ие адам экономикалық билікке де ие
болады. Биліктің экономикалық күші оның қоғамдық байлықтарында және ол
еңбектің, шаруашылық қызметінің еркіндігі негізінде құрылады.
Биліктің құқықтық мазмұны орындауға міндетті занды нормативтік
актілерді қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Биліктің құқықтық мазмұны
мемлекеттік билік нысанын қабылдаған кезде көрінеді.
Биліктің мазмүны мен мәнін сипаттау үшін оның нысандары мен түрлерінің
маңызы өте зор. Билік әртүрлі нысандарда жүзеге асырылады. Мысалы жалпы
халық билігі - бұл бұқаралық билік, мемлекет билігі - саяси, ал жергілікті
аумақтық бірліктің билігі - жергілікті билік.
Биліктік құзыреттің көпшілігін халық
тікелей өзі емес, мемлекет және оның органдары арқылы жүзеге асырады.
Мемлекеттік билік - саяси сипаттамаға ие билік; барлық қоғамның мүдделерін
білдіреді; мәжбүрлеуге сүйенеді, заң қабылдаумен байланысты; тәуелсіздікке
ие және мемлекеттің бүкіл аумағында мүндетті күші бар.
Қоғамдық - саяси практикада мемлекеттік билік үш негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
1. зандарды даярлау және қабылдау (заң шығару функциясы);
2. заңдарды орындау (атқару функциясы);
3. белгіленген процессуалдық нормаларға сәйкес нақгы зандық
істерді шешу арқылы заңдарды тікелей қолдану (сот төрелігі
функциясы).
Аталған функцияларға байланысты мемлекеттің барлық органдары
заң шығару, атқару және сот билігіне бөлінеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабына сәйкес Парламент -
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары
өкілді орган.
Парламент заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган болып табылады.
Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының
Жоғарғы Кеңестің бірден бір заң шығарушы орган ретіндегі сипаттамасынан
ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
Парламент бірден бір заң шығарушы орган болып есептелмейді. Себебі
Конституцияда көзделген жағдайларда Президент заң шығару қызметін
атқара алады. Сонымен бірге Президенттің заң шығарушылық қызметінің
өкілеттік берілген және тәуелділік сипатта болатындығын да атап айтқан жөн.
Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана Президент заң
қабылдай алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл қабылдай алмайтындай
болса, Президент заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі жағдайдың
екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі уақытша сипатта болады.
Парламент тұрақты жұмыс істейтін заң шығару органы болып табылады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент Республиканың
бюджетін және оның орындалуы жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді,
бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді. Парламент Үкіметтің
бағдарламасын мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне
сенімсіздік білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті 3.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламент құрамын анықтай келе
алдымен Сенатты, содан кейін Мәжілісті атайды. Бұл Конституция Сенатты
жоғарғы Палата, Мәжілісті төменгі Палата деп танитынын білдіреді ме?
Конституцияда мұндай ұғым пайдаланылмағанымен, іс жүзінде былайынша да,
нақты да Сенат Жоғары Палатаның қызметін, ал Мәжіліс-төменгі Палатаның
қызметін атқарады. Айталық Мәжіліс қабылдаған заң жобалары заң деп
аталмайды, заң жобасы күйінде қалады. Ол Сенат қабылдағаннан кейін заң
болады. Сонымен бірге Сенатты да жоғарғы Палата деп толық сеніммен
есептеуге болар ма екен. Мемлекет өмірінің көптеген аса маңызды мәселелері
Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырыстарында тепе-теңдік жағдайда қаралады
және шешіледі. Сондықтан Парламенттің Сенаты мен Мәжілісі дербес те,
бірлескен де өкілеттікке ие. Осыған орай үш Регламент: Сенаттың Регламенті,
Мәжілістің Регламенті және Парламенттің Регламенті қабылданған.
Парламенттің тұрақтылық негіздегі іс-әрекеті оның үзіліссіз жұмыс
істейтіндігін білдіреді. Парламенттің сессиясы қыркүйектің бірінші жұмыс
күнінен басталады және маусымның соңғы жұмыс күнінде аяқталады. Парламент
депутаттары Палата басшыларының рұқсатымен депутаттық міндетін атқарудан
бос уақытта Конституцияда көзделген өзге де ақылы қызметтермен шұғылдана
отырып, тек депутаттық қызметті ғана орындайды.
Сенат Сенатқа сайланған депутаттардан және Президент тағайындайтын
жеті депутаттан құрылады.
Сенаттың депутаттығына кандидаттарды ұсыну сайлау тағайындалған күннің
ертеңіне басталады және сайлау өткізілетін күннен бір ай бұрын аяқталады.
Сенаттың депутаттығына кандидаттарды ұсыну облыстық, қалалық (республикалық
маңызы бар қалаларының және Республика астанасының), аудандық және қалалық
мәслихаттарда және өзін-өзі ұсыну тәртібімен жүргізіледі.
Сенаттың депутаттағына кандидат болып мәслихаттардың депутаттары,
сондай-ақ тандаушылардың қолдауына ие болған кезде тиісті облысында,
республикалық маңызы бар қаласында немесе астанасында тұратын азаматтар
ұсына алады. Сенаттың депутаттылығына кандидатты ұсыну туралы шешім тиісті
мәслихат депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады.
Сенаттың депутаттығына кандидаттарды тиісінше облыстық, қалалық
( республикалық маңызы бар қаланың және астананың) сайлау комиссиялары
тіркейді.
Мәжіліске жетпіс жеті депутат сайланады. Алпыс жеті депутат бір
мандатты аумақтық сайлау округі бойынша сайланады. Бір мандатты аумақтық
сайлау округтері Республиканың әкімшілік - аумақтық бөлінісі және
сайлаушылардың саны шамамен бірдейлігі ескеріле отырып құрылады. Мәжіліске
депутаттар сайлау бойынша барлығы алпыс жеті сайлау округі құрылады. Он
депутат Мәжіліске бара - бар жүйе бойынша партиялық тізім негізінде
сайланатын болды. Бұл үшін біртұтас сайлау округі құрылады. Мәжілісте
көпшіліктің қолдауына ие болған, саяси көзқарасы кең айқындалған депутаттар
болады.
1999 жылдың 10-шы қазанында Парламент Мәжілісіне сайлаулар өткізілді.
Сайлаулар 67 сайлау округтерінде өткізідді. Мәжіліс депутаттығына кандидат
ретінде 566 адам тіркелді. 9 саяси партиялар тіркелді. Республика бойынша
сайлаушылар тізіміне 8.411.752 азамат тіркеліп, оның 62.56 проценті
сайлауға қатысты 4.
"Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы" 1998 жылғы 7 қазандағы Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес Сенаттың өкілеттік мерзімі алты жылға дейін, ал Мәжілістің өкілеттік
мерзімі - бес жылға дейін ұзартылды. Идея бойынша бұл Парламенттің
кәсібилігіне, мәні мен рөлінің артауына жәрдемдесуге тиіс 5.
Сайлау қүқығы белсенді және бәсең сайлау құқығына бөлінеді 6.
Мәжіліс депуттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы
негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжіліс
депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымының
өкілеттік мерзімі аяқталуға кемінде екі ай қалғанда өткізіледі.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру
жолымен сайланады. Сенаттың сайланатын депутаттарының жартысы әрбір үш жыл
сайын қайта сайланып отырады. Бұл орайда олардың кезекті сайлауы бұлардың
өкілеттік мерзімі аяқталуға кемінде екі ай қалғанда өткізіледі.
Парламент депутаттарының кезектен тыс сайлауы Парламент өкілеттігін
мерзімінен бұрын тоқтатқан кезден бастап екі ай ішінде өткізіледі.
Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл азаматы болған, отыз жасқа
толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті
облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының
аумағында кемінде үш жыл түрақты тұрған азаматы Сенат депутаты бола алады.
Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы Мәжіліс депутаты бола алады.
Бір мандатты аумақтық сайлау округі бойынша тиісінше облыстың,
республикалық маңызы бар қала мен республика астанасының барлық өкілді
органдары депутаттарының бірлескен отырысында дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың немесе тандаушылардың елу процентінен астамының даусын алған
кандидат сайланды деп есептеледі. Егер кандидаттардың бірден бірі аталған
дауыс санын ала алмаған жағдайда, қайтадан дауыс беру жүргізіледі, оған
неғұрлым көбірек дауыс санын алған екі кандидат қатысады. Дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың немесе таңдаушылардың неғырлым көбірек дауыс санын
алған кандидат сайланды деп есептеледі.
2-тарау. ПАРЛАМЕНТТІҢ ҚҰЗЫРЕТТЕРІ
2.1 Парламент Палаталарының бірлескен мәселелері
Конституция Парламенттің тұтас құзыретін, Сенаттың ерекше құзыретін
және Мәжілістің ерекше құзыретін белгілейді. Бұл арада, тұтас алғанда
Палаталардың бірлесіп шешетін мәселелерді қарастырайық.
Парламент Палаталарының 1996 жылғы 20 мамырдағы бірлескен отырсында
қабылданған Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті Палаталардың
бірлескен отырысын өткізудің шарты мен тәртібін, Сенат және Мәжіліс
регламенттерімен реттелмеген мәселелерді қарау кезінде олардың өзара қарым-
қатынасының, Палаталардың бірлескен органдарын қалыптастыру және оның
қызметін ұйымдастыру механизмін белгілейді 7.
Қазақстан Республикасының Парламенті өз жұмысын сессиялық тәртіппен
жүзеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардың, Палаталар Бюроларының,
тұрақты комитеттердің және Палаталардың бірлескен комиссияларының бірлескен
және жеке отырыстарынан тұрады. Жаңа сайланған Парламенттің бірінші
сессиясын сайлаудың қорытындысы жарияланып, әр Палатада депутаттардың кем
дегенде үштен екісі сайланғаннан кейін әрі кеткенде отыз күннің ішінде
Президент шақырады. Парламент сессиясы Сенат пен Мәжілістің бірлескен
отырысымен ашылады және жабылады.
Парламенттің кезекті және кезектен тыс сесссиялары болады.
Парламенттің кезекті сессиясын Мәжілістің Төрағасы шақырады және жабады
және жылына бір рет - қыркүйек айының бірінші жұмыс күнінен маусым айының
соңғы жұмыс күніне дейін өткізеді. Парламенттің сессиялары арасында
Президенттің:
1) өзінің жеке бастамасы бойынша;
2) Палата Төрағаларының ұсыныстары бойынша;
3) Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде
үштен бірінің ұсынысы бойынша Палаталардың кезектен тыс
бірлескен отырысын шақыруы мүмкін.
Палаталардың кезектен тыс бірлескен отырысы Президент белгілеген
мерзім мен тәртіпте өткізіледі. Кезектен тыс бірлескен отырысты өткізу
туралы ұсынысты енгізе отырып, Палаталардың Төрағалары және депутаттар оны
өткізуге себепші болған мәселенің басын ашады.
Палаталардың бірлескен отырысы әр Палатадан депутаттардың жалпы
санының кем дегенде үштен екісі қатысқан жағдайда құқылы болып есептеледі.
Палаталардың бірлескен отырысы ашық өткізіледі. Регламент отырыстардың
жабық өткізілу мүмкіндігін де қарастырған. Егер бұған қатысушы
депутаттардың жартысынан көбі дауыс берсе, Президент пен депутаттардың
ұсынысы бойынша жабық отырыс өткізілуі мүмкін. Кейбір лауазымды адамдар
жабық отырысқа да, ашық отырысқа да қатысып сөз сөйлеу алады. Оған
Президент, Премъер-Министр, Үісімет мүшелері, Ұлттық Банктің Төрағасы, Бас
прокурор, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасы, Мемлекеттік хатшы,
Президент Әкімшілігінің басшысы жатады 8.
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында
қаралатын мәселелер Қазақстан Республикасының
Конституциясында белгіленген. Ол мемлекет өміріндегі ерекше маңызды
мәселелер. Мәселелер қос Палата депутаттарының бірлескен отырысында
талқыланады, бірақ талқыланған мәселелер бойынша дауыс Палаталарда
жеке-жеке беріледі. Сөйтіп екі Палатаның да дербестігі сақталады, бір
Палатаның екінші Палатаға қысым көрсету мүмкіндігі жойылады. Екі палатаның
да депутаттары бұған дауыс берсе шешім қабылданған болып есептеледі.
Палаталардың бірлескен отырыстарында мынадай мәселелер қаралады:
1. Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасы .
Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізуді тек Президент қана
ұсынады. Президент ұсынысының Парламентте қаралу тәртібін Президенттің өзі
бегілейді. Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі
мәселе кем дегенде екі рет оқылымнан өткізілуі қажет. Мұндай тәртіп
өзгерістер мен толықтыруларды талқылаудың негіздігілігін қамтамасыз ету,
конституциялық қағидалардың тұрақтылығының бұзылуына жол бермеу үшін
Парламент Регламентімен белгіленеді.
Бірінші оқылым кезінде сөз бастамашыға немесе оның өкіліне беріледі.
Содан соң депутаттар сөйлей алады. Бірінші оқылымда Конституцияға
енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасы тұжырымдамалық тұрғыда
талқыланады. Бұл енгізілген жобаны теориялық жағынан жан-жақты негіздеу
қажет, оның стратегиялық маңызын дәлелдеу деген сөз. Бірінші оқылымның
нәтижесі бойынша Палаталардың бірлескен отырысы жобаны мақұлдау және оны
екінші оқылуына әзірлеу немесе оны қабылдамай тастау туралы қаулы
қабылдайды.
Екінші оқылымнан кейін әр Палата жоба бойынша дауыс береді. Егер әр
Палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде төрттен үші дауыс берсе,
онда өзгертулер мен толықтырулар қабылданған болып есептеледі. Егер мұндай
дауыс жиналмаса, Президенттің Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу жөніндегі ұсынысы қабылданбай қалған болып есептеледі.
Алайда, Конституцияда да, Президенттің Парламент туралы Жарлығында да,
Парламенттің Регламентінде де Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу актісінің нысаны аталмаған. Парламент Регламентінде Палаталардың жәй
"Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды қабылдайтыны" туралы айтылған.
Мәжіліс Регламентінде басқашалау жазылған: Парламент шешімі Конституция
белгілеген тәртіп бойынша қабылданады. Конституцияда Парламенттің заң
актілерін заңдар, Парламент каулылары, Сенат пен Мәжіліс қаулылары
нысанында қабылдайтыны айтылады.
2.Парламент конституциялық заңдар қабылдайды, оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізеді. Қазақ КСР-ның (КСРО-ның) заң практикасында заңдарды
конституциялық және жай зандар деп бөлу болған жоқ 9.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы "конституциялық
заң" деген атауды қабылдап, оған белгілі бір сипат берді. Ол мынадан
көрінеді, біріншіден, Конституция конституциялық заңдардың Конституцияға
өзгерістер мен толықтырулар енгізбейтінігін айқын белгіледі; екіншіден,
бұрын да айтылғандай, Конституция мен конституциялық заңдарға өзгерістер
мен толықтырулар еңгізудің рәсімдік белгілерін нақтылады.
Конституциялық заңның жобасы, сондай-ақ енгізілетін өзгерістер мен
толықтырулардың жобасын түзген кезде Мәжілістің Төрағасы Парламент
Палаталарының бірлескен отырысын шақырады. Отырыста заң жобасын қарау
мерзімі белгіленеді және заң жобасы онымен жұмыс істеу үшін Сенат пен
Мәжіліске жіберіледі. Мерзімі өткеннен кейін Мәжіліс Төрағасы Парламент
Палаталарының бірлескен отырысын шақырады. Осы отырыста заң жобасының
бастамашысы немесе оның өкілі сөз сөйлейді. Сондан соң әр Палатадан қосымша
баяндамашы сөз алады және жоба талқыланады. Конституциялық заңдардың,
сондай-ақ оған енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасы бойынша
кем дегенде екі реттен оқылым өткізіледі. Бірінші оқылымда конституциялық
заңның, сондай-ақ оған енгізілетін толықтырулар мен өзгерістердің жобасы
тұжырымдық талқылаудан өтеді. Бұл конституциялық заңның конституциялық
қатынастарды реттейтін, жәй заңдарға қарағанда жоғары күші бар акт ретінде
оған үлкен маңыз берілетіндігін көрсетеді. Заң жобасы бірінші оқылымда
мақұлданған жағдайда парапарлық жолмен әр Палата депутаттарынан бірлескен
комиссия құрылады. Комиссия жұмысының қорытындысымен екінші оқылым
өткізіледі. Егер әр Палатадан депутаттардың кем дегенде үштен екісі оған
дауыс берсе конституциялық заң қабылданған болып есептеледі. Демек,
конституциялық заң Парламенттің қос Палатасының бірлескен отырысында
қабылданды.
3.Парламент Палаталардың бірлескен отырысында республикалық бюджет,
Үкіметтің және республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі Есеп
комитетінің есептері бекітіледі. Бюджет пен есеп алдымен Мәжілісте, содан
соң Сенатта талқыланады. Республикалық бюджеттің Үкімет енгізген жобасы
қабылданбаған жағдайда Премъер-Министр Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға
құқылы.
4.Парламент Палаталардың бірлескен отырысында Президенттің қабыдданған
заңға наразылығы талқыланады. Егер Президенттің наразылығы бір айдың ішінде
қаралмаса наразылық қабылданған болып есептеледі. Наразылық алдыменен
Мәжілісте
талқыланады, содан кейін қорытындысымен бірге Сенатқа жіберіледі. Содан соң
олар Палаталардың бірлескен отырысында қарайды. Егер әр Палатадан
депутаттардың жалпы санының үштен екісі көпшілік дауысымен Парламент олар
тұтас заң бойынша немесе оның жекелеген баптары бойынша бұрын қабылдаған
шешімдерін дәлелдеп шықса, онда Президент қарсылығы еңсерілген болып
есептеледі. Осы жағдайда Президент заңға жеті күн мерзім ішінде қол қояды.
Егер дауыс беру арқылы Парламент Президент наразылығын еңсере алмаса, онда
заң қабылданбаған деп, не заң Президент ұсынған редакцияда қабылданған деп
есептеледі.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке Парламенттік заң
шығару өкілеттігін беру туралы бастамашы болу құқығын береді. Президенттің
бастамасы Парламент Палаталарының бірлескен отырысында қаралады. Парламент
әр Палатадан депутаттардың жалпы санының үштен екісінің дауыс беруімен оған
заң шығару өкілеттігін беруге құқылы. Президентке заң шығару өкілеттігі бір
жылдан аспайтын мерзімге беріле алады.
Конституция заң шығару өкілеттігі берілген Президентке шектеу
белгілемейді. Бұл Президентке Парламенттің Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізуден басқа барлық мәселелер бойынша заң шығару
өкілеттігін берілгенін білдіреді.
Президентке заң шығару өкілеттігін беру туралы мәселе Парламент
Палаталарының бірлескен отырысында шешілетіндіктен, Президентке
конституциялық заң, сондай-ақ жәй заң шығару жөніндегі өкілеттік те берілуі
мүмкін.
б. Қос Палатаның бірлескен отырысында Премъер-Министр мен Ұлттық Банктің
Төрағасы тағайындауға келісім беру туралы мәселе қаралады. Осы мәселе
бойынша Президент жазбаша ұсыныспен Парламентке жүгінеді. Келісім беру
рәсімі Парламент Регламентімен қарастырылады және мәселе егжей-тегжейді
талқыланады. Премъер-Министрлікке кандидатқа, сондай-ақ Президентке (оның
өкіліне) депутаттар сұрақ қоюға құқылы. Депутаттардың ұсынылған
кандидатураны қолдауға да оған қарсы болуға да құқығы бар. Депутат осы
мәселе бойынша жарыссөзге шықпай қоюға да құқылы. Парламент Президент
ұсынған кандидатураға келісім бермей қойса, Президенттің екінші қайтара
ұсыныс енгізуге құқығы бар. Президент кандидаттыққа жаңа адамды да ұсына
алады.
Қызметке тағайындауға келісім беру туралы шешімді Парламент әр Палата
депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен кдбылдайды. Парламент дауыс
берудің басқа тәртібін қабылдауы да мүмкін. Егер Парламент Президент
ұсынған кандидатураны қабылдамай қойса, онда қабылдамай қоюдың себептерін
кеңінен дәлелдеген шешім шығарады.
7. Конституцияға сәйкес Палаталардың бірлескен отырысында Үкіметтің
Бағдарламасы қаралады. Премъер-Министр өзін Президент тағайындауынан
кейінгі бір айдың ішінде Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы
баяндамасын ұсынады 10. Баяндаманы депутаттар талқылайды. Депутаттар
Бағдарламаны мақұлдауы да, қабылдамай тастауы да мүмкін. Егер Бағдарлама
кабылданбай қалса, Премъер-Министр екі айдың ішінде Бағдарлама туралы
екінші мәрте баяндамасын ұсынады. Үкімет бағдарламасы Әр Палатадан
депутаттардың жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен қайтара
қабылданбай тасталуы мүмкін. Үкімет Бағдарламасының қайтара қабылданбай
тасталуы Конституцияға сәйкес "Үкіметке сенімсіздік
көрсетілгенін" білдіреді. Осы мәселе бойынша Парламенттің қаулысы
қабылданады. Мұны Үкіметке сенімсіздік білдірудің қосымша көрінісі деп
түсінген жөн. Мұндай жағдайда Үкімет орнынан алынады.
Республика Конституциясы Үкіметке тура сенім білдірмеу жағдайын да
қарастырады. Парламент: 1) егер Премъер-Министр Үкімет енгізген заң
жобасының қабылданбауына байланысты Үкіметке сенім туралы мәселе қойса,
егер сенімсіздік вотумы туралы ұсыныс әр Палатадан депутаттардың жалпы
санының үштен екі даусын жинай алмаса, заң жобасы дауыс берусіз-ақ
қабылданған болып есептеледі, алайда, Үкімет мұндай құқықты жылына екі
реттен артық пайдалана алмайды; 2) егер Үкіметке сенім туралы мәселе
Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бірінің бастамасы
бойынша қойылса Үкіметке сенімсіздік вотумын білдіру туралы шешім қабылдай
алады.
8. Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің республикалық
референдум тағайындау туралы бастама көтеру құқығын қарастырған. Бастама
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палатадан депутаттардың
жалпы санының жәй көпшілік даусымен білдіріледі және қаулымен рәсімделіп,
Президентке жіберіледі. Парламентің бастамасы Президент үшін міндетті болып
есептелмейді, ол мәселені жеке өзі шешеді, бастаманы қолдауы да, қабылдамай
тастауы да мүмкін. Конституцияда республикалық референдум өткізу туралы
Парламентің бастамасын қолдайтындай бір ғана жағдай көрсетілген: ол-
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Бұл Парламент
референдум өткізуге болатын басқа мәселелер бойынша Парламент республикалық
референдум өткізу туралы бастама көтере алмайды деген сөз емес.
Егер Президент Парламенттің республикалық референдум өткізу туралы
бастамасын қабылдамай тастаса, бұл мәселе Парламентте қаралмайды, Парламент
Президенттің қабылдаған бұрынғы шешімінен кейін кем дегенде екі жылдан соң
осы мәселе бойынша референдум өткізу туралы Президентке қайтара жүгіне
алады.
9. Парламенттің қос Палатасының бірлескен отырысында
Республиканың Конституциялық Кеңесінің конституциялық
заңдылықтың жәй-күйі туралы жыл сайынғы жолдауы
тыңдалады. Конституциялық зандылық - Қазақстан
Республикасының Конституциясы үшін де, Конституция теориясы үшін де жаңа
ұғым. Заңдылықтың барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдардың қоғамдық бірлестіктердің және азаматтардың заңды сақтауы ретінде
қабылданған жалпы ұғымға сүйене отырып, конституциялық заңдылыкқа анықтама
беруге болады. Мұндай жағдайда конституциялық заңдылық - барлық мемлекеттік
органдар мен ұйымдардың, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктер мен
азаматтардың конституциялық нормаларды бәрі бірдей қатаң сақтауы деп
ұғынған жөн.
2.2 Парламент Мәжілістің ерекше қарауына жататын мәселелер
Парламент Мәжілісі өзі дербес мынадай мәселелерді қарай алады:
1. Заң жобаларын қарауға қабылдау және қарау. Конституцияның осы кағидасы
мен Конституцияның Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелерді
әуелі Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы заң
қабылдайды делінетін 54-бабының арасында қайшылық бар сияқты
көрінуі мүмкін. Аталған жағдайда қайшылықган гөрі, заң техникасының
олқылығы орын алған.
Іс жүзінде Конституцияның 56-бабында заң шығарушы заң жобасы тек
Мәжілісте берілуі мүмкін, оны тек Мәжіліс қана қарауға құқылы деп айтқысы
келген. Бұл ой логикалық жағынан Конституцияның 54-бабынан туындайды. Онда
заң туралы мәселе алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта қаралады деп анық
айтылған. Демек, заң қабылдау емес, заң жобаларын қарауға қабылдау және
қарау Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Мәжілісте қабылданған заң, әлі
қабылданған заң деп есептелмейді.
2. Республика Парламенті қабылданған заңға Президенттің наразылығы
бойынша ұсыныстар әзірлеу Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Мәжіліс
комитеттері Президент наразылығын зерделейді және өзінің қорытындысын
Мәжілістің қарауына береді. Қорытынды Президент өкілінің қатысуымен
әзірленеді. Мәжіліс қорытындыны, Президенттің наразылығы мен заңның өзін
қарайды және шешім шығарады. Аталған мәселе бойынша Мәжіліс депутаттарының
жалпы санының төрттен үшінің көпшілік дауысымен қабылданған Мәжіліс шешімі,
басқа материалдармен қоса зерделеу үшін Сенатқа жіберіледі, сондай-ақ бұрын
да айтылғандай Палаталардың бірлескен отырыстарының қарауына жіберіледі.
Іс жүзінде аталған мәселені қарау да Мәжілістің ерекше қарауына
жатпайды, өйткені ол қос Палатаның бірлескен отырысында ғана түпкілікті
шешіледі.
З. Президенттің ұсынысы бойынша республикалық Орталық сайлау
комиссиясының Төрағасын, оның орынбасарларын, хатшысы мен
мүшелерін қызметке сайлау және қызметінен босату Мәжілістің ерекше
қарауына жатады.
Президент аталған тұлғалар бойынша Парламентке жазбаша ұсыныс
енгізеді. Ол комитеттерде қаралып, олар Мәжіліске өз қорытындыларын береді.
Мәжілісте Президент немесе ол өкілдік берген лауазымды тұлға әр кандидатты
жеке-жеке ұсынып сөз сөйлейді. Ұсынылған кандидаттар бойынша талдау мен
дауыс беру әр кандидатқа жеке-жеке жүргізіледі. Мәжіліс депутаттарының
жалпы санының жартысынан астаманың даусын жинаған кандидат сайланған болып
есептеледі. Жоғарыда аталған лауазымға ұсынылған кандидат өтпей қалса
Президент Палатаға жаңа кандидат ұсынады.
Орталық комиссиясының Төрағасын, Төрағаның орынбасарларын, хатшысы мен
мүшелерін қызметінен босату рәсімі қызметке тағайындау рәсімімен бірдей
жүргізіледі.
4. Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау және оның кезектен
сайлауын белгілеу Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Кезекті сайлау
тамыздың бірінші жексенбісінен кешіктірілмей хабарланып, желтоқсан айының
бірінші жексенбісінде жеті жылда бір рет өткізіледі. Президенттің кезектен
тыс сайлауы Президент қызметінен босаған немесе қызметінен кетірілген
күннен кейінгі екі айлық мерзімнен кешіктірілмей өткізіледі.
5.Екі депутатты Әділет біліктілік алқасының құрамына екі жылға жіберу
Мәжілістің жалпы отырысында ашық дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.
Депутаттар Әділет біліктілік алкдсындағы жұмысты палата комитеттеріндегі
қызметін үзбей жүргізеді.
6. Республика Президентіне мемлекетке опасыздық жасады деп айып тағу
Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Айыптауға тергеуді Сенат жүргізеді және
нәтижесі қос Палатаның бірлескен отырысының қарауына беріледі. Тиісінше,
Мәжіліс айып таққанмен, іс жүзінде бұл мәселені тұпкілікті шешпейді.
Жобасы Мәжіліс арқылы өткен заңды Парламент қабылдайды. Мәжіліс заң
жобаларын қарауға қабылдайды және қарайды. Бұл мәселені Мәжіліс регламенті
егжей-тегжейлі қарайды 11. Мәжілістің заң шығару қызметі депутаттарға
және Үкіметке берілген заң шығару кұқығын жүзеге асырудан басталады.
Заң шығару бастамасы арнайы принциптермен ерекшеленеді.
1. Заң шығаруға бастамашы барлық субъектілердің теңдік принципі. Ол заң
шығарушылық қызметке жатқызылған кез келген мәселе бойынша заң жобасын
енгізуге барлық субъектілердің де құқылы екендігін білдіреді.
Субъектілердің теңдігі заң жобаларының оны ұсынушылардың жоғары
тұратындығына орай емес, кезектілік тәртібіне орай қаралытындағынан
көрінеді. Мұндай тәртіпті сақтамау заң шығару бастамасы құқығын бұзу болып
табылады.
2. 3аң шығару бастамасы құқығын жүзеге асыруда кедергінің болмау
принципі. Субъект заң шығару бастамасы құқығын кез келген уақытта, ешкіммен
келіспей-ақ өз қалауымен жүзеге асыра алады. Парламенттің заң шығарушылық
қызметін жоспарлау бұған кедергі келтірмеуі тиіс.
3. Заң шығару бастамасы құқығын оны иеленуші субъектілердің өзі жүзеге
асыруы тиіс. Депутаттың орнына ешкім де заң жобасын енгізе алмайды. Үкімет
заң жобаларын тек өз атынан ғана енгізеді.
4. Заң шығару бастамасы құқығының субъектісі енгізген заң жобасы Палатада
қабылданып, қаралады. Парламент өз шешімін заң шығаруға бастамашы
субъектісінің еркімен байланыстырмайды. Заң жобасын енгізу арқылы заң
шығаруға бастамашы субъектісінің құқығы жүзеге асырылады. Заң жобасының
одан кейінгі тақдырын Парламент, оның Палаталары шешеді 12.
Заң шығару бастамасы құқығы мынадай:
а) жаңа заң жобаларын енгізу; б)қолданып жүрген заңдарға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу және олардың күшін жою туралы заң жобаларын ұсыну; в)
заңдарды қолданысқа қосу мәселелері бойынша Парламенттің нормативтік қаулы
жобаларын енгізу нысанында жүзеге асырады.
Мемлекеттік органдар (Үкіметтен басқа) азаматтар (Парламент
депутаттарынан басқа), қоғамдық бірлестіктер заң шығару бастамасы құқығына
ие бола алмайды. Алайда, олар заң жобаларын әзірлеп, оны депутаттар мен
Үкімет арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz