Мемлекет пайда болуы және дамуы
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕМЛЕКЕТ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Мемлекет пайда болуы жөніндегі теориялар мәні ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
НОРМАТИВТІ.ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕМЛЕКЕТ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Мемлекет пайда болуы жөніндегі теориялар мәні ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
НОРМАТИВТІ.ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс Қазақстан Республикасының Конституциясындағы қоғам, мемлекет пен құқық мәселелері, оның мәнін қарастыру зерттеуге алынып отыр. Қазақстан Республикасының өзін-өзі құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырылуының көрінісі, азаматтық қоғам жүйелері, сондай-ақ елімізде қолданылатын құқық жүйесінің өзекті мәселелері талданады.
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ең жоғары заңды күші бар Қазақстан Конституциясы, Республикада қолданылатын және қалыптасып жатқан құқық жүйесінің нормативтік бастауы бола тұра, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың маңызды жақтарын реттейді. Қазақстан республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасында» 1995 жылғы Конституцияның негізінде жаңа конституциялық құқық түзілді[1]. Оған дәлел ретінде соңғы уақыттағы Республикамыз қол жеткізіп жатқан жетістіктерді мақтанышпен көрсетете аламыз.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Зерттеудің маќсаты мен міндеттері. Елімізде болып жатқан саяси өзгерістердің біз үшін басты мақсаты –биліктің бір мезгілде елде саяси тұрақтылықты сақтап, біздің азаматтардың барлық Конституциялық құқықтары мен еркіндіктерін қамтамасыз ете отырып, қоғам мен мемлекетті басқарудың барынша тиімді жүйесін қамтамасыз ете алатын осы заманғы демократиялық пішініне қарай адымдау. Зерттеу жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасы Конституциясындағы қоғам, мемлекет және құқық мәселелерін айқындау.
Курстық жұмыс Қазақстан Республикасының Конституциясындағы қоғам, мемлекет пен құқық мәселелері, оның мәнін қарастыру зерттеуге алынып отыр. Қазақстан Республикасының өзін-өзі құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырылуының көрінісі, азаматтық қоғам жүйелері, сондай-ақ елімізде қолданылатын құқық жүйесінің өзекті мәселелері талданады.
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ең жоғары заңды күші бар Қазақстан Конституциясы, Республикада қолданылатын және қалыптасып жатқан құқық жүйесінің нормативтік бастауы бола тұра, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың маңызды жақтарын реттейді. Қазақстан республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасында» 1995 жылғы Конституцияның негізінде жаңа конституциялық құқық түзілді[1]. Оған дәлел ретінде соңғы уақыттағы Республикамыз қол жеткізіп жатқан жетістіктерді мақтанышпен көрсетете аламыз.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Зерттеудің маќсаты мен міндеттері. Елімізде болып жатқан саяси өзгерістердің біз үшін басты мақсаты –биліктің бір мезгілде елде саяси тұрақтылықты сақтап, біздің азаматтардың барлық Конституциялық құқықтары мен еркіндіктерін қамтамасыз ете отырып, қоғам мен мемлекетті басқарудың барынша тиімді жүйесін қамтамасыз ете алатын осы заманғы демократиялық пішініне қарай адымдау. Зерттеу жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасы Конституциясындағы қоғам, мемлекет және құқық мәселелерін айқындау.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аѓдарбеков Т. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќулыќ. Наз,2003.
2. Сапарѓалиев Ѓ.Ибраева А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы, 1998.
3. Жоламан Ќ.М±хтарова А.Тєукелев А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы,1999.
4. Булгакова Д. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќу ќ±ралы. Алматы,2004.
5. Ибраева А. Ибраева Н. Теория государства и права. Учебное пособие. Алматы, 2001.
6. Табанов С. Ќ±ќыќ теориясы мен сот ж‰йесініњ Конституциялыќ негіздері. Оќу ќ±ралы. Алматы,2001.
7. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 2006.
8. Сапарѓалиев Ѓ. ЌР Конституциялыќ ќ±ќыѓы. Оќулыќ. Алматы.Жеті жарѓы, 1999.
9. Сагиндыкова А. Конституционное право РК. Курс лекций. Алматы. Білім,1999.
10. ЌР Конституциясыныњ т‰сіндірме сµздігі. Алматы.Жеті жарѓы.1996.
11. Зиманов С. Конституция и Парламент РК. Общественно-политическая литература. Алматы. Жеті жарѓы.1996.
12. Н±рпейсов Е. Котов А. Ќазаќстан Республикасы: хандыќ биліктен Президенттік Республикаѓа дейін. Алматы,1995.
13. Сартаев С. К‰нќожаева Г. ЌР-да билікті бµлу жєне оларды ж‰зеге асыру принциптерініњ ќалыптасуы. Алматы, 2002.
14. Конституциялық құқық. Анықтамалық. В.И.Лафитский редакциясымен, О.Г.Румянцевтің кіріспе сөзімен. –М., Юрист, 1995.
15. Кутафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің Конституциялық құқығы. М., 1995.
16. Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының негізгі мәселелерін талқылау. Мемлекет және құқық.
17. В.В.Маклакова Шетел Конституциялық құқығы., М., 1995.
18.Абдильдин С. Қазақстанда Парламенттің құрылуы. Санкт-Петербург, 1993.
19. Жаңа шетел Конституциясы. М., 1992.
20. Халиков К. Ќазақстан Республикасындағы ќ±ќыќќорѓау органдары. Алматы, 1995.
21. Таранов А ЌР Єкімшілік ќ±ќыѓы. Алматы. Баспа.2003.
22. Баянов Е. Єкімшілік ќ±ќыќтыњ схемалар бойынша аныќтамалары. Оќу ќ±ралы. Алматы,2002.
23. Ќызылов М. Карпекин А. ЌР Єкімшілік ќ±ќыѓы. Оќу ќ±ралы.(схемалар)- Алматы: Жеті жарѓы,2002.
24. ЌР Ќылмыстыќ Кодексіне т‰сінік. Алматы,2001.
25. Аѓыбаев Н. Ќылмыстыќ ќ±ќыќ. Ерекше бµлім. Алматы: Жеті жарѓы,2000.
26. Айымханова Н. ЌР Ењбек ќ±ќыѓы. Алматы: Жеті жарѓы,2002.
27. ЌР Конституциясына ѓылыми-ќ±ќыќтыќ т‰сініктеме. Алматы,1999.
28. Баянов Е. Ќазақстан Республикасының мемлекеті жєне ќ±ќыѓыныњ негіздері. –Алматы: 2003. 10-бµлім.37-тарау.
29. Табанов С. Салыстырмалы ќ±ќыќтану негіздері. Оќулыќ. Алматы, 2003.
30. Баќќ±лов С.Д. Ќ±ќыќ негіздері. А,2004.
СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы.2008 жыл, 2-3 бет.
2. Лазарев В.В. Общая теория права и государства: Учебник. М.: Юристъ, 2002.325 бет.
3. Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. М., 1985.
4. Ленин В.И. О государстве // Полное собрание сочинений Т. 39. См: Малько А.В. Теория государства и права в вопросах и ответах: Учебно-методическое пособие. М.: Юристъ, 1997. 36 бет.
5. Марченко М.Н. Теория государства и права. М., 1996. 80-84 бет.
6. Каутский К. Материалистическое понимание истории. Т.2. М., 1931.
7. Дюринг Е. Ценность жизни. Спб., 1894. См: Теория государства и права в вопросах и ответах: Учебно-методическое пособие. М., Юристъ, 1997.34 бет.
8. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Дәуір. Алматы, 2003. 125 бет.
9. Булгакова Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2004.76 бет.
10. Маркс.К., Энгельс Ф. Работы разных лет. Т.2. М., 1973. 26 бет.
11. Жолман Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. –Алматы, 1999. 85 бет.
12. Философия права. М., 1990. 228 бет.
13. ҚР Конституциясы. Алматы, 1995.
14. Новые законы Республики Казахстан. Алматы, 1992 ж., 31 бет.
15. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 2006. 69 бет.
16. «Дәуірлік сипатқа сай батыл қадам». Егемен Қазақстан газеті. 25 мамыр 2007 жыл. 1-2 беттер.
17. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме.- Алматы: «Жеті жарғы», 1999, 10 бет.
18. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, 4 наурыз 2006 жыл.
19. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме.- Алматы: «Жеті жарғы», 1999, 48 бет.
20. Ибраева А., Ибраев Н. Теория государства и права. Учебное пособие. Алматы, 2001. 89 бет.
21. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, «Егемен Қазақстан»газеті. 19 ақпан 2005 жыл.
22. «Негізгі Заңға енгізілген өзгерістер». Егемен Қазақстан газеті. 25 мамыр 2007 жыл.
23. Табанов С. Құқық теориясы мен сот жүйесінің Конституциялық негіздері. Оқу құралы. Астана, 2001. 155 бет.
24. Монтескье Ш. О духе законов. В кн.: Право быть равным. Алматы, Изд-во «Жеті жарғы», 1995. 29 бет.
25. Кант И. Сочинение в шести томах. М., 1963-1966.
26. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998. 37 бет.
27. Сартаев С.С. Об учреждении поста Президента Казахской ССР и внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной Закон) Казахской ССР. Доклад народного депутата, члена комиссии Президиума Верховного Совета Казахской ССР по подготовке законопроекта первой сессии Верховного Совета Казахской ССР (12 созыва). Казахстанская Правда, 1990, 25 апреля.
28. Баймаханов М.Т., Вайсберг Л.М., Котов А.К. Становление суверенитета Республики Казахстан. А., 1994, 111 бет.
29. Таранов А.А. Парламент и законодательная власть Казахстана. Алматы, 1995.
30. Нұрпейісов Е.К., Котов А.К. Қазақстан Мемлекеттілігі: хандық биліктен Президенттік республикаға дейін. А., 1995, 55-56 бет.
31. «Дәуірлік сипатқа сай батыл қадам». Егемен Қазақстан газеті. 25 мамыр 2007 жыл. 1-2 беттер.
32. Лукашева Е.А. Структура прав человека и гражданина. М., 1993, 85 бет.
33. Бюргенталь Т. Адамның халықаралық құқықтары. 85 бет.
34. Сапарғалиев Ғ. Конституциялық құқық. Алматы. Жеті жарғы. 2004. 49 бет.
35. Мухаев Р.Т. «Политология» Алматы, 1999 ж, с.56
36. Әуелғазина Т.«Қазақстан қоғамын демократияландыру жағдайындағы саяси әлеуметтендіруді жүзеге асыру мәселелері» // Саясат, 2005 ж,№10, 43 б.
37. Белгібаев С. «Развития гражданского общества в Казахстане» // Саясат,2002 ж, №1, 25 б.
38. Нысанбаев А. «Гражданское общество:о формах взаимодействия»// Саясат, 2002г,№7, с 23
39. Арғынбаев Д. «Құқықтық мемлекет: қалыптасуы мен дамуы» // Саясат, 2005 ж, №2, 19 б.
40. Искакова К. «Молодежь на перепутье» // Мысль 2001 год, №9 стр, 33
41. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы-Алматы: Жеті жарғы, 1998. 114 бет
42. Егемен Қазақстан. 4 мамыр 2007 жыл. А.Тасболатов.«Бостандық пен құқық кепілі».
Нормативті-ќ±ќыќтыќ актілер
1. ЌР Конституциясы. Алматы: Баспа, 1995ж 30 тамыз. 1998 жылғы қазандағы және 2007 жылғы мамырдағы өзгертулері мен толықтыруларымен.
2. Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. 2010ж
3. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. 2009ж
4. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. 2008ж
5. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. 2007ж.
6.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2007 жылғы 28 ақпан. Егемен Қазақстан газеті. 01.03.2007 жыл.
7. Ќазаќстанныњ ішкі жєне сыртќы баѓыттары. Президент Жолдауы.2004. Егеменді Ќазаќстан газеті
8. ЌР Жања Зањдары. 1-том. Алматы, 1992.
9. ЌР Азаматтыѓы туралы Зањы. 1991ж 20 желтоќсан. Алматы,2002.
10. ЌР Конституциясы. Президент, Парламент жєне оныњ депуттарыныњ мєртебесі,‡кімет, Республикалыќ референдум, Сайлау туралы ЌР Конституциялыќ Зањдары. Ќ±растырѓандар: М±хаметжанов Б, Котов А. Алматы: Жеті жарѓы, 1999.
11. Қазақстан Республикасының Республикалық Референдум туралы Заңы. 29 сәуір 1995.
12. ҚазССР Егемендігі туралы Декларациясы. 25 қазан 1990.
13. Қазақстан Республиксының Тәуелсіздігі туралы Заңы. 16 желтоқсан 1991.
14. Қазақстан Республикасының Президенті туралы Заң күші бар Жарлық. 26 желтоқсан 1995.
15. Қазақстан Республикасының Сайлау туралы Конституциялық Заңы.28 қыркүйек 1995. (19.06.1997ж, 08.05.1998ж, 06.11.1998ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
16. Парламент және оның депутатарының мәртебелері туралы ҚР Конституциялық Заңы. 16 қазан 1995.11.04.1997ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен.
17. Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы ҚР Конституциялық Заңы. желтоқсан 1995.(24.05.1997, 06.05.1999ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
18. Қазақстан республикасындағы соттар және судьяларының мәртебесі туралы ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы. 20 желтоқсан 1999. (17.06.1997ж, 01.07.1997ж, 16.11.1999ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
19. ЌР Мемлекеттік ќызмет туралы Зањы. 2000ж 1 ќањтарда к‰шіне енген. Алматы: Юрист,2004.
20. ЌР сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы к‰рес туралы Зањы.1998ж 2 шілде.
21.ЌР ЕњбекКодексі. 2007 жыл, мамыр.
22. ЌР Ењбек туралы негізгі зањ актілері. Алматы: Юрист,2001.
23. Положение об Ассамблее Казахстана, утвержденное Указом Президента РК от 1 марта 1995// №8,1995
24.Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы ҚР-ның Президентінің жарлығы, 29 желтоқсан 1995.
1. Аѓдарбеков Т. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќулыќ. Наз,2003.
2. Сапарѓалиев Ѓ.Ибраева А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы, 1998.
3. Жоламан Ќ.М±хтарова А.Тєукелев А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы,1999.
4. Булгакова Д. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќу ќ±ралы. Алматы,2004.
5. Ибраева А. Ибраева Н. Теория государства и права. Учебное пособие. Алматы, 2001.
6. Табанов С. Ќ±ќыќ теориясы мен сот ж‰йесініњ Конституциялыќ негіздері. Оќу ќ±ралы. Алматы,2001.
7. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 2006.
8. Сапарѓалиев Ѓ. ЌР Конституциялыќ ќ±ќыѓы. Оќулыќ. Алматы.Жеті жарѓы, 1999.
9. Сагиндыкова А. Конституционное право РК. Курс лекций. Алматы. Білім,1999.
10. ЌР Конституциясыныњ т‰сіндірме сµздігі. Алматы.Жеті жарѓы.1996.
11. Зиманов С. Конституция и Парламент РК. Общественно-политическая литература. Алматы. Жеті жарѓы.1996.
12. Н±рпейсов Е. Котов А. Ќазаќстан Республикасы: хандыќ биліктен Президенттік Республикаѓа дейін. Алматы,1995.
13. Сартаев С. К‰нќожаева Г. ЌР-да билікті бµлу жєне оларды ж‰зеге асыру принциптерініњ ќалыптасуы. Алматы, 2002.
14. Конституциялық құқық. Анықтамалық. В.И.Лафитский редакциясымен, О.Г.Румянцевтің кіріспе сөзімен. –М., Юрист, 1995.
15. Кутафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің Конституциялық құқығы. М., 1995.
16. Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының негізгі мәселелерін талқылау. Мемлекет және құқық.
17. В.В.Маклакова Шетел Конституциялық құқығы., М., 1995.
18.Абдильдин С. Қазақстанда Парламенттің құрылуы. Санкт-Петербург, 1993.
19. Жаңа шетел Конституциясы. М., 1992.
20. Халиков К. Ќазақстан Республикасындағы ќ±ќыќќорѓау органдары. Алматы, 1995.
21. Таранов А ЌР Єкімшілік ќ±ќыѓы. Алматы. Баспа.2003.
22. Баянов Е. Єкімшілік ќ±ќыќтыњ схемалар бойынша аныќтамалары. Оќу ќ±ралы. Алматы,2002.
23. Ќызылов М. Карпекин А. ЌР Єкімшілік ќ±ќыѓы. Оќу ќ±ралы.(схемалар)- Алматы: Жеті жарѓы,2002.
24. ЌР Ќылмыстыќ Кодексіне т‰сінік. Алматы,2001.
25. Аѓыбаев Н. Ќылмыстыќ ќ±ќыќ. Ерекше бµлім. Алматы: Жеті жарѓы,2000.
26. Айымханова Н. ЌР Ењбек ќ±ќыѓы. Алматы: Жеті жарѓы,2002.
27. ЌР Конституциясына ѓылыми-ќ±ќыќтыќ т‰сініктеме. Алматы,1999.
28. Баянов Е. Ќазақстан Республикасының мемлекеті жєне ќ±ќыѓыныњ негіздері. –Алматы: 2003. 10-бµлім.37-тарау.
29. Табанов С. Салыстырмалы ќ±ќыќтану негіздері. Оќулыќ. Алматы, 2003.
30. Баќќ±лов С.Д. Ќ±ќыќ негіздері. А,2004.
СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы.2008 жыл, 2-3 бет.
2. Лазарев В.В. Общая теория права и государства: Учебник. М.: Юристъ, 2002.325 бет.
3. Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. М., 1985.
4. Ленин В.И. О государстве // Полное собрание сочинений Т. 39. См: Малько А.В. Теория государства и права в вопросах и ответах: Учебно-методическое пособие. М.: Юристъ, 1997. 36 бет.
5. Марченко М.Н. Теория государства и права. М., 1996. 80-84 бет.
6. Каутский К. Материалистическое понимание истории. Т.2. М., 1931.
7. Дюринг Е. Ценность жизни. Спб., 1894. См: Теория государства и права в вопросах и ответах: Учебно-методическое пособие. М., Юристъ, 1997.34 бет.
8. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Дәуір. Алматы, 2003. 125 бет.
9. Булгакова Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2004.76 бет.
10. Маркс.К., Энгельс Ф. Работы разных лет. Т.2. М., 1973. 26 бет.
11. Жолман Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. –Алматы, 1999. 85 бет.
12. Философия права. М., 1990. 228 бет.
13. ҚР Конституциясы. Алматы, 1995.
14. Новые законы Республики Казахстан. Алматы, 1992 ж., 31 бет.
15. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 2006. 69 бет.
16. «Дәуірлік сипатқа сай батыл қадам». Егемен Қазақстан газеті. 25 мамыр 2007 жыл. 1-2 беттер.
17. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме.- Алматы: «Жеті жарғы», 1999, 10 бет.
18. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, 4 наурыз 2006 жыл.
19. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме.- Алматы: «Жеті жарғы», 1999, 48 бет.
20. Ибраева А., Ибраев Н. Теория государства и права. Учебное пособие. Алматы, 2001. 89 бет.
21. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, «Егемен Қазақстан»газеті. 19 ақпан 2005 жыл.
22. «Негізгі Заңға енгізілген өзгерістер». Егемен Қазақстан газеті. 25 мамыр 2007 жыл.
23. Табанов С. Құқық теориясы мен сот жүйесінің Конституциялық негіздері. Оқу құралы. Астана, 2001. 155 бет.
24. Монтескье Ш. О духе законов. В кн.: Право быть равным. Алматы, Изд-во «Жеті жарғы», 1995. 29 бет.
25. Кант И. Сочинение в шести томах. М., 1963-1966.
26. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998. 37 бет.
27. Сартаев С.С. Об учреждении поста Президента Казахской ССР и внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной Закон) Казахской ССР. Доклад народного депутата, члена комиссии Президиума Верховного Совета Казахской ССР по подготовке законопроекта первой сессии Верховного Совета Казахской ССР (12 созыва). Казахстанская Правда, 1990, 25 апреля.
28. Баймаханов М.Т., Вайсберг Л.М., Котов А.К. Становление суверенитета Республики Казахстан. А., 1994, 111 бет.
29. Таранов А.А. Парламент и законодательная власть Казахстана. Алматы, 1995.
30. Нұрпейісов Е.К., Котов А.К. Қазақстан Мемлекеттілігі: хандық биліктен Президенттік республикаға дейін. А., 1995, 55-56 бет.
31. «Дәуірлік сипатқа сай батыл қадам». Егемен Қазақстан газеті. 25 мамыр 2007 жыл. 1-2 беттер.
32. Лукашева Е.А. Структура прав человека и гражданина. М., 1993, 85 бет.
33. Бюргенталь Т. Адамның халықаралық құқықтары. 85 бет.
34. Сапарғалиев Ғ. Конституциялық құқық. Алматы. Жеті жарғы. 2004. 49 бет.
35. Мухаев Р.Т. «Политология» Алматы, 1999 ж, с.56
36. Әуелғазина Т.«Қазақстан қоғамын демократияландыру жағдайындағы саяси әлеуметтендіруді жүзеге асыру мәселелері» // Саясат, 2005 ж,№10, 43 б.
37. Белгібаев С. «Развития гражданского общества в Казахстане» // Саясат,2002 ж, №1, 25 б.
38. Нысанбаев А. «Гражданское общество:о формах взаимодействия»// Саясат, 2002г,№7, с 23
39. Арғынбаев Д. «Құқықтық мемлекет: қалыптасуы мен дамуы» // Саясат, 2005 ж, №2, 19 б.
40. Искакова К. «Молодежь на перепутье» // Мысль 2001 год, №9 стр, 33
41. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы-Алматы: Жеті жарғы, 1998. 114 бет
42. Егемен Қазақстан. 4 мамыр 2007 жыл. А.Тасболатов.«Бостандық пен құқық кепілі».
Нормативті-ќ±ќыќтыќ актілер
1. ЌР Конституциясы. Алматы: Баспа, 1995ж 30 тамыз. 1998 жылғы қазандағы және 2007 жылғы мамырдағы өзгертулері мен толықтыруларымен.
2. Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. 2010ж
3. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. 2009ж
4. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. 2008ж
5. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. 2007ж.
6.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2007 жылғы 28 ақпан. Егемен Қазақстан газеті. 01.03.2007 жыл.
7. Ќазаќстанныњ ішкі жєне сыртќы баѓыттары. Президент Жолдауы.2004. Егеменді Ќазаќстан газеті
8. ЌР Жања Зањдары. 1-том. Алматы, 1992.
9. ЌР Азаматтыѓы туралы Зањы. 1991ж 20 желтоќсан. Алматы,2002.
10. ЌР Конституциясы. Президент, Парламент жєне оныњ депуттарыныњ мєртебесі,‡кімет, Республикалыќ референдум, Сайлау туралы ЌР Конституциялыќ Зањдары. Ќ±растырѓандар: М±хаметжанов Б, Котов А. Алматы: Жеті жарѓы, 1999.
11. Қазақстан Республикасының Республикалық Референдум туралы Заңы. 29 сәуір 1995.
12. ҚазССР Егемендігі туралы Декларациясы. 25 қазан 1990.
13. Қазақстан Республиксының Тәуелсіздігі туралы Заңы. 16 желтоқсан 1991.
14. Қазақстан Республикасының Президенті туралы Заң күші бар Жарлық. 26 желтоқсан 1995.
15. Қазақстан Республикасының Сайлау туралы Конституциялық Заңы.28 қыркүйек 1995. (19.06.1997ж, 08.05.1998ж, 06.11.1998ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
16. Парламент және оның депутатарының мәртебелері туралы ҚР Конституциялық Заңы. 16 қазан 1995.11.04.1997ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен.
17. Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы ҚР Конституциялық Заңы. желтоқсан 1995.(24.05.1997, 06.05.1999ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
18. Қазақстан республикасындағы соттар және судьяларының мәртебесі туралы ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы. 20 желтоқсан 1999. (17.06.1997ж, 01.07.1997ж, 16.11.1999ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
19. ЌР Мемлекеттік ќызмет туралы Зањы. 2000ж 1 ќањтарда к‰шіне енген. Алматы: Юрист,2004.
20. ЌР сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы к‰рес туралы Зањы.1998ж 2 шілде.
21.ЌР ЕњбекКодексі. 2007 жыл, мамыр.
22. ЌР Ењбек туралы негізгі зањ актілері. Алматы: Юрист,2001.
23. Положение об Ассамблее Казахстана, утвержденное Указом Президента РК от 1 марта 1995// №8,1995
24.Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы ҚР-ның Президентінің жарлығы, 29 желтоқсан 1995.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕМЛЕКЕТ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Мемлекет пайда болуы жөніндегі теориялар мәні ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
НОРМАТИВТІ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс Қазақстан Республикасының Конституциясындағы қоғам,
мемлекет пен құқық мәселелері, оның мәнін қарастыру зерттеуге алынып отыр.
Қазақстан Республикасының өзін-өзі құқықтық, демократиялық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырылуының көрінісі, азаматтық қоғам
жүйелері, сондай-ақ елімізде қолданылатын құқық жүйесінің өзекті мәселелері
талданады.
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының
жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи
құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен
қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы
дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан
идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп
бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда
бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің
барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып
қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ең жоғары заңды күші бар Қазақстан Конституциясы, Республикада
қолданылатын және қалыптасып жатқан құқық жүйесінің нормативтік бастауы
бола тұра, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың маңызды жақтарын реттейді.
Қазақстан республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2002 жылғы 20
қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының құқықтық
саясат тұжырымдамасында 1995 жылғы Конституцияның негізінде жаңа
конституциялық құқық түзілді[1]. Оған дәлел ретінде соңғы уақыттағы
Республикамыз қол жеткізіп жатқан жетістіктерді мақтанышпен көрсетете
аламыз.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл
Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық
үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды
толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде
танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам
құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған
Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Зерттеудің маќсаты мен міндеттері. Елімізде болып жатқан саяси
өзгерістердің біз үшін басты мақсаты –биліктің бір мезгілде елде саяси
тұрақтылықты сақтап, біздің азаматтардың барлық Конституциялық құқықтары
мен еркіндіктерін қамтамасыз ете отырып, қоғам мен мемлекетті басқарудың
барынша тиімді жүйесін қамтамасыз ете алатын осы заманғы демократиялық
пішініне қарай адымдау. Зерттеу жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасы
Конституциясындағы қоғам, мемлекет және құқық мәселелерін айқындау.
Қазақстан Конституцияда көрсетілген демократиялық институттарды жүзеге
асыруда қандай қиыншылықтарға кездесіп отыр, осы демократиялық идеялар,
Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуына, мемлекеттік билікті бөлу
теориясы өз деңгейіне жеткізу, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары
мен бостандығының қорғалу кепілдіктеріне талдау жасау.
Еліміз өз егемендігін жариялап, тәуелсіздігін еншілеп, өзіндік даму
жолына нық қадам басты. Оның тарихында ата-бабалар үшін талай ғасыр арман
болған тәуелсіздік тұғыры бекіді. Біздің тұңғыш Президентіміз
Н.Ә.Назарбаевтың ұстанған алғыр саясаттылығы мен тұрақты ұстанымының
арқасында біршама экономикалық, әлеуметтік және саяси жақтарымызбен үлкен
жетістіктерге жетудеміз. Сондықтан да мемлекетіміздің алдына қойып отырған
өзіндік стратегиясы құқықтық және демократиялық мемлекет құру. Осы мақсат
тұрғысында Мемлекет және құқық теориясы, ҚР Конституциялық құқығы пәндері
бойынша алған теориялық білімдерімізден болашақ заңгер ретінде халықтың
құқықтық сауаттылығын арттырып, құқықтық сана-сезімді нығайтуда біздерге
жауапкершілікті міндеттер талап етілетіндігі белгілі. Құқықтық мемлекеттің
ерекше белгісі-ол заңның үстемдік етуі, Конституцияның жоғары тұруы, яғни
Ата заңымыздағы мемлекеттің құқықтық, демократиялық, зайырлы және
әлеуметтік мәнін анықтай отырып, конституциямыздағы қоғам, мемлекет және
құқық мәселелерінің маңызын зерттеп-зерделеу негізгі мақсатымыз болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпты зерттеу аясында бірнеше
ғалым мамандардың ғылыми еңбектеріне, оқулықтары мен оқу-әдістемелік
құралдарына арқа сүйедік. Атап айтсақ, Ғ.Сапарғалиев. ҚР Конституциялық
құқығы, ҚР-ның Конституциялық құқығы (оқу-әдістемелік нұсқау). Шопин В.Д.,
З.О.Ашитов. Егеменді Қазақстан құқықтары, Аюпова З.К., Сабикенов С.А.,
Құқықтық Мемлекеттің концепциясы. Утафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің
Конституциялық құқығы., Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының
негізгі мәселелерін талқылау. В.В.Маклакова. Шетел Конституциялық құқығы,
С.Табанов. Құқық теориясы мен сот жүйесініңң Конституциялық негіздері.,
Зиманов С. Конституция и Парламент РК., Н±рпейсов Е. Котов А. Ќазаќстан
Республикасы: хандыќ биліктен Президенттік Республикаѓа дейін., Мухаев Р.Т.
Политология, Сартаев С. К‰нќожаева Г. Ќазақстан Республикасында билікті
бµлу жєне оларды ж‰зеге асыру принциптерініњ ќалыптасуы.т.б.
Сондай-ақ жұмысымызда ҚР Президенті Н.Назарбаевтың халыққа берген
Жолдауларында айтылған жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның демократиялық
реформалардың алдағы кезеңдерде жүргізілетін негізгі бағыттарды, оның
ішінде Парламенттің өкілеттігін кеңейту; саяси партиялардың ролін арттыруға
бағытталған шараларды қабылдау; сот-құқық жүйесін жетілдіру;- жергілікті
өкілетті органдарды дамыту тұрғысында ой-пікірлерін, сондай-ақ
Конституцияға енгізілген жаңа демократиялық реформалар арқау болады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Мемлекет
механизміндегі Парламенттің орын зерттеу барысында мемлекеттік-құқықтық
құбылыстарды тануды жалпы ғылыми әдістер, оның ішінде: тарихи, әлеуметтік,
салыстырмалы, құқықтық логикалық, жүйелі, құрылымдық талдау, болжау,
салыстырмалы және тәжірибелік әдістер қолданылды.
Диссертацияда заң әдебиеттерімен қатар философиялық, тарихи еңбектер,
баспасөз материалдары, интернеттік ақпараттар, сонымен бірге Қазақстан
Республикасы Президентінің бірнеше халыққа берген жыл сайынғы Жолдаулары,
ҚР Үкіметінің бағдарламалары, ҚР Парламентінің нормативтік құқықтық
актілері, халықаралық шарттары, статистикалық материалдар пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық жобада
Қазақстан Республикасы Конституциясындағы қоғам, мемлекет және құқық
мәселелерін теориялық тұрғыда зерттеуге қадамдар жасалды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы келесідей нәтижелерден көрініс табады:
- Мемлекет пен құқытың пайда болуы және азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұндары ашып көрсетілді.
- Қазақстан Республикасының Конституциясындағы азаматтық қоғам
жүйелері талданды;
- Қазақстанның демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде қалыптасуы және даму ерекшеліктеріне сипаттама
берілді;
- Еліміздегі жаңа Конституциялық реформаның маңызы дәлелденді;
- Қазақстандағы қолданылатын құқық жүйесіне және азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктері
анықталды;
Жұмыс құрылымы мен көлемі – зерттеудің мақсат міндеттерімен анықталған.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
Мемлекет туралы әңгімені бастардың алдында біз ең алдымен оның
қоғамда әрекет ететіндігін, онымен қандай да бір өзара қарым-қатынаста
болатындығын, оның, яғни қоғамның тарапынан белгілі бір ықпалдың
болатындығын және өз кезегінде қоғамға өзі де ықпал ете алатындығын
ескереміз. Сондықтан да қоғам мен мемлекеттің, оны жанама түрде көрсететін
аса маңызды институттарының көмегімен болатын өзара қарым-қатынасының
принциптері мен негіздерін теориялық жағынан айқындау қажеттігі туып отыр.
Қоғам – адамдардың ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны, соның
шеңберінде материалдық және рухани игіліктер өндіріліп, тұтынылып және
айырбасталып жатады, осының өзі белгілі бір тәртіпті, адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынастардың орнықтылығы мен тұрақтылығын нығайтуға
бағытталған, өз мүшелерінің мінез-құлқын басқарудың, реттеудің және ықпал
етудің ерекше құралдарының болуымен сипатталады.
Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол қоғам құрған
ұйымдардың бірі болып табылады. Ол – қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі
нәтижесі. Қоғамның анатомиясы, бейнесі, сипаты және табиғаты қандай болса,
мемлекет те сондай болады. Жартылай жабайы қоғамның өзіне лайықты мемлекет
болса, өркениетті қоғамда мүлде басқа мемлекет болды. Өркениеттің әр
басқышы әр алуан мемлекеттермен сипатталып келді және сипатталып отыр.
Қоғам дегеніміз – мемлекеттің объективті негізі іспетті. Соның базисі
өзгеше тіршілік ету ортасы. Ол мемлекеттен әлдеқайда көп бұрын пайда
болды. Ұзақ уақыт бойы ол мемлекетсіз өмір сүрді, туындаған мәселелерді
басқа ұйымдық құрылымдар мен институттардың көмегімен шешіп отырды. Алайда
қоғам өзі тудырған мемлекет оның өте қажетті серігі, міндетті түрдегі
атрибуты болып шықты. Бір кезеңнен екінші кезеңге өткен сайын ол дамып,
түрленіп, өзгеріп келді және жақын, алыс келешекте де өзгеретіндігі шүбә
келтірмейді, бірақ елді келешекте тарих сахнасынан шығып қалуы және жойылып
кетуі екіталай. Қоғам тіршілік етіп жатқан кезде мемлекет те сақталады.
Алғашқы кезде қоғам мен мемлекет бірдей болды деген сияқты оқу
әдебиеттерінде кездесетін пікір, біздің ойымызша, дұрыс емес. Келтірілген
тезистің авторы Л.И.Спиридонов айтып отырған ежелгі полис бір мезгілде әрі
мемлекет, әрі қоғам болуы мүмкін емес. Оның бойынан өз құрылымдары бар
мемлекет болып не табылатынын және шын мәнінде қоғамды не құрайтынын айыру
керек. Олар сәйкес келмейді, сәйкес келуі мүмкін де емес, өйткені әртүрлі
дәстүрдің құбылыстарына жатады.
Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның мүдделері мен
қасиеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік етуіне қажетті
жағдайларды қамтамасыз етуге тиіс. Бұл жағынан мемлекеттің мүмкіндігі зор.
Орасан зор материалдық, адам, ұйымдастыру (жұмыстарына) ресурстарына, саяси-
идеологиялық потенциалға, басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр алуан
құралдарына иелік ете отырып, мемлекет экономикасының, әлеуметтік, рухани
және басқа жағдайлардың дамауына оң әсер етіп, тұрақтылық пен тәртіпке қол
жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық-психологиялық ахуал қалыптастыруға оң
ықпал ете алады. Мемлекеттің жоғарыда аталып өткен мүмкіндіктерінің қоғамға
барынша пайда келтіретіндей етіп жүзеге асырылуы аса маңызды.
Алайда, кейде мемлекеттің қоғамға масыл болатын жағдайы да кездеседі,
қоғамға зиян және түгелдей орны толмайтын залал келтіре отырып, оның
дамуына теріс (тойтаратын, жансыздандыратын, тежейтін) роль атқаруы мүмкін.
Мемлекеттің қоғамға теріс ықпалының мүмкіндігі аса зор болғандықтан оның
қоғамды деформациялау сияқты салдары да болуы мүмкін. Мысалы, фашистік және
басқа тоталитарлық мемлекеттердің қоғам дамуындағы ролі шын мәнінде қатерлі
болып шықты: экономиканың милитаризациялануы, демократияның дамымауы, жеке
адамның құқығының аяққа басылуы, полицияның зорлық-зомбылығы, жаппай
заңсыздық – міне осының бәрі қоғамның табиғатын бұрмаламай тура алмады,
оған теріс бағыт берді [2].
Қоғам алдында т±рған көптеген міндеттерді шешуді мойнына алған
мемлекет қалай болғанда да қоғамның түрлері саласындағы тіршілік әрекетіне
араласуға мәжбүр болады. Тарихтың әр кезеңіндегі мұндай араласудың сипаты
мен шегі әртүрлі. Оларға көптеген объективті және субъективті факторлар
әсер етеді: экономиканың даму деңгейі, халықтың әл-ауқаты, елдің әлеуметтік
тұрақтылығы, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың демократиялық деңгейі,
аса маңызды саяси институттардың ара-қатынасы, басқару элитасы
мақсаттарының бағыттылғы, басшылардың жеке басының қасиеті. Осыған
байланысты мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының тұрпаты
қалыптасады. Мемлекет өзінің дамуының ең алғашқы кезеңдерінде қоғаммен
өзара қарым-қатынасында жабайы әрі дөрекі нысандары жиі қолданды: үстемдік
ету, сөзсіз бағынуды талап ету, қатаң бақылау мен ұсақ тәртіп
белгілеушілік, мәжбүрлеу және күштеу әдістерін қолдану арқылы жаппай
мемлекеттендіру. Тек, кейінірек, халықтың сана-сезімімен менталитетінің
өсуі, мемлекеттік және қоғамдық институттарды бірте-бірте демократияландыру
адамның жеке азаматтың құқығы мен бостандығын қорғаудың қажеттігі туралы
идеяның пайда болуы мен таралу деңгейіне қарай бұл дөрекі әрі қарапайым
нысандар қалай болғанда да өзгереді, жұмсарады, басқаларға орын береді.
Өркениеттік бастаулар, мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасына кіре отырып,
оларды жаңа сатыға көтереді, оларға жаңа сипат береді.
Әрине, бүгінде қоғамды табанына салып таптағысы, оған өзінің еркін
таңып, дербестік пен автономиялықты жоққа шығарғысы келетін мемлекеттер де
кездесіп қалады. Алайда, олармен қатар, көптеген мемлекеттер қоғаммен өзара
қатынастарын үйлесімділік пен тең құқықтың принциптеріне құра отырып,
әміршілдік-бұйрықшылдық нысандарынан бас тартады. Бұл тенденциялардың әрі
қарай дамуы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құруға алып келеді.
Мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының үйлесімділігіне апаратын
жолдың көптеген қиындықтары бар, соқтықпалы-соқпақты болып келеді. Жаңа
принциптер мен әдістерді бекіту үшін материалдық және ұйымдық алғы
шарттармен қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге бұйрық беруге дағдыланып
қалған әрі иландыру мен тәрбиелеуді білмейтін мемлекеттік аппараттың барлық
қызметкерлерінің ойлау селсоқтығын жеңу керек. Азаматтардың сана-сезімін
қайта бағдарлау аз күш жұмсауды қажет етпейді, олар өз құқығы мен мүддесін
қорғауға дағдыланбаған, кейде олардың бұзылуымен үнсіз келіседі, өмірде
кездесетін заңсыздық, сыбайластық және қиянат фактілеріне енжарлық көзқарас
ұстанады.
Қоғам қабілетті әрі тиімді әлеуметтік институттар құруға мүдделі,
өйткені олар мемлекеттің ролінің шектен тыс күшеюіне және оның өзіне
негізсіз билік етуіне, айқын өктемдігіне, әсіресе тоталитарлығына сенімді
кедергі болар еді. Олардың ішінде ең алдымен халықтың әртүрлі топтары
құратын саяси партияларды, қоғамдық бірлестіктерді, бұхаралық
қозғалыстарды, үкіметтік емес ұйымдарды айтуға болады. Жұртшылықтың белгілі
бір дәрежедегі қолдауына ие болған, қоғамдық пікір мен өз беделіне сүйенген
олар, қоғам мен мемлекеттің арасындағы қажетті балансты сақтау немесе
қалыптастыру үшін ықпал етудің түрлі механизмдерін пайдаланады.
В.И.Лениннің берген анықтамасы бойынша: “Мемлекет дегеніміз –
келісімге келмейтін таптың қарама-қайшылықтың көрінісі және нәтижесі”(4).
Ф.Энгельс мемлекеттіліктің пайда болуындағы оның негізгі үш нысанын
атаған: Афин – бұл өте таза, классикалық мемлекет нысанына жатқызылған.
Себебі, мұндай мемлекет – тікелей рулық құрылымның ішінде дамыған, таптың
қарама-қайшылықтың нәтижесі. Римде мемлекеттің пайда болуының тездетілуіне,
римдік рулардың басқарушыларына (патрициларға) қарсы шыққан римдік рудан
жеке өмір сүрген құқықсыздар мен плебейлердің күресі үлкен әсер еткен.
Ертедегі германдықтардың мемлекетінің пайда болуына маңызды әсер еткен.
Ф.Энгельстің сөзімен, айтқанда басқа біреудің жерлерін жаулап алу болды, ал
ондай жерлерге билік жүргізуге рулық қоғам қалыптаспаған болатын(3).
Жалпы маңызы бар бір қорытындыға келетін болсақ, жоғарыдағы
мемлекеттің пайда болуы түрімен, тұжырымдама бұрын өріс алған отандық
теориядан мүлде өзгеше, қазір бұл проблемаға жаңаша көзқарас туды. Сонымен
қатар, ол материалистік, таптық негізін сақтайды. Бұл тұжырымдама жаңа
білімдерді пайдаланып негізінен қала – мемлекеттің ұйымдастырылуы
қызметімен мемлекеттің пайда болуы кезеңіндегі өндіруші экономиканың
құрылуы, олардың тығыз қарым-қатынасына келіп тіреледі.
Бұрынғы анайы және догматикалық (қасаң) мемлекет пен құқық
теориясында, мемлекеттің пайда болуын басқа тұрғыдан түсіндірген болатын.
Онда, мемлекет пайда болуы үшін, қоғамда (алдымен) топтар, сондай-ақ жеке
меншіктің дамуына байланысты үстем таптық пайда болуы қажет болған.
Кейін таптар қайшылығының нәтижесінде үстем таптың қол шоқпары ретінде
мемлекеттің пайда болатындығы көрсетілген.
Үстем тап, мемлекеттің әкімшілік күші пайдаланып, қаналушы топты
өзінің мүддесіне сай бағынышты жағдайда ұстанғандығы уағыздалған. Ол
мемлекеттің қажеттілігін қаналушының қарсылығын тежеу үшін керек деп
санаған. Сонымен, қоғамның саяси жүйесіндегі субъектілердің бірі ретінде,
мемлекет саяси үстемдік етудің негізгі қаруы, құралы болып есептелген.
Қазіргі кезде, ғалымдар мемлекеттің пайда болуындағы таптардың ролі
туралы жүйеге ғылыми түзетулер енгізді.
Осы уақытқа дейін, мемлекеттің пайда болуын тек Ф.Энгельстің және
Лениннің көзқарастарына сай түсініп, зерттеп келдік. Оның негізіне
Ф.Энгельстің “Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы”,
Лениннің “Мемлекет туралы” деген еңбектерін жатқызуға болады.
Мемлекеттің шығуы туралы теориялардың мәніне тоқталсақ.
Мемлекеттіњ шыѓуын бірнеше теориялар єрт‰рлі т‰сіндіреді. Біз,
мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың ішіндегі ең негізгілеріне
тоқталайық.
Теологиялық теория (діни) бойынша, мемлекетті, үкіметті құдай жаратты
деп уағыздады. Бұл теория, өзінің өте ертеде туғандығына байланысты, сол
кездегі пайда болған алғашқы теологиялық мемлекеттердің құрылым нысандарын
көрсететіндері белгілі. Ашып айтсақ, (тереңдіктерін, үстемдіктерін)
шіркеулердің атқарған ролдері, дін иеленушілермен басқару орталықтарына
байланысты бөлінуі.
Бұл теорияның сол уақыттан маңызына тоқталсақ, үкімет басқарушылығын
құдайдың күшіне жатқызу, сол кездегі пайда болған алғашқы қала-
мемлекеттерге күш және беделімен қатар, міндеттілік жүктеді. Бұл теория
шексіз құқығы бар, бір адамның монархиялық күшін уағыздау үшін
пайдаланылған.
Теологиялық теория бұл – мемлекеттің шығуын түсіндіретін теориялардың
ішіндегі ең көнесі. Теологиялық ілімді уағыздайтындар Фома Аквинский, Эйве,
Кост-Флорэ, Лебюфф, ислам идеологтары, католик шіркеу (Жан Маритен және
басқалары) жердегі бүкіл өмір сүретіндер Құдайдың арқасында болып отыр деп
түсіндіреді[5]. Осыдан келіп, құдайға құлшылық етіп, оған табынушылық жасау
керек деген ұғымдар туды. Аталған дінді уағыздайтын қайраткерлердің
пікірінше тіпті мемлекетте өмір бақи өмір сүреді, ол ғұмырлық, сондықтан
халық оған табынып, жалбарынды, бағынуы тиіс. Осыдан келіп, олардың ойын
әрі қарай жалғастырсақ мемлекеттің өзінде, құқықты да құдай жаратқан деп
тұжырымдаған. Бірақ та қазіргі кездегі өркениетті теорияды мемлекеттің
пайда болуына діннің, шіркеу мен діни ғимараттарының әсер еткендігін жоққа
шығармайды.
Сонау көне замандағы тағы да белгілі теорияның бірі – патриархалдық
теория. Платон, Аристотель, Михайловский, Фильмер, т.б. мұнда мемлекеттің
шығу тегін былайша түсіндіреді: мемлекеттің өмірге келуі отбасының бір
ұрпақтан екінші ұрпаққа ұласуынан туындаған, оның тарихи дамуының нәтижесі
деседі)[7].
Көптеген отбасының бірігуі отбасы басшысының мемлекеттің азаматына
айналғандығын, сөйтіп, биліктің жаңа түрі – мемлекет басшысы – монархтың
пайда болғанын білдіреді. Мемлекеттің басшысы ретінде ол барлық семьялардың
әкесі деп танылады, өз билігін ендігі жерде құқық арқылы, яғни заңдарды
шығару негізінде жүзеге асырады. Ал қалған әрбір отбасының басшысы
мемлекеттік билікті емес, ол тек ата-аналық, жұбайлылық, басқарушылық
билікті ғана атқара алады. Демек, тек өз отбасында ғана билік атқар
жүргізуші ретінде танылады. (яғни мырзаның жалшыға деген билігі). Бұл
теорияның шығуына әрине отбасының ролі мен мемлекеттің қалыптасуы өте
ықпалын тигізгені сөзсіз. Жалпы, патриархалдық теория-мемлекеттің пайда
болуын, құрылымын, отбасының тым өсуіне байланысты және әкенің отбасына
басшылығын, монархтың басшылығымен ұқсастырады. Теологиялық, патриархалдық
теориялар, патшаның, монархтың шексіз басшылықтарын уағыздау үшін
пайдаланылған. Бұл теория, яғни патриархалдық теорияны Греция жерінде
алғашқы рет Аристотельдің еңбектерінде танылған болатын. Кейінгі кездерде
де ағылшын ғалымы Фильмердің “Патриарх” деген еңбегінен көруге болады.
Мемлекеттің пайда болуы туралы табиғи-құқықтық теория – мемлекеттің
пайда болуын адамның табиғи көңіл-күйімен байланыстырғанында. Адам өмірінің
жағдайы және адам баласының өз арасындағы қарым-қатынастар сипаты
өзгертілмей табиғи күйінде, бір жақты емес жағдайда көрсетілген. Гоббс
табиғи күйде жеке адамның бостандық патшалығында, соғысқа қарсылық
барлығына апарады деген; Руссоның айтуы бойынша, бұл бейбіт күйдегі
идеалистік алғашқы қауымдық патшалығының бостандығы; Локктың айтуы бойынша,
адамның табиғи күйі оның тежеусіз бостандығында – деген[6].
Табиғи құқық теориясын жақтаушылардың ойынша, мемлекет халықтың ақылды
еркінің негізінде, адамдар мекемесінің ойлап тапқан заңды актісінің
нәтижесі қоғамдық келісімдер. Сондықтан, бұл теория мемлекеттің пайда болуы
туралы механикалық ойлармен ұштасады. Гольбах қоғамдық келісімді – қоғамды
ұйымдастырудағы және оны сақтауға арналған жағдайлардың жиынтығы деп
түсіндірген.
Келісім теориясы - өзінің классикалық дәлелдеуін Руссоның ғылыми
еңбектерінде тапты. Ол тарихи тәжірибелерге сүйене отырып мынадай
қорытындыға келген: басқарушылар мемлекетті өздерінің меншігі ретінде
санап, азаматтарды өздерінің құлдары есебінде қараған. Олар деспоттарға,
қанаушыларға айналған. Деспотизм, Руссоның түсінуінше ең жоғарғы және
шеттен шыққан қоғамдық ерекше көріністер: байлар мен кедейлердің теңсіздігі
жеке меншіктің нәтижесі, күштілер мен күнсіздердің теңсіздігі, өкімет
басқарудың нәтижесі. Мұндай теңсіздік жаңадан пайда болатын теңдікті
теріске шығарудың себебі болады: деспоттық алдында бәрі бірдей, өйткені
әрқайсысы нөлге тең. Бірақ, бұл бұрынғы қауымдық қоғамдағы адамдардың
табиғи теңдігі емес, табиғи теңдікті бұзып, өзгертіп көрсету.
Руссо өзінің көзқарастарын қорытындылай келіп: Біздің әрқайсысымыз
өзіміздің жеке басымызды және барлық күшімізді жалпы ерікті жоғарғы
басқаруына береміз және біз бірігіп әрбірімізді бөлінбейтін тұтастықтың
бөлігі ретінде қабылдаймыз - деген. Сонымен, қоғамдық келісім шарт
теориясы, әр түрлі себептермен сынға алынады. Мысалы, Коркуновтың айтуы
бойынша, қоғам мен мемлекеттің құрылуын келісімділікпен бастау, қоғам
өмірін өте-мөте жекешелендіріп көрсетеді. Мұндай кезде, жеке адам,
барлығының үстінен қараушы және барлығын белгілеуші. Қоғамдық ортамен жеке
адамды қамтамасыз ету белгіленбеген, керісінше, қоғамдық тәртіп жеке
адамдардың барлығын тұтас қамтыған зорлық-зомбылыққа айналды.
Шершенвичтің пікірінше механикалық ойды жақтаушылардың тарихи шындықты
мойындауы өте сирек кездеседі, себебі қоғамдық келісім олардың түсінігінде
тек әдістемелік жолдарға жатады: Олар үшін тарихта солай болды ма, жоқ па,
маңызды емес, олар үшін маңыздысы, қоғамның қай түрді қабылдағанын
дәлелдеу, егер оның негізінде келісіммен қамтамасыз етілген барлығының
қоғамдық келісімі болмаса, ешкім өмірді, өзін қоғамдық жағдайлармен
байланыстырмайды. Келісім теориясын бағалауда жоғарыдағы көзқарасты
Трубецкой да қолдайды. Оның айтуы бойынша Қоғам ерікті адамдардың
шығармашылық жемісі емес, керісінше, адам тарихи құрылған қоғамдық белгі,
тарихи ортаның нәтижесі, тұтастыќ заңдылыққа бағынған әлеуметтік
организмнің бөлігі.
А.И.Денисов мемлекеттің пайда болуында материалистік теорияны жақтаушы
ретінде “келісім-шарт теориясы тарихқа қарсылық, себебі қоғамдық өмірдің
негізіне индивидтердің, адамды қояды. Сонымен қатар, біржақты теория:
тарихи даму, адамның табиғатына сай болуы қажеттігін баса айтқанымен, өмір
сүруге қажет жаңа жағдайлар туғызу жолында табиғатқа тигізетін әсерін
елемейді”.
Қоғамның және мемлекеттің пайда болуы туралы тұжырымдамалардың
жақтаушылары әдеттегідей бұл теорияны сынға алып, жетістіктерін және
жетпейтін жақтарын көрсетеді. Ол табиғи қажеттілік, себебі, мемлекеттің
пайда болуы, бұрынғы болған және болатын теориялар жеке адамдардың
объективті процестерге субъективті көзқарастары.
Бұл теорияның кейбір тұжырымдары іс жүзінде мемлекеттік құрылыстарда
пайдаланылды. Оған мысал ретінде АҚШ-ты алайық. Оның Конституциясы өзінің
құрамына (мүшелігіне) кіретін халықтар арасындағы заңды келісімді бекітіп,
мынадай мақсаттарын белгіледі:
- құқықтық сотты бекітіп, ішкі тыныштықты қорғау, бірігіп қорғануды
ұйымдастыру. Кеңестік КСРО-да, мемлекеттер арасындағы келісімдер негізінде
құрылған болатын. Сондықтан келісім-шарт теориясының элементтері өзінің
тарихи негіздеріне сүйенеді.
Материалистік (таптық) теория, мемлекеттің пайда болуын, ең алдымен,
қоғамның экономикалық жағдайларына сәйкес түсіндіреді: қоғамдық еңбектің
бөлінуі, қосымша өнімнің және жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның
экономикалықмүдделері, бір-біріне қарама-қайшылығы бар таптарға бөлінуі.
Осы процестердің объективтік нәтижесі ретінде мемлекет пайда болды және
арнайы басқару, басу жолдарымен таптардың қарсылықтарын тежейді және
экономикалық жағынан үстемдік ететін таптың ерекшеліктерін қамтамасыз
етеді.
В.И.Ленин мемлекетті, таптардың арасындағы татуластыратын орган, деген
ойға тікелей қарсы шыққан. Ол “Маркс бойынша мемлекет, таптық үстемдіктің
органы, бір тапты екінші тапқа қанатушы орган” – деп жазған. В.И.Ленин
мемлекеттің мәні қажеттілігі туралы көзқарасын белгілеуде, бірнеше рет атап
айтқаны, мемлекет бір таптың екінші тапқа үстемдік жасауын қолдайтын машина
деген тұжырымға келген[8].
Материалистік теорияның негізі, мемлекеттің пайда болуы, қоғамның
таптарға бөлінуі мен байланыстырылғандығында. Осыдан мынадай қорытындыға
келуге болады: мемлекет тарихи ауыспалы, уақытша құбылыс, ол таптардың
пайда болуына байланысты құрылып, таптардың жоғалуына байланысты олда
еріксіз жоғалуы қажет.
Басқа тұжырымдамалардың өкілдері материалистік теорияны біржақты,
дұрыс теория емес деген пікірде, себебі, ол теория қоғамның құрылуымен
мемлекеттің пайда болуын қамтамасыз ететін психологиялық, биологиялық
адамгершілік, этникалық және сол сияқты басқа факторларды ескермейді.
Ертедегі грек оқымыстылары мемлекет туралы ой толғауларында, оның
жұмысының ерекшелігі адам организміне ұқсатқан. Мысалға: Платон мемлекеттің
құрамын қызметін адам жанының қабілеттілік жақтарымен салыстырған.
Аристотельдің айтуына салыстырған. Аристотельдің айтуына қарағанда,
мемлекет көп жағдайда тынымсыз жұмыс істеп туратын адам организмін еске
салады, соның негізінде адамның жеке-дара өмір сүруін жоққа шығарады.
Өзінің көзқарасын мынадай образдың салыстырулар арқылы түсіндіреді: адам
баласының денесінен қолы мен аяғын алып тастағанда ол өзінше күн көре
алмайды. Сол сияқты адам да мемлекетсіз өмір сүре алмайды.
Органикалық теорияның негізі мынада: қоғам мен мемлекет организм
ретінде түсіндіріледі, сондықтан олардың мәнін түсінуді сол организмнің
құрылымымен қызметінен іздеу қажет. Қоғам мен мемлекеттің құрылымындағы,
қызметіндегі түсінбеушілікті анатомия мен физиологияның заңдылықтарындағы
ұқсастық арқылы түсіндіруге мүмкіндік бар. Органикалық теорияның ХІХ-
ғасырдағы көрнекті өкілдері – Герберт, Спенсер. Олардың ойлары бойынша
мемлекет жеке адамдардан тұратын қоғамдық организм, тірі организм сияқты
клеткалардан пайда болады. Бұл теорияның маңызды жағы мемлекеттің пайда
болуында, өзінің бөліктерімен – адамдармен бір мезгілде өтетіндігінде және
адам баласының қоғамы тұрғанда олар да өмір сүреді. Мемлекеттік билік –
біртұтастықтың өз бөліктеріне үстемдігі, мемлекеттің өз халқының амандығы
қамтамасыз етуі. Егер организм сау болса, оның клеткалары да өзіне тән
қызметін атқарады. Организмнің ауруы оны құрайтын клеткаларға қауіп
туғызады, керісінше ауру клеткалар барлық организмнің тиімді (эффективті)
қызметін төмендетеді[7]. Спенсердің мемлекет теориясы ғылым болу үшін,
табиғи ғылымдардың әдістемелерімен түсінігін қабылдауы қажет деген
пайымдауына, көңіл аударатын объективтік ойлар жатыр.
Біріншіден, әлеуметтік өмірдің заңы, табиғи заңдылыққа сай болады.
Адам қоғамдық болудан бұрын, еркі бар және саналы биологиялық қалыптасқан
(индивид) жеке тұлға ретінде көрінеді. Алдымен ол – табиғатты жолаушы, одан
кейін қоғам мүшесі, одан кейін мемлекеттің азаматы. Әрине, адамның
биологиялық түр ретінде жоғалуы бір мезгілде қоғамның және мемлекеттің
жоғалуына әкеледі. Сондықтан қоғамдық өмірдегі адам баласының дамуындағы
табиғи және әлеуметтік заңдардың гармониясы болуы қажет.
Екіншіден, органикалық теория қоғам және мемлекет түсінігіне жүйелі
белгілер кіргізеді. Оны жақтаушылардың көбісінің ойы бойынша, қоғам және
оның мемлекеттік құрылымы өте қиын жүйе, олар тығыз байланыстағы, бірін-
бірі қамтамасыз ететін бөліктерден тұрады.
Үшіншіден, органикалық теория мен қоғамдық және мемлекеттік өмірді
бөлу және біріктіру негізделген. Оның бір маңыздысы, еңбектің бөлінуі
қоғамның бөлінуіне, таптардың пайда болуына соғатындығы. Ондай жағдай әрбір
экономикалық дамыған қоғамға тән нәрсе. Сонымен қатар интеграция адамдарды
мемлекетте біріктіреді, соның арқасында, олар өз мүдделеріне жетеді және
қорғайды.
Күштеу теориясы. Бұл теорияның шығуы құл иеленуші кезеңнен басталады.
Оны жақтаушылардың ойынша, мемлекет – күштеп, жаулап алудың нәтижесі. Бұл
теорияның дамуы, жетілуі ХІХ-ХХ ғасырларға жатады. Бұл теория бойынша, жеке
меншіктің, таптық және мемлекеттің пайда болуы, ішкі және сыртқы
күштеулерге байланысты, тікелей саяси қимылдың нәтижесі[5]. Мемлекет қанау
органы ретінде, тек сол жеңілгендер мен жеңушілердің арасындағы заңды
айырмашылық жойылмаған елдерде өмір сүреді. Күштеу теориясына тән бөлікті
толықтау сипаттайтын Е.Дюрингтің, Л.Гумпловичтің, К.Каутскийдің ғылыми
еңбектерін атауға болады. Дюрингтің айтуы бойынша, қоғамдық дамудың
негізіне саяси қатынастар нысаны жатады, ал экономикалық құбылыс – саяси
актілердің нәтижесі. Мемлекеттің пайда болуы туралы алғашқы мәліметті
тікелей саяси күштен іздеу керек. Қоғам, Дюрингтің ойынша, ең кемінде екі
адамнан тұрады. Екі адамның еркі сол күйінде, біріне-бірі тең, екеуінің
біреуі екіншісіне ешқандай талап қоймайды. Мұндай жағдайда, қоғам екі тең
адамнан тұрса, теңсіздік және құлдық болуы мүмкін емес. Мемлекеттің пайда
болуын түсіндіру үшін, Дюринг бейне негізінде үшінші адамды қосады, себебі
көпшілік дауыссыз шешім шығаруға болмайды. Ал, ондай шешімсіз, көпшіліктің
азшылыққа үстемдігінсіз мемлекет те пайда болмайды. Оның ойынша үстем
таптардың және мемлекеттің пайда болуы – қоғамның бір бөлігінің, екінші
бөлігіне көрсететін күштеуінің нәтижесі. Австриялық социолог және мемлекет
зерттеушісі Гумплович сыртқы күштеу теориясының өкілі. Ол теория бойынша,
мемлекет – күшті тайпаның әлсіз тайпаны жаулап алуының нәтижесі. Жаулап
алудың негізінде құл иеленушілік пайда болады: бір тайпа екіншіні жеңгеннің
нәтижесінде үстемдікке ие болады. Екінші – жеңілуші тайпа, бостандықтан
айырылып, құлдық жағдайға көшеді. Құлдық – жеке меншіктің және таптардың
пайда болуына әкеп соғады. Жеке меншікпен байланысты және қамтамасыз
етілетін жағдай, көшпенділік өмір жағдайынан, отырықшылдыққа, жер өңдеуге
өту. Мемлекеттік өкімет Гумплович айтқандай, тек күш көрсету нәтижесінде
пайда болады. Бір тайпа басқа тайпаға, өзінің үстемділігін күшіне
байланысты тікелей жүргізіп келген болса, біртіндеп өзінің экономикалық
жағдайына сүйеніп, мемлекеттік тапқа айналады. Осыдан барып жеке меншіктің
пайда болуына байланысты таптарға бөлінді. Каутский де мемлекеттің шығуын
сыртқы күштеуден, соғыстан көреді. Жеңуші тайпа, жеңілген тайпаны өзіне
бағындырады, ол тайпаның жерін иемденеді, одан кейін оларды өздеріне жүйелі
жұмыс істеуге, алым-салық төлуге мәжбүр етеді. Мұндай басып алудың
нәтижесінде таптар пайда болады, ал жеңілушілерді басқару үшін құрылған
күштеу аппараты мемлекетке айналады. Тек сондай сыртқы күштеу бар жерде
таптарға бөліну болады, бір қауымның әр түрлі бөліктерге бөліну себебінен
емес, екі қауымның бірігіп, соның біреуі үстемдік алып, қанаушыға, екіншісі
– езілуші тапқа айналуында[5]. Күштеу теориясында, экономикалық тұжырымдама
элементтері бар екеніне күмән келтіруге болмайды. Дегенмен осы екі көзқарас
мемлекеттің, қоғамның пайда болу себептері бойынша, маңызы жағынан сәйкес
келмейді.Энгельс мемлекеттің пайда болуы – қоғамға сырттан жасалған күштің
нәтижесі емес, оның ішкі дамуына байланысты екендігін дәлелдесе, Дюринг,
Гумплович және басқалар мемлекеттің пайда болуында ішкі және сыртқы
күштердің әсерін бірдей негізге алады. Осы теориялар өздерінің
принципиалдық сәйкессіздігіне қарамастан екеуі де бірдей жалпы негізде
құрылады: экономикалық және әлеуметтік факторлармен қамтамасыз етілген
адамдардың әрекеттеріне негізделген. Күштеу теориясын тек формальды ойларға
сай жоққа шығаруға болмайды, себебі, тарихи тәжірибеге сүйенсек бір
халықты, бір халық жаулап алуының нәтижесінде көптеген тарихи
мемлекеттердің біршама жылдар өмір сүргені шындық. (Мысалы, Алтын Орда).
Әрбір мемлекеттің пайда болуы процесінде ішкі және сыртқы күштер
элементтерінің объективті түрде қатысы бар екендігін айта кетуіміз қажет
(Рим, ертедегі Герман мемлекеті, Киев Русі). Тікелей күштеу Америкадағы
мемлекеттердің пайда болуында шешуші роль атқарды. Солтүстік пен құл
иеленуші Оңтүстік арасындағы күрес АҚШ-тың пайда болуына әкеп соқтырды.
Әрине, мұндай тарихи шындықтар күштеу теориясының шындығын тек біржақты
ғана дәлелдегенмен оның ғылыми тұжырымдамаларын толық шығара алмайтыны
анық. Осыған байланысты маркстік теорияның мемлекет туралы ойларының
айнымалылығын көрсетеміз. Бір жағынан мемлекет бір типтен екінші типке
өтерде, революциялық күштеу жолын қолдаса, екінші жағынан мемлекеттің
құрылуында күштердің ролін жоққа шығарады.
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
мазмұны
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-
пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой-пікірлердің, теориялардың көп
болатын себептері тек қана мемлекеттің, қоғамның мазмұнының өте күрделі
болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы өзгеруінен емес, сонымен бірге
азаматтық қоғам мен мемлекеттің саяси билікті жүргізуі және олардың іс-
әрекеті барлық таптардың, топтардың мүдде-мақсатына қатысты болуы. Тағыда
бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі идеологиямен, саяси партиялармен байланысты
болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе –Кеңес Дәуірінде елімізде
марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және тарихи
нақты дәлеледер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу,
пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің
ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе – азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық
қоғамда да, құл иелену формациясында да, феодалдық формация да болған жоқ.
Себебі, ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым те
буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық
мемлекет туралы қарастырамыз.
Құқықтық мемлекет – тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы
белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-
намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне,
қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал
осы бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық
мемлекет екі жақты жауапты объектитвік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон қүқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель "Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ", - деді. Феодалдық дәуірде Н.Макиавелли,
Ж.Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
пікірлер тоғыстырған.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес
қосқан атақты ғылымдар: Г.Гроцкий, Б.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро,
П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант т.б[15].
Гроцкий - қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөледі: табиғи
құқық - адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл,
парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі-мемлекеттің қабылдаған
нормативтік актілер арқылы орындалуға тиісті нормалар. Мемлекет қоғамдық
жалпы халықтық шарт арқылы өмірге келді деп түсіндіреді.
Монтескье- мемлекет адамдардың саяси жөне азаматтық бостандығын,
теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк- мемлекет адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық
мемлекеттің негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант - құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жекеадамның қадір-
қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы
үстемдігін қалыптастыру деп түсіндіреді.
Гегель- мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндіреді.
Азаматтық қоғам қүқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартуы дейді.
Маркс - құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес
қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бүл процесс
қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс.
Бостандық Маркстің ұғымында, қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны
қоғамға бағындырып, халықтың мүдде мақсатын орындайтын органға айналдыру.
Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады[11].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір түжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияларды қорыта келгенде, оның
мазмұны - халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандықтары мен
қүқықтары. Ал мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші - адам, қалың бүхара.
Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық
саласын басқаруға қатыстыруы қажет.
Құқықтық мемлекеттің негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процессіне
сөйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның
толық егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттік билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен
өндірістік қатынас жөне көп мемлекеттік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық
мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде
болуы қажет. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз
етуі үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның
өлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі - өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасызетіп,
олардың жақсы еңбектенуіне, дұрыс жүмыс жасауына мүмкіншілік беру.
Қоғамның өлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі-гуманизм,өділеттік,
бостандық, теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы
жоғары дөрежедегі принциптер болса қүқықтық мемлекет болады.
Өйткені мүндай қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде
болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі -халықтың, ұлттық
төуелсіздігін қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып,
адамдардың бостандығын, теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату,
қарым-қатынастарды реттеп басқару.
Міне, қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып, құқықтық мемлекет
орнатуға мүмкіншілік қалыптасады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың арақатынасын қатаң сақтау,
азаматтық қоғамның қалыптасуы;
- қоғамда жоғары дөрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қүқық пен заңның арақатынасында көп алшақтыққа жол бермеу, олардың өзара
қатынасын бақылап, жақсартып отыру; қоғамның экономикалық, әлеуметтік
бағытында әділеттікті, теңдікті қамтамасыз ету үшін антимонополиялық
органның болуы;
- соттың жоғары беделі, ең сыйлы орган деп саналуы және соттың
тәуелсіздігі.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде бір ғылыми еңбек жоқ. Оның сесебі, ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында ұқсастық бар, бірақ
айырмашылықтар басым. Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн. Жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Мемлекет қоғамның сан
қырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Азматтық қоғам туралы ой-пікірлер көне
дәуірде де болды. Бірақ, толық мағынада бұл ұғым өмірге тек XVIII ғасырда
келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік, отбасы, рынок, мораль
салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет бұл қатынастарға толық
бостандық берді. Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке меншіктің, діннің,
отбасының, моральдық т.б. талаптарын іске асырудың жүйесі[12], -деген
Гегель. К.Маркстің пікірі – бір саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң, ол
азаматтық қоғамның сан қырлы көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін арнайы келтіріп отырған
себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келеді. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық
ғылыми мұра қалдырып кетті.
Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене отырып, қазіргі заманның талабына
сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан зерттеуді жалғастыру керек. біздің
пікіріміз –азаматтық қоғам мазмұнының сан қырлы көрінісі төмендегідей
болуға тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықтық қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- заңды, демократиялық билік, ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың теңдігінің болуы;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келіісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени және рухани
білімін, санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғам адамның тіршілік болмыстағы жағдайларын, тұлғалар
мен әлеуметтік топтардың алуан түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың формальды (заңда
көрсетілген) және формальды емес те құрылымдарының жиынтығы.
Азаматтық қоғам деген жеке адамның, әлеуметтік топтардың сан қырлы
мүдделері мен талаптарын іс жүзінде асыру және қанағаттандыру үшін
қалыптасқан қоғамдық қатынастардың жиынтығы және содан туындайтын
мемлекеттік емес ұйымдардың құқықтық негізінде құрылған жүйесі.
Немістің ұлы ойшылы Георг Вильгельм Фридрих Гегель азаматтық
қоғамтуралы былай дейді: Азаматтық қоғам деген олтбасы және мемлекет
арасындағы диференциация(бүтінді бөлу), дегенмен азаматтық қоғамның дамуы
мемлекетке қарағанда кейінірек басталады.Өйткені дифференциация ретінде
мемлекетті шамалайды және бөлу үшін өз алдында дербестік бірдемесінің бар
болуы. Азаматтық қоғамның құрамы негізінде тарихи даму барысында дәстүр
мен бүкіләлемдік өркениеттік дамудың құндылықтары негізінде қалыптасады.
Демократиялық қоғамда азаматтық қоғамның ролі арта түседі және мемлекеттік
басқару жүйесіне өзінің тікелей ықпалын тигізеді. Бұл жерде Үкіметтік емес
ұйымдардың мәні өте зор. Олардың мақсаттары мүдделерге байланысты құрылған
топтар мен ұйымдардың мүдделерінің іс жүзінде асырылуына жағдайлар жасау
және мемлекеттің саяси шешім қабылдауына ықпал ету, органдардың
функцияларын жақсартуға, тиімділігін арттыруға кеңес беру, ұсыныстар енгізу
болып табылады. Азаматтық қоғамның құрамына енген институттар мынандай
талаптарға сай болулары қажет:
1. Олардың құқықтық негізінде құрылуы.
2. Алдына қойған мақсаттары конституциялық құрылымды күшпен өзгертуге
шақырмаулары тиіс.
3. Мақсат, мүдделерін іс жүзінде асыруда экстремистік әрекеттерге жол
бермеулері тиіс.
Кеңес мемлекеті кезеңінде азаматтық қоғам институттары дамыған жоқ,
оған негізінде социалистік мемлекеттік және оның тоталитарлық идеологиясы
тікелей кедергілер жасады, коммунистік идеологияны ыдырату деген көзқарасты
қалыптастырды. Және К.Маркстің ілімі бойынша азаматтық қоғам қоғамдық
өндірістік қатынастарға (базиске) тәуелді болып, мемлекет, құқық,
құлықтылық, дін, өнер сияқты қондырманың құрамына енді, оның ажырамас
бөлігі ретінде танылды. К.Маркс өзінің Саяси экономика сыны жөнінде деген
еңбегінің Алғы сөзінде былай деп атап көрсетті: Менің зерттеулерім мені
мынадай нәтижеге жеткізді: праволық қатынастары, дәл сол сияқты
мемлекеттің формаларын да өзінен өзін де, адам рухының жалпы дамуы
дейтінінен де түсініп болмайды, керісінше, олар материалдық өмірлік
қатынастарға негізделеді, бұл қатынастардың жиынтығын Гегель... азаматтық
қоғам деп атайды, сондықтан азаматтық қоғамның анатомиясын саяси
экономикадан іздеу керек... Өз өміріндегі қоғамдық өндірісте ықтиярларына
қарамайтын, белгілі бір, қажетті қатынастарда - өндірістік қатынастарда
болады, бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері дамуының
белгілі бір сатысына сай келеді. Осы өндірістік қатынастардың жиынтығы
қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып табылады. Осыған келіп
заңдылық саяси қондырма орнайды және бұған қоғамдық сананың белгілі бір
формалары сай келеді. Материалдық өмірдің өндіріс әдісі жалпы өмірдегі
әлеуметтік, саяси және рухани процесстерді туғызады. Адамдардың санасы
олардың болмысын билемейді, қайта, керісінше олардың қоғамдық болмысы
олардың санасын билейді. Осындай тұжырым негізінде азаматтық қоғам
қондырманың бір бөлшегі ретінде қаралып, мемлекетпен жұтылды. Ал, нарықтық
қатынастар дамыған қоғамда жеке, топ мүдделері бәсекелестік негізе дамып,
прогрессивтік қағидалар мен талаптарды өмірдің, мемлекеттің қажеттілігіне
жаратады, демократияны жетілдіру процесіне пайдаланылады. Азаматтық қоғам
институттарының мүмкіндіктерін, озық-ойлы идеяларын, қоғамды жетілдіруде
пайдалану – прогрессивтік дамудың ең негізгі талаптарының бірі[10].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам жүйелері
Мемлекет азаматтық қоғамның сынын, көрегендік пікірлерін толық
ескерген жағдайда қоғамда үйлесімділік, келісімділік орнайды,
қақтығыстардың шеңбері тарылады, индивидтердің бастарының бірігуіне
жағдайлар жасалынады. Ал, азаматтық қоғамдағы идеялық келіспеушіліктер
пікір-талас арқылы келісімге келу, жетуге жағдайлар туғызады. Бұл жерде
мемлекеттің төрелік қызметі үлкен рөл атқаруы мүмкін. Бүгінгі таңда
Қазақстанда 2,5 мыңнан астам мемлекеттік емес ұйымдар, 1600-ден астам
мешіттер бар. Сонымен қатар басқа діннің 547 ұйымдары да құрылған. Олардың
бәрі азаматтық қоғамның құрамына енеді[11].
Азаматтық қоғамның құрылымын бес жүйеге бөлуге болады: әлеуметтік,
саяси, экономикалық, рухани-мөдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б. олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕМЛЕКЕТ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Мемлекет пайда болуы жөніндегі теориялар мәні ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
НОРМАТИВТІ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс Қазақстан Республикасының Конституциясындағы қоғам,
мемлекет пен құқық мәселелері, оның мәнін қарастыру зерттеуге алынып отыр.
Қазақстан Республикасының өзін-өзі құқықтық, демократиялық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырылуының көрінісі, азаматтық қоғам
жүйелері, сондай-ақ елімізде қолданылатын құқық жүйесінің өзекті мәселелері
талданады.
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының
жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи
құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен
қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы
дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан
идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп
бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда
бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің
барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып
қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ең жоғары заңды күші бар Қазақстан Конституциясы, Республикада
қолданылатын және қалыптасып жатқан құқық жүйесінің нормативтік бастауы
бола тұра, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың маңызды жақтарын реттейді.
Қазақстан республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2002 жылғы 20
қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының құқықтық
саясат тұжырымдамасында 1995 жылғы Конституцияның негізінде жаңа
конституциялық құқық түзілді[1]. Оған дәлел ретінде соңғы уақыттағы
Республикамыз қол жеткізіп жатқан жетістіктерді мақтанышпен көрсетете
аламыз.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл
Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық
үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды
толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде
танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам
құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған
Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Зерттеудің маќсаты мен міндеттері. Елімізде болып жатқан саяси
өзгерістердің біз үшін басты мақсаты –биліктің бір мезгілде елде саяси
тұрақтылықты сақтап, біздің азаматтардың барлық Конституциялық құқықтары
мен еркіндіктерін қамтамасыз ете отырып, қоғам мен мемлекетті басқарудың
барынша тиімді жүйесін қамтамасыз ете алатын осы заманғы демократиялық
пішініне қарай адымдау. Зерттеу жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасы
Конституциясындағы қоғам, мемлекет және құқық мәселелерін айқындау.
Қазақстан Конституцияда көрсетілген демократиялық институттарды жүзеге
асыруда қандай қиыншылықтарға кездесіп отыр, осы демократиялық идеялар,
Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуына, мемлекеттік билікті бөлу
теориясы өз деңгейіне жеткізу, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары
мен бостандығының қорғалу кепілдіктеріне талдау жасау.
Еліміз өз егемендігін жариялап, тәуелсіздігін еншілеп, өзіндік даму
жолына нық қадам басты. Оның тарихында ата-бабалар үшін талай ғасыр арман
болған тәуелсіздік тұғыры бекіді. Біздің тұңғыш Президентіміз
Н.Ә.Назарбаевтың ұстанған алғыр саясаттылығы мен тұрақты ұстанымының
арқасында біршама экономикалық, әлеуметтік және саяси жақтарымызбен үлкен
жетістіктерге жетудеміз. Сондықтан да мемлекетіміздің алдына қойып отырған
өзіндік стратегиясы құқықтық және демократиялық мемлекет құру. Осы мақсат
тұрғысында Мемлекет және құқық теориясы, ҚР Конституциялық құқығы пәндері
бойынша алған теориялық білімдерімізден болашақ заңгер ретінде халықтың
құқықтық сауаттылығын арттырып, құқықтық сана-сезімді нығайтуда біздерге
жауапкершілікті міндеттер талап етілетіндігі белгілі. Құқықтық мемлекеттің
ерекше белгісі-ол заңның үстемдік етуі, Конституцияның жоғары тұруы, яғни
Ата заңымыздағы мемлекеттің құқықтық, демократиялық, зайырлы және
әлеуметтік мәнін анықтай отырып, конституциямыздағы қоғам, мемлекет және
құқық мәселелерінің маңызын зерттеп-зерделеу негізгі мақсатымыз болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпты зерттеу аясында бірнеше
ғалым мамандардың ғылыми еңбектеріне, оқулықтары мен оқу-әдістемелік
құралдарына арқа сүйедік. Атап айтсақ, Ғ.Сапарғалиев. ҚР Конституциялық
құқығы, ҚР-ның Конституциялық құқығы (оқу-әдістемелік нұсқау). Шопин В.Д.,
З.О.Ашитов. Егеменді Қазақстан құқықтары, Аюпова З.К., Сабикенов С.А.,
Құқықтық Мемлекеттің концепциясы. Утафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің
Конституциялық құқығы., Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының
негізгі мәселелерін талқылау. В.В.Маклакова. Шетел Конституциялық құқығы,
С.Табанов. Құқық теориясы мен сот жүйесініңң Конституциялық негіздері.,
Зиманов С. Конституция и Парламент РК., Н±рпейсов Е. Котов А. Ќазаќстан
Республикасы: хандыќ биліктен Президенттік Республикаѓа дейін., Мухаев Р.Т.
Политология, Сартаев С. К‰нќожаева Г. Ќазақстан Республикасында билікті
бµлу жєне оларды ж‰зеге асыру принциптерініњ ќалыптасуы.т.б.
Сондай-ақ жұмысымызда ҚР Президенті Н.Назарбаевтың халыққа берген
Жолдауларында айтылған жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның демократиялық
реформалардың алдағы кезеңдерде жүргізілетін негізгі бағыттарды, оның
ішінде Парламенттің өкілеттігін кеңейту; саяси партиялардың ролін арттыруға
бағытталған шараларды қабылдау; сот-құқық жүйесін жетілдіру;- жергілікті
өкілетті органдарды дамыту тұрғысында ой-пікірлерін, сондай-ақ
Конституцияға енгізілген жаңа демократиялық реформалар арқау болады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Мемлекет
механизміндегі Парламенттің орын зерттеу барысында мемлекеттік-құқықтық
құбылыстарды тануды жалпы ғылыми әдістер, оның ішінде: тарихи, әлеуметтік,
салыстырмалы, құқықтық логикалық, жүйелі, құрылымдық талдау, болжау,
салыстырмалы және тәжірибелік әдістер қолданылды.
Диссертацияда заң әдебиеттерімен қатар философиялық, тарихи еңбектер,
баспасөз материалдары, интернеттік ақпараттар, сонымен бірге Қазақстан
Республикасы Президентінің бірнеше халыққа берген жыл сайынғы Жолдаулары,
ҚР Үкіметінің бағдарламалары, ҚР Парламентінің нормативтік құқықтық
актілері, халықаралық шарттары, статистикалық материалдар пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық жобада
Қазақстан Республикасы Конституциясындағы қоғам, мемлекет және құқық
мәселелерін теориялық тұрғыда зерттеуге қадамдар жасалды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы келесідей нәтижелерден көрініс табады:
- Мемлекет пен құқытың пайда болуы және азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұндары ашып көрсетілді.
- Қазақстан Республикасының Конституциясындағы азаматтық қоғам
жүйелері талданды;
- Қазақстанның демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде қалыптасуы және даму ерекшеліктеріне сипаттама
берілді;
- Еліміздегі жаңа Конституциялық реформаның маңызы дәлелденді;
- Қазақстандағы қолданылатын құқық жүйесіне және азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктері
анықталды;
Жұмыс құрылымы мен көлемі – зерттеудің мақсат міндеттерімен анықталған.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
Мемлекет туралы әңгімені бастардың алдында біз ең алдымен оның
қоғамда әрекет ететіндігін, онымен қандай да бір өзара қарым-қатынаста
болатындығын, оның, яғни қоғамның тарапынан белгілі бір ықпалдың
болатындығын және өз кезегінде қоғамға өзі де ықпал ете алатындығын
ескереміз. Сондықтан да қоғам мен мемлекеттің, оны жанама түрде көрсететін
аса маңызды институттарының көмегімен болатын өзара қарым-қатынасының
принциптері мен негіздерін теориялық жағынан айқындау қажеттігі туып отыр.
Қоғам – адамдардың ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны, соның
шеңберінде материалдық және рухани игіліктер өндіріліп, тұтынылып және
айырбасталып жатады, осының өзі белгілі бір тәртіпті, адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынастардың орнықтылығы мен тұрақтылығын нығайтуға
бағытталған, өз мүшелерінің мінез-құлқын басқарудың, реттеудің және ықпал
етудің ерекше құралдарының болуымен сипатталады.
Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол қоғам құрған
ұйымдардың бірі болып табылады. Ол – қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі
нәтижесі. Қоғамның анатомиясы, бейнесі, сипаты және табиғаты қандай болса,
мемлекет те сондай болады. Жартылай жабайы қоғамның өзіне лайықты мемлекет
болса, өркениетті қоғамда мүлде басқа мемлекет болды. Өркениеттің әр
басқышы әр алуан мемлекеттермен сипатталып келді және сипатталып отыр.
Қоғам дегеніміз – мемлекеттің объективті негізі іспетті. Соның базисі
өзгеше тіршілік ету ортасы. Ол мемлекеттен әлдеқайда көп бұрын пайда
болды. Ұзақ уақыт бойы ол мемлекетсіз өмір сүрді, туындаған мәселелерді
басқа ұйымдық құрылымдар мен институттардың көмегімен шешіп отырды. Алайда
қоғам өзі тудырған мемлекет оның өте қажетті серігі, міндетті түрдегі
атрибуты болып шықты. Бір кезеңнен екінші кезеңге өткен сайын ол дамып,
түрленіп, өзгеріп келді және жақын, алыс келешекте де өзгеретіндігі шүбә
келтірмейді, бірақ елді келешекте тарих сахнасынан шығып қалуы және жойылып
кетуі екіталай. Қоғам тіршілік етіп жатқан кезде мемлекет те сақталады.
Алғашқы кезде қоғам мен мемлекет бірдей болды деген сияқты оқу
әдебиеттерінде кездесетін пікір, біздің ойымызша, дұрыс емес. Келтірілген
тезистің авторы Л.И.Спиридонов айтып отырған ежелгі полис бір мезгілде әрі
мемлекет, әрі қоғам болуы мүмкін емес. Оның бойынан өз құрылымдары бар
мемлекет болып не табылатынын және шын мәнінде қоғамды не құрайтынын айыру
керек. Олар сәйкес келмейді, сәйкес келуі мүмкін де емес, өйткені әртүрлі
дәстүрдің құбылыстарына жатады.
Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның мүдделері мен
қасиеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік етуіне қажетті
жағдайларды қамтамасыз етуге тиіс. Бұл жағынан мемлекеттің мүмкіндігі зор.
Орасан зор материалдық, адам, ұйымдастыру (жұмыстарына) ресурстарына, саяси-
идеологиялық потенциалға, басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр алуан
құралдарына иелік ете отырып, мемлекет экономикасының, әлеуметтік, рухани
және басқа жағдайлардың дамауына оң әсер етіп, тұрақтылық пен тәртіпке қол
жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық-психологиялық ахуал қалыптастыруға оң
ықпал ете алады. Мемлекеттің жоғарыда аталып өткен мүмкіндіктерінің қоғамға
барынша пайда келтіретіндей етіп жүзеге асырылуы аса маңызды.
Алайда, кейде мемлекеттің қоғамға масыл болатын жағдайы да кездеседі,
қоғамға зиян және түгелдей орны толмайтын залал келтіре отырып, оның
дамуына теріс (тойтаратын, жансыздандыратын, тежейтін) роль атқаруы мүмкін.
Мемлекеттің қоғамға теріс ықпалының мүмкіндігі аса зор болғандықтан оның
қоғамды деформациялау сияқты салдары да болуы мүмкін. Мысалы, фашистік және
басқа тоталитарлық мемлекеттердің қоғам дамуындағы ролі шын мәнінде қатерлі
болып шықты: экономиканың милитаризациялануы, демократияның дамымауы, жеке
адамның құқығының аяққа басылуы, полицияның зорлық-зомбылығы, жаппай
заңсыздық – міне осының бәрі қоғамның табиғатын бұрмаламай тура алмады,
оған теріс бағыт берді [2].
Қоғам алдында т±рған көптеген міндеттерді шешуді мойнына алған
мемлекет қалай болғанда да қоғамның түрлері саласындағы тіршілік әрекетіне
араласуға мәжбүр болады. Тарихтың әр кезеңіндегі мұндай араласудың сипаты
мен шегі әртүрлі. Оларға көптеген объективті және субъективті факторлар
әсер етеді: экономиканың даму деңгейі, халықтың әл-ауқаты, елдің әлеуметтік
тұрақтылығы, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың демократиялық деңгейі,
аса маңызды саяси институттардың ара-қатынасы, басқару элитасы
мақсаттарының бағыттылғы, басшылардың жеке басының қасиеті. Осыған
байланысты мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының тұрпаты
қалыптасады. Мемлекет өзінің дамуының ең алғашқы кезеңдерінде қоғаммен
өзара қарым-қатынасында жабайы әрі дөрекі нысандары жиі қолданды: үстемдік
ету, сөзсіз бағынуды талап ету, қатаң бақылау мен ұсақ тәртіп
белгілеушілік, мәжбүрлеу және күштеу әдістерін қолдану арқылы жаппай
мемлекеттендіру. Тек, кейінірек, халықтың сана-сезімімен менталитетінің
өсуі, мемлекеттік және қоғамдық институттарды бірте-бірте демократияландыру
адамның жеке азаматтың құқығы мен бостандығын қорғаудың қажеттігі туралы
идеяның пайда болуы мен таралу деңгейіне қарай бұл дөрекі әрі қарапайым
нысандар қалай болғанда да өзгереді, жұмсарады, басқаларға орын береді.
Өркениеттік бастаулар, мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасына кіре отырып,
оларды жаңа сатыға көтереді, оларға жаңа сипат береді.
Әрине, бүгінде қоғамды табанына салып таптағысы, оған өзінің еркін
таңып, дербестік пен автономиялықты жоққа шығарғысы келетін мемлекеттер де
кездесіп қалады. Алайда, олармен қатар, көптеген мемлекеттер қоғаммен өзара
қатынастарын үйлесімділік пен тең құқықтың принциптеріне құра отырып,
әміршілдік-бұйрықшылдық нысандарынан бас тартады. Бұл тенденциялардың әрі
қарай дамуы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құруға алып келеді.
Мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының үйлесімділігіне апаратын
жолдың көптеген қиындықтары бар, соқтықпалы-соқпақты болып келеді. Жаңа
принциптер мен әдістерді бекіту үшін материалдық және ұйымдық алғы
шарттармен қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге бұйрық беруге дағдыланып
қалған әрі иландыру мен тәрбиелеуді білмейтін мемлекеттік аппараттың барлық
қызметкерлерінің ойлау селсоқтығын жеңу керек. Азаматтардың сана-сезімін
қайта бағдарлау аз күш жұмсауды қажет етпейді, олар өз құқығы мен мүддесін
қорғауға дағдыланбаған, кейде олардың бұзылуымен үнсіз келіседі, өмірде
кездесетін заңсыздық, сыбайластық және қиянат фактілеріне енжарлық көзқарас
ұстанады.
Қоғам қабілетті әрі тиімді әлеуметтік институттар құруға мүдделі,
өйткені олар мемлекеттің ролінің шектен тыс күшеюіне және оның өзіне
негізсіз билік етуіне, айқын өктемдігіне, әсіресе тоталитарлығына сенімді
кедергі болар еді. Олардың ішінде ең алдымен халықтың әртүрлі топтары
құратын саяси партияларды, қоғамдық бірлестіктерді, бұхаралық
қозғалыстарды, үкіметтік емес ұйымдарды айтуға болады. Жұртшылықтың белгілі
бір дәрежедегі қолдауына ие болған, қоғамдық пікір мен өз беделіне сүйенген
олар, қоғам мен мемлекеттің арасындағы қажетті балансты сақтау немесе
қалыптастыру үшін ықпал етудің түрлі механизмдерін пайдаланады.
В.И.Лениннің берген анықтамасы бойынша: “Мемлекет дегеніміз –
келісімге келмейтін таптың қарама-қайшылықтың көрінісі және нәтижесі”(4).
Ф.Энгельс мемлекеттіліктің пайда болуындағы оның негізгі үш нысанын
атаған: Афин – бұл өте таза, классикалық мемлекет нысанына жатқызылған.
Себебі, мұндай мемлекет – тікелей рулық құрылымның ішінде дамыған, таптың
қарама-қайшылықтың нәтижесі. Римде мемлекеттің пайда болуының тездетілуіне,
римдік рулардың басқарушыларына (патрициларға) қарсы шыққан римдік рудан
жеке өмір сүрген құқықсыздар мен плебейлердің күресі үлкен әсер еткен.
Ертедегі германдықтардың мемлекетінің пайда болуына маңызды әсер еткен.
Ф.Энгельстің сөзімен, айтқанда басқа біреудің жерлерін жаулап алу болды, ал
ондай жерлерге билік жүргізуге рулық қоғам қалыптаспаған болатын(3).
Жалпы маңызы бар бір қорытындыға келетін болсақ, жоғарыдағы
мемлекеттің пайда болуы түрімен, тұжырымдама бұрын өріс алған отандық
теориядан мүлде өзгеше, қазір бұл проблемаға жаңаша көзқарас туды. Сонымен
қатар, ол материалистік, таптық негізін сақтайды. Бұл тұжырымдама жаңа
білімдерді пайдаланып негізінен қала – мемлекеттің ұйымдастырылуы
қызметімен мемлекеттің пайда болуы кезеңіндегі өндіруші экономиканың
құрылуы, олардың тығыз қарым-қатынасына келіп тіреледі.
Бұрынғы анайы және догматикалық (қасаң) мемлекет пен құқық
теориясында, мемлекеттің пайда болуын басқа тұрғыдан түсіндірген болатын.
Онда, мемлекет пайда болуы үшін, қоғамда (алдымен) топтар, сондай-ақ жеке
меншіктің дамуына байланысты үстем таптық пайда болуы қажет болған.
Кейін таптар қайшылығының нәтижесінде үстем таптың қол шоқпары ретінде
мемлекеттің пайда болатындығы көрсетілген.
Үстем тап, мемлекеттің әкімшілік күші пайдаланып, қаналушы топты
өзінің мүддесіне сай бағынышты жағдайда ұстанғандығы уағыздалған. Ол
мемлекеттің қажеттілігін қаналушының қарсылығын тежеу үшін керек деп
санаған. Сонымен, қоғамның саяси жүйесіндегі субъектілердің бірі ретінде,
мемлекет саяси үстемдік етудің негізгі қаруы, құралы болып есептелген.
Қазіргі кезде, ғалымдар мемлекеттің пайда болуындағы таптардың ролі
туралы жүйеге ғылыми түзетулер енгізді.
Осы уақытқа дейін, мемлекеттің пайда болуын тек Ф.Энгельстің және
Лениннің көзқарастарына сай түсініп, зерттеп келдік. Оның негізіне
Ф.Энгельстің “Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы”,
Лениннің “Мемлекет туралы” деген еңбектерін жатқызуға болады.
Мемлекеттің шығуы туралы теориялардың мәніне тоқталсақ.
Мемлекеттіњ шыѓуын бірнеше теориялар єрт‰рлі т‰сіндіреді. Біз,
мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың ішіндегі ең негізгілеріне
тоқталайық.
Теологиялық теория (діни) бойынша, мемлекетті, үкіметті құдай жаратты
деп уағыздады. Бұл теория, өзінің өте ертеде туғандығына байланысты, сол
кездегі пайда болған алғашқы теологиялық мемлекеттердің құрылым нысандарын
көрсететіндері белгілі. Ашып айтсақ, (тереңдіктерін, үстемдіктерін)
шіркеулердің атқарған ролдері, дін иеленушілермен басқару орталықтарына
байланысты бөлінуі.
Бұл теорияның сол уақыттан маңызына тоқталсақ, үкімет басқарушылығын
құдайдың күшіне жатқызу, сол кездегі пайда болған алғашқы қала-
мемлекеттерге күш және беделімен қатар, міндеттілік жүктеді. Бұл теория
шексіз құқығы бар, бір адамның монархиялық күшін уағыздау үшін
пайдаланылған.
Теологиялық теория бұл – мемлекеттің шығуын түсіндіретін теориялардың
ішіндегі ең көнесі. Теологиялық ілімді уағыздайтындар Фома Аквинский, Эйве,
Кост-Флорэ, Лебюфф, ислам идеологтары, католик шіркеу (Жан Маритен және
басқалары) жердегі бүкіл өмір сүретіндер Құдайдың арқасында болып отыр деп
түсіндіреді[5]. Осыдан келіп, құдайға құлшылық етіп, оған табынушылық жасау
керек деген ұғымдар туды. Аталған дінді уағыздайтын қайраткерлердің
пікірінше тіпті мемлекетте өмір бақи өмір сүреді, ол ғұмырлық, сондықтан
халық оған табынып, жалбарынды, бағынуы тиіс. Осыдан келіп, олардың ойын
әрі қарай жалғастырсақ мемлекеттің өзінде, құқықты да құдай жаратқан деп
тұжырымдаған. Бірақ та қазіргі кездегі өркениетті теорияды мемлекеттің
пайда болуына діннің, шіркеу мен діни ғимараттарының әсер еткендігін жоққа
шығармайды.
Сонау көне замандағы тағы да белгілі теорияның бірі – патриархалдық
теория. Платон, Аристотель, Михайловский, Фильмер, т.б. мұнда мемлекеттің
шығу тегін былайша түсіндіреді: мемлекеттің өмірге келуі отбасының бір
ұрпақтан екінші ұрпаққа ұласуынан туындаған, оның тарихи дамуының нәтижесі
деседі)[7].
Көптеген отбасының бірігуі отбасы басшысының мемлекеттің азаматына
айналғандығын, сөйтіп, биліктің жаңа түрі – мемлекет басшысы – монархтың
пайда болғанын білдіреді. Мемлекеттің басшысы ретінде ол барлық семьялардың
әкесі деп танылады, өз билігін ендігі жерде құқық арқылы, яғни заңдарды
шығару негізінде жүзеге асырады. Ал қалған әрбір отбасының басшысы
мемлекеттік билікті емес, ол тек ата-аналық, жұбайлылық, басқарушылық
билікті ғана атқара алады. Демек, тек өз отбасында ғана билік атқар
жүргізуші ретінде танылады. (яғни мырзаның жалшыға деген билігі). Бұл
теорияның шығуына әрине отбасының ролі мен мемлекеттің қалыптасуы өте
ықпалын тигізгені сөзсіз. Жалпы, патриархалдық теория-мемлекеттің пайда
болуын, құрылымын, отбасының тым өсуіне байланысты және әкенің отбасына
басшылығын, монархтың басшылығымен ұқсастырады. Теологиялық, патриархалдық
теориялар, патшаның, монархтың шексіз басшылықтарын уағыздау үшін
пайдаланылған. Бұл теория, яғни патриархалдық теорияны Греция жерінде
алғашқы рет Аристотельдің еңбектерінде танылған болатын. Кейінгі кездерде
де ағылшын ғалымы Фильмердің “Патриарх” деген еңбегінен көруге болады.
Мемлекеттің пайда болуы туралы табиғи-құқықтық теория – мемлекеттің
пайда болуын адамның табиғи көңіл-күйімен байланыстырғанында. Адам өмірінің
жағдайы және адам баласының өз арасындағы қарым-қатынастар сипаты
өзгертілмей табиғи күйінде, бір жақты емес жағдайда көрсетілген. Гоббс
табиғи күйде жеке адамның бостандық патшалығында, соғысқа қарсылық
барлығына апарады деген; Руссоның айтуы бойынша, бұл бейбіт күйдегі
идеалистік алғашқы қауымдық патшалығының бостандығы; Локктың айтуы бойынша,
адамның табиғи күйі оның тежеусіз бостандығында – деген[6].
Табиғи құқық теориясын жақтаушылардың ойынша, мемлекет халықтың ақылды
еркінің негізінде, адамдар мекемесінің ойлап тапқан заңды актісінің
нәтижесі қоғамдық келісімдер. Сондықтан, бұл теория мемлекеттің пайда болуы
туралы механикалық ойлармен ұштасады. Гольбах қоғамдық келісімді – қоғамды
ұйымдастырудағы және оны сақтауға арналған жағдайлардың жиынтығы деп
түсіндірген.
Келісім теориясы - өзінің классикалық дәлелдеуін Руссоның ғылыми
еңбектерінде тапты. Ол тарихи тәжірибелерге сүйене отырып мынадай
қорытындыға келген: басқарушылар мемлекетті өздерінің меншігі ретінде
санап, азаматтарды өздерінің құлдары есебінде қараған. Олар деспоттарға,
қанаушыларға айналған. Деспотизм, Руссоның түсінуінше ең жоғарғы және
шеттен шыққан қоғамдық ерекше көріністер: байлар мен кедейлердің теңсіздігі
жеке меншіктің нәтижесі, күштілер мен күнсіздердің теңсіздігі, өкімет
басқарудың нәтижесі. Мұндай теңсіздік жаңадан пайда болатын теңдікті
теріске шығарудың себебі болады: деспоттық алдында бәрі бірдей, өйткені
әрқайсысы нөлге тең. Бірақ, бұл бұрынғы қауымдық қоғамдағы адамдардың
табиғи теңдігі емес, табиғи теңдікті бұзып, өзгертіп көрсету.
Руссо өзінің көзқарастарын қорытындылай келіп: Біздің әрқайсысымыз
өзіміздің жеке басымызды және барлық күшімізді жалпы ерікті жоғарғы
басқаруына береміз және біз бірігіп әрбірімізді бөлінбейтін тұтастықтың
бөлігі ретінде қабылдаймыз - деген. Сонымен, қоғамдық келісім шарт
теориясы, әр түрлі себептермен сынға алынады. Мысалы, Коркуновтың айтуы
бойынша, қоғам мен мемлекеттің құрылуын келісімділікпен бастау, қоғам
өмірін өте-мөте жекешелендіріп көрсетеді. Мұндай кезде, жеке адам,
барлығының үстінен қараушы және барлығын белгілеуші. Қоғамдық ортамен жеке
адамды қамтамасыз ету белгіленбеген, керісінше, қоғамдық тәртіп жеке
адамдардың барлығын тұтас қамтыған зорлық-зомбылыққа айналды.
Шершенвичтің пікірінше механикалық ойды жақтаушылардың тарихи шындықты
мойындауы өте сирек кездеседі, себебі қоғамдық келісім олардың түсінігінде
тек әдістемелік жолдарға жатады: Олар үшін тарихта солай болды ма, жоқ па,
маңызды емес, олар үшін маңыздысы, қоғамның қай түрді қабылдағанын
дәлелдеу, егер оның негізінде келісіммен қамтамасыз етілген барлығының
қоғамдық келісімі болмаса, ешкім өмірді, өзін қоғамдық жағдайлармен
байланыстырмайды. Келісім теориясын бағалауда жоғарыдағы көзқарасты
Трубецкой да қолдайды. Оның айтуы бойынша Қоғам ерікті адамдардың
шығармашылық жемісі емес, керісінше, адам тарихи құрылған қоғамдық белгі,
тарихи ортаның нәтижесі, тұтастыќ заңдылыққа бағынған әлеуметтік
организмнің бөлігі.
А.И.Денисов мемлекеттің пайда болуында материалистік теорияны жақтаушы
ретінде “келісім-шарт теориясы тарихқа қарсылық, себебі қоғамдық өмірдің
негізіне индивидтердің, адамды қояды. Сонымен қатар, біржақты теория:
тарихи даму, адамның табиғатына сай болуы қажеттігін баса айтқанымен, өмір
сүруге қажет жаңа жағдайлар туғызу жолында табиғатқа тигізетін әсерін
елемейді”.
Қоғамның және мемлекеттің пайда болуы туралы тұжырымдамалардың
жақтаушылары әдеттегідей бұл теорияны сынға алып, жетістіктерін және
жетпейтін жақтарын көрсетеді. Ол табиғи қажеттілік, себебі, мемлекеттің
пайда болуы, бұрынғы болған және болатын теориялар жеке адамдардың
объективті процестерге субъективті көзқарастары.
Бұл теорияның кейбір тұжырымдары іс жүзінде мемлекеттік құрылыстарда
пайдаланылды. Оған мысал ретінде АҚШ-ты алайық. Оның Конституциясы өзінің
құрамына (мүшелігіне) кіретін халықтар арасындағы заңды келісімді бекітіп,
мынадай мақсаттарын белгіледі:
- құқықтық сотты бекітіп, ішкі тыныштықты қорғау, бірігіп қорғануды
ұйымдастыру. Кеңестік КСРО-да, мемлекеттер арасындағы келісімдер негізінде
құрылған болатын. Сондықтан келісім-шарт теориясының элементтері өзінің
тарихи негіздеріне сүйенеді.
Материалистік (таптық) теория, мемлекеттің пайда болуын, ең алдымен,
қоғамның экономикалық жағдайларына сәйкес түсіндіреді: қоғамдық еңбектің
бөлінуі, қосымша өнімнің және жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның
экономикалықмүдделері, бір-біріне қарама-қайшылығы бар таптарға бөлінуі.
Осы процестердің объективтік нәтижесі ретінде мемлекет пайда болды және
арнайы басқару, басу жолдарымен таптардың қарсылықтарын тежейді және
экономикалық жағынан үстемдік ететін таптың ерекшеліктерін қамтамасыз
етеді.
В.И.Ленин мемлекетті, таптардың арасындағы татуластыратын орган, деген
ойға тікелей қарсы шыққан. Ол “Маркс бойынша мемлекет, таптық үстемдіктің
органы, бір тапты екінші тапқа қанатушы орган” – деп жазған. В.И.Ленин
мемлекеттің мәні қажеттілігі туралы көзқарасын белгілеуде, бірнеше рет атап
айтқаны, мемлекет бір таптың екінші тапқа үстемдік жасауын қолдайтын машина
деген тұжырымға келген[8].
Материалистік теорияның негізі, мемлекеттің пайда болуы, қоғамның
таптарға бөлінуі мен байланыстырылғандығында. Осыдан мынадай қорытындыға
келуге болады: мемлекет тарихи ауыспалы, уақытша құбылыс, ол таптардың
пайда болуына байланысты құрылып, таптардың жоғалуына байланысты олда
еріксіз жоғалуы қажет.
Басқа тұжырымдамалардың өкілдері материалистік теорияны біржақты,
дұрыс теория емес деген пікірде, себебі, ол теория қоғамның құрылуымен
мемлекеттің пайда болуын қамтамасыз ететін психологиялық, биологиялық
адамгершілік, этникалық және сол сияқты басқа факторларды ескермейді.
Ертедегі грек оқымыстылары мемлекет туралы ой толғауларында, оның
жұмысының ерекшелігі адам организміне ұқсатқан. Мысалға: Платон мемлекеттің
құрамын қызметін адам жанының қабілеттілік жақтарымен салыстырған.
Аристотельдің айтуына салыстырған. Аристотельдің айтуына қарағанда,
мемлекет көп жағдайда тынымсыз жұмыс істеп туратын адам организмін еске
салады, соның негізінде адамның жеке-дара өмір сүруін жоққа шығарады.
Өзінің көзқарасын мынадай образдың салыстырулар арқылы түсіндіреді: адам
баласының денесінен қолы мен аяғын алып тастағанда ол өзінше күн көре
алмайды. Сол сияқты адам да мемлекетсіз өмір сүре алмайды.
Органикалық теорияның негізі мынада: қоғам мен мемлекет организм
ретінде түсіндіріледі, сондықтан олардың мәнін түсінуді сол организмнің
құрылымымен қызметінен іздеу қажет. Қоғам мен мемлекеттің құрылымындағы,
қызметіндегі түсінбеушілікті анатомия мен физиологияның заңдылықтарындағы
ұқсастық арқылы түсіндіруге мүмкіндік бар. Органикалық теорияның ХІХ-
ғасырдағы көрнекті өкілдері – Герберт, Спенсер. Олардың ойлары бойынша
мемлекет жеке адамдардан тұратын қоғамдық организм, тірі организм сияқты
клеткалардан пайда болады. Бұл теорияның маңызды жағы мемлекеттің пайда
болуында, өзінің бөліктерімен – адамдармен бір мезгілде өтетіндігінде және
адам баласының қоғамы тұрғанда олар да өмір сүреді. Мемлекеттік билік –
біртұтастықтың өз бөліктеріне үстемдігі, мемлекеттің өз халқының амандығы
қамтамасыз етуі. Егер организм сау болса, оның клеткалары да өзіне тән
қызметін атқарады. Организмнің ауруы оны құрайтын клеткаларға қауіп
туғызады, керісінше ауру клеткалар барлық организмнің тиімді (эффективті)
қызметін төмендетеді[7]. Спенсердің мемлекет теориясы ғылым болу үшін,
табиғи ғылымдардың әдістемелерімен түсінігін қабылдауы қажет деген
пайымдауына, көңіл аударатын объективтік ойлар жатыр.
Біріншіден, әлеуметтік өмірдің заңы, табиғи заңдылыққа сай болады.
Адам қоғамдық болудан бұрын, еркі бар және саналы биологиялық қалыптасқан
(индивид) жеке тұлға ретінде көрінеді. Алдымен ол – табиғатты жолаушы, одан
кейін қоғам мүшесі, одан кейін мемлекеттің азаматы. Әрине, адамның
биологиялық түр ретінде жоғалуы бір мезгілде қоғамның және мемлекеттің
жоғалуына әкеледі. Сондықтан қоғамдық өмірдегі адам баласының дамуындағы
табиғи және әлеуметтік заңдардың гармониясы болуы қажет.
Екіншіден, органикалық теория қоғам және мемлекет түсінігіне жүйелі
белгілер кіргізеді. Оны жақтаушылардың көбісінің ойы бойынша, қоғам және
оның мемлекеттік құрылымы өте қиын жүйе, олар тығыз байланыстағы, бірін-
бірі қамтамасыз ететін бөліктерден тұрады.
Үшіншіден, органикалық теория мен қоғамдық және мемлекеттік өмірді
бөлу және біріктіру негізделген. Оның бір маңыздысы, еңбектің бөлінуі
қоғамның бөлінуіне, таптардың пайда болуына соғатындығы. Ондай жағдай әрбір
экономикалық дамыған қоғамға тән нәрсе. Сонымен қатар интеграция адамдарды
мемлекетте біріктіреді, соның арқасында, олар өз мүдделеріне жетеді және
қорғайды.
Күштеу теориясы. Бұл теорияның шығуы құл иеленуші кезеңнен басталады.
Оны жақтаушылардың ойынша, мемлекет – күштеп, жаулап алудың нәтижесі. Бұл
теорияның дамуы, жетілуі ХІХ-ХХ ғасырларға жатады. Бұл теория бойынша, жеке
меншіктің, таптық және мемлекеттің пайда болуы, ішкі және сыртқы
күштеулерге байланысты, тікелей саяси қимылдың нәтижесі[5]. Мемлекет қанау
органы ретінде, тек сол жеңілгендер мен жеңушілердің арасындағы заңды
айырмашылық жойылмаған елдерде өмір сүреді. Күштеу теориясына тән бөлікті
толықтау сипаттайтын Е.Дюрингтің, Л.Гумпловичтің, К.Каутскийдің ғылыми
еңбектерін атауға болады. Дюрингтің айтуы бойынша, қоғамдық дамудың
негізіне саяси қатынастар нысаны жатады, ал экономикалық құбылыс – саяси
актілердің нәтижесі. Мемлекеттің пайда болуы туралы алғашқы мәліметті
тікелей саяси күштен іздеу керек. Қоғам, Дюрингтің ойынша, ең кемінде екі
адамнан тұрады. Екі адамның еркі сол күйінде, біріне-бірі тең, екеуінің
біреуі екіншісіне ешқандай талап қоймайды. Мұндай жағдайда, қоғам екі тең
адамнан тұрса, теңсіздік және құлдық болуы мүмкін емес. Мемлекеттің пайда
болуын түсіндіру үшін, Дюринг бейне негізінде үшінші адамды қосады, себебі
көпшілік дауыссыз шешім шығаруға болмайды. Ал, ондай шешімсіз, көпшіліктің
азшылыққа үстемдігінсіз мемлекет те пайда болмайды. Оның ойынша үстем
таптардың және мемлекеттің пайда болуы – қоғамның бір бөлігінің, екінші
бөлігіне көрсететін күштеуінің нәтижесі. Австриялық социолог және мемлекет
зерттеушісі Гумплович сыртқы күштеу теориясының өкілі. Ол теория бойынша,
мемлекет – күшті тайпаның әлсіз тайпаны жаулап алуының нәтижесі. Жаулап
алудың негізінде құл иеленушілік пайда болады: бір тайпа екіншіні жеңгеннің
нәтижесінде үстемдікке ие болады. Екінші – жеңілуші тайпа, бостандықтан
айырылып, құлдық жағдайға көшеді. Құлдық – жеке меншіктің және таптардың
пайда болуына әкеп соғады. Жеке меншікпен байланысты және қамтамасыз
етілетін жағдай, көшпенділік өмір жағдайынан, отырықшылдыққа, жер өңдеуге
өту. Мемлекеттік өкімет Гумплович айтқандай, тек күш көрсету нәтижесінде
пайда болады. Бір тайпа басқа тайпаға, өзінің үстемділігін күшіне
байланысты тікелей жүргізіп келген болса, біртіндеп өзінің экономикалық
жағдайына сүйеніп, мемлекеттік тапқа айналады. Осыдан барып жеке меншіктің
пайда болуына байланысты таптарға бөлінді. Каутский де мемлекеттің шығуын
сыртқы күштеуден, соғыстан көреді. Жеңуші тайпа, жеңілген тайпаны өзіне
бағындырады, ол тайпаның жерін иемденеді, одан кейін оларды өздеріне жүйелі
жұмыс істеуге, алым-салық төлуге мәжбүр етеді. Мұндай басып алудың
нәтижесінде таптар пайда болады, ал жеңілушілерді басқару үшін құрылған
күштеу аппараты мемлекетке айналады. Тек сондай сыртқы күштеу бар жерде
таптарға бөліну болады, бір қауымның әр түрлі бөліктерге бөліну себебінен
емес, екі қауымның бірігіп, соның біреуі үстемдік алып, қанаушыға, екіншісі
– езілуші тапқа айналуында[5]. Күштеу теориясында, экономикалық тұжырымдама
элементтері бар екеніне күмән келтіруге болмайды. Дегенмен осы екі көзқарас
мемлекеттің, қоғамның пайда болу себептері бойынша, маңызы жағынан сәйкес
келмейді.Энгельс мемлекеттің пайда болуы – қоғамға сырттан жасалған күштің
нәтижесі емес, оның ішкі дамуына байланысты екендігін дәлелдесе, Дюринг,
Гумплович және басқалар мемлекеттің пайда болуында ішкі және сыртқы
күштердің әсерін бірдей негізге алады. Осы теориялар өздерінің
принципиалдық сәйкессіздігіне қарамастан екеуі де бірдей жалпы негізде
құрылады: экономикалық және әлеуметтік факторлармен қамтамасыз етілген
адамдардың әрекеттеріне негізделген. Күштеу теориясын тек формальды ойларға
сай жоққа шығаруға болмайды, себебі, тарихи тәжірибеге сүйенсек бір
халықты, бір халық жаулап алуының нәтижесінде көптеген тарихи
мемлекеттердің біршама жылдар өмір сүргені шындық. (Мысалы, Алтын Орда).
Әрбір мемлекеттің пайда болуы процесінде ішкі және сыртқы күштер
элементтерінің объективті түрде қатысы бар екендігін айта кетуіміз қажет
(Рим, ертедегі Герман мемлекеті, Киев Русі). Тікелей күштеу Америкадағы
мемлекеттердің пайда болуында шешуші роль атқарды. Солтүстік пен құл
иеленуші Оңтүстік арасындағы күрес АҚШ-тың пайда болуына әкеп соқтырды.
Әрине, мұндай тарихи шындықтар күштеу теориясының шындығын тек біржақты
ғана дәлелдегенмен оның ғылыми тұжырымдамаларын толық шығара алмайтыны
анық. Осыған байланысты маркстік теорияның мемлекет туралы ойларының
айнымалылығын көрсетеміз. Бір жағынан мемлекет бір типтен екінші типке
өтерде, революциялық күштеу жолын қолдаса, екінші жағынан мемлекеттің
құрылуында күштердің ролін жоққа шығарады.
1.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың
мазмұны
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-
пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой-пікірлердің, теориялардың көп
болатын себептері тек қана мемлекеттің, қоғамның мазмұнының өте күрделі
болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы өзгеруінен емес, сонымен бірге
азаматтық қоғам мен мемлекеттің саяси билікті жүргізуі және олардың іс-
әрекеті барлық таптардың, топтардың мүдде-мақсатына қатысты болуы. Тағыда
бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі идеологиямен, саяси партиялармен байланысты
болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе –Кеңес Дәуірінде елімізде
марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және тарихи
нақты дәлеледер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу,
пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің
ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе – азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық
қоғамда да, құл иелену формациясында да, феодалдық формация да болған жоқ.
Себебі, ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым те
буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық
мемлекет туралы қарастырамыз.
Құқықтық мемлекет – тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы
белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-
намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне,
қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал
осы бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық
мемлекет екі жақты жауапты объектитвік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон қүқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель "Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ", - деді. Феодалдық дәуірде Н.Макиавелли,
Ж.Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
пікірлер тоғыстырған.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес
қосқан атақты ғылымдар: Г.Гроцкий, Б.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро,
П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант т.б[15].
Гроцкий - қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөледі: табиғи
құқық - адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл,
парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі-мемлекеттің қабылдаған
нормативтік актілер арқылы орындалуға тиісті нормалар. Мемлекет қоғамдық
жалпы халықтық шарт арқылы өмірге келді деп түсіндіреді.
Монтескье- мемлекет адамдардың саяси жөне азаматтық бостандығын,
теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк- мемлекет адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық
мемлекеттің негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант - құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жекеадамның қадір-
қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы
үстемдігін қалыптастыру деп түсіндіреді.
Гегель- мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндіреді.
Азаматтық қоғам қүқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартуы дейді.
Маркс - құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес
қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бүл процесс
қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс.
Бостандық Маркстің ұғымында, қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны
қоғамға бағындырып, халықтың мүдде мақсатын орындайтын органға айналдыру.
Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады[11].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір түжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияларды қорыта келгенде, оның
мазмұны - халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандықтары мен
қүқықтары. Ал мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші - адам, қалың бүхара.
Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық
саласын басқаруға қатыстыруы қажет.
Құқықтық мемлекеттің негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процессіне
сөйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның
толық егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттік билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен
өндірістік қатынас жөне көп мемлекеттік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық
мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде
болуы қажет. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз
етуі үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның
өлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі - өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасызетіп,
олардың жақсы еңбектенуіне, дұрыс жүмыс жасауына мүмкіншілік беру.
Қоғамның өлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі-гуманизм,өділеттік,
бостандық, теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы
жоғары дөрежедегі принциптер болса қүқықтық мемлекет болады.
Өйткені мүндай қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде
болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі -халықтың, ұлттық
төуелсіздігін қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып,
адамдардың бостандығын, теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату,
қарым-қатынастарды реттеп басқару.
Міне, қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып, құқықтық мемлекет
орнатуға мүмкіншілік қалыптасады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың арақатынасын қатаң сақтау,
азаматтық қоғамның қалыптасуы;
- қоғамда жоғары дөрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қүқық пен заңның арақатынасында көп алшақтыққа жол бермеу, олардың өзара
қатынасын бақылап, жақсартып отыру; қоғамның экономикалық, әлеуметтік
бағытында әділеттікті, теңдікті қамтамасыз ету үшін антимонополиялық
органның болуы;
- соттың жоғары беделі, ең сыйлы орган деп саналуы және соттың
тәуелсіздігі.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде бір ғылыми еңбек жоқ. Оның сесебі, ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында ұқсастық бар, бірақ
айырмашылықтар басым. Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн. Жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Мемлекет қоғамның сан
қырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Азматтық қоғам туралы ой-пікірлер көне
дәуірде де болды. Бірақ, толық мағынада бұл ұғым өмірге тек XVIII ғасырда
келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік, отбасы, рынок, мораль
салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет бұл қатынастарға толық
бостандық берді. Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке меншіктің, діннің,
отбасының, моральдық т.б. талаптарын іске асырудың жүйесі[12], -деген
Гегель. К.Маркстің пікірі – бір саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң, ол
азаматтық қоғамның сан қырлы көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін арнайы келтіріп отырған
себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келеді. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық
ғылыми мұра қалдырып кетті.
Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене отырып, қазіргі заманның талабына
сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан зерттеуді жалғастыру керек. біздің
пікіріміз –азаматтық қоғам мазмұнының сан қырлы көрінісі төмендегідей
болуға тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықтық қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- заңды, демократиялық билік, ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың теңдігінің болуы;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келіісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени және рухани
білімін, санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғам адамның тіршілік болмыстағы жағдайларын, тұлғалар
мен әлеуметтік топтардың алуан түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың формальды (заңда
көрсетілген) және формальды емес те құрылымдарының жиынтығы.
Азаматтық қоғам деген жеке адамның, әлеуметтік топтардың сан қырлы
мүдделері мен талаптарын іс жүзінде асыру және қанағаттандыру үшін
қалыптасқан қоғамдық қатынастардың жиынтығы және содан туындайтын
мемлекеттік емес ұйымдардың құқықтық негізінде құрылған жүйесі.
Немістің ұлы ойшылы Георг Вильгельм Фридрих Гегель азаматтық
қоғамтуралы былай дейді: Азаматтық қоғам деген олтбасы және мемлекет
арасындағы диференциация(бүтінді бөлу), дегенмен азаматтық қоғамның дамуы
мемлекетке қарағанда кейінірек басталады.Өйткені дифференциация ретінде
мемлекетті шамалайды және бөлу үшін өз алдында дербестік бірдемесінің бар
болуы. Азаматтық қоғамның құрамы негізінде тарихи даму барысында дәстүр
мен бүкіләлемдік өркениеттік дамудың құндылықтары негізінде қалыптасады.
Демократиялық қоғамда азаматтық қоғамның ролі арта түседі және мемлекеттік
басқару жүйесіне өзінің тікелей ықпалын тигізеді. Бұл жерде Үкіметтік емес
ұйымдардың мәні өте зор. Олардың мақсаттары мүдделерге байланысты құрылған
топтар мен ұйымдардың мүдделерінің іс жүзінде асырылуына жағдайлар жасау
және мемлекеттің саяси шешім қабылдауына ықпал ету, органдардың
функцияларын жақсартуға, тиімділігін арттыруға кеңес беру, ұсыныстар енгізу
болып табылады. Азаматтық қоғамның құрамына енген институттар мынандай
талаптарға сай болулары қажет:
1. Олардың құқықтық негізінде құрылуы.
2. Алдына қойған мақсаттары конституциялық құрылымды күшпен өзгертуге
шақырмаулары тиіс.
3. Мақсат, мүдделерін іс жүзінде асыруда экстремистік әрекеттерге жол
бермеулері тиіс.
Кеңес мемлекеті кезеңінде азаматтық қоғам институттары дамыған жоқ,
оған негізінде социалистік мемлекеттік және оның тоталитарлық идеологиясы
тікелей кедергілер жасады, коммунистік идеологияны ыдырату деген көзқарасты
қалыптастырды. Және К.Маркстің ілімі бойынша азаматтық қоғам қоғамдық
өндірістік қатынастарға (базиске) тәуелді болып, мемлекет, құқық,
құлықтылық, дін, өнер сияқты қондырманың құрамына енді, оның ажырамас
бөлігі ретінде танылды. К.Маркс өзінің Саяси экономика сыны жөнінде деген
еңбегінің Алғы сөзінде былай деп атап көрсетті: Менің зерттеулерім мені
мынадай нәтижеге жеткізді: праволық қатынастары, дәл сол сияқты
мемлекеттің формаларын да өзінен өзін де, адам рухының жалпы дамуы
дейтінінен де түсініп болмайды, керісінше, олар материалдық өмірлік
қатынастарға негізделеді, бұл қатынастардың жиынтығын Гегель... азаматтық
қоғам деп атайды, сондықтан азаматтық қоғамның анатомиясын саяси
экономикадан іздеу керек... Өз өміріндегі қоғамдық өндірісте ықтиярларына
қарамайтын, белгілі бір, қажетті қатынастарда - өндірістік қатынастарда
болады, бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері дамуының
белгілі бір сатысына сай келеді. Осы өндірістік қатынастардың жиынтығы
қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып табылады. Осыған келіп
заңдылық саяси қондырма орнайды және бұған қоғамдық сананың белгілі бір
формалары сай келеді. Материалдық өмірдің өндіріс әдісі жалпы өмірдегі
әлеуметтік, саяси және рухани процесстерді туғызады. Адамдардың санасы
олардың болмысын билемейді, қайта, керісінше олардың қоғамдық болмысы
олардың санасын билейді. Осындай тұжырым негізінде азаматтық қоғам
қондырманың бір бөлшегі ретінде қаралып, мемлекетпен жұтылды. Ал, нарықтық
қатынастар дамыған қоғамда жеке, топ мүдделері бәсекелестік негізе дамып,
прогрессивтік қағидалар мен талаптарды өмірдің, мемлекеттің қажеттілігіне
жаратады, демократияны жетілдіру процесіне пайдаланылады. Азаматтық қоғам
институттарының мүмкіндіктерін, озық-ойлы идеяларын, қоғамды жетілдіруде
пайдалану – прогрессивтік дамудың ең негізгі талаптарының бірі[10].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ ҚОҒАМ, МЕМЛЕКЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам жүйелері
Мемлекет азаматтық қоғамның сынын, көрегендік пікірлерін толық
ескерген жағдайда қоғамда үйлесімділік, келісімділік орнайды,
қақтығыстардың шеңбері тарылады, индивидтердің бастарының бірігуіне
жағдайлар жасалынады. Ал, азаматтық қоғамдағы идеялық келіспеушіліктер
пікір-талас арқылы келісімге келу, жетуге жағдайлар туғызады. Бұл жерде
мемлекеттің төрелік қызметі үлкен рөл атқаруы мүмкін. Бүгінгі таңда
Қазақстанда 2,5 мыңнан астам мемлекеттік емес ұйымдар, 1600-ден астам
мешіттер бар. Сонымен қатар басқа діннің 547 ұйымдары да құрылған. Олардың
бәрі азаматтық қоғамның құрамына енеді[11].
Азаматтық қоғамның құрылымын бес жүйеге бөлуге болады: әлеуметтік,
саяси, экономикалық, рухани-мөдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б. олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz