Сұраныс пен ұсыныстың теңдігі

Жоспар
Кіріспе

1 Ұсынысқа әсер ететін басты фактор
2 Сұраныс пен ұсыныс икемділігі (эластикалығы)
3 Сұраныс пен пайдалылық
4 Ұсыныс және өндіріс шығындары

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Q — қисығы экономикалық әдебиетте сұраныс қисығы деп атайды. Бұған бағаны
түсірсек, онда баға өзгергенде сұраныс көлемінің қалай өзгергенін көруге
болады. Егер РІ бағада сұраныс көлемі Q, болса, баға Р2 дейін төмендегенде
сұраныс көлемі Q2 дейін өседі және с. с.
Пайда болған қисық сұраныстың біртіндеп азаю заңын бейнелеп көрсетеді,
ал ол заңды былай деп тұжырымдауға болады, егер кайсыбір тауардың бағасы
өссе (ал басқа шарттары тұрақты болса), онда осы тауардың аз санына сұраныс
болады. Бұл тәуелділікті басқаша да тұжырымдауға болады, егер рынокқа
қайсыбір тауардың үлкен тобы түссе, онда, тең шарттық жағдайда, ол онша
жоғары емес бағамен өткізілуі мүмкін.
Сұраныстың біртіндеп азаюы заңының барлық тауарларға қатысы бар. Оның
себептерін анықтау қиын емес: олар бәрінен бұрын сатып алушылардың
табыстарының шектеулілігіне байланысты. Егер жоғары бағалы тауарды тек бай
адамдар ғана сатып алса, бағаның төмендеуі, біріншіден, рынокка жаңа сатып
алушыларды әкеледі. Екіншіден, бағаның әрбір төмендеуі тауарды тұтынушыны
косымша сатып алуға итермелейді. Сонымен бірге мынаны да атап өту керек,
осы тұтынушының сұранысының өсуі тоқтағаннан кейін де, бағаның одан әрі
төмендеуінде төмен деңгейдегі

табысты адамдардың өз қажеттерін өтей бастауы себепті рыноктағы сатып алу
сомасы ұлғая береді. Егер рыноктық жағдайды сатушылар немесе ұсыныс жағынан
қарасақ онда кері көрініс орын алады. Барлық сатушылар рынокта ең жоғары
баға алуға ұмтылады, Сондықтан баға жоғары болған сайын, олар белсенді
түрде көп тауар сатуға тырысады, яғни ұсынысты ұлғайтады.
Басқаша айтқанда, әрбір сатушының ұсыныс көлемі бағаға байланысты
өзгеріп отырады, баға жоғары болған сайын басқалар тең жағдайда, осы
тауардың рыногындағы ұсыныстың көлемі жоғары болады. Бұл тәуелділік графика
түрінде 9-суретте бейнеленген (абциссада рынокқа жеткізілген тауарлар саны
Q; ординатада бағаның қозғалысы Р).
Жоғары бағалы өндірістің ұлғаю тенденциясының болуы, бір жағынан,
бағаның өсуі бұл салаға жаңа өндірушілерді тартуына байланысты. Екінші
жағынан, баға өскенде кәсіпкер қосымша пайда алады және көп жұмысшылар
жалдауға, көп шикізат пен машиналар сатып алуға, өндірісті ұлғайтуға
мүмкіндік алады. Сонымен бірге, әңгіме тек ұсынысты көбейту тенденциясы
туралы ғана екенін есте ұстау керек. Белгілі бір шекке дейін бағаның өсуі
ұсыныстың өсуін қамтамасыз етеді. Алайда, бағаның өсуі жалғаса берсе, онда
өндірушінің өндіріс көлемін азайтуы мүмкін. Бұл бір жағынан, табыстың
жоғарғы деңгейі белгілі дәрежеде қаркынды жұмысты жалғастыруға деген ынтаны
төмендетеді. Екіншіден, өңдіруші өндіріс көлемін арттырудан сескенеді,
өйткені тауарлар өтпей қалып, бағалары төмендейді. Әрбір тауардың өз
сұраныс пен ұсыныс қисығы бар. Бірақ оларға бір рет және мәңгілікке
берілген деп қарау дұрыс емес. Кейбір факторлардың әсерімен сұраныс пен
ұсыныс қисығының жылжуы мүмкін.
Осыған байланысты сұраныс көлемін сұраныстың өзінен
ажырата білудің маңызы зор. Баға төмендегенде сұраныс
көлемі өседі, ал сұраныстың өзі сол тауарға қажеттіліктің
көрініс ретінде өзгермейді. Егер, әрбір (жоғары, төмен) сатып алушылар осы
көптеп сатып алатын болса, сұраныстың ұлғаюы туралы айтуға болады. Мысалы
жаздың ыстық күндерінде сусындар мен балмұздаққа сұраныс көбейеді. Бұл
жағдайда-да, қисығымен қозгалмаймыз, өйткені қисық қозғалып қалыпта болады.

Одан басқа атап өтетін нәрсе, сұраныс басқа табыстар деңгейі, рынок
мөлшері, тауарлардың бағасы мен пайдалылығы өз әсерін тигізеді. Мысалы:
сатып алушылардың орта табыстары өссе, басқа тең жағдайларда сұраныс қисығы
d1, жоғары ойысады (10-сурет) бағаның сол деңгейіне Р1 сұраныстың өскен
деңгейі сәйкес келеді.
Ұсынысқа әсер ететін басты фактор - өндіріс шығындары. Сондықтан,
техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану нәтижесінде ауыл
шаруашылығына қатысты болса, қолайлы ауа жағдайыңда өндіріс шығындарын
азайту ұсыныс оңға төмен ауысады.
Ұсыныстың көлемі тұрақты P1 бағадан Q1 ден Q2 дейін өседі. Қаралған
қисықтар, (өздерін ғана алсақ) баға өзгергенде сатып алу сатумен не
болатынын көрсетеді. Бірақ баға қай деңгейде орнығу керек деген сұрақ
туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін сүраныс пен ұсыныс қисықтарын бірге алып
салыстыру керек. Егер жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысты белгілейтін екі
графикті бір-біріне беттестірсек, онда бізді қызықтыратын тауардың сұраныс
пен ұсыныс тәртібін көрсететін график аламыз. Бір нүктеде екі қисық
қиылысады. Қиылысу нүктесінде сұраныс сандық жағынан ұсыныспен тең, ал
бағасы тепе-теңдік -бағаны көрсетеді. Аса жоғарғы бағада ұсыкыстың
сұраныстан артығы пайда болады. Бұл артық ұсыныс сатушылардың арасындары
бәсекенің нәтижесінде бағаның төмеңдеуіне әсер етеді. Теңдестірілетін
бағадан төмен бағада сұраныс ұсыныстан артық болады. Бұл жағдайда
сұраныстың; артығы мен бәсеке бағаны жоғары көтереді. Тепе-теңдік бағада
тұтынушылар сатып алатын өнімдердің саны өндірушілердің рынокқа шығаратын
өнімдерінің санына сәйкес келеді. Тек осыңдай бағада ғана бағаның өсу және
кему теңденциялары жоқ болады.
Сонымен, бәсеке сұраныс ұсыныстың тербелуі рыкокта тепе-теңдік орнықтыруға
алып келеді. Қоғамда осы тауардың шектелген оны тұтынуы мүмкін деген
тұтынушылардың арасында бөлінеді. Бірақ, бұл жалпы
рыноктағы жекелеген тепе-теңдік. Рыноктағы бағалардың тауарларға сұраныс
ұсыныстың өзгеріп отыруына байланысты ылғи қозғалыста болатынын есте ұстау
керек. Бұл өзгерістер бір-біріне тәуелсіз бола алмайды, керісінше, өзара
байланысты. Тауар әрбір өзгеруі тауарлардың бағаларының өзгеруіне әкеледі.
Белгілі бір мезгілде бір уақытта жинақтап қарағанда тепе-теңдікте болуы
мүмкін, бағаның бүтін бір жүйесі болады. Бұл жағдай рыноктың жалпы тепе-
теңдігін көрсетеді. Кіші экономикалық зерттеудегі талдаудың тепе-теңдік
әдісі зкономикалық жүйе идеалды тыныштық болатын жағдайын іздеуді қажет
етеді. Тепе-теңдік жағдайыңда сұраныс пен ұсыныс сәйкес келеді. Сондықтан,
экономикалық тепе-теңдік жағдайында шаруашылық жүргізуші субъект жеке
өндіруші, фирма немесе сатып алушы - өздерінің экономикалық тәртібін
өзгертуге ынтасы болмайды. Тепе-теңдік нүктесінде экономикалық қозғалыс
анықтайды.
Ол қайта басталу үшін сыртқы жағдайлар: бағалар деңгейі, технология,
өндірушілер мен тұтынушылардың күткендері мен таңдағандары өзгеруі керек.
Әрине, сұраныс пен ұсыныстың теңдігі теориялық абстракция, өйткені нақты
шаруашылық тәжсірибеде мұңдай сәйкестік өте сирек кездеседі. Алайда нақ осы
абстракция рыноктық мезсанизмнің қызмет істеуінің аса маңызды заңдылықтарын
анықтауға мүмкіндік береді. Сұраныс пен ұсыныстың өзгеру және тепе-теңдік
бағасының құрылу механизмінің заңдылықтарын талдау, экономикалық еркін
рыноктық механизмнің заңдылықтарын талдау, экономикалық еркін рыноктық
механизмнің қарапайым қызмет етуін жалпы тепе-теңдікке жетудің аса маңызды
шарт екенін сипаттайды. Экономикалық еркіндік деңгейі біріншіден,
кәсіпкерлік еркіндігі, екіншіден, сатушылар мен сатып алушылардың-таңдау
еркіндігі, сауда еркіндігі, үшіншіден, ресурстарды әр түрлі қолдану
сфераларына ауыстыру еркіндігі, төртіншіден, құру еркіндгінен тұрады. Нақ
осы экономикалық еркіндік өзгермелі жағдайларга икемді бейімделуге де жалпы
да тепе-теңдікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Сұраныс пен ұсыныс икемділігі (эластикалығы)
Сұраныс пен ұсыныс төлемдерінің тауардың бағасына тәуелділігі қарауды
керек етеді. Әр түрлі тауарлар бір-бірінен сұраныс пен ұсыныстың бағаның
өзгеруіне жауап беру деңгейімен ерекшеленеді. Сұраныс
қисығының үш нұсқасын қарайық (12-сурет). Бұл жерде көңіл аударатын негізгі
мәселе, сатып алушылардың сатушыларға төлейтін ақшасынын жалпы сомасы болып
табылады. Сатушының жалпы саудадан түсіргені барлық
уақытта бағаны сатылған тауарлардың көбейткенге немесе Р х Q
көбейтіңдісіне тең. 12, а-суретте бағаның екі рет құлдырауы, сұраныстың да
екі рет өскенін, ал жалпы саудадан түсімнің өзгермегендігін сипаттайды. 12,
б-суретінде бағаның үш рет төмендеуі сатып алудың екі қана өсуімен
қосарлаңды жалпы саудадан түсіргені кеміді. Басқа жағдай 12,в-суретінде
көрсетілген. Саудадан түсім өседі, ейткені баға кемігеңдіктен сұраныс көп
өсті.
Рыноктағы сұраныс көлемінің баға төмеңдегенде
мөлшерде өсетіні немесе баға кемитіні бағага байланысты сұраныстың
икемділігінің дәрежесін сипаттайды.

Сұраныс икемділігінің бағаға байланысты коэффициенті (Ed), сұраныстын
өзгеруінің осы өзгерісті шақырған бағаға өзгерісіне қатынасын көрсетеді.
Еd =

Икемділік коффициенті тауарға сұраныстың мөлшері тауар бағасы бір
процентке өзгергенде қанша процентке өзгеретінін көрсетеді. Бағаның кемуі
дәлме-дәл сұраныстың өсуімен өтелгенде, ал жалпы саудадан түсірген сома
өзгермегеңде (12, а-сурет), сұраныстың бірлік икемділігі туралы әңгіме
болады, (Ed=1). Ал бағаның кемуі сұраныстың аз өсуін шақырса (12, б-
сурет), сұраныс икемділігі (Еd 1). Бағаның кемуі сұраныстың артық өсуін
шақырса (12, в-сурет), онда сұраныстың икемділігі туралы айтамыз: Ed 1.
Сұраныстың икемділігі туралы пайымдаулар жалпы бағаның ұсынысқа әсерін
талдағанда да қолдануға болады. Ұсыныстың иілімділілігі ол тауарлардың
санының бәсекелік бағаның салыстырмалы өзгеруіне сәйкес салыстырмалы
өзгеруінің көрсеткіші. Ұсыныстың икемділік коэффицненті (Es) ұсыныстың
өзгеруінің осы өзгерісті шақырған өзгеріске қатынасын көрсетеді.
Еs =
13-суретте әр түрлі икемділіктегі ұсыныстың үш сызығы көрсетілген.
Тауар ұсынысының икемділігі көп факторларға тәуелді: әр түрлі жекелеген
шығындардың жіктелуінен, өндірістік қуаттардың толық істеуінен, еркін жұмыс
күшінің болуынан, капиталдың бір саладан екінші салаға тез ауысуынан және
т. б.

Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі туралы айтқанда, яғни баға өзгергенде
сұраныс пен ұсыныстың қанша өзгеретіні туралы айтқанда, біз бұл өзгерістер
бір уақытта болатынын, сондықтан уақыт икемділіктің бір факторына
айналатынын еске сақтаунмыз керек. Осыған байланысты рынок тепе-теңдігі
түсінігін сұраныс пен ұсыныстың келісуін уақытты есепке ала отырып
талдауымыз керек. Айталық, бір тауарға сұраныс көбейеді. Бұл тауарға
ұсыныс бірден көбеюі мүмкін емес болғандықтан, лезделік тепе-теңдік жағдайы
жоғарылатумен сипатталады. Ұсыныс қисығы нолдік икемділік тік сызық болады
және сұраныс ауысуы тепе-теңдіктің Р2 бағасын өсіреді.
Қысқа мезгілді тепе-теңдік (14, б-сурет) жағдайында осы рынокта
істейтін кәсіпорындардың саны өзгермейді. Бірақ ұсыныс біршама ұлғаяды
және d2 қисығы сәл енкейген болады, өйткені кәсіпкерлер
өндірістік қуаттарды қарқынды пайдаланады. Бұл ұсыныс көлемі Q3-ке
дейін азырақ өседі, ал тепе-теңдік Р3 төмен болады.
Үзақ тепе-теңдікті (14, в-сурет) ұсыныс өзгерген сұранысқа толық
бейімделеді. Жоғары бағалар жаңа қуаттар жасауға жағдай жасайды, ал
салаларға кәсіпкерлер келді, ұсыныс көлемі Q4-ке дейін өсті, тепе-теңдіктің
бағасы бұрынғыдан да көп төмеңдеді.
Сонымен, ұсыныс икемділігі қаралып отырған уақыт кезеңі ұлгайған сайын
өседі, ал ол қарапайым бағалардың қалыптасуына жәрдемдеседі. Сұраныс
ұсыныстың илікпелікке керісінше мән ретінде анықталуы бағаның икемділігі
ұғымына байланысты. Ол сұраныс пен ұсыныстың өзгеруінің

бағаға әсерін білдіреді. Сұраныс әңгіме болғанда, әрине, төлем қабілеті бар
сұраныс туралы болғанда, әрине, төлем қабілеті бар сұраныс туралы болады.
Сондықтан жоғарыда көрсеткендей сұраныста әсер ететін аса маңызды
факторлардың бірі табыстар деңгейі. Табыстар өзгергенде тауарларға сұраныс
та әрқалай өзгереді. Бұл табысқа сұраныстың икемділігі туралы айтамыз.
Мысалы бәрімізге жақсы белгілі, сатып алушылардың табыстарының өзгеруі,
азық - түлік тауарларын сатып алуға, ұзақ пайдаланылатын тауарларды сатып
алуға әсерін тигізеді. Басқаша айтқанда өнеркәсіп тауарларына сұраныс
илікпелігі әдетте үлкен болады.
Икемділік коэффициенті табыстың сұранысқа әсерімен анықталады.

Е’d =

Бұл жерде Ed — сұраныс икемділігінің табысқа байланысты коэффициенті,
е — сатып алушылардың табысы.
Тауарлардың басым бөлігінде табыстар мен сұраныстың арасындағы тікелей
тәуелділік бар, яғни табыс өсуімен сұраныс көбейеді. Алайда, кейбір
жағдайларда кері тәуелділік болуы мүмкін. Әдетте мұндай елдің кедей бөлігі
тұтынатын, тұтыну қасиеттері төмен, тауарларға қатысты. Табыстар өскен
сайын картоп, нан сияқты тағам өнімдеріне тұтынушылар өз рациондарына
көп ет, көкөніс және жеміс-жидектер кіргізуге мүмкіндік алады.
Сұраныс икемділігімен тауарлар бағаларының тербелуі басқа тауарлардың
бағаларының өзгеруіне әрқалай етеді. Мысалы, икемсіз сұраныс пен тауар
бағасы өссе, онда осы тауарды сатып алу шығыны өседі, ал бұл тұрақты
табысқа басқа тауарларға сұранысты азайтады және олардың бағасын
төмендетеді.

Сұраныс пен пайдалылық
Осыған дейін көрсеткендей, бәсекелі рыноктағы тепе - теңдік бағасы
сұраныс пен ұсыныс қисықтарының киылысу нүктесімен анықталады. Бұл жерде
сұраныс қисығының, яғни сатып алушының бағасының негізінде жатқан
зкономикалық принциптерге кеңінен тоқталамыз. Одан
ұсыныс қисығын, сатушының бағасын анықтайтын принциптерді талдаймыз.
Бәрімізге айқын, сатып алушы тауарды өз қажеттіліктерін өтеу үшін сатып
алады. Бұл жалпы және ешқандай даусыз ереже. Біріншіден, адамның
қажеттіліктерінің үлкен бөлігі ерте ме, кеш пе қанағаттандырмайды, яғни
игілікті пайдалануына байланысты біртіндеп өтеледі. Екіншіден
кажеттіліктерді жартылай қанағаттандырудан толық қанағаттандыруға ету табан
астында емес, көптеген сатылардан ету арқылы мүмкін болады. Бірақ,
қажеттіліктерді өтеу дәрежесі 6арған сайын кемісе, игілік пайдалылығы
тұтынушыларға да сол игіліктің саны өскен сайын кемиді. Мысалы, адам үшін,
бірінші бөлшек тағам ең үлкен пайдалылық болса, тамағы тойған сайын әрбір
келесі бөлшек барған сайын аз пайдалылықта болады. Пайдалылықтың азаю
процесін барынша дәл баяндау үшін зкономикалық ғылымда шекті пайдалылық
ұғымы қолданылады, яғни тауардың соңғы бөлігіне қосылатын қосымша
пайдалылық. Осы ұғымды пайдаланып шекті пайдалылықтың азаю заңын
тұжырымдаймыз, яғни тұтынылған тауардың саны өскен сайын оның шекті
пайдалылығы кемиді.
15-суретте абциссаға тұтынылған тауардың Q санын саламыз ординатаға
жалпы U пайдаланайық. Тұтынылған тауардың саны өскен сайын, жалпы
(қосындылық) пайдалылық өседі, бірақ пайдалылықтың өсімі (торланған
тікбұрыштар) әрбір жаңа бөлік тауарда нөлге жеткенше қысқарады. Егер
игілікті шексіз кіші бөліктерге бөлуге болады деп жорамалдасақ, онда жалпы
пайдалылықтың өсуінің бәсеңдеуін баспалдақты диаграмма түрінде емес,
үздіксіз дөңес сызық ретінде бейнелеуге болады.
15, б - суретінде тауарлар саны көбейген сайын азаятын шекті
пайдалылық MU тік бұрыштар түрінде түсірілген.

15-сурет.
Осы айтқандардан шығатын қорытынды: шекті пайдалылықтың мөлшері
тауардың саны мен соған қажеттіліктің дәрежесіне тәуелді болады.
Сонымен бірге адамның әр түрлі қарқындылық дәрежесімен сипатталатын
қажеттіліктері болады. Қажеттіліктердің қарқындылығын бағалау субьективті
болғанмен, обьективті түрде біріншіі шұғыл қажеттіліктерді маныздылығы кем
қажеттіліктерден айыруға болады. Қажеттіліктерін қанағаттандыруды ең -
шұғыл қажеттіліктерден бастайды да, біртіндеп
шұғылдығы аздауға көшеді, қимылдардың ең жиіліктердің пайдалылығы бірдей
болады. Бірақ қажетті игилікті-сатып алғанда, әр түрлі - сомадағы
жұмсайды. Өйткені әр тауардың өз бағасы бар. Егер игіліктің шекті
пайдалылығын оның бағасына бөлсек, онда өлшенген шекті пайдалылық табамыз.
Осыны еске ала отырып, әрбір тұтынушы жекелеген тұтыну түрлерін қашан шекті
пайдалылықтар бірдей болғанша кеңітеді. Қарапайым тілмен айтқанда, етке
жұмсалған соңғы теңгенің келтірілген пайдасындай пайда келтіруі керек.
Тұтыну тепе – теңдігінің бұл шартын былай бейнелекге болады:
= = ... . = =
Бұл жерде MU — жеке тауарлардың пайдалылығы, ал Р — олардың бағасы.
Маржиналистік теорияда шекті пайдалылықтың абсолютті мөлшерін сандық
өлшеу мәселесі маңызды орын алады. Осындай өлшеуіш деп есептеу керек,
қандай өлшем бірлігінде бағалануы салыстырылуы керек? Осындай көрсеткішті
табуға бола ма? Осы сұрақтардың жауаптарына байланысты пайдалылық
теоржиясын жақтаужылар екі бағытқа бөлінді: кардиналистер және
ординалистер.
Біріншіншілері пайдалыдықтың абсолютті мөлшерін өлшегішті іздеумен
шұғылданады (У, Джевомс, А. Маршалл, Д. Робертсон). Алайда бұл
ізденістері нәтижесіз болды да, салыстыру кезінде бәрінен жиі пайдалылықты
ақшалай бағалау қолданылды.Ординалистер жалпы мұңдай әмбебап өлешм бірлігін
іздеуден бас тартты да, басқа жол ұсынды (В. Парето, Дж. Хикс, б.) Мысалы,
В. Парето шекті абсолютті өлшеушінің орнына салыстырмалы талдауға
көшкен жемісті болар еді деген идея айтты, яғни сатып алушылардың
(сатушылардың) тауарларды бір қисындасуын баска қисыңдасуларынан таңдап алу
себебін анықтау. Мұндай талдаудың құралы (тетігі) ретінде экономикалық
процестерді зерттеуде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.