Табиғат пайдалану құқығы
Тақырып: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы басқарудың ұйымдастырушылық. құқықтық нысандары
Тақырып: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің құқықтық негіздері
Тақырып: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
құқықтық жауапкершілік
Тақырып: Жердің құқықтық режимі
Тақырыбы: Жер қойнауының құқықтық режимі
Тақырып: Судың құқықтық режимі
Тақырып: Ормандардың құқықтық режимі
Тақырып: Жануарлар дүниесін пайдалану мен қорғаудың құқықтық режимі
Тақырып: Атмосфералық ауаны құқықтық қорғау
Тақырып: Ерекше қорғалатын табиғи обьектілердің құқықтық режимі
Тақырып: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің құқықтық негіздері
Тақырып: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
құқықтық жауапкершілік
Тақырып: Жердің құқықтық режимі
Тақырыбы: Жер қойнауының құқықтық режимі
Тақырып: Судың құқықтық режимі
Тақырып: Ормандардың құқықтық режимі
Тақырып: Жануарлар дүниесін пайдалану мен қорғаудың құқықтық режимі
Тақырып: Атмосфералық ауаны құқықтық қорғау
Тақырып: Ерекше қорғалатын табиғи обьектілердің құқықтық режимі
Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді бағалау жөнінде жүргізілген тексерулерінен анықталған жолсыздықтар жойылғаннан және келтірілген зиянның мөлшері белгіленген тәртіппен толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық жүйесі.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық жүйесі.
Негізгі әдеиеттер:
1. Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы:
Жеті жарғы, 1995.
2. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы: Оқу
құралы. І-ІІ бөлім. - Тараз: Тараз университеті, 2003.
1. Еренов А.Е., Сахипов М.С., Мухитдинов Н.Б., и др. Правовая охрана природы в Казахской ССР. - Алма-Ата: Наука. 1977.
2. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы. 1995.
3. Байділдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы. 2005.
4. Ерофеев Б.В. Экологическое право России. - М., 1996.
Қосымша әдебиеттер
5. Новикова Е.В. Теоретические проблемы развития экологического законодательства в Республике Казахстан. - М.: Юристъ, 1999.
6. Аленов М.А. Экологический процесс: нормативное регулирование и проблемы правоприменения. - Астана, 2007.
7. Абдаримов Б., Жарылқасын Е. Возмещение экологического вреда по законодательству Республики Казахстан. - Алматы: Юрист, 2001.
8. Боголюбов С.А. Экологическое право. - М.: Норма-Инфра, 1998.
9. Абдраимов Б.Ж., Боголюбов С.А. Земельное право России и Казахстана. - М.: Юристъ, 2007.
10. Бринчук М.М. Экологическое право. - М., 1998.
11. Робинсон Николас А. Правовое регулирование природопользования и охраны окружающей среды в США. - М, 1990.
12. Мухитдинов Н.Б., Есеналиев А.Е. Қазақстан Республикасы нарық жағдайында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құқықтық негіздері. - Алматы, 2000.
13. Паламарчук П.Г. Ядерный экспорт: Международно-правовое регулирование - М.: Наука, 1998.
14. Джалилов И.Д. Правовые проблемы использования, управления и охраны природных ресурсов на современном этапе. - Ташкент: Фан, 1984.
15. Мұстафаев Т., Мұстафаев С. Экологиялық білім берудің құқықтық тұрғыдан қажеттілігі. //Заңгер. 2006. N9.
16. Бушуева Т.А., Дагель П.С. Закон охраняет природу. - М.: Юрид. лит., 1980.
17. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. и др. Эффективность природоохранительного законодательства: (на материалах Казахской ССР). - Алма-Ата: Наука. 1988.
18. Байсалов С., Исаева Ж. Правовое обеспечение экологической безопасности. //Вестник Министерства Юстиций РК. 1995. N10.
19. Мұсабеков С.М., Қабылбекова Г.С. Ауа - өмір өзегі. - Алматы: Рауан, 1993.
20. Сагымбаев Т.К. Экология и экономика. - Алматы, 1997.
21. Эффективность юридической ответственности в охране окружающей среды. - М., 1984.
22. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Правовое обеспечение рационального природопользования. - Алма-Ата, Наука, 1985.
23. Ермаков В.Д., Сухарева А.Я. Экологическогор право. - М., 1997.
24. Карабулова Р.К., Шокенов К.А., Кошпенбетов Б.М. Экологические правонарушения и роль ответственности в охране природы. - Алматы, 1999.
25. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. - Алматы: Жеті жарғы, 2000.
26. Петров В.В. Экологическое право России. - М., Изд. “Бек” 1995.
27. Ерофеев Б.В. Экологическое право. - М., “Новый юрист”. 1988.
28. Тяжкова И.М. Некоторые вопросы уголовно-правовой охрана природы. - М. 1978.
29. Шемшученко Ю.С., Мунтян В.П., Розовский Б.Г. Юридическая ответственность в области окружающей среды. - Киев. 1987.
30. Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Автореф. дис. кан. - Алма-Ата, 1983.
31. Самощенко И.С. Понятие правонарушения по советскому законодательству. - М., 1963.
32. Дубовик О.Д. Эффективность юридической ответственности в охране окружающей среды. - М., 1985.
33. Кравченко С.Н. Имущественная ответственность за нарушение природоохранительного законодательства. - Львов, 1979.
34. Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. - Алма-Ата: Наука, 1983.
35. Ковшарь А.В. Заповедники Казахстан. - Алма-Ата, 1989.
36. Балтабаев А. Жасыл орман жайқалсын. - Алматы: Қайнар, 1968.
37. Ермаков В.Д., Жевлаков Э.Н., Кудрявцева Е.С. Экологические преступления в России и прокурорский надзор в сфере охраны окружающей природной среды. - М.: Анкил, 1996.
38. Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР. - Алма-Ата, 1966.
39. Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. - Алматы: Ғылым, 1997.
40. Отчет по человеческому развитию. - 1995. Программа ООН. - Алматы, 1995.
41. Сулейменов С.Ж. Правовая охрана вод от антропогенного воздействия. - Алматы, 2001.
42. Шөкенов Қ. Жер қойнауы ұғымы заң жүзінде нені білдіреді?. /Заң газеті. - 2000. 15 қараша.
43. Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. - Алматы: Жеті жарғы, 1997.
44. Мухитдинов Н.Б., Мороз С.П. Горное право. - Алматы, 1999.
45. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Предмет и система советского земельного право. Алма-ата. 1981.
46. Еренов А., Мухитдинов Н., Косанов Ж., Хаджиев А. Необходим кодифицированный земельный закон. //Юридическая газета. - 3 мая 2000. N19.
47. Иконицкая И.А. Проблемы эффективности в земельном праве. - М.: Наука, 1979.
48. Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.В. 200 вопросов и ответов по охране природы. - Алма-Ата: Кайнар, 1987.
49. Краснов Н.И. О понятиях рационального использования и охраны земли. //Государство и право. - 1999. N10.
50. Косанов Ж.Х. Право собственности и иные вещные права на землю. - Алматы: ТОО “Айдана”, 2000.
51. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. - Алматы: Юрист, 1999.
52. Коростелев С.В. Земельное и лесное право. - Санкт-Петербург: Полиус, 1998.
53. Мухитдинов Н.Б., Куандыков К.Ж. Проблемы теории права сельскохозяйственного водопользования. - Тараз, 2001.
54. Бессчетнов П.П. и др. По лесам Казахстана. - Алма-Ата: Казахстан, 1976.
55. Тілешова Г. Орман қорғау заңдарын орнықтырайық. //Заң газеті. - 2001. 17 қаңтар.
56. Земля и человечество: Глобальные проблемы. - М.: Мысль, 1985. - Ч. 4.
57. Страутманис Я.Я. Природноресурсовое право и правовая охрана окружающей среды //Под ред. В.В.Петрова. - М.: Юрид. лит., 1988.
58. Наше общее будущее: Доклад международной комиссии по окружающей среде и развитию (МКОСР). - М.: Прогресс, 1989.
59. Еренов А.Е. Проблемы правовой охраны природы. - Известия Академии Наук Казахской ССР. - 1974. N3.
60. Мухитдинов Н.Б. Закон Республики Казахстан об охране окружающей природной среды: проблемы и особенности их решения. //Государство и право. - 1992. N10.
61. Сахипов М.С. Правовая охрана лесов. В кн.: Правовая охрана природы в Казахской ССР. - Алма-Ата: Наука, 1977.
62. Жүнісбекова Ж. Ерекше қорғалатын табиғи қорықтардың құқықтық жағдайы. //Заң республикалық ғылыми-практикалық және қоғамдық саяси журналы. - Алматы, 1999. N9.
63. Мырзабеков Ж. Особо охраняемые природные территории Казахстана: экология, биоразнообразие и перспективы развития их сети. - Алматы, 2000.
64. Шөкенов Қ. Жер қойнауы операцияларын жүргізудің құқықтық жағдайлары. //Заң газеті. - 2001. 21 ақпан.
65. Тимошенко А.С. Международное сотрудничесво по охране окружающей среды в системе ООН. - М.: Наука, 1981.
66. Китанович Б. Планета и цивилизация в опасности. - М.: Мысль, 1985.
67. Әлиев Ш., Бекенов А., Қыдырбаев Х. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы, 1979.
68. Мұстафаев С., Мұстафаев Т. Қазақстан Республикасының экология құқығы пәнінен семинарлық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау. - Алматы: Мұрагер, 2006.
1. Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы:
Жеті жарғы, 1995.
2. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы: Оқу
құралы. І-ІІ бөлім. - Тараз: Тараз университеті, 2003.
1. Еренов А.Е., Сахипов М.С., Мухитдинов Н.Б., и др. Правовая охрана природы в Казахской ССР. - Алма-Ата: Наука. 1977.
2. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы. 1995.
3. Байділдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы. 2005.
4. Ерофеев Б.В. Экологическое право России. - М., 1996.
Қосымша әдебиеттер
5. Новикова Е.В. Теоретические проблемы развития экологического законодательства в Республике Казахстан. - М.: Юристъ, 1999.
6. Аленов М.А. Экологический процесс: нормативное регулирование и проблемы правоприменения. - Астана, 2007.
7. Абдаримов Б., Жарылқасын Е. Возмещение экологического вреда по законодательству Республики Казахстан. - Алматы: Юрист, 2001.
8. Боголюбов С.А. Экологическое право. - М.: Норма-Инфра, 1998.
9. Абдраимов Б.Ж., Боголюбов С.А. Земельное право России и Казахстана. - М.: Юристъ, 2007.
10. Бринчук М.М. Экологическое право. - М., 1998.
11. Робинсон Николас А. Правовое регулирование природопользования и охраны окружающей среды в США. - М, 1990.
12. Мухитдинов Н.Б., Есеналиев А.Е. Қазақстан Республикасы нарық жағдайында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құқықтық негіздері. - Алматы, 2000.
13. Паламарчук П.Г. Ядерный экспорт: Международно-правовое регулирование - М.: Наука, 1998.
14. Джалилов И.Д. Правовые проблемы использования, управления и охраны природных ресурсов на современном этапе. - Ташкент: Фан, 1984.
15. Мұстафаев Т., Мұстафаев С. Экологиялық білім берудің құқықтық тұрғыдан қажеттілігі. //Заңгер. 2006. N9.
16. Бушуева Т.А., Дагель П.С. Закон охраняет природу. - М.: Юрид. лит., 1980.
17. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. и др. Эффективность природоохранительного законодательства: (на материалах Казахской ССР). - Алма-Ата: Наука. 1988.
18. Байсалов С., Исаева Ж. Правовое обеспечение экологической безопасности. //Вестник Министерства Юстиций РК. 1995. N10.
19. Мұсабеков С.М., Қабылбекова Г.С. Ауа - өмір өзегі. - Алматы: Рауан, 1993.
20. Сагымбаев Т.К. Экология и экономика. - Алматы, 1997.
21. Эффективность юридической ответственности в охране окружающей среды. - М., 1984.
22. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Правовое обеспечение рационального природопользования. - Алма-Ата, Наука, 1985.
23. Ермаков В.Д., Сухарева А.Я. Экологическогор право. - М., 1997.
24. Карабулова Р.К., Шокенов К.А., Кошпенбетов Б.М. Экологические правонарушения и роль ответственности в охране природы. - Алматы, 1999.
25. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. - Алматы: Жеті жарғы, 2000.
26. Петров В.В. Экологическое право России. - М., Изд. “Бек” 1995.
27. Ерофеев Б.В. Экологическое право. - М., “Новый юрист”. 1988.
28. Тяжкова И.М. Некоторые вопросы уголовно-правовой охрана природы. - М. 1978.
29. Шемшученко Ю.С., Мунтян В.П., Розовский Б.Г. Юридическая ответственность в области окружающей среды. - Киев. 1987.
30. Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Автореф. дис. кан. - Алма-Ата, 1983.
31. Самощенко И.С. Понятие правонарушения по советскому законодательству. - М., 1963.
32. Дубовик О.Д. Эффективность юридической ответственности в охране окружающей среды. - М., 1985.
33. Кравченко С.Н. Имущественная ответственность за нарушение природоохранительного законодательства. - Львов, 1979.
34. Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. - Алма-Ата: Наука, 1983.
35. Ковшарь А.В. Заповедники Казахстан. - Алма-Ата, 1989.
36. Балтабаев А. Жасыл орман жайқалсын. - Алматы: Қайнар, 1968.
37. Ермаков В.Д., Жевлаков Э.Н., Кудрявцева Е.С. Экологические преступления в России и прокурорский надзор в сфере охраны окружающей природной среды. - М.: Анкил, 1996.
38. Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР. - Алма-Ата, 1966.
39. Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. - Алматы: Ғылым, 1997.
40. Отчет по человеческому развитию. - 1995. Программа ООН. - Алматы, 1995.
41. Сулейменов С.Ж. Правовая охрана вод от антропогенного воздействия. - Алматы, 2001.
42. Шөкенов Қ. Жер қойнауы ұғымы заң жүзінде нені білдіреді?. /Заң газеті. - 2000. 15 қараша.
43. Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. - Алматы: Жеті жарғы, 1997.
44. Мухитдинов Н.Б., Мороз С.П. Горное право. - Алматы, 1999.
45. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Предмет и система советского земельного право. Алма-ата. 1981.
46. Еренов А., Мухитдинов Н., Косанов Ж., Хаджиев А. Необходим кодифицированный земельный закон. //Юридическая газета. - 3 мая 2000. N19.
47. Иконицкая И.А. Проблемы эффективности в земельном праве. - М.: Наука, 1979.
48. Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.В. 200 вопросов и ответов по охране природы. - Алма-Ата: Кайнар, 1987.
49. Краснов Н.И. О понятиях рационального использования и охраны земли. //Государство и право. - 1999. N10.
50. Косанов Ж.Х. Право собственности и иные вещные права на землю. - Алматы: ТОО “Айдана”, 2000.
51. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. - Алматы: Юрист, 1999.
52. Коростелев С.В. Земельное и лесное право. - Санкт-Петербург: Полиус, 1998.
53. Мухитдинов Н.Б., Куандыков К.Ж. Проблемы теории права сельскохозяйственного водопользования. - Тараз, 2001.
54. Бессчетнов П.П. и др. По лесам Казахстана. - Алма-Ата: Казахстан, 1976.
55. Тілешова Г. Орман қорғау заңдарын орнықтырайық. //Заң газеті. - 2001. 17 қаңтар.
56. Земля и человечество: Глобальные проблемы. - М.: Мысль, 1985. - Ч. 4.
57. Страутманис Я.Я. Природноресурсовое право и правовая охрана окружающей среды //Под ред. В.В.Петрова. - М.: Юрид. лит., 1988.
58. Наше общее будущее: Доклад международной комиссии по окружающей среде и развитию (МКОСР). - М.: Прогресс, 1989.
59. Еренов А.Е. Проблемы правовой охраны природы. - Известия Академии Наук Казахской ССР. - 1974. N3.
60. Мухитдинов Н.Б. Закон Республики Казахстан об охране окружающей природной среды: проблемы и особенности их решения. //Государство и право. - 1992. N10.
61. Сахипов М.С. Правовая охрана лесов. В кн.: Правовая охрана природы в Казахской ССР. - Алма-Ата: Наука, 1977.
62. Жүнісбекова Ж. Ерекше қорғалатын табиғи қорықтардың құқықтық жағдайы. //Заң республикалық ғылыми-практикалық және қоғамдық саяси журналы. - Алматы, 1999. N9.
63. Мырзабеков Ж. Особо охраняемые природные территории Казахстана: экология, биоразнообразие и перспективы развития их сети. - Алматы, 2000.
64. Шөкенов Қ. Жер қойнауы операцияларын жүргізудің құқықтық жағдайлары. //Заң газеті. - 2001. 21 ақпан.
65. Тимошенко А.С. Международное сотрудничесво по охране окружающей среды в системе ООН. - М.: Наука, 1981.
66. Китанович Б. Планета и цивилизация в опасности. - М.: Мысль, 1985.
67. Әлиев Ш., Бекенов А., Қыдырбаев Х. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы, 1979.
68. Мұстафаев С., Мұстафаев Т. Қазақстан Республикасының экология құқығы пәнінен семинарлық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау. - Алматы: Мұрагер, 2006.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:
Табиғат пайдалану құқығы.
Жоспар:
1.Табиғат пайдалану құқығының түсінігі,қағидалар және белгілері.
2.Табиғат пайдалану құқығының түрлері, обьектілері және субьектілері.
3.Табиғатты жалпы және арнайы пайдалану.
4.Табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері, оның пайда
болуы,өзгертілу, тоқтатылу негіздері.
5.Табиғат пайдалану құқығын қорғау.
Лекция мақсаты: Студенттерге табиғатты пайдалану құқығының түсінігін,
қағидаларын және белгілерін экологиялық қатынастардың түрлері мен жалпы
сипатын, экологиялық қатынастардың мазмұны, пайда болуы, өзгертілуі,
тоқтатылуы, экология құқығының әдістері, қағидаларын, экологиялық құқықтың
жүйесін оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні.
1. Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де
объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және
тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді
бағалау жөнінде жүргізілген тексерулерінен анықталған жолсыздықтар
жойылғаннан және келтірілген зиянның мөлшері белгіленген тәртіппен
толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару
жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына
қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға
қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай
қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне
жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың
тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де
мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң
қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді
мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер
салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық
пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық
жүйесі.
Экологиялық бағалау тіршілік ортасының ахуалы-жағдайы немесе белгілі бір
фактордың оған ықпалын анықтау шаруашылық пен қызмет жүйесінде қоршаған
ортаға аса қауіпті объектілері мен түрлері бар. Осындай шаруашылықтар мен
қызмет түрлеріне олардың қоршаған ортаға әсерін толық бағалау жүргізілуі
тиіс. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын
талаптапрға бөлуге болады.
2. Жерді және жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны,ормандар және өзге де
өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, экологиялық ғылыми және мәдени жағынан
ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін,ерекше ұорғалатын табиғи
аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану
кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен өзге де нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленеді.
Табиғи экологиялық жүйелердің бүлінуін, адамның, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің генетикалық қорларының жойылуын, қоршаған ортаның адам
қмірі мен денсулығына қауіпті өзгерістерін туғызатын шаруашылық және өзге
де қызметке тиым салынады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң талаптарына сәйкес қорық
режимі ерекше қорғалатын табиғи аумақта немесе арнайы бөлінген учаскелерде
кез келген шаруашылық қызметке, сондай-ақ қоршаған ортаны табиғи жай-күйін
бұзатын өзге де қызметке тиым салынады. Заказник режимі ерекше қорғалатын
табиғи аумақта немесе арнайы бқлінген учаскелерде шаруашылық және өзге де
қызметті белгілі бір маусымда, белгілі бір мерзімде ғана, мұның өзі
мемлекеттік табиғи-қорық қоры объектілерінің сақталуына қауіп
төндірмейтіндей және олардың молығуын нашарлатпайтындай мөлшерде ғана
жүргізілуі мүмкін. Жер кодексінде жердің жай-күйіне әсер ететін үйлерді
(құрылысташрды, ғимаратарды) және басқа да объектілерді жобалау мен
пайдалануға беруге қойылатын экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнайы талаптар қаралған.
Табиғи ресурстарды пайдалану кезінде экологиялық талаптың ішінде ҚР
аумағын карантиндік объектілерден қорғау ерекше орын алуы керек. Оның
экологиялық екі түрлі мәні бар. БІРіншісі - ҚР аумағын, оның ішінде аыл
шаруашылық жерлерді зиянкестерден қорғау, тазарту, екінші - өсімдіктер
дүниесін зиянкестерден қорғау, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлерінде, ауыл
шаруашылық дақылдарын зиянкестерден қорғау және оның алдын алу шаралары.
Жердің жай-күйіне теріс ықпал ететін жаңа және қайта құрылатын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектілерді орналастыру,
жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жаңа техника мен технологияларды
енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі әс шаралар көзделуге және жүзеге
асырылуға, экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы
талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы қамтамасыз
етілуге тиіс.
3. Мемлекеттік экологиялық сараптама ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау
саласындағы орталық атқарушы орган мен оның жергілікті жерлердегі
бөлімшелерінің сараптама қызметінің түрі. Ол міндетті сипатта болады және
табиғат пайдалану мен қоршаған ортаға және халықтың денсаулығынаәсер ету
бөлігінде құқықтық, ұйымдастырушылық және шаруашылық шешімдер қабылдаудың
алдында жасалуға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы
болмайынша жобаны іске асыруға тиым салынады.
Меншік нысаны мен қай ведомствоға жататындығына қарамастан, сараптама
объектілеріне міндетті түрде мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізілуге
тиіс.ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органының
тиісті сарптама бөлімшесі мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу үшін
қажетті қосымша материалдардыссұратып алуға құқылы.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау рәсімін
жоспарланып отырған шаруашылық қызметтің тапсырысшысы, ол жұмыс істеп
тұрған объектілер үшін кәсіпорынның иесі не орталық және жергілікті
атқарушы органдар қамтамасыз етеді.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау жобалау
алдындағы және жоба құжаттамасының міндетті және ажырағысыз бөлігі болып
табылады, ал жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл республикалық және
облыстық маңызы бар бақылаушы органдардың, орталық атғақрушы органдардың,
кәсіпорын жұмыс істейтін аймақта тұратын азаматтар қоғамдық
бірлестіктердің, сот және прокуратура органдарының, сондай-ақ кәсіпорынның
өзінің бастамасы бойынша не ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы
орталық атқарушы органы мен оның жергілікті жерлердегі бөлімшелерінің
шешімі бойынша жүргізіледі.
Экологиялық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу кезінде сараптама
органдарының басшылары тәуелсіз болады және заңға, ҚР-ның өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес іс-қимыл жасайды. Сараптаманың
экологиялық сараптама жүргізумен байланысты қызметіне мемлекеттік
органдардың, заңды тұлғалар мен лауазымды адамдардың араласуына тиым
салынады, бұдан сарапшының ҚР-ның қолданып жүрген заңдарын бұзған реттері
кірмейді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама сарапшысының бұзылған құықғы, соның
ішінде материалдықшығындары мен моральдық жағынан шеккен залалы сот және
әкімшілік тәртібімен қорғалуға тиіс, ал бұл жолсыздыққа кінәлі адамдар ҚР-
ның қолданып жүрген заңдарына сәйкес жауап береді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу мерзімі үш айдан аспауға
тиіс,қаралатын құжаттаманың көлемі мен күрделілігіне қарай бұл мерзім алты
айдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін. Мемлекеттік экологиялық сараптама
жүргізу мерзімін алты айдан астам уақытқа ұзарту құжаттама тапсырысшыны
ңөтініші бойынша ғана және оның сараптама жұмыстарына қосымша ақы төлеуге
кепілдіктері болған жағдайда жүзеге асырылады.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің басталумерзімі сарапшылық
органдарға алдын ала сараптамадан өткен қажеттеу құжаттамалардың
бәріберілген және тапсырысшы сараптамадан өткізу мерзімі екі аптадан
аспауға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптама мерзімін белгілеумен ұзарту
ҚР қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органының құзКРетінде
болады.
Мемлекеттік экологиялық сараптаманың жоба құжаттамасына оң
қорытындысының берілген күніненбастап, құрылыс басталғанынша екі жылға
дейін, ал жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан кәсіпорындар
құжаттамасының бес жылға дейін заңды күші болады.
4. Экологиялық сараптаманың міндеттері:
1) ықтимал, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық зардаптарға талдау
жасауды қоса алғанда, объектілерде атқарылған қоршаған орта мен халықтың
денсаулығына, табиғи ресурстарға жоспарланып отырған басқарушылық,
шаруашылық, инвестициялық және өзге де қызметтің қоршаған ортамен халықтың
денсаулығына әсерін бағалауды толымдылығы мен дұрыстығын анықтау:
2) жоспарланып отырған басқарушылық, шаруашылық , инвестициялық және өзге
де қызметтің әсер етуі бағалаудың толымдылымғы мен дұрыстығын ұйымдастыру:
3) ҚР заңдарындағы, ҚР аумағында қолданылып жүрген стандарттағы, нормалар
мен ережелердегі экологиялық талаптардың сараптама жасалып отырған
құжаттамада сақталуын тексеру:
4) экологиялық сараптама қорытындыларын әзКРлеу, оларды сараптама
объектісін іске асыру туралы шешім қабылдайтын ұйымдарға беру және мүдделі
органдар мен халыққа қажетті ақпарат беру болып табылады.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары(принциптері):
1) мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің міндеттілігі;
2) министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволардың өзге де
орталық және жергілікті атқарушы органдарының бақылаушы және қадағалаушы
органдармен өзара іс-қимылы;
3) экологиялық сараптама тұжырымдарының объектитілігі мен ғылыми
негізділігі ;
4) сараптама органдары мен сарапшылардың өз өкілеттігі жүзеге асырған кезде
тәуелсіз болуы;
5) жариялылық;
6) экологиялық сараптаманың кешендігі мен оның алуан түрлі болуы;
7 экологиялық және медициналық-биологиялық мүдделердің басымдылығы
қағидаттары негізделеді.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары экологиялық сараптамада
қатысушылардың барлығына бірдей қатысы бар және сақталуы тиіс.
Экологиялық сараптама жүргізген сараптама органдары ол аяқталған соң
жұртшылықтың талап етуімен бұқаралық құралдары арқылы немесе өзге түрде
хабарлайды.
Экологиялық сараптаманың түрлері қоғамдық экологиялық қатынастарға
қатысушылардың негізгі түрлеріне қарай ҚР “Экологиялық сараптама” туралы
заңында және экология кодексінде белгіленген. Ол мемлекеттік экологиялық
сараптама және қоғамдық экологиялық сараптамаға бөлінеді. Бұл ескі
сараптама да мазмұны жағынан экологиялық сараптама қатынастар саласында
құқықтық мәні бар әрқайсысы өзінің орнына қарай қолдау табады.
Бақылау сұрақтары:
1.Табиғат пайдалану құқығының түсінігі қағидалар және белгілері.
2.Табиғат пайдалану құқығының түрлері, обьектілері және субьектілері.
3.Табиғатты жалпы және арнайы пайдалану.
4.Табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері, оның пайда
болуы,өзгертілу, тоқтатылу негіздері.
5.Табиғат пайдалану құқығын қорғау.
Тақырып: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы
басқарудың ұйымдастырушылық- құқықтық нысандары.
Жоспар:
1. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік
басқарудың түсінігі мен қызметі.
2. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды басқаратын жалпы және
арнайы органдар.
3. Экологиялық сараптама мақсаттары, міндеттері, түрлері.
4. Экологиялық сараптама қағидалары мен міндеттері.
Лекция мақсаты: Студенттерге экологиялық құқықтың түсінігі, экологиялық
қатынастардың түрлері мен жалпы сипатын, экологиялық қатынастардың мазмұны,
пайда болуы, өзгертілуі, тоқтатылуы, экология құқығының әдістері,
қағидаларын, экологиялық құқықтың жүйесін үйрету.
Лекция мәтіні
1. Экологиялық талаптарды қанағаттандырмайтын және атмосфераға шығарылатын
заттарды бақылаудың техникалақ құралдарымен қамтамасыз етілмеген жабдықтар,
өнер табыстар, рационализаторлық ұсыныстар, жаңа техникалық жүйелер,
заттар, материалдар, шетелден алып келген жабдықтар мен басқа да объектілер
пайдалануға жатпайды. Кәсіпорындарды, құрылыстарды және басқа объектілерді
жобалау кезінде, сондай-ақ технологиялық процестер мен жабдықтарды жасау
және жетілдіру кезінде атмосфералық ауаны өндірістік мұқтаждар үшін қажетті
аз мөлшерін пайдалануды қамтамасыз ететін болуы тиіс.
Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де
объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және
тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді
бағалау жөнінде жүргізілген тексерулерінен анықталған жолсыздықтар
жойылғаннан және келтірілген зиянның мөлшері белгіленген тәртіппен
толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару
жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына
қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға
қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай
қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне
жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың
тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де
мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң
қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді
мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер
салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық
пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық
жүйесі.
Экологиялық бағалау тіршілік ортасының ахуалы-жағдайы немесе белгілі бір
фактордың оған ықпалын анықтау шаруашылық пен қызмет жүйесінде қоршаған
ортаға аса қауіпті объектілері мен түрлері бар. Осындай шаруашылықтар мен
қызмет түрлеріне олардың қоршаған ортаға әсерін толық бағалау жүргізілуі
тиіс. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын
талаптапрға бөлуге болады.
2. Жерді және жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны,ормандар және өзге де
өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, экологиялық ғылыми және мәдени жағынан
ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін,ерекше ұорғалатын табиғи
аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану
кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен өзге де нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленеді.
Табиғи экологиялық жүйелердің бүлінуін, адамның, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің генетикалық қорларының жойылуын, қоршаған ортаның адам
қмірі мен денсулығына қауіпті өзгерістерін туғызатын шаруашылық және өзге
де қызметке тиым салынады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң талаптарына сәйкес қорық
режимі ерекше қорғалатын табиғи аумақта немесе арнайы бөлінген учаскелерде
кез келген шаруашылық қызметке, сондай-ақ қоршаған ортаны табиғи жай-күйін
бұзатын өзге де қызметке тиым салынады. Заказник режимі ерекше қорғалатын
табиғи аумақта немесе арнайы бқлінген учаскелерде шаруашылық және өзге де
қызметті белгілі бір маусымда, белгілі бір мерзімде ғана, мұның өзі
мемлекеттік табиғи-қорық қоры объектілерінің сақталуына қауіп
төндірмейтіндей және олардың молығуын нашарлатпайтындай мөлшерде ғана
жүргізілуі мүмкін. Жер кодексінде жердің жай-күйіне әсер ететін үйлерді
(құрылысташрды, ғимаратарды) және басқа да объектілерді жобалау мен
пайдалануға беруге қойылатын экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнайы талаптар қаралған.
Табиғи ресурстарды пайдалану кезінде экологиялық талаптың ішінде ҚР
аумағын карантиндік объектілерден қорғау ерекше орын алуы керек. Оның
экологиялық екі түрлі мәні бар. БІРіншісі - ҚР аумағын, оның ішінде аыл
шаруашылық жерлерді зиянкестерден қорғау, тазарту, екінші - өсімдіктер
дүниесін зиянкестерден қорғау, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлерінде, ауыл
шаруашылық дақылдарын зиянкестерден қорғау және оның алдын алу шаралары.
Жердің жай-күйіне теріс ықпал ететін жаңа және қайта құрылатын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектілерді орналастыру,
жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жаңа техника мен технологияларды
енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі әс шаралар көзделуге және жүзеге
асырылуға, экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы
талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы қамтамасыз
етілуге тиіс.
3. Мемлекеттік экологиялық сараптама ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау
саласындағы орталық атқарушы орган мен оның жергілікті жерлердегі
бөлімшелерінің сараптама қызметінің түрі. Ол міндетті сипатта болады және
табиғат пайдалану мен қоршаған ортаға және халықтың денсаулығынаәсер ету
бөлігінде құқықтық, ұйымдастырушылық және шаруашылық шешімдер қабылдаудың
алдында жасалуға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы
болмайынша жобаны іске асыруға тиым салынады.
Меншік нысаны мен қай ведомствоға жататындығына қарамастан, сараптама
объектілеріне міндетті түрде мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізілуге
тиіс.ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органының
тиісті сарптама бөлімшесі мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу үшін
қажетті қосымша материалдардыссұратып алуға құқылы.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау рәсімін
жоспарланып отырған шаруашылық қызметтің тапсырысшысы, ол жұмыс істеп
тұрған объектілер үшін кәсіпорынның иесі не орталық және жергілікті
атқарушы органдар қамтамасыз етеді.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау жобалау
алдындағы және жоба құжаттамасының міндетті және ажырағысыз бөлігі болып
табылады, ал жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл республикалық және
облыстық маңызы бар бақылаушы органдардың, орталық атғақрушы органдардың,
кәсіпорын жұмыс істейтін аймақта тұратын азаматтар қоғамдық
бірлестіктердің, сот және прокуратура органдарының, сондай-ақ кәсіпорынның
өзінің бастамасы бойынша не ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы
орталық атқарушы органы мен оның жергілікті жерлердегі бөлімшелерінің
шешімі бойынша жүргізіледі.
Экологиялық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу кезінде сараптама
органдарының басшылары тәуелсіз болады және заңға, ҚР-ның өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес іс-қимыл жасайды. Сараптаманың
экологиялық сараптама жүргізумен байланысты қызметіне мемлекеттік
органдардың, заңды тұлғалар мен лауазымды адамдардың араласуына тиым
салынады, бұдан сарапшының ҚР-ның қолданып жүрген заңдарын бұзған реттері
кірмейді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама сарапшысының бұзылған құықғы, соның
ішінде материалдықшығындары мен моральдық жағынан шеккен залалы сот және
әкімшілік тәртібімен қорғалуға тиіс, ал бұл жолсыздыққа кінәлі адамдар ҚР-
ның қолданып жүрген заңдарына сәйкес жауап береді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу мерзімі үш айдан аспауға
тиіс,қаралатын құжаттаманың көлемі мен күрделілігіне қарай бұл мерзім алты
айдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін. Мемлекеттік экологиялық сараптама
жүргізу мерзімін алты айдан астам уақытқа ұзарту құжаттама тапсырысшыны
ңөтініші бойынша ғана және оның сараптама жұмыстарына қосымша ақы төлеуге
кепілдіктері болған жағдайда жүзеге асырылады.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің басталумерзімі сарапшылық
органдарға алдын ала сараптамадан өткен қажеттеу құжаттамалардың
бәріберілген және тапсырысшы сараптамадан өткізу мерзімі екі аптадан
аспауға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптама мерзімін белгілеумен ұзарту
ҚР қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органының құзКРетінде
болады.
Мемлекеттік экологиялық сараптаманың жоба құжаттамасына оң
қорытындысының берілген күніненбастап, құрылыс басталғанынша екі жылға
дейін, ал жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан кәсіпорындар
құжаттамасының бес жылға дейін заңды күші болады.
4. Экологиялық сараптаманың міндеттері:
1) ықтимал, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық зардаптарға талдау
жасауды қоса алғанда, объектілерде атқарылған қоршаған орта мен халықтың
денсаулығына, табиғи ресурстарға жоспарланып отырған басқарушылық,
шаруашылық, инвестициялық және өзге де қызметтің қоршаған ортамен халықтың
денсаулығына әсерін бағалауды толымдылығы мен дұрыстығын анықтау:
2) жоспарланып отырған басқарушылық, шаруашылық , инвестициялық және өзге
де қызметтің әсер етуі бағалаудың толымдылымғы мен дұрыстығын ұйымдастыру:
3) ҚР заңдарындағы, ҚР аумағында қолданылып жүрген стандарттағы, нормалар
мен ережелердегі экологиялық талаптардың сараптама жасалып отырған
құжаттамада сақталуын тексеру:
4) экологиялық сараптама қорытындыларын әзКРлеу, оларды сараптама
объектісін іске асыру туралы шешім қабылдайтын ұйымдарға беру және мүдделі
органдар мен халыққа қажетті ақпарат беру болып табылады.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары(принциптері):
1) мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің міндеттілігі;
2) министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволардың өзге де
орталық және жергілікті атқарушы органдарының бақылаушы және қадағалаушы
органдармен өзара іс-қимылы;
3) экологиялық сараптама тұжырымдарының объектитілігі мен ғылыми
негізділігі ;
4) сараптама органдары мен сарапшылардың өз өкілеттігі жүзеге асырған кезде
тәуелсіз болуы;
5) жариялылық;
6) экологиялық сараптаманың кешендігі мен оның алуан түрлі болуы;
7 экологиялық және медициналық-биологиялық мүдделердің басымдылығы
қағидаттары негізделеді.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары экологиялық сараптамада
қатысушылардың барлығына бірдей қатысы бар және сақталуы тиіс.
Экологиялық сараптама жүргізген сараптама органдары ол аяқталған соң
жұртшылықтың талап етуімен бұқаралық құралдары арқылы немесе өзге түрде
хабарлайды.
Экологиялық сараптаманың түрлері қоғамдық экологиялық қатынастарға
қатысушылардың негізгі түрлеріне қарай ҚР “Экологиялық сараптама” туралы
заңында және экология кодексінде белгіленген. Ол мемлекеттік экологиялық
сараптама және қоғамдық экологиялық сараптамаға бөлінеді. Бұл ескі
сараптама да мазмұны жағынан экологиялық сараптама қатынастар саласында
құқықтық мәні бар әрқайсысы өзінің орнына қарай қолдау табады.
Бақылау сұрақтары:
1. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік
басқарудың түсінігі мен қызметі.
2. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды басқаратын жалпы және
арнайы органдар.
3. Экологиялық сараптама мақсаттары, міндеттері, түрлері.
4. Экологиялық сараптама қағидалары мен міндеттері.
Тақырып: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық
тетігінің құқықтық негіздері.
Жоспар:
1.Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің
түсінігі мен құрамдас элементтері.
2.Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері.
3. Экологиялық төлемдер мен алымдарды алу және есептесу тәртібі.
4.Экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу.
5.Экологиялық аудиттің құқықтық жағдайы.
Лекция мақсаты: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың
экономикалық тетігінің түсінігі мен құрамдас элементтерін, қоршаған ортаны
қорғаудың экономикалық әдістерін, экологиялық төлемдер мен алымдарды алу
және есептесу тәртібін, экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеуді,
экологиялық аудиттің құқықтық жағдайын оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні.
1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау нәтижелері жобалау алдындағы және
жобалау материалдарының ажырамас бөлігі болып табылатын құжат түрінде
рәсімделеді. Қоршаған ортаға жасалатын әсер бағаланбайынша, оған ықпал
жасайтын жобаларды әзірлеу мен іске асыруға тиым салынады.
Қызметі атмосфераға ластағыш шығарумен байланысты кәсіпорындар,
мекемелер мен ұйымдар, өздерінің іске қосылған уақытына қарамастан,
атмосфераға шығарылған заттарды тазалайтын құрлығылармен, жабдықтармен,
аппаратурамен және шығарылатын ластағыш заттардың мөлшерін әрі құрамын
бақылайтын құралдармен жарақаттандыруға тиіс.
Экологиялық талаптарды қанағаттандырмайтын және атмосфераға шығарылатын
заттарды бақылаудың техникалақ құралдарымен қамтамасыз етілмеген жабдықтар,
өнер табыстар, рационализаторлық ұсыныстар, жаңа техникалық жүйелер,
заттар, материалдар, шетелден алып келген жабдықтар мен басқа да объектілер
пайдалануға жатпайды. Кәсіпорындарды, құрылыстарды және басқа объектілерді
жобалау кезінде, сондай-ақ технологиялық процестер мен жабдықтарды жасау
және жетілдіру кезінде атмосфералық ауаны өндірістік мұқтаждар үшін қажетті
аз мөлшерін пайдалануды қамтамасыз ететін болуы тиіс.
Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де
объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және
тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді
бағалау жөнінде жүргізілген тексерулерінен анықталған жолсыздықтар
жойылғаннан және келтірілген зиянның мөлшері белгіленген тәртіппен
толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару
жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына
қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға
қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай
қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне
жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың
тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де
мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң
қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді
мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер
салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық
пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық
жүйесі.
Экологиялық бағалау тіршілік ортасының ахуалы-жағдайы немесе белгілі бір
фактордың оған ықпалын анықтау шаруашылық пен қызмет жүйесінде қоршаған
ортаға аса қауіпті объектілері мен түрлері бар. Осындай шаруашылықтар мен
қызмет түрлеріне олардың қоршаған ортаға әсерін толық бағалау жүргізілуі
тиіс. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын
талаптапрға бөлуге болады.
2. Жерді және жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны,ормандар және өзге де
өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, экологиялық ғылыми және мәдени жағынан
ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін,ерекше ұорғалатын табиғи
аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану
кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен өзге де нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленеді.
Табиғи экологиялық жүйелердің бүлінуін, адамның, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің генетикалық қорларының жойылуын, қоршаған ортаның адам
қмірі мен денсулығына қауіпті өзгерістерін туғызатын шаруашылық және өзге
де қызметке тиым салынады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң талаптарына сәйкес қорық
режимі ерекше қорғалатын табиғи аумақта немесе арнайы бөлінген учаскелерде
кез келген шаруашылық қызметке, сондай-ақ қоршаған ортаны табиғи жай-күйін
бұзатын өзге де қызметке тиым салынады. Заказник режимі ерекше қорғалатын
табиғи аумақта немесе арнайы бқлінген учаскелерде шаруашылық және өзге де
қызметті белгілі бір маусымда, белгілі бір мерзімде ғана, мұның өзі
мемлекеттік табиғи-қорық қоры объектілерінің сақталуына қауіп
төндірмейтіндей және олардың молығуын нашарлатпайтындай мөлшерде ғана
жүргізілуі мүмкін. Жер кодексінде жердің жай-күйіне әсер ететін үйлерді
(құрылысташрды, ғимаратарды) және басқа да объектілерді жобалау мен
пайдалануға беруге қойылатын экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнайы талаптар қаралған.
Табиғи ресурстарды пайдалану кезінде экологиялық талаптың ішінде ҚР
аумағын карантиндік объектілерден қорғау ерекше орын алуы керек. Оның
экологиялық екі түрлі мәні бар. Біріншісі - ҚР аумағын, оның ішінде аыл
шаруашылық жерлерді зиянкестерден қорғау, тазарту, екінші - өсімдіктер
дүниесін зиянкестерден қорғау, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлерінде, ауыл
шаруашылық дақылдарын зиянкестерден қорғау және оның алдын алу шаралары.
Жердің жай-күйіне теріс ықпал ететін жаңа және қайта құрылатын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектілерді орналастыру,
жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жаңа техника мен технологияларды
енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі әс шаралар көзделуге және жүзеге
асырылуға, экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы
талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы қамтамасыз
етілуге тиіс.
Табиғи ресурстар ішінде жер қойнауы ерекше орын алады. Жер қойнауын
пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізу кезіндегі экологиялық талаптар
осы тараудың соңында қаралады.
3. Заңды тұлғаны - табиғат пайдаланушыны тарату мен қайта ұйымдастыру
кәсіпорындардың жай-күйін тексеру және экологиялық сараптама деректерінің
негізінде экологиялық талаптар ескеріліп, олардың нәтижелерін заңды түлғаны
қайта ұйымдастырдың тиісті нысаны кезінде жасалатын тарату барысында
міндетті көрсете отырып жүзеге асырылады.
Таратылған немесе қайта ұйымдастырылатын заңды тұлғаның экологиялық жай-
күйін тексеру мемлекттік экологиялық сараптама органының қатысуымен жүзеге
асырылады. Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған кезде жаңа меншік иесінің
болу балансына сәйкес экологиялық міндеттеме жөніндегі құқыққа несие
берушілердің экологиялық міндеттемелер жөніндегі мүдделері ескеріле отырып
таратылады.
Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерге қойылатын
талаптар:
А) Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді орналастыру
кезіндегі экологиялық талаптар.
Бұл объектілерді орналастыратын органдар қоршаған ортаны қорғаудың,
табиғи ресурстарды молықтыру және ұтымды пайдаланудың шарттары мен
ережелерін сақтау, аталған объетілер қызметінің экологиялық зардаптары
ескеріле отырып, белгіленеді. Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де
объектілерді орналастыру кезінде күзетілетін, санитарлық-қорғаныс және
өзге де өңірлер белгіленеді.
Б) Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді салу мен
қайта құру кезіндегі экологиялық талаптар.
Бұл талаптармемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған
жағдайда және қоршаған ортаның сапалық нормативтеріне сәйкес жүзеге
асырылады. Бекітілген жобаны немесе жұмыс құнын қоршаған ортаны қорғауға
зиян келтіретіндей етіп өзгертуге жол берілмейді. Құрылыс жұмыстарын
атқару кезінде жерді қалпына келтіру (рекультивациялау), табиғи
ресурстарды молықтыру мен ұтымды пайдалану, аумақты көркейту және қоршаған
ортаны сауықтыру жөніндегі шаралар қолданылуға тиіс.
В) Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді пайдалануға
беру және пайдалану кезінде қойылатын экологиялық талаптар.
Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді пайдалануға беру
жобада көзделген барлық экологиялық талаптар толық көлемде орындалған
жағдайда, қоршаған ортаны қорғау саласында арнаулы уәкілетті мемлекеттік
органдардың қатысуымен құрылатын қабылдау комиссиясының актілері бойынша
жүргізіледі.
Зиянды қалдықтары, ластайтын заттардың шығындыларына жол берелтін шекті
нормативтер деңгейіне дейін тазарту, заласыздандыру және кәуеге жарату
жөніндегі қондырғылармен және жабдықтармен, қоршаған ортаның ластануын
бақылау құралдарымен қамтамасыз етілмеген кәсіпорындарды, құрылыстарды және
өзге де объектілерді жерді қалпына келтіру, табиғи ресуртарды молайту мен
ұтымды пайдалану жөнінде жобаланып қойылған жұмыстарды аяқтамай
пайдалануға беруге тиым салынады.
4. Өнеркәсіп, энергетика, көлік және байланыс объектілерін ауыл шаруашылық
мақсаттағы және мелиорация объектілерін пайдалану белгіленген экологиялық
талаптарды ескеріп және экологиялық жағынан негізделген технологияларды
қоршаған ортаның ластануын болдырмайтын қажетті тазарту құрылыстары мен
санитарлық-қорғаныш өңірлерін пайдалана отырып жүзеге асыруға тиіс.
Аталған объектілерді пайдалану кезінде қалдығы аз және қалдықсыз,
ластайтын заттардың шығарындылары мен тастандыларын тазартуға
залалсыздандыруға және кәдеге жаратуға арналған тиімді құралдармен
жарақаттандырылуға, отынның қауіпсіз түрлері қолданылып, табиғи ресурстарды
үнемдеп және ұтымды пайдалануға, экологиялық қауіпсіздік жөнінде шаралар
қолдануға тиіс.
Халық тығыз орналасқан аумақтарды, сейсмикалық қауіпті аймақтарда,
ежелден халық жаппай демалатын және емделетін жерлерде атом және су
электростанцияларымен жобалауға, салуға тиым салынады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның экологиялық талаптарын жүзеге
асыруы шараларының бірі қатарында ҚР Үкіметінің 1996 ж.18-қазандағы N1286
Қаулысымен “Қазақстан Республикасында зиянды заттарды және пайдаланылған
лас суды жер қойнауына сіңіру тәртібі туралы” Ереже қабылданған.
Зиянды заттарды және пайдаланылған кір суды жер қойнауына еөму үшін
тиісті түрде жабдықталған табиғи жер асты қуыстарды, кен шығарылған
жерлер, скважиналар мен арнайы салынған қоймалар пайдаланылады.
Санитарлық қадағалау органдарының қорытындысында зиянды заттарды және
пайдаланылатын ағын суды жер қойнауына көму кезінде санитарлық гигиена
ережесін сақтау туралы және жергілікті тұрғындарға, қызметкерлерге олардың
зиянсыздығы туралы мәліметтер болуға тиіс.
Табиғат қорғау жөніндегі облыстық органның қорытындысында зиянды
заттарды және пайдаланылған лас суды жер қойнауына көму шарттарының
экологиялық қауіпсіздігін растауы керек.
Бақылау сұрақтары:
1.Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің
түсінігі мен құрамдас элементтері.
2.Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері.
3. Экологиялық төлемдер мен алымдарды алу және есептесу тәртібі.
4.Экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу.
5.Экологиялық аудиттің құқықтық жағдайы.
Тақырып: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
құқықтық жауапкершілік.
Жоспар:
1. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің жалпы
сипаттамасы, түсінігі, құрылымы.
2. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің түрлері.
3. Экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық, әкімшілік, тәртіптік, азаматтық
жауапкершіліктердің түсінігі мен түрлері.
4.Экологиялық зиянның түсінігі мен түрлері.
5.Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін басқа экологиялық жауапкешіліктің
түрлері.
Лекция мақсаты: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің
жалпы түсінігін, олардың құрылымын, кологиялық заңдарды бұзғаны үшін
құқықтық жауапкершіліктің түрлерін, экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық,
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық жауапкершіліктердің түсінігі мен түрлерін,
экологиялық зиянның түсінігі мен түрлерін, кологиялық заңдарды бұзғаны үшін
басқа экологиялық жауапкешіліктің түрлерін оқытыа, үйрету.
Лекция мәтіні.
1. Занды тұлғалардың, сондай-ақ азаматтардың тарапынан экологиялық
заңнаманы сақгаудың маңызды шарты табиғатгы қорғау мен қоршаған ортаны
үтымды пайдалану туралы нормалар мен ережелерді бұзғаны үшін
жауапкершіліктің мемлекеттік шарала-рын белгілеу болып табылады.ИБүл салада
заңсыз аң аулау мен су кәсіпшіліктерімен заңсыз айналысу фактілері бойынша
қозғалған қылмыстық істердің елеулі саны байқалады. Қазақстан Респуб-
ликасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің деректері бойынша
экологиялық занды бұзғаны үшін жыл сайын кінәлі адамдардан экологиялық
айыппұлдар мен төлемдер ретінде 600 млн. астам теңге алынады. Сонымен бірге
, жауапкершілік шара-ларын қолдану тиімді болмай отыр. Бұл экологиялық
заңнама-ны бүзғаны үшін жауапкершілік институты теориясы әзірленуі
деңгейінің жеткіліксіз болуымен түсіндіріледі.
Осы саладағы жауапкершілік шараларын қоддану, жауапкершілік институты жалпы
белгілерінің көп болуымен қатар, ол осы заман-ғы күқық теориясының
нормаларымен реттеле түрса да, оның өзінің өзгеше сәттері де бар. Олар
экологиялық күқықтың айрық-шылығымен оның күқықты, оның күрамдас
элементтерінің сала-сы, экологиялық құқық бүзушылықтарының үғымы мен реттеу
әдістерінің объектісі ретіндегі сипаттамасынан туындап отыр.
Жауапкершіліктің экологиялық-ісүқықгық институтын ғылым мейлінше жеткілікті
зерттелген, бірақ Қазақстан Республикасы дамуының қазіргі кезеңінде
қоршаған ортаны қорғау туралы жаңа кодекстер мен зандардың қабылдануымен ол
қосымша зерттеуді
қажет етеді. Экологиялық қүқықтың ерекшелігі мынада болып табылады: ол
күқықгықреттеудің дербес объектісімен кіші салаларды бірік-тіретін күқықгың
кешенді, ықпалдасқан саласы ретінде сипатта-лады. Бүл экологиялық заңнаманы
реттеудің жалпы объектісінің ерекшелігімен байланысты болады, ол табиғат
болып табылады.
Адамды қоршаған табиғат ортасы өзінің қүрамдас бөліктерін—жерді, суды,
орманды, жер қойнауын, жануарлар дүниесі мен атмосфералық ауаны
біріктіретін кешен болып табылады. Осы-дан да экологиялық жауапкершілік
шараларын реттейтін норма-лар да ерекше сипатқа ие болады. Табиғат
объектісі туралы әрбір кодексте жер, су, орман, тау-кен заңнамаларын және
т.б. бұзға-ны үшін жауапкершілік көзделген. Жауапкершіліктің осы шара-ларын
қолданатын мемлекеттік органдар да бар. Бүл арада да табиғат объектілері
бойынша саралау болады.
Кдзақстан Республикасының "Қоршаған ортаны қорғау тура-лы" Заңының
қабылдануымен табиғаттың жекелеген объектілер үшін жауапкершілік мәселелері
бір нормативтік актіге топтас-тырылған. Сөйтіп, табиғаттың жеке объектісін
пайдалануды қор-ғаудың нормалары мен ережелерін бұзу барлық табиғат кешенін
бұзу деп танылады. Бүдан мынаны аңғарған жөн. Өкологиялық — құқықтық
жауапкершілік— бұл нормалардың екі тобын және оларға тиісті құқық
қатынастарын көздейтін күқық институты-ның кешенді салыкаралық институты.
А) табиғат қорғау заңнамасы нормаларының бүзылуы жөнінде туындайтын;
Б) құқықты бұзғаны үшін санкцияларды (қылмыстық, әкім-шілік, азаматтық
т.с.с.) қолданумен байланысты одан әрі жалға-сатын қүқық қатынастары.
Бұл анықгама күқықгың бІГсқа салалары жаупкершілігінің ша-раларьш қолдана
отырьш, экологиялықкүқықнормаларыііың бұзы-луыретінде экологиялық
жауапкершіліктің табиғатын ашады.
Б. В. Ерофеев мынаны атап көрсетеді: заңцықжәне экологи-ялық-
кұқықгықжауапкерілік "болмысын" үш әралуан, бірақөзара байланысты мәнінде
қарастырған жөн: 1) заңцық жәнеэкологи-ялық- құқықтық жауапкершілік -
мемлекеттік мәжбүрлеу және жзаңмен жазылған талаптарды орындау; 2) заңдық
және эколо-гиялық- күқықгық жауапкершілік — күқық қатынасы, ол өзінің
органдары атынан мемлекет пен қүқық бүзушы арасында туын-дайтын қорғау
катынастары ауқымында іске асады, ол қолайсыз әрекеті үшін күқықгық
санкцияларға үшырайды; 3)заңцық және экологиялық- қүқықтық жауапкершілік —
мемлекет пен оның органдарының күқық бүзушыға ықпал етудің мәжбүрлеу шарала-
рын қолданудың түрлерін, қүралдары мен тәртібін баянды ететін заңдық
нормалардың жыинтығыболыптабьшды.
Осы мәндердің әрқайсысының теориялық, ұйымдық және қүрылымдық сипаты бар.
(Экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін заңцық жауапкершілік белгілі бір
мақсаттарды орындауға бағытталған, ол мақсаттардың негізгісі мемлекет
белгілеген экологиялық тәртіпті қамтамасыз ету. Бұл құқық институты мына
негізгі:
құқықнормаларын сақгауға, экологиялық- күқықгық нүска-малықгарды орындауға
ынталандыратын;
қоршаған ортадағы ысырапты өтеуге өтемдік және адам денсаулығын қалпына
келтіру;
жаңадан жасалатын құқық бүзушылықтардың алдын алуды қамтамасыз ететін
ескерту;
экологиялық күқық бұзушылықгы жасаған адамға жаза қолдануда орын алатын
жазалау міндеттерін орындайды^^З
Сонымен, жоғарыда айтылған сипаттаманы ескере отырып, мынадай анықгаманы
тұжырымдауға болады: экологиялық заң-наманы бұзғаны үшін заңцық
жауапкершілік институты —кінәлі емес адамдардың занда баянды етілген
экологаяльіққуфіқтәртібш сақгау мақсатында оларға мәжбүрлеу ықпалының
мемлекеттікша-ралары жүйесін белгілейтін құқықгық нормалардың жиынтығы.
Экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін заңцық жауапкершілік тандауының негізі
экологиялық кұқық бұзушьшықты жасау бо-лып табылады, одан экологиялық
құқықың нормаларын реттеуді бұзатын құқыққа кэрсы кінәлі әрекет немесе
өрекетсіздік, мемле-кетке, табиғат пайдаланушыға және қоршаган ортаға зиян
келііретін, ал осы арқылы адамның денсаулығына да, не осындай зиян кел-
тірудің нақгы мазмұны болатын қоғамдық қатынастар түсініледі.4
Бұл анықгамадан мынаны аңғаруға болады: экологиялықкұқық бұзушылық бұл
табиғат қорғау мен табиғи ресурстарды пайдала-нуды бүзатын қүқыққа қарсы
әрекет.
2. Қазақстан Республикасының жекелеген табиғат объектілері бойынша
қодданыстағы заңнамасында жер, су, орман және т.с. с.
қүқы бұзушылық заңцарының тізбесі келтірілген. Сонымен бірге Кдзақстан
Республикасының "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңыңда осы жинақгайтьш
қисьшдауактісіндеэкологияльіқкұқьгқ бұзушылықтардың тізбесі жоқ. Сондай-ақ
экологиялық қүқық бұзушьшықгың өзінің үғымының сипаттамасы да берілмеген.
Со-ған карамастан, қүқық бүзушылықгың өзінің күрамы мен түрлері болады.
Осы заманғы күқықгың теориясымен мьшалар көзделген: қүқық бұзушьшықтың
құрамына субъект, субъективтік тарап, объект, объективтік тарап жатады. Бұл
құрамдас бөліктер экологиялық құқық бүзушылыққа да сипатты болады.
Экологиялық қүқық бұзушылық субъектілері азаматтар, лауа-зымды адамдар,
көсіпорын, мекеме, ұ йым болып табьшады.
Бүл орайда жеке түлғаларға шетелдік азаматтар, сондай-ақ аза-маттығы
жоқадамдаржатады, өйткені олар да табиғат пайдала-ну жөніндегі күқықгық
қатынастарына қатысуы және экология-лық заңнаманы бұзғаны үшін жауапты
болуы мүмкін.
Табиғат қорғау мен табиғи ресурстарды үтымды пайдалану саласындағы жеке
түлғалардың жауапкершілігі 16 жасқа толған кезде басталады. Қылмыстық занда
көзделген жағдайларда жеке түлғалардың жауапкершілігі 14жастан басталуы
мүмкін (Мыса-лы, ҚР-ның ҚК-нің 3-бөлімі 187-бабы — "Мемлекет қорғауына
алынған табиғи кешендерді немесе объектілерді қасақана жою немесе бүлдіру".
Занды тұлғаларға, экологиялықкүқық катынаста-рының субъектілеріне
мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелерді, кооперативтік, коммерциялық,
шағын, шетелдік нысандары бар бірлескен кәсіпорындарды жатқызуға болады,
олар да табиғат пай-даланушылар рөлін атқарьш, экологиялықжауапты болуы
мүмкін.
Экологиялық қүқық бүзушылық объектісі қылмыстық ниеттің неге бағытталғанын
сипаттайды. Экологиялық құқық бүзушы-лықгың жалпы объектісі табиғат және
оның қүрамындағы эле-ментгер болады, олар экологиялық қүқық қатынастарының
кіші объектілерінде топырақка, суға, жануарлар мен өсімдіктер дүние-сіне
т.б. бөлінеді. Мынаны атап көрсету керек: экологиялық заң-намамен өз
болмысында табиғат объектісі емес объектісі болатын қүқықбүзулары, мысалға
айтсақ, табиғи ресурстардың меншік иесі ретінде мемлекеттің зандылық күші
көзделген. Мысалы, Кдзақстан Республикасының Жер кодексінің 164-бабында
былай делінген: меншік күқығы мен жар пайдалану құқығы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және Казақстан Республикасының баскд
да заң актілерінде көзделген тәртіішен қорғала-ды. Су, Орман кодексінің
нормаларын келтіруге болады, бүлар-да экологиялық қүқық бүзушылықгың
объектісі табиғат пайда-ланушы мен табиғат иеленушінің зандьшығы болып
табылады. Мысал ретінде, Қазақстан Республикасының Су кодексінің 138-бабына
сәйкес "өз бетінше басып алынған су объектілері мен су шаруашылығы
күрылыстары заңсыз пайдаланылған уақыт ішінде Казақстан Республикасьшың су
зандарының бүзылуынан келтірілген зиян өтеліп, иесіне қайтарылады. Өз
бетінше басып алынған су объектілерін кдйтару Кдзақстан Республикасының
завдарында белгіленген тәргіппн жүргізіледі. Жоғарыда айтьшғанның негізінде
мынадай дұрыс қорьггынды жасау керек: экологияльіқкүқьіқ бүзу-шылықгың
объектісі табиғат ортасы, мемлекет, табиғат пайдалану-шылар мен табиғат
иеленушілердің мүддесі танылады.
Бұл қүқық бұзудың объективті жағы кінәлі адамның күқықка карсы әрекетгер
жасауьшан немесе әрекетсіздігінен көрінеді. Мы-салға, Казақстан
Республикасының Қьшмыстық Кодексіңце объек-тивтік жағына пәрменді әрекетгер
жататын баптарбар — бұл 288-бап - "Заңсыз аңшылық", 287-бап — "Су
жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз аулау", "Жануарлар мен өсімдіктердің
сирек кездесетін және күрып кату қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-
әректтер" — 290-бап және т.б. Екіншіжағынан, Казақстан Респуб-ликасының
экологиялық заңнамасыңда экологиялыққүқық бүзу-шылықгар көзделген, олардың
объективтік жағы әрекетсіздік бо-лып табылады: қоршаған табиғи ортаны
қалпына келтіру және табиғи ресурстарды молайту жөнінде шаралар қабылдамау;
қор-шаған ортаға ластаушы заттардың өндірістік нормативтен тыс шығарулары
мен тастандылары және басқа да зиянды авариялық ықпаддары туралы
хабарламау; мемлекеттік экологиялық сараптама талаптарын орындамау. Мысалы,
ҚР ҚК "Экологиялықластау зар-даптарын жою жөнінде шара қолданбау"— 294-бап.
„, - - Экологиялық құқық бүзушылықгың субъективтік жағы кінәлі адам
жасалған қылмысқа, оның себептеріне, мүдделеріне қатысы-мен сипатталады.
Экологиялық жауапкершіліктің міндетті фак-торы бүзушының кінәсі болып
табылады. Мүнда да қолданыс-тағы заңнама кінәнің екі нысанын— жанама ниет
және абай-сыздықты көздейді. Егер кінәлі адам табиғатқа немесе табиғат
пайдаланушыларға зиян келтіретін әрекет жасағанжәне ол мүны үғынып, осыған
ниет етсе, онда біз тіқелей ниетті қарастырамыз. Егер кінәлі адам келеңсіз
салдарлардың басталуына жол беретін
болса, оның күқыққа қарсы әрекеттерін тергеуінде жанама ниет көрініс
береді.
Абайсыздық дегеніміз кінәлі адам өзінің мінез-күлқының салдарларын алдын
ала білуге тиіс болған, бірақ бүған байыпсыз қараған кезде ұқыпсыз мінез-
күлықгы білдіреді.
Мысалы, отқа немесе аса кауіптің шығу көзіне ұқыпсыз қарау-дың нөтижесінде
орман алқаптарын абайсызда жою немесе за-қымдау.
Экологиялық жауапкершілік шараларын қолдану үшін эколо-гиялық қүқық
бүзушылықгың барлық белгілерінің және барлық элементтерінің болуы қажет.
3. Экологиялық құқық бұзушылықтың түрлері табиғат объектісіне қарай
бөлінеді. Олар мыналарға:
• Жер құқық бұзушылығы;
• Су құқық бүзушылығы;
• Орман құқық бұзушылығы;
• Тау-кен құқық бұзушылығы;
• Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану жөніндегі құқық бүзушылығы
(фауналық қүқықбұзушылықгары);
• Ауаны қорғау құқық бүзушылығы болып бөлінеді.
• Экологиялық күқық бүзушылық түрлерінің әркайсысына жер,
су, орман және т.б. зандарының үлкен тобы жатады, олардың тізбесі
табиғаттың осы объектілері туралы кодекстерде келтіріледі. Бүл ретте,
экологиялық күқық бүзушылыкдың бір - бірінен өзге-ше ерекшеліктері болады,
олар туралы объектілердің күқық бүзу-шылықгарын талдау кезінде төменде
айтылатын болады.
Қоғамға қауіптілік деңгейіне қарай экологиялық құқық бүзу--шылық
экологиялық қылмыстарға бөлінеді, олар үшін қылмыс-тық жауапкершілік және
теріс қылық үшін әкімшілік, азаматтық жөне тәртіптік жауапкершілік
көзделген.
Басқа күқык бүзушылықтардан өзгеше экологиялық қүқық бүзушьшықгың
ерекшелігі табиғатқа келтірілетін зиян фактісінің болуы не оның басталуының
нақты қаупі болып табылады. Эко-логиялық күқық бүзушылықгың сипаттамасына
мүндай көзкдрас-ты көптеген ғалым-экологтар қостайды. Бірақ бүл орайда,
біздің ойымызша, егер олар табиғаткд зиян келтіру фактісімен байланысты
болмаса, экологиялық қүқық бүзушылықтардан табиғат қорғау және табиғи
ресурстарды үтымды пайдалану туралы занды бүзуды бөліп қараған кезде қате
қорытынды жасайды. Мысалы, "табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді
тіркеу" (ҚР ҚК-нің
225-бабы) сияқгы қылмысты экологиялық қылмысқа жаткьізбайды, өйткені
табиғат объекгісі ретіңце суға зиян келтірмейді. Осьшы таби-ғат
объекгілеріне — сату-сатып алуға, сыйға тартуга және т.б. мемлектгік меншік
күкьіғын бүзатын мәмілелер туралы да аіһуға болады — өйткені бұл арада да
табиғатқа зиян келтіру болмайды.
Біздің ойымызша, зиян ұғымын түсініп алу керек. Табиғатқа келтірілетін зиян
бірнеше мағынада түсіндірілуі мүмкін.
Мысалы, Бекішеваның С. Д. пікірі бойынша, экологиялық зияңцы объектілер
бойынша қоршаған табиғат ортасьша келтірілген зиян және жеке және занды
тұлғалардың, мемлекеттің экология-лық құқықтары мен занды мүдделеріне
келтірілген зиын деп топтастыруға болады.
Коршаған табиғат ортасына келтірілген зиян мьша жағдайларда:
• табиғат ортасының қоршаған ортасының ластануы кезінде;
• қоршаған табиғат ортасының былғанып қалуы кезінде;
• табиғи ресурстардың таусылуы кезінде;
• табиғат объектілерінің жойьшуы, бүзылуы, зақымдануы кезіңце;
• экологиялық байланыстардың бұзылуы, табиғи ортадағы
экологиялықтепе-тендіктің бұзьшуы кезінде пайда болады.
Жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің экологиялық құқықгары мен занды
мүдделеріне келтірілген зиянды эконо-микалық зиян және антропогендік зиян
деп бөлуге болады.
Экономикалық зиян табиғат пайдаланушылардың — жеке және занды тұлғалардың,
сондай-ақ мемлекеттің мүліктік қүқықгары мен мүдделеріне қол сүғады. Ол
мыналардан:
• табиғаттың тауарлы өнімінің ысырабынан;
• мүліктің, ауыл шаруашылығы өнімдерінің астық түсімінің бүзылуынан,
жоғалуынан;
• пайдаланылмаған шығындардан, айырылып қалған пайда-дан;
• табиғат ортасының бүзылған жай-күйін қалпына келтіруге жүмсалған
шығыстардан көрінеді. '
Антропогендік зиян — бүл адамның өзін қоршаған ортаның сапасының нашарлауы
нәтижесінде оған келтірілген зиян. Яғни бүл адам денсаулығына зиян.
С. Д. Бекішева өзінің қорытындыларының негізіне Ресей ғалымы М. М.
Бренчуктің еңбегін алған.
Сөйтіп, экологиялық күқықгың теориясында зиянды табиғат-тың экологиялық
және экономикалық зиянына бөліп топтас-тыруы бар. Экономикалық зиян табиғат
пайдаланушылардың мүліктік мүдделерін қозғайды және материадцықкөрінісін
білдіреді. Мұндай зиянды калпына келтіру азаматтық-к^қықгықжауапкерші-
ліктің жалпы негіздеріне сәйкес жүргізіледі.
Экологиялық зиян табиғаттың өзінің жай-күйін қозғайды. Ол материалдық
көрінісін білдірмейді, өйткені табиғат пен таби-ғат объектілері өз
болмысында құны болмайды. Экологиялық зиянды калпына келтіру ақша
каражаттары арқьшы емес, керісішле табиғи объектіні заттай қалпына келтіру
жөніндегі жұмыстарды жүргізу арқылы мүмкін болады.
Екінші жағынан табиғаттың өзіне зиян келтіре алмайды. Экологиялық
қатынастар тек табиғатты қорғау тұрғысында ғана емес, сонымен бірге оны
пайдалану мәселелері бойынша да туын-дайды. Демек, мемлекеттің рұқсатымен
табиғат пайдалануды жұзеге асыратын түлғалардың мүдделері де экологиялық
құқықгың нор-маларымен қорғалуға тиіс. Сондықтан экологиялық құқықтың
бұзылуынан келтірілетін зиян табиғи ресурстарының меншік иесі ретінде
табиғат пайдаланушьшарының мүдделері мен мемлекет-ке келтірілуі мүмкін.
Сонымен, табиғат ортасына келтірілген зиян экологиялық күқық
бұзушылықдегенсөземес. Оның үстіне табиғи ортаның ласта-нуымен келтірілетін
табиғатқа келтірілетін зиян бірнеше жыл немесе ондаған жылдар өткен соң
білінуі мүмкін. Экологиялық зиянның ошағы қоршаған ортаның ластануы көзінен
едәуір алы-ста болуы мүмкін. Сондықтан уақытша донорға тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1.Табиғат пайдалану құқығының түсінігі,қағидалар және белгілері.
2.Табиғат пайдалану құқығының түрлері, обьектілері және субьектілері.
3.Табиғатты жалпы және арнайы пайдалану.
4.Табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері, оның пайда
болуы,өзгертілу, тоқтатылу негіздері.
5.Табиғат пайдалану құқығын қорғау.
Лекция мақсаты: Студенттерге табиғатты пайдалану құқығының түсінігін,
қағидаларын және белгілерін экологиялық қатынастардың түрлері мен жалпы
сипатын, экологиялық қатынастардың мазмұны, пайда болуы, өзгертілуі,
тоқтатылуы, экология құқығының әдістері, қағидаларын, экологиялық құқықтың
жүйесін оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні.
1. Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де
объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және
тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді
бағалау жөнінде жүргізілген тексерулерінен анықталған жолсыздықтар
жойылғаннан және келтірілген зиянның мөлшері белгіленген тәртіппен
толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару
жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына
қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға
қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай
қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне
жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың
тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де
мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң
қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді
мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер
салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық
пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық
жүйесі.
Экологиялық бағалау тіршілік ортасының ахуалы-жағдайы немесе белгілі бір
фактордың оған ықпалын анықтау шаруашылық пен қызмет жүйесінде қоршаған
ортаға аса қауіпті объектілері мен түрлері бар. Осындай шаруашылықтар мен
қызмет түрлеріне олардың қоршаған ортаға әсерін толық бағалау жүргізілуі
тиіс. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын
талаптапрға бөлуге болады.
2. Жерді және жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны,ормандар және өзге де
өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, экологиялық ғылыми және мәдени жағынан
ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін,ерекше ұорғалатын табиғи
аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану
кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен өзге де нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленеді.
Табиғи экологиялық жүйелердің бүлінуін, адамның, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің генетикалық қорларының жойылуын, қоршаған ортаның адам
қмірі мен денсулығына қауіпті өзгерістерін туғызатын шаруашылық және өзге
де қызметке тиым салынады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң талаптарына сәйкес қорық
режимі ерекше қорғалатын табиғи аумақта немесе арнайы бөлінген учаскелерде
кез келген шаруашылық қызметке, сондай-ақ қоршаған ортаны табиғи жай-күйін
бұзатын өзге де қызметке тиым салынады. Заказник режимі ерекше қорғалатын
табиғи аумақта немесе арнайы бқлінген учаскелерде шаруашылық және өзге де
қызметті белгілі бір маусымда, белгілі бір мерзімде ғана, мұның өзі
мемлекеттік табиғи-қорық қоры объектілерінің сақталуына қауіп
төндірмейтіндей және олардың молығуын нашарлатпайтындай мөлшерде ғана
жүргізілуі мүмкін. Жер кодексінде жердің жай-күйіне әсер ететін үйлерді
(құрылысташрды, ғимаратарды) және басқа да объектілерді жобалау мен
пайдалануға беруге қойылатын экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнайы талаптар қаралған.
Табиғи ресурстарды пайдалану кезінде экологиялық талаптың ішінде ҚР
аумағын карантиндік объектілерден қорғау ерекше орын алуы керек. Оның
экологиялық екі түрлі мәні бар. БІРіншісі - ҚР аумағын, оның ішінде аыл
шаруашылық жерлерді зиянкестерден қорғау, тазарту, екінші - өсімдіктер
дүниесін зиянкестерден қорғау, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлерінде, ауыл
шаруашылық дақылдарын зиянкестерден қорғау және оның алдын алу шаралары.
Жердің жай-күйіне теріс ықпал ететін жаңа және қайта құрылатын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектілерді орналастыру,
жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жаңа техника мен технологияларды
енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі әс шаралар көзделуге және жүзеге
асырылуға, экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы
талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы қамтамасыз
етілуге тиіс.
3. Мемлекеттік экологиялық сараптама ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау
саласындағы орталық атқарушы орган мен оның жергілікті жерлердегі
бөлімшелерінің сараптама қызметінің түрі. Ол міндетті сипатта болады және
табиғат пайдалану мен қоршаған ортаға және халықтың денсаулығынаәсер ету
бөлігінде құқықтық, ұйымдастырушылық және шаруашылық шешімдер қабылдаудың
алдында жасалуға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы
болмайынша жобаны іске асыруға тиым салынады.
Меншік нысаны мен қай ведомствоға жататындығына қарамастан, сараптама
объектілеріне міндетті түрде мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізілуге
тиіс.ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органының
тиісті сарптама бөлімшесі мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу үшін
қажетті қосымша материалдардыссұратып алуға құқылы.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау рәсімін
жоспарланып отырған шаруашылық қызметтің тапсырысшысы, ол жұмыс істеп
тұрған объектілер үшін кәсіпорынның иесі не орталық және жергілікті
атқарушы органдар қамтамасыз етеді.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау жобалау
алдындағы және жоба құжаттамасының міндетті және ажырағысыз бөлігі болып
табылады, ал жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл республикалық және
облыстық маңызы бар бақылаушы органдардың, орталық атғақрушы органдардың,
кәсіпорын жұмыс істейтін аймақта тұратын азаматтар қоғамдық
бірлестіктердің, сот және прокуратура органдарының, сондай-ақ кәсіпорынның
өзінің бастамасы бойынша не ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы
орталық атқарушы органы мен оның жергілікті жерлердегі бөлімшелерінің
шешімі бойынша жүргізіледі.
Экологиялық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу кезінде сараптама
органдарының басшылары тәуелсіз болады және заңға, ҚР-ның өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес іс-қимыл жасайды. Сараптаманың
экологиялық сараптама жүргізумен байланысты қызметіне мемлекеттік
органдардың, заңды тұлғалар мен лауазымды адамдардың араласуына тиым
салынады, бұдан сарапшының ҚР-ның қолданып жүрген заңдарын бұзған реттері
кірмейді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама сарапшысының бұзылған құықғы, соның
ішінде материалдықшығындары мен моральдық жағынан шеккен залалы сот және
әкімшілік тәртібімен қорғалуға тиіс, ал бұл жолсыздыққа кінәлі адамдар ҚР-
ның қолданып жүрген заңдарына сәйкес жауап береді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу мерзімі үш айдан аспауға
тиіс,қаралатын құжаттаманың көлемі мен күрделілігіне қарай бұл мерзім алты
айдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін. Мемлекеттік экологиялық сараптама
жүргізу мерзімін алты айдан астам уақытқа ұзарту құжаттама тапсырысшыны
ңөтініші бойынша ғана және оның сараптама жұмыстарына қосымша ақы төлеуге
кепілдіктері болған жағдайда жүзеге асырылады.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің басталумерзімі сарапшылық
органдарға алдын ала сараптамадан өткен қажеттеу құжаттамалардың
бәріберілген және тапсырысшы сараптамадан өткізу мерзімі екі аптадан
аспауға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптама мерзімін белгілеумен ұзарту
ҚР қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органының құзКРетінде
болады.
Мемлекеттік экологиялық сараптаманың жоба құжаттамасына оң
қорытындысының берілген күніненбастап, құрылыс басталғанынша екі жылға
дейін, ал жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан кәсіпорындар
құжаттамасының бес жылға дейін заңды күші болады.
4. Экологиялық сараптаманың міндеттері:
1) ықтимал, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық зардаптарға талдау
жасауды қоса алғанда, объектілерде атқарылған қоршаған орта мен халықтың
денсаулығына, табиғи ресурстарға жоспарланып отырған басқарушылық,
шаруашылық, инвестициялық және өзге де қызметтің қоршаған ортамен халықтың
денсаулығына әсерін бағалауды толымдылығы мен дұрыстығын анықтау:
2) жоспарланып отырған басқарушылық, шаруашылық , инвестициялық және өзге
де қызметтің әсер етуі бағалаудың толымдылымғы мен дұрыстығын ұйымдастыру:
3) ҚР заңдарындағы, ҚР аумағында қолданылып жүрген стандарттағы, нормалар
мен ережелердегі экологиялық талаптардың сараптама жасалып отырған
құжаттамада сақталуын тексеру:
4) экологиялық сараптама қорытындыларын әзКРлеу, оларды сараптама
объектісін іске асыру туралы шешім қабылдайтын ұйымдарға беру және мүдделі
органдар мен халыққа қажетті ақпарат беру болып табылады.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары(принциптері):
1) мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің міндеттілігі;
2) министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволардың өзге де
орталық және жергілікті атқарушы органдарының бақылаушы және қадағалаушы
органдармен өзара іс-қимылы;
3) экологиялық сараптама тұжырымдарының объектитілігі мен ғылыми
негізділігі ;
4) сараптама органдары мен сарапшылардың өз өкілеттігі жүзеге асырған кезде
тәуелсіз болуы;
5) жариялылық;
6) экологиялық сараптаманың кешендігі мен оның алуан түрлі болуы;
7 экологиялық және медициналық-биологиялық мүдделердің басымдылығы
қағидаттары негізделеді.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары экологиялық сараптамада
қатысушылардың барлығына бірдей қатысы бар және сақталуы тиіс.
Экологиялық сараптама жүргізген сараптама органдары ол аяқталған соң
жұртшылықтың талап етуімен бұқаралық құралдары арқылы немесе өзге түрде
хабарлайды.
Экологиялық сараптаманың түрлері қоғамдық экологиялық қатынастарға
қатысушылардың негізгі түрлеріне қарай ҚР “Экологиялық сараптама” туралы
заңында және экология кодексінде белгіленген. Ол мемлекеттік экологиялық
сараптама және қоғамдық экологиялық сараптамаға бөлінеді. Бұл ескі
сараптама да мазмұны жағынан экологиялық сараптама қатынастар саласында
құқықтық мәні бар әрқайсысы өзінің орнына қарай қолдау табады.
Бақылау сұрақтары:
1.Табиғат пайдалану құқығының түсінігі қағидалар және белгілері.
2.Табиғат пайдалану құқығының түрлері, обьектілері және субьектілері.
3.Табиғатты жалпы және арнайы пайдалану.
4.Табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері, оның пайда
болуы,өзгертілу, тоқтатылу негіздері.
5.Табиғат пайдалану құқығын қорғау.
Тақырып: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы
басқарудың ұйымдастырушылық- құқықтық нысандары.
Жоспар:
1. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік
басқарудың түсінігі мен қызметі.
2. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды басқаратын жалпы және
арнайы органдар.
3. Экологиялық сараптама мақсаттары, міндеттері, түрлері.
4. Экологиялық сараптама қағидалары мен міндеттері.
Лекция мақсаты: Студенттерге экологиялық құқықтың түсінігі, экологиялық
қатынастардың түрлері мен жалпы сипатын, экологиялық қатынастардың мазмұны,
пайда болуы, өзгертілуі, тоқтатылуы, экология құқығының әдістері,
қағидаларын, экологиялық құқықтың жүйесін үйрету.
Лекция мәтіні
1. Экологиялық талаптарды қанағаттандырмайтын және атмосфераға шығарылатын
заттарды бақылаудың техникалақ құралдарымен қамтамасыз етілмеген жабдықтар,
өнер табыстар, рационализаторлық ұсыныстар, жаңа техникалық жүйелер,
заттар, материалдар, шетелден алып келген жабдықтар мен басқа да объектілер
пайдалануға жатпайды. Кәсіпорындарды, құрылыстарды және басқа объектілерді
жобалау кезінде, сондай-ақ технологиялық процестер мен жабдықтарды жасау
және жетілдіру кезінде атмосфералық ауаны өндірістік мұқтаждар үшін қажетті
аз мөлшерін пайдалануды қамтамасыз ететін болуы тиіс.
Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де
объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және
тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді
бағалау жөнінде жүргізілген тексерулерінен анықталған жолсыздықтар
жойылғаннан және келтірілген зиянның мөлшері белгіленген тәртіппен
толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару
жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына
қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға
қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай
қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне
жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың
тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де
мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң
қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді
мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер
салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық
пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық
жүйесі.
Экологиялық бағалау тіршілік ортасының ахуалы-жағдайы немесе белгілі бір
фактордың оған ықпалын анықтау шаруашылық пен қызмет жүйесінде қоршаған
ортаға аса қауіпті объектілері мен түрлері бар. Осындай шаруашылықтар мен
қызмет түрлеріне олардың қоршаған ортаға әсерін толық бағалау жүргізілуі
тиіс. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын
талаптапрға бөлуге болады.
2. Жерді және жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны,ормандар және өзге де
өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, экологиялық ғылыми және мәдени жағынан
ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін,ерекше ұорғалатын табиғи
аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану
кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен өзге де нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленеді.
Табиғи экологиялық жүйелердің бүлінуін, адамның, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің генетикалық қорларының жойылуын, қоршаған ортаның адам
қмірі мен денсулығына қауіпті өзгерістерін туғызатын шаруашылық және өзге
де қызметке тиым салынады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң талаптарына сәйкес қорық
режимі ерекше қорғалатын табиғи аумақта немесе арнайы бөлінген учаскелерде
кез келген шаруашылық қызметке, сондай-ақ қоршаған ортаны табиғи жай-күйін
бұзатын өзге де қызметке тиым салынады. Заказник режимі ерекше қорғалатын
табиғи аумақта немесе арнайы бқлінген учаскелерде шаруашылық және өзге де
қызметті белгілі бір маусымда, белгілі бір мерзімде ғана, мұның өзі
мемлекеттік табиғи-қорық қоры объектілерінің сақталуына қауіп
төндірмейтіндей және олардың молығуын нашарлатпайтындай мөлшерде ғана
жүргізілуі мүмкін. Жер кодексінде жердің жай-күйіне әсер ететін үйлерді
(құрылысташрды, ғимаратарды) және басқа да объектілерді жобалау мен
пайдалануға беруге қойылатын экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнайы талаптар қаралған.
Табиғи ресурстарды пайдалану кезінде экологиялық талаптың ішінде ҚР
аумағын карантиндік объектілерден қорғау ерекше орын алуы керек. Оның
экологиялық екі түрлі мәні бар. БІРіншісі - ҚР аумағын, оның ішінде аыл
шаруашылық жерлерді зиянкестерден қорғау, тазарту, екінші - өсімдіктер
дүниесін зиянкестерден қорғау, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлерінде, ауыл
шаруашылық дақылдарын зиянкестерден қорғау және оның алдын алу шаралары.
Жердің жай-күйіне теріс ықпал ететін жаңа және қайта құрылатын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектілерді орналастыру,
жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жаңа техника мен технологияларды
енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі әс шаралар көзделуге және жүзеге
асырылуға, экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы
талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы қамтамасыз
етілуге тиіс.
3. Мемлекеттік экологиялық сараптама ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау
саласындағы орталық атқарушы орган мен оның жергілікті жерлердегі
бөлімшелерінің сараптама қызметінің түрі. Ол міндетті сипатта болады және
табиғат пайдалану мен қоршаған ортаға және халықтың денсаулығынаәсер ету
бөлігінде құқықтық, ұйымдастырушылық және шаруашылық шешімдер қабылдаудың
алдында жасалуға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы
болмайынша жобаны іске асыруға тиым салынады.
Меншік нысаны мен қай ведомствоға жататындығына қарамастан, сараптама
объектілеріне міндетті түрде мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізілуге
тиіс.ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органының
тиісті сарптама бөлімшесі мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу үшін
қажетті қосымша материалдардыссұратып алуға құқылы.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау рәсімін
жоспарланып отырған шаруашылық қызметтің тапсырысшысы, ол жұмыс істеп
тұрған объектілер үшін кәсіпорынның иесі не орталық және жергілікті
атқарушы органдар қамтамасыз етеді.
Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерді бағалау жобалау
алдындағы және жоба құжаттамасының міндетті және ажырағысыз бөлігі болып
табылады, ал жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл республикалық және
облыстық маңызы бар бақылаушы органдардың, орталық атғақрушы органдардың,
кәсіпорын жұмыс істейтін аймақта тұратын азаматтар қоғамдық
бірлестіктердің, сот және прокуратура органдарының, сондай-ақ кәсіпорынның
өзінің бастамасы бойынша не ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы
орталық атқарушы органы мен оның жергілікті жерлердегі бөлімшелерінің
шешімі бойынша жүргізіледі.
Экологиялық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу кезінде сараптама
органдарының басшылары тәуелсіз болады және заңға, ҚР-ның өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес іс-қимыл жасайды. Сараптаманың
экологиялық сараптама жүргізумен байланысты қызметіне мемлекеттік
органдардың, заңды тұлғалар мен лауазымды адамдардың араласуына тиым
салынады, бұдан сарапшының ҚР-ның қолданып жүрген заңдарын бұзған реттері
кірмейді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама сарапшысының бұзылған құықғы, соның
ішінде материалдықшығындары мен моральдық жағынан шеккен залалы сот және
әкімшілік тәртібімен қорғалуға тиіс, ал бұл жолсыздыққа кінәлі адамдар ҚР-
ның қолданып жүрген заңдарына сәйкес жауап береді.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу мерзімі үш айдан аспауға
тиіс,қаралатын құжаттаманың көлемі мен күрделілігіне қарай бұл мерзім алты
айдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін. Мемлекеттік экологиялық сараптама
жүргізу мерзімін алты айдан астам уақытқа ұзарту құжаттама тапсырысшыны
ңөтініші бойынша ғана және оның сараптама жұмыстарына қосымша ақы төлеуге
кепілдіктері болған жағдайда жүзеге асырылады.
Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің басталумерзімі сарапшылық
органдарға алдын ала сараптамадан өткен қажеттеу құжаттамалардың
бәріберілген және тапсырысшы сараптамадан өткізу мерзімі екі аптадан
аспауға тиіс. Мемлекеттік экологиялық сараптама мерзімін белгілеумен ұзарту
ҚР қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органының құзКРетінде
болады.
Мемлекеттік экологиялық сараптаманың жоба құжаттамасына оң
қорытындысының берілген күніненбастап, құрылыс басталғанынша екі жылға
дейін, ал жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан кәсіпорындар
құжаттамасының бес жылға дейін заңды күші болады.
4. Экологиялық сараптаманың міндеттері:
1) ықтимал, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық зардаптарға талдау
жасауды қоса алғанда, объектілерде атқарылған қоршаған орта мен халықтың
денсаулығына, табиғи ресурстарға жоспарланып отырған басқарушылық,
шаруашылық, инвестициялық және өзге де қызметтің қоршаған ортамен халықтың
денсаулығына әсерін бағалауды толымдылығы мен дұрыстығын анықтау:
2) жоспарланып отырған басқарушылық, шаруашылық , инвестициялық және өзге
де қызметтің әсер етуі бағалаудың толымдылымғы мен дұрыстығын ұйымдастыру:
3) ҚР заңдарындағы, ҚР аумағында қолданылып жүрген стандарттағы, нормалар
мен ережелердегі экологиялық талаптардың сараптама жасалып отырған
құжаттамада сақталуын тексеру:
4) экологиялық сараптама қорытындыларын әзКРлеу, оларды сараптама
объектісін іске асыру туралы шешім қабылдайтын ұйымдарға беру және мүдделі
органдар мен халыққа қажетті ақпарат беру болып табылады.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары(принциптері):
1) мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізудің міндеттілігі;
2) министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволардың өзге де
орталық және жергілікті атқарушы органдарының бақылаушы және қадағалаушы
органдармен өзара іс-қимылы;
3) экологиялық сараптама тұжырымдарының объектитілігі мен ғылыми
негізділігі ;
4) сараптама органдары мен сарапшылардың өз өкілеттігі жүзеге асырған кезде
тәуелсіз болуы;
5) жариялылық;
6) экологиялық сараптаманың кешендігі мен оның алуан түрлі болуы;
7 экологиялық және медициналық-биологиялық мүдделердің басымдылығы
қағидаттары негізделеді.
Экологиялық сараптаманың қағидаттары экологиялық сараптамада
қатысушылардың барлығына бірдей қатысы бар және сақталуы тиіс.
Экологиялық сараптама жүргізген сараптама органдары ол аяқталған соң
жұртшылықтың талап етуімен бұқаралық құралдары арқылы немесе өзге түрде
хабарлайды.
Экологиялық сараптаманың түрлері қоғамдық экологиялық қатынастарға
қатысушылардың негізгі түрлеріне қарай ҚР “Экологиялық сараптама” туралы
заңында және экология кодексінде белгіленген. Ол мемлекеттік экологиялық
сараптама және қоғамдық экологиялық сараптамаға бөлінеді. Бұл ескі
сараптама да мазмұны жағынан экологиялық сараптама қатынастар саласында
құқықтық мәні бар әрқайсысы өзінің орнына қарай қолдау табады.
Бақылау сұрақтары:
1. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік
басқарудың түсінігі мен қызметі.
2. Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды басқаратын жалпы және
арнайы органдар.
3. Экологиялық сараптама мақсаттары, міндеттері, түрлері.
4. Экологиялық сараптама қағидалары мен міндеттері.
Тақырып: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық
тетігінің құқықтық негіздері.
Жоспар:
1.Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің
түсінігі мен құрамдас элементтері.
2.Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері.
3. Экологиялық төлемдер мен алымдарды алу және есептесу тәртібі.
4.Экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу.
5.Экологиялық аудиттің құқықтық жағдайы.
Лекция мақсаты: Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың
экономикалық тетігінің түсінігі мен құрамдас элементтерін, қоршаған ортаны
қорғаудың экономикалық әдістерін, экологиялық төлемдер мен алымдарды алу
және есептесу тәртібін, экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеуді,
экологиялық аудиттің құқықтық жағдайын оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні.
1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау нәтижелері жобалау алдындағы және
жобалау материалдарының ажырамас бөлігі болып табылатын құжат түрінде
рәсімделеді. Қоршаған ортаға жасалатын әсер бағаланбайынша, оған ықпал
жасайтын жобаларды әзірлеу мен іске асыруға тиым салынады.
Қызметі атмосфераға ластағыш шығарумен байланысты кәсіпорындар,
мекемелер мен ұйымдар, өздерінің іске қосылған уақытына қарамастан,
атмосфераға шығарылған заттарды тазалайтын құрлығылармен, жабдықтармен,
аппаратурамен және шығарылатын ластағыш заттардың мөлшерін әрі құрамын
бақылайтын құралдармен жарақаттандыруға тиіс.
Экологиялық талаптарды қанағаттандырмайтын және атмосфераға шығарылатын
заттарды бақылаудың техникалақ құралдарымен қамтамасыз етілмеген жабдықтар,
өнер табыстар, рационализаторлық ұсыныстар, жаңа техникалық жүйелер,
заттар, материалдар, шетелден алып келген жабдықтар мен басқа да объектілер
пайдалануға жатпайды. Кәсіпорындарды, құрылыстарды және басқа объектілерді
жобалау кезінде, сондай-ақ технологиялық процестер мен жабдықтарды жасау
және жетілдіру кезінде атмосфералық ауаны өндірістік мұқтаждар үшін қажетті
аз мөлшерін пайдалануды қамтамасыз ететін болуы тиіс.
Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де
объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және
тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді
бағалау жөнінде жүргізілген тексерулерінен анықталған жолсыздықтар
жойылғаннан және келтірілген зиянның мөлшері белгіленген тәртіппен
толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.
Сонымен қоршаған ортаға әсерді бағалау мемлекет тарапынан басқару
жүйелері арқылы бірінші кезекте шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
бастапқы экологиялық талап. Оның шаруашылықтар мен қызметтің ыңғайына
қарай түрлері бар. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға
қойылатын талаптарға бөлуге болады. Шаруашылықтың қызмет түрлеріне қарай
қойылатын талаптары да заңда көрсетілген. Мысалы: жердің жай-күйіне
жасалатын теріс әсерді және жерді қорғау жөнінде көзделген іс-шаралардың
тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптаманың, өзге де
мемлекеттік сараптамалардың нәтижелері бойынша жүргізіледі, олардың оң
қорытындысы болмайынша, жаңа техника мен технологияларды жүргізуге, жерді
мелиорациялау бағдармаларын жүзеге асыруға, үйлер және басқа да объектілер
салуды (реконструкциялауды) қаржыландыруға тиым салынады.
Қоршаған ортаға әсер - шаруашылықтың (қызметтің) дамуы туралы дайындық
пен шешімдер қабылдау жүйесіндегі экологиялық талаптардың құрылымдық
жүйесі.
Экологиялық бағалау тіршілік ортасының ахуалы-жағдайы немесе белгілі бір
фактордың оған ықпалын анықтау шаруашылық пен қызмет жүйесінде қоршаған
ортаға аса қауіпті объектілері мен түрлері бар. Осындай шаруашылықтар мен
қызмет түрлеріне олардың қоршаған ортаға әсерін толық бағалау жүргізілуі
тиіс. Оларды шаруашылыққа, қызметке, тауарларға, материалдарға қойылатын
талаптапрға бөлуге болады.
2. Жерді және жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны,ормандар және өзге де
өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, экологиялық ғылыми және мәдени жағынан
ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін,ерекше ұорғалатын табиғи
аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану
кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен өзге де нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленеді.
Табиғи экологиялық жүйелердің бүлінуін, адамның, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің генетикалық қорларының жойылуын, қоршаған ортаның адам
қмірі мен денсулығына қауіпті өзгерістерін туғызатын шаруашылық және өзге
де қызметке тиым салынады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң талаптарына сәйкес қорық
режимі ерекше қорғалатын табиғи аумақта немесе арнайы бөлінген учаскелерде
кез келген шаруашылық қызметке, сондай-ақ қоршаған ортаны табиғи жай-күйін
бұзатын өзге де қызметке тиым салынады. Заказник режимі ерекше қорғалатын
табиғи аумақта немесе арнайы бқлінген учаскелерде шаруашылық және өзге де
қызметті белгілі бір маусымда, белгілі бір мерзімде ғана, мұның өзі
мемлекеттік табиғи-қорық қоры объектілерінің сақталуына қауіп
төндірмейтіндей және олардың молығуын нашарлатпайтындай мөлшерде ғана
жүргізілуі мүмкін. Жер кодексінде жердің жай-күйіне әсер ететін үйлерді
(құрылысташрды, ғимаратарды) және басқа да объектілерді жобалау мен
пайдалануға беруге қойылатын экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнайы талаптар қаралған.
Табиғи ресурстарды пайдалану кезінде экологиялық талаптың ішінде ҚР
аумағын карантиндік объектілерден қорғау ерекше орын алуы керек. Оның
экологиялық екі түрлі мәні бар. Біріншісі - ҚР аумағын, оның ішінде аыл
шаруашылық жерлерді зиянкестерден қорғау, тазарту, екінші - өсімдіктер
дүниесін зиянкестерден қорғау, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлерінде, ауыл
шаруашылық дақылдарын зиянкестерден қорғау және оның алдын алу шаралары.
Жердің жай-күйіне теріс ықпал ететін жаңа және қайта құрылатын үйлерді
(құрылыстарды, ғимараттарды) және басқа да объектілерді орналастыру,
жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жаңа техника мен технологияларды
енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі әс шаралар көзделуге және жүзеге
асырылуға, экологиялық, санитариялық-гигиеналық және өзге де арнайы
талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы қамтамасыз
етілуге тиіс.
Табиғи ресурстар ішінде жер қойнауы ерекше орын алады. Жер қойнауын
пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізу кезіндегі экологиялық талаптар
осы тараудың соңында қаралады.
3. Заңды тұлғаны - табиғат пайдаланушыны тарату мен қайта ұйымдастыру
кәсіпорындардың жай-күйін тексеру және экологиялық сараптама деректерінің
негізінде экологиялық талаптар ескеріліп, олардың нәтижелерін заңды түлғаны
қайта ұйымдастырдың тиісті нысаны кезінде жасалатын тарату барысында
міндетті көрсете отырып жүзеге асырылады.
Таратылған немесе қайта ұйымдастырылатын заңды тұлғаның экологиялық жай-
күйін тексеру мемлекттік экологиялық сараптама органының қатысуымен жүзеге
асырылады. Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған кезде жаңа меншік иесінің
болу балансына сәйкес экологиялық міндеттеме жөніндегі құқыққа несие
берушілердің экологиялық міндеттемелер жөніндегі мүдделері ескеріле отырып
таратылады.
Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерге қойылатын
талаптар:
А) Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді орналастыру
кезіндегі экологиялық талаптар.
Бұл объектілерді орналастыратын органдар қоршаған ортаны қорғаудың,
табиғи ресурстарды молықтыру және ұтымды пайдаланудың шарттары мен
ережелерін сақтау, аталған объетілер қызметінің экологиялық зардаптары
ескеріле отырып, белгіленеді. Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де
объектілерді орналастыру кезінде күзетілетін, санитарлық-қорғаныс және
өзге де өңірлер белгіленеді.
Б) Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді салу мен
қайта құру кезіндегі экологиялық талаптар.
Бұл талаптармемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған
жағдайда және қоршаған ортаның сапалық нормативтеріне сәйкес жүзеге
асырылады. Бекітілген жобаны немесе жұмыс құнын қоршаған ортаны қорғауға
зиян келтіретіндей етіп өзгертуге жол берілмейді. Құрылыс жұмыстарын
атқару кезінде жерді қалпына келтіру (рекультивациялау), табиғи
ресурстарды молықтыру мен ұтымды пайдалану, аумақты көркейту және қоршаған
ортаны сауықтыру жөніндегі шаралар қолданылуға тиіс.
В) Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді пайдалануға
беру және пайдалану кезінде қойылатын экологиялық талаптар.
Кәсіпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектілерді пайдалануға беру
жобада көзделген барлық экологиялық талаптар толық көлемде орындалған
жағдайда, қоршаған ортаны қорғау саласында арнаулы уәкілетті мемлекеттік
органдардың қатысуымен құрылатын қабылдау комиссиясының актілері бойынша
жүргізіледі.
Зиянды қалдықтары, ластайтын заттардың шығындыларына жол берелтін шекті
нормативтер деңгейіне дейін тазарту, заласыздандыру және кәуеге жарату
жөніндегі қондырғылармен және жабдықтармен, қоршаған ортаның ластануын
бақылау құралдарымен қамтамасыз етілмеген кәсіпорындарды, құрылыстарды және
өзге де объектілерді жерді қалпына келтіру, табиғи ресуртарды молайту мен
ұтымды пайдалану жөнінде жобаланып қойылған жұмыстарды аяқтамай
пайдалануға беруге тиым салынады.
4. Өнеркәсіп, энергетика, көлік және байланыс объектілерін ауыл шаруашылық
мақсаттағы және мелиорация объектілерін пайдалану белгіленген экологиялық
талаптарды ескеріп және экологиялық жағынан негізделген технологияларды
қоршаған ортаның ластануын болдырмайтын қажетті тазарту құрылыстары мен
санитарлық-қорғаныш өңірлерін пайдалана отырып жүзеге асыруға тиіс.
Аталған объектілерді пайдалану кезінде қалдығы аз және қалдықсыз,
ластайтын заттардың шығарындылары мен тастандыларын тазартуға
залалсыздандыруға және кәдеге жаратуға арналған тиімді құралдармен
жарақаттандырылуға, отынның қауіпсіз түрлері қолданылып, табиғи ресурстарды
үнемдеп және ұтымды пайдалануға, экологиялық қауіпсіздік жөнінде шаралар
қолдануға тиіс.
Халық тығыз орналасқан аумақтарды, сейсмикалық қауіпті аймақтарда,
ежелден халық жаппай демалатын және емделетін жерлерде атом және су
электростанцияларымен жобалауға, салуға тиым салынады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның экологиялық талаптарын жүзеге
асыруы шараларының бірі қатарында ҚР Үкіметінің 1996 ж.18-қазандағы N1286
Қаулысымен “Қазақстан Республикасында зиянды заттарды және пайдаланылған
лас суды жер қойнауына сіңіру тәртібі туралы” Ереже қабылданған.
Зиянды заттарды және пайдаланылған кір суды жер қойнауына еөму үшін
тиісті түрде жабдықталған табиғи жер асты қуыстарды, кен шығарылған
жерлер, скважиналар мен арнайы салынған қоймалар пайдаланылады.
Санитарлық қадағалау органдарының қорытындысында зиянды заттарды және
пайдаланылатын ағын суды жер қойнауына көму кезінде санитарлық гигиена
ережесін сақтау туралы және жергілікті тұрғындарға, қызметкерлерге олардың
зиянсыздығы туралы мәліметтер болуға тиіс.
Табиғат қорғау жөніндегі облыстық органның қорытындысында зиянды
заттарды және пайдаланылған лас суды жер қойнауына көму шарттарының
экологиялық қауіпсіздігін растауы керек.
Бақылау сұрақтары:
1.Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің
түсінігі мен құрамдас элементтері.
2.Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері.
3. Экологиялық төлемдер мен алымдарды алу және есептесу тәртібі.
4.Экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу.
5.Экологиялық аудиттің құқықтық жағдайы.
Тақырып: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
құқықтық жауапкершілік.
Жоспар:
1. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің жалпы
сипаттамасы, түсінігі, құрылымы.
2. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің түрлері.
3. Экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық, әкімшілік, тәртіптік, азаматтық
жауапкершіліктердің түсінігі мен түрлері.
4.Экологиялық зиянның түсінігі мен түрлері.
5.Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін басқа экологиялық жауапкешіліктің
түрлері.
Лекция мақсаты: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің
жалпы түсінігін, олардың құрылымын, кологиялық заңдарды бұзғаны үшін
құқықтық жауапкершіліктің түрлерін, экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық,
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық жауапкершіліктердің түсінігі мен түрлерін,
экологиялық зиянның түсінігі мен түрлерін, кологиялық заңдарды бұзғаны үшін
басқа экологиялық жауапкешіліктің түрлерін оқытыа, үйрету.
Лекция мәтіні.
1. Занды тұлғалардың, сондай-ақ азаматтардың тарапынан экологиялық
заңнаманы сақгаудың маңызды шарты табиғатгы қорғау мен қоршаған ортаны
үтымды пайдалану туралы нормалар мен ережелерді бұзғаны үшін
жауапкершіліктің мемлекеттік шарала-рын белгілеу болып табылады.ИБүл салада
заңсыз аң аулау мен су кәсіпшіліктерімен заңсыз айналысу фактілері бойынша
қозғалған қылмыстық істердің елеулі саны байқалады. Қазақстан Респуб-
ликасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің деректері бойынша
экологиялық занды бұзғаны үшін жыл сайын кінәлі адамдардан экологиялық
айыппұлдар мен төлемдер ретінде 600 млн. астам теңге алынады. Сонымен бірге
, жауапкершілік шара-ларын қолдану тиімді болмай отыр. Бұл экологиялық
заңнама-ны бүзғаны үшін жауапкершілік институты теориясы әзірленуі
деңгейінің жеткіліксіз болуымен түсіндіріледі.
Осы саладағы жауапкершілік шараларын қоддану, жауапкершілік институты жалпы
белгілерінің көп болуымен қатар, ол осы заман-ғы күқық теориясының
нормаларымен реттеле түрса да, оның өзінің өзгеше сәттері де бар. Олар
экологиялық күқықтың айрық-шылығымен оның күқықты, оның күрамдас
элементтерінің сала-сы, экологиялық құқық бүзушылықтарының үғымы мен реттеу
әдістерінің объектісі ретіндегі сипаттамасынан туындап отыр.
Жауапкершіліктің экологиялық-ісүқықгық институтын ғылым мейлінше жеткілікті
зерттелген, бірақ Қазақстан Республикасы дамуының қазіргі кезеңінде
қоршаған ортаны қорғау туралы жаңа кодекстер мен зандардың қабылдануымен ол
қосымша зерттеуді
қажет етеді. Экологиялық қүқықтың ерекшелігі мынада болып табылады: ол
күқықгықреттеудің дербес объектісімен кіші салаларды бірік-тіретін күқықгың
кешенді, ықпалдасқан саласы ретінде сипатта-лады. Бүл экологиялық заңнаманы
реттеудің жалпы объектісінің ерекшелігімен байланысты болады, ол табиғат
болып табылады.
Адамды қоршаған табиғат ортасы өзінің қүрамдас бөліктерін—жерді, суды,
орманды, жер қойнауын, жануарлар дүниесі мен атмосфералық ауаны
біріктіретін кешен болып табылады. Осы-дан да экологиялық жауапкершілік
шараларын реттейтін норма-лар да ерекше сипатқа ие болады. Табиғат
объектісі туралы әрбір кодексте жер, су, орман, тау-кен заңнамаларын және
т.б. бұзға-ны үшін жауапкершілік көзделген. Жауапкершіліктің осы шара-ларын
қолданатын мемлекеттік органдар да бар. Бүл арада да табиғат объектілері
бойынша саралау болады.
Кдзақстан Республикасының "Қоршаған ортаны қорғау тура-лы" Заңының
қабылдануымен табиғаттың жекелеген объектілер үшін жауапкершілік мәселелері
бір нормативтік актіге топтас-тырылған. Сөйтіп, табиғаттың жеке объектісін
пайдалануды қор-ғаудың нормалары мен ережелерін бұзу барлық табиғат кешенін
бұзу деп танылады. Бүдан мынаны аңғарған жөн. Өкологиялық — құқықтық
жауапкершілік— бұл нормалардың екі тобын және оларға тиісті құқық
қатынастарын көздейтін күқық институты-ның кешенді салыкаралық институты.
А) табиғат қорғау заңнамасы нормаларының бүзылуы жөнінде туындайтын;
Б) құқықты бұзғаны үшін санкцияларды (қылмыстық, әкім-шілік, азаматтық
т.с.с.) қолданумен байланысты одан әрі жалға-сатын қүқық қатынастары.
Бұл анықгама күқықгың бІГсқа салалары жаупкершілігінің ша-раларьш қолдана
отырьш, экологиялықкүқықнормаларыііың бұзы-луыретінде экологиялық
жауапкершіліктің табиғатын ашады.
Б. В. Ерофеев мынаны атап көрсетеді: заңцықжәне экологи-ялық-
кұқықгықжауапкерілік "болмысын" үш әралуан, бірақөзара байланысты мәнінде
қарастырған жөн: 1) заңцық жәнеэкологи-ялық- құқықтық жауапкершілік -
мемлекеттік мәжбүрлеу және жзаңмен жазылған талаптарды орындау; 2) заңдық
және эколо-гиялық- күқықгық жауапкершілік — күқық қатынасы, ол өзінің
органдары атынан мемлекет пен қүқық бүзушы арасында туын-дайтын қорғау
катынастары ауқымында іске асады, ол қолайсыз әрекеті үшін күқықгық
санкцияларға үшырайды; 3)заңцық және экологиялық- қүқықтық жауапкершілік —
мемлекет пен оның органдарының күқық бүзушыға ықпал етудің мәжбүрлеу шарала-
рын қолданудың түрлерін, қүралдары мен тәртібін баянды ететін заңдық
нормалардың жыинтығыболыптабьшды.
Осы мәндердің әрқайсысының теориялық, ұйымдық және қүрылымдық сипаты бар.
(Экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін заңцық жауапкершілік белгілі бір
мақсаттарды орындауға бағытталған, ол мақсаттардың негізгісі мемлекет
белгілеген экологиялық тәртіпті қамтамасыз ету. Бұл құқық институты мына
негізгі:
құқықнормаларын сақгауға, экологиялық- күқықгық нүска-малықгарды орындауға
ынталандыратын;
қоршаған ортадағы ысырапты өтеуге өтемдік және адам денсаулығын қалпына
келтіру;
жаңадан жасалатын құқық бүзушылықтардың алдын алуды қамтамасыз ететін
ескерту;
экологиялық күқық бұзушылықгы жасаған адамға жаза қолдануда орын алатын
жазалау міндеттерін орындайды^^З
Сонымен, жоғарыда айтылған сипаттаманы ескере отырып, мынадай анықгаманы
тұжырымдауға болады: экологиялық заң-наманы бұзғаны үшін заңцық
жауапкершілік институты —кінәлі емес адамдардың занда баянды етілген
экологаяльіққуфіқтәртібш сақгау мақсатында оларға мәжбүрлеу ықпалының
мемлекеттікша-ралары жүйесін белгілейтін құқықгық нормалардың жиынтығы.
Экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін заңцық жауапкершілік тандауының негізі
экологиялық кұқық бұзушьшықты жасау бо-лып табылады, одан экологиялық
құқықың нормаларын реттеуді бұзатын құқыққа кэрсы кінәлі әрекет немесе
өрекетсіздік, мемле-кетке, табиғат пайдаланушыға және қоршаган ортаға зиян
келііретін, ал осы арқылы адамның денсаулығына да, не осындай зиян кел-
тірудің нақгы мазмұны болатын қоғамдық қатынастар түсініледі.4
Бұл анықгамадан мынаны аңғаруға болады: экологиялықкұқық бұзушылық бұл
табиғат қорғау мен табиғи ресурстарды пайдала-нуды бүзатын қүқыққа қарсы
әрекет.
2. Қазақстан Республикасының жекелеген табиғат объектілері бойынша
қодданыстағы заңнамасында жер, су, орман және т.с. с.
қүқы бұзушылық заңцарының тізбесі келтірілген. Сонымен бірге Кдзақстан
Республикасының "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңыңда осы жинақгайтьш
қисьшдауактісіндеэкологияльіқкұқьгқ бұзушылықтардың тізбесі жоқ. Сондай-ақ
экологиялық қүқық бұзушьшықгың өзінің үғымының сипаттамасы да берілмеген.
Со-ған карамастан, қүқық бүзушылықгың өзінің күрамы мен түрлері болады.
Осы заманғы күқықгың теориясымен мьшалар көзделген: қүқық бұзушьшықтың
құрамына субъект, субъективтік тарап, объект, объективтік тарап жатады. Бұл
құрамдас бөліктер экологиялық құқық бүзушылыққа да сипатты болады.
Экологиялық қүқық бұзушылық субъектілері азаматтар, лауа-зымды адамдар,
көсіпорын, мекеме, ұ йым болып табьшады.
Бүл орайда жеке түлғаларға шетелдік азаматтар, сондай-ақ аза-маттығы
жоқадамдаржатады, өйткені олар да табиғат пайдала-ну жөніндегі күқықгық
қатынастарына қатысуы және экология-лық заңнаманы бұзғаны үшін жауапты
болуы мүмкін.
Табиғат қорғау мен табиғи ресурстарды үтымды пайдалану саласындағы жеке
түлғалардың жауапкершілігі 16 жасқа толған кезде басталады. Қылмыстық занда
көзделген жағдайларда жеке түлғалардың жауапкершілігі 14жастан басталуы
мүмкін (Мыса-лы, ҚР-ның ҚК-нің 3-бөлімі 187-бабы — "Мемлекет қорғауына
алынған табиғи кешендерді немесе объектілерді қасақана жою немесе бүлдіру".
Занды тұлғаларға, экологиялықкүқық катынаста-рының субъектілеріне
мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелерді, кооперативтік, коммерциялық,
шағын, шетелдік нысандары бар бірлескен кәсіпорындарды жатқызуға болады,
олар да табиғат пай-даланушылар рөлін атқарьш, экологиялықжауапты болуы
мүмкін.
Экологиялық қүқық бүзушылық объектісі қылмыстық ниеттің неге бағытталғанын
сипаттайды. Экологиялық құқық бүзушы-лықгың жалпы объектісі табиғат және
оның қүрамындағы эле-ментгер болады, олар экологиялық қүқық қатынастарының
кіші объектілерінде топырақка, суға, жануарлар мен өсімдіктер дүние-сіне
т.б. бөлінеді. Мынаны атап көрсету керек: экологиялық заң-намамен өз
болмысында табиғат объектісі емес объектісі болатын қүқықбүзулары, мысалға
айтсақ, табиғи ресурстардың меншік иесі ретінде мемлекеттің зандылық күші
көзделген. Мысалы, Кдзақстан Республикасының Жер кодексінің 164-бабында
былай делінген: меншік күқығы мен жар пайдалану құқығы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және Казақстан Республикасының баскд
да заң актілерінде көзделген тәртіішен қорғала-ды. Су, Орман кодексінің
нормаларын келтіруге болады, бүлар-да экологиялық қүқық бүзушылықгың
объектісі табиғат пайда-ланушы мен табиғат иеленушінің зандьшығы болып
табылады. Мысал ретінде, Қазақстан Республикасының Су кодексінің 138-бабына
сәйкес "өз бетінше басып алынған су объектілері мен су шаруашылығы
күрылыстары заңсыз пайдаланылған уақыт ішінде Казақстан Республикасьшың су
зандарының бүзылуынан келтірілген зиян өтеліп, иесіне қайтарылады. Өз
бетінше басып алынған су объектілерін кдйтару Кдзақстан Республикасының
завдарында белгіленген тәргіппн жүргізіледі. Жоғарыда айтьшғанның негізінде
мынадай дұрыс қорьггынды жасау керек: экологияльіқкүқьіқ бүзу-шылықгың
объектісі табиғат ортасы, мемлекет, табиғат пайдалану-шылар мен табиғат
иеленушілердің мүддесі танылады.
Бұл қүқық бұзудың объективті жағы кінәлі адамның күқықка карсы әрекетгер
жасауьшан немесе әрекетсіздігінен көрінеді. Мы-салға, Казақстан
Республикасының Қьшмыстық Кодексіңце объек-тивтік жағына пәрменді әрекетгер
жататын баптарбар — бұл 288-бап - "Заңсыз аңшылық", 287-бап — "Су
жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз аулау", "Жануарлар мен өсімдіктердің
сирек кездесетін және күрып кату қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-
әректтер" — 290-бап және т.б. Екіншіжағынан, Казақстан Респуб-ликасының
экологиялық заңнамасыңда экологиялыққүқық бүзу-шылықгар көзделген, олардың
объективтік жағы әрекетсіздік бо-лып табылады: қоршаған табиғи ортаны
қалпына келтіру және табиғи ресурстарды молайту жөнінде шаралар қабылдамау;
қор-шаған ортаға ластаушы заттардың өндірістік нормативтен тыс шығарулары
мен тастандылары және басқа да зиянды авариялық ықпаддары туралы
хабарламау; мемлекеттік экологиялық сараптама талаптарын орындамау. Мысалы,
ҚР ҚК "Экологиялықластау зар-даптарын жою жөнінде шара қолданбау"— 294-бап.
„, - - Экологиялық құқық бүзушылықгың субъективтік жағы кінәлі адам
жасалған қылмысқа, оның себептеріне, мүдделеріне қатысы-мен сипатталады.
Экологиялық жауапкершіліктің міндетті фак-торы бүзушының кінәсі болып
табылады. Мүнда да қолданыс-тағы заңнама кінәнің екі нысанын— жанама ниет
және абай-сыздықты көздейді. Егер кінәлі адам табиғатқа немесе табиғат
пайдаланушыларға зиян келтіретін әрекет жасағанжәне ол мүны үғынып, осыған
ниет етсе, онда біз тіқелей ниетті қарастырамыз. Егер кінәлі адам келеңсіз
салдарлардың басталуына жол беретін
болса, оның күқыққа қарсы әрекеттерін тергеуінде жанама ниет көрініс
береді.
Абайсыздық дегеніміз кінәлі адам өзінің мінез-күлқының салдарларын алдын
ала білуге тиіс болған, бірақ бүған байыпсыз қараған кезде ұқыпсыз мінез-
күлықгы білдіреді.
Мысалы, отқа немесе аса кауіптің шығу көзіне ұқыпсыз қарау-дың нөтижесінде
орман алқаптарын абайсызда жою немесе за-қымдау.
Экологиялық жауапкершілік шараларын қолдану үшін эколо-гиялық қүқық
бүзушылықгың барлық белгілерінің және барлық элементтерінің болуы қажет.
3. Экологиялық құқық бұзушылықтың түрлері табиғат объектісіне қарай
бөлінеді. Олар мыналарға:
• Жер құқық бұзушылығы;
• Су құқық бүзушылығы;
• Орман құқық бұзушылығы;
• Тау-кен құқық бұзушылығы;
• Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану жөніндегі құқық бүзушылығы
(фауналық қүқықбұзушылықгары);
• Ауаны қорғау құқық бүзушылығы болып бөлінеді.
• Экологиялық күқық бүзушылық түрлерінің әркайсысына жер,
су, орман және т.б. зандарының үлкен тобы жатады, олардың тізбесі
табиғаттың осы объектілері туралы кодекстерде келтіріледі. Бүл ретте,
экологиялық күқық бүзушылыкдың бір - бірінен өзге-ше ерекшеліктері болады,
олар туралы объектілердің күқық бүзу-шылықгарын талдау кезінде төменде
айтылатын болады.
Қоғамға қауіптілік деңгейіне қарай экологиялық құқық бүзу--шылық
экологиялық қылмыстарға бөлінеді, олар үшін қылмыс-тық жауапкершілік және
теріс қылық үшін әкімшілік, азаматтық жөне тәртіптік жауапкершілік
көзделген.
Басқа күқык бүзушылықтардан өзгеше экологиялық қүқық бүзушьшықгың
ерекшелігі табиғатқа келтірілетін зиян фактісінің болуы не оның басталуының
нақты қаупі болып табылады. Эко-логиялық күқық бүзушылықгың сипаттамасына
мүндай көзкдрас-ты көптеген ғалым-экологтар қостайды. Бірақ бүл орайда,
біздің ойымызша, егер олар табиғаткд зиян келтіру фактісімен байланысты
болмаса, экологиялық қүқық бүзушылықтардан табиғат қорғау және табиғи
ресурстарды үтымды пайдалану туралы занды бүзуды бөліп қараған кезде қате
қорытынды жасайды. Мысалы, "табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді
тіркеу" (ҚР ҚК-нің
225-бабы) сияқгы қылмысты экологиялық қылмысқа жаткьізбайды, өйткені
табиғат объекгісі ретіңце суға зиян келтірмейді. Осьшы таби-ғат
объекгілеріне — сату-сатып алуға, сыйға тартуга және т.б. мемлектгік меншік
күкьіғын бүзатын мәмілелер туралы да аіһуға болады — өйткені бұл арада да
табиғатқа зиян келтіру болмайды.
Біздің ойымызша, зиян ұғымын түсініп алу керек. Табиғатқа келтірілетін зиян
бірнеше мағынада түсіндірілуі мүмкін.
Мысалы, Бекішеваның С. Д. пікірі бойынша, экологиялық зияңцы объектілер
бойынша қоршаған табиғат ортасьша келтірілген зиян және жеке және занды
тұлғалардың, мемлекеттің экология-лық құқықтары мен занды мүдделеріне
келтірілген зиын деп топтастыруға болады.
Коршаған табиғат ортасына келтірілген зиян мьша жағдайларда:
• табиғат ортасының қоршаған ортасының ластануы кезінде;
• қоршаған табиғат ортасының былғанып қалуы кезінде;
• табиғи ресурстардың таусылуы кезінде;
• табиғат объектілерінің жойьшуы, бүзылуы, зақымдануы кезіңце;
• экологиялық байланыстардың бұзылуы, табиғи ортадағы
экологиялықтепе-тендіктің бұзьшуы кезінде пайда болады.
Жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің экологиялық құқықгары мен занды
мүдделеріне келтірілген зиянды эконо-микалық зиян және антропогендік зиян
деп бөлуге болады.
Экономикалық зиян табиғат пайдаланушылардың — жеке және занды тұлғалардың,
сондай-ақ мемлекеттің мүліктік қүқықгары мен мүдделеріне қол сүғады. Ол
мыналардан:
• табиғаттың тауарлы өнімінің ысырабынан;
• мүліктің, ауыл шаруашылығы өнімдерінің астық түсімінің бүзылуынан,
жоғалуынан;
• пайдаланылмаған шығындардан, айырылып қалған пайда-дан;
• табиғат ортасының бүзылған жай-күйін қалпына келтіруге жүмсалған
шығыстардан көрінеді. '
Антропогендік зиян — бүл адамның өзін қоршаған ортаның сапасының нашарлауы
нәтижесінде оған келтірілген зиян. Яғни бүл адам денсаулығына зиян.
С. Д. Бекішева өзінің қорытындыларының негізіне Ресей ғалымы М. М.
Бренчуктің еңбегін алған.
Сөйтіп, экологиялық күқықгың теориясында зиянды табиғат-тың экологиялық
және экономикалық зиянына бөліп топтас-тыруы бар. Экономикалық зиян табиғат
пайдаланушылардың мүліктік мүдделерін қозғайды және материадцықкөрінісін
білдіреді. Мұндай зиянды калпына келтіру азаматтық-к^қықгықжауапкерші-
ліктің жалпы негіздеріне сәйкес жүргізіледі.
Экологиялық зиян табиғаттың өзінің жай-күйін қозғайды. Ол материалдық
көрінісін білдірмейді, өйткені табиғат пен таби-ғат объектілері өз
болмысында құны болмайды. Экологиялық зиянды калпына келтіру ақша
каражаттары арқьшы емес, керісішле табиғи объектіні заттай қалпына келтіру
жөніндегі жұмыстарды жүргізу арқылы мүмкін болады.
Екінші жағынан табиғаттың өзіне зиян келтіре алмайды. Экологиялық
қатынастар тек табиғатты қорғау тұрғысында ғана емес, сонымен бірге оны
пайдалану мәселелері бойынша да туын-дайды. Демек, мемлекеттің рұқсатымен
табиғат пайдалануды жұзеге асыратын түлғалардың мүдделері де экологиялық
құқықгың нор-маларымен қорғалуға тиіс. Сондықтан экологиялық құқықтың
бұзылуынан келтірілетін зиян табиғи ресурстарының меншік иесі ретінде
табиғат пайдаланушьшарының мүдделері мен мемлекет-ке келтірілуі мүмкін.
Сонымен, табиғат ортасына келтірілген зиян экологиялық күқық
бұзушылықдегенсөземес. Оның үстіне табиғи ортаның ласта-нуымен келтірілетін
табиғатқа келтірілетін зиян бірнеше жыл немесе ондаған жылдар өткен соң
білінуі мүмкін. Экологиялық зиянның ошағы қоршаған ортаның ластануы көзінен
едәуір алы-ста болуы мүмкін. Сондықтан уақытша донорға тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz