Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Оку-әдістемелік құрал
Терминологиялық сөздік Кіріспе
Бірінші бөлім
Құлиеленушілік мемлекет пен құқықтың тарихы
1. Ежелгі Египеттің мемлекет жэне құқығы
2. Ежелгі Вавилонның мемлекеті жэне құқығы
3. Ежелгі Үндістанның мемлекеті жэне құқығы
4. Ежелгі Қытайдың мемлекеті жэне құқығы
5. Ежелгі Грецияның мемлекеті жэне құқығы
6. Ежелгі Римнің мемлекеті жэне құқығы
Екінші бөлім
Феодалдық мемлекет пен құқықтың тарихы
А. Батыс Еуропа елдеріндегі феодалдық мемлекет пен құқық
1. Франктардың мемлекеті жэне құқығы
2. Францияның мемлекеті жэне құқығы
3. Англияның мемлекеті жэне құқығы
4. Германияның мемлекеті жэне құқығы
Ә. Орталық жэне Оңтүстік.шығыс Еуропа елдеріндегі феодалдық мемлекет жэне құқық
1. Византияның мемлекеті жэне құқығы
2. Болгарияның мемлекеті жэне құқығы
3. Сербияның мемлекеті жэне құқығы
4. Польшаның мемлекеті жэне құқығы
5. Чехияның мемлекеті жэне құқығы
Б. Шығыстың феодалдық мемлекеті мен құқығы
1. Араб халифаты
2. Үндістанның мемлекеті мен құқығы
3. Қытайдың мемлекеті мен құқығы
4. Жапонияның мемлекеті жэне құқығы
Үшінші бөлім
Жаңа дәуірдегі мемлекет және құқықтың тарихы (буржуазиялық мемлекет және құқық)
1. Ұлыбритания
2. Германия
3. Америка Құрама Штаттары
4. Жаңа дэуіржегі Франция
5. Қытай
6. Жапония
7. Латын Америка
8. Италия
Төртінші бөлім
Жаңа дәуірдегі құқықтың негізгі сипаттары
Ұлттық құқықтық жүйелердің қалыптасуы Францияның құқығы Германияның құқығы
Бесінші бөлім
Қазіргі замандағы мемлекет пен құқықтың тарихы
1. Жапония
2. Италия
3. Франция
4. Германия
5. Ұлыбритания
6. Америка Құрама Штаттары
7. Қытай
Алтыншы бөлім
Қазіргі замандағы құқықтағы негізгі өзгерістер
1. Азаматтық жэне сауда құқығы
2. Заттық құқық
3. Міндеттемелік құқық
4. Антитрестілік (антимонополиялық) заңнама
5. Отбасылық құқықтағы өзгерістер
6. Еңбек жэне элеуметтік заңнама
7. Қылмыстық құқық жэне іс жүргізу
8. Қылмыстық іс жүргізу
Негізгі заң құжаттарының хронологиялық кестесі
Бірінші бөлім
Құлиеленушілік мемлекет пен құқықтың тарихы
1. Ежелгі Египеттің мемлекет жэне құқығы
2. Ежелгі Вавилонның мемлекеті жэне құқығы
3. Ежелгі Үндістанның мемлекеті жэне құқығы
4. Ежелгі Қытайдың мемлекеті жэне құқығы
5. Ежелгі Грецияның мемлекеті жэне құқығы
6. Ежелгі Римнің мемлекеті жэне құқығы
Екінші бөлім
Феодалдық мемлекет пен құқықтың тарихы
А. Батыс Еуропа елдеріндегі феодалдық мемлекет пен құқық
1. Франктардың мемлекеті жэне құқығы
2. Францияның мемлекеті жэне құқығы
3. Англияның мемлекеті жэне құқығы
4. Германияның мемлекеті жэне құқығы
Ә. Орталық жэне Оңтүстік.шығыс Еуропа елдеріндегі феодалдық мемлекет жэне құқық
1. Византияның мемлекеті жэне құқығы
2. Болгарияның мемлекеті жэне құқығы
3. Сербияның мемлекеті жэне құқығы
4. Польшаның мемлекеті жэне құқығы
5. Чехияның мемлекеті жэне құқығы
Б. Шығыстың феодалдық мемлекеті мен құқығы
1. Араб халифаты
2. Үндістанның мемлекеті мен құқығы
3. Қытайдың мемлекеті мен құқығы
4. Жапонияның мемлекеті жэне құқығы
Үшінші бөлім
Жаңа дәуірдегі мемлекет және құқықтың тарихы (буржуазиялық мемлекет және құқық)
1. Ұлыбритания
2. Германия
3. Америка Құрама Штаттары
4. Жаңа дэуіржегі Франция
5. Қытай
6. Жапония
7. Латын Америка
8. Италия
Төртінші бөлім
Жаңа дәуірдегі құқықтың негізгі сипаттары
Ұлттық құқықтық жүйелердің қалыптасуы Францияның құқығы Германияның құқығы
Бесінші бөлім
Қазіргі замандағы мемлекет пен құқықтың тарихы
1. Жапония
2. Италия
3. Франция
4. Германия
5. Ұлыбритания
6. Америка Құрама Штаттары
7. Қытай
Алтыншы бөлім
Қазіргі замандағы құқықтағы негізгі өзгерістер
1. Азаматтық жэне сауда құқығы
2. Заттық құқық
3. Міндеттемелік құқық
4. Антитрестілік (антимонополиялық) заңнама
5. Отбасылық құқықтағы өзгерістер
6. Еңбек жэне элеуметтік заңнама
7. Қылмыстық құқық жэне іс жүргізу
8. Қылмыстық іс жүргізу
Негізгі заң құжаттарының хронологиялық кестесі
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы қоғамдық өмірдің әртүрлі жақтарын зерттейтін қоғамдық ғылымдардың бір түрі болып табылады. Мемлекет және құқықтың тарихы мемлекет пен құқық сияқты қоғамдық құбылыстардың пайда болуы мен дамуын зерттейді. Бұл ғылым әрі тарихи, әрі заңдық болып табылады. Алайда, егер тарих ғылымы жалпы қоғамның даму және қызмет ету үрдісін зерттесе, мемлекет және құқықтың тарихы мемлекет пен құқықты олардың пайда болу сәтінен бастап қана зерттейді.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихының пәні болып белгілі бір хронологиялық кезектіліктегі нақты тарихи жағдай-лардағы жекеленген елдердің мемлекеті мен құқығының пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы, әрі арнайы заңды-лықтары табылады. Бұл пәнді зерттеуде төмендегідей әдістер қолданылады:
— тарихи әдіс, мемлекет және құқықтың пайда болуы мен дамуының нақты тарихи зерттеуін білдіреді;
— салыстырмалы — тарихи әдіс, анықталған тарихи факті-лерді басқа да ұқсас фактілермен салыстыруға мүмкіндік бере-
ді;
— жүйелік-құрылымдық әдіс, элементтердің құрылымда-рын, оларға тән ішкі байланыстарды зерттеуді және жүйенің біртұтастығын қамтамасыз ететін элементтерді анықтауды біл-
діреді;
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихының пәні болып белгілі бір хронологиялық кезектіліктегі нақты тарихи жағдай-лардағы жекеленген елдердің мемлекеті мен құқығының пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы, әрі арнайы заңды-лықтары табылады. Бұл пәнді зерттеуде төмендегідей әдістер қолданылады:
— тарихи әдіс, мемлекет және құқықтың пайда болуы мен дамуының нақты тарихи зерттеуін білдіреді;
— салыстырмалы — тарихи әдіс, анықталған тарихи факті-лерді басқа да ұқсас фактілермен салыстыруға мүмкіндік бере-
ді;
— жүйелік-құрылымдық әдіс, элементтердің құрылымда-рын, оларға тән ішкі байланыстарды зерттеуді және жүйенің біртұтастығын қамтамасыз ететін элементтерді анықтауды біл-
діреді;
Булгакова Д. А. Истаев А. Ж.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы
Оку-эдістемелік құрал
Алматы 2004
ББК 66.1+67.3я73 Б 83
Экономика және құқық академиясының Ғылыми Кеңесі ұсынған
РЕЦЕНЗЕНТТЕР: з.ғ.д., профессор З. Ж. Кенжалиев з.ғ.д.,
профессор Б. Ж. Қуандықов
Б 83 Булгакова Д. А., Истаев А. Ж.
Жалпы тарих (оқу-әдістемелік құрал).— Алматы: Заң әдебиеті, 2004.— 222
бет.
ISBN 9965-620-34-2
Оқу-әдістемелік құрал Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы курсының оқу
бағдарламасына сәйкес дайындалған және Ежелгі әлемнің, орта ғасырлардың,
Жаңа және қазіргі заманның мемлекеттік-құқықтық жүйелерінің пайда болу,
даму, қызмет етуінің кезектілігін сақтай отырып жазылған.
Құрал заң білімдерін беретін жоғары оқу орындары мен факультеттерінің
сырттай бөлімдерінің және заң колледж-дерінің студенттеріне арналған.
ББК 66.1+67.3я73
1202000000
Б 00(05)-04 © Булгакова Д. А., 2004.
© Истаев А. Ж., 2004. © Заң әдебиеті, 2004.
ISBN 9965-620-34-2
КІРІСПЕ
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы қоғамдық өмірдің әртүрлі жақтарын
зерттейтін қоғамдық ғылымдардың бір түрі болып табылады. Мемлекет және
құқықтың тарихы мемлекет пен құқық сияқты қоғамдық құбылыстардың пайда
болуы мен дамуын зерттейді. Бұл ғылым әрі тарихи, әрі заңдық болып
табылады. Алайда, егер тарих ғылымы жалпы қоғамның даму және қызмет ету
үрдісін зерттесе, мемлекет және құқықтың тарихы мемлекет пен құқықты
олардың пайда болу сәтінен бастап қана зерттейді.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихының пәні болып белгілі бір
хронологиялық кезектіліктегі нақты тарихи жағдай-лардағы жекеленген
елдердің мемлекеті мен құқығының пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің
жалпы, әрі арнайы заңды-лықтары табылады. Бұл пәнді зерттеуде төмендегідей
әдістер қолданылады:
тарихи әдіс, мемлекет және құқықтың пайда болуы мен дамуының нақты тарихи
зерттеуін білдіреді;
салыстырмалы — тарихи әдіс, анықталған тарихи факті-лерді басқа да ұқсас
фактілермен салыстыруға мүмкіндік бере-
ді;
— жүйелік-құрылымдық әдіс, элементтердің құрылымда-рын, оларға тән ішкі
байланыстарды зерттеуді және жүйенің біртұтастығын қамтамасыз ететін
элементтерді анықтауды біл-
діреді;
— статистикалық әдіс, тарихи үдерістің сандық жақтарын зерттеуде,
зерттеу обьектісіне сандық көрсеткіштер тән болған кезде қолданылады.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихын зерттеудің жоға-ры кәсіби
заңгерлерді дайындаудағы маңызы зор. Ең алдымен, мемлекет және құқық
тарихын зерттеу студенттерде мемле-кеттік-құқықтық құбылыстарға деген
тарихи көзқарас сезімін қалыптастырады, оларға жалпы қоғамдық өмірді, оның
ішінде мемлекет пен құқықты ғылыми әдістемелік түрде тануына мүмкіндік
береді. Мемлекет пен қоғамның кезкелген құбылы-сын олардың қалыптасу, даму
алғышарттарын анықтағанда ғана, бұл құбылыстың қалай пайда болғаны,
қалыптасу барысында қандай кезеңдерден өткені және қандай бағытта дамып
келе жатқаны зерттелген жағдайда ғана дұрыс түсінуге болады.
Бұл оқу құралы негізінен сырттай білім беру бөлімдерінің студенттеріне
арналған. Мұнда негізгі төрт кезеңнің шегіндегі жекеленген елдердің
мемлекеттік-құқықтық құбылыстарының хронологиялық тәртіптегі тарихы қысқаша
берілген, ол кезең-дер: Ежелгі элем, орта ғасырлар, жаңа дәуір және қазіргі
заман.
Бұл оқу құралының шеңберінде зерттеліп отырған мемле-кеттердің барлық
мемлекеттік-құқықтық құбылыстары мен оқиғаларын қамтып өту мүмкін емес,
сондықтан қоғамдық құ-рылым, мемлекеттік құрылым түсініктері арқылы
ашыла-тын мемлекет пен құқықтың негізгі аспектілері (басқару ныса-ны,
мемлекеттік құрылым нысаны, билік пен басқарудың орталық жэне жергілікті
органдарының құрылымы, өкілеттік-тері, олардың өзара қарым-қатынастары) мен
құқық түсіні-гінің негізгі аспектілері (құқықтың қайнар көздері, құқықтың
негізгі институттары: меншік құқығы, міндеттемелік құқық, отбасылық-некелік
құқық жэне мұрагерлік құқық, қылмыс пен жаза, сот процесі) қарастырылып
өтті.
Бұл оқу құралын дайындауда К.И.Батыр, П.Н.Галанза, Н.А.Крашенникова
сияқты ірі мемлекеттанушылардың еңбек-тері жэне төмендегідей эдебиеттер
қолданылды: Мемлекет жэне құқықтың жалпы тарихы, К.И.Батырдың редакциясы
(1998 ж.); Шетелдердің мемлекет жэне құқық тарихы Н.А.Крашенникова мен
О.А.Жидковтың редакциясы (1998 ж. 1,2 томдар); Мемлекет жэне құқықтың
жалпы тарихы, О.А.Омельченко (1998 ж. 1,2 томдар); Мемлекет жэне құқық-
тың жалпы тарихы З.М.Черниловский (1996 ж.); Мемлекет жэне құқықтың
тарихы П.Н.Галанза мен Б.С.Громаковтың редакциясы (1990 ж.); Орта
ғасырлардың тарихы Н.Ф.Колес-ницкийдің жалпы редакциялығымен (1980).
1, 2-тараудың В-бөлігінің 1, 2-бөлімдері жэне 2-пунктін Булгакова Д.А.
дайындаған. 2-тараудың В-бөлігінің 3, 4, 5, 6-бөлімдері мен 1, 3, 4-
пункттерін Истаев А.Ж. дайындаған. Түсіндірмелік сөздікті, барлық
тарауларға арналған кестелерді жэне негізгі заң құжаттарының хронологиялық
кестесін Истаев А. Ж. дайындады.
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК Ежелгі Египет
Кенбет — 30 судьядан құралған Жаңа патшалық кезеңіндегі орталық сот.
Ном — экімшілік-аумақтық бірлік.
Номарх — номның басшысы, перғауынға тэуелді лауазым-ды тұлға.
Патша-перғауын — Египеттегі мемлекет басшысы. Ежелгі Вавилон
Авилум — тура мағынада күйеу, адам — еркін халық-тың жоғарғы тобы.
Мушкенум — еркін халықтың төменгі бөлігі.
Нубанда — жоғарғы патша шенеунігі — патша сарайын басқарушы.
Рабианум — қауымдық кеңестің басшысы.
Энси — қала-мемлекеттің билеушісі.
Ежелгі Үндістан
Ахармадъякша — сот істері бойынша жоғарғы шенеунік.
Веда — діни кітап.
Вишас — селолық қауымдастық.
Варна — каста — қоғамның жабық элеуметтік бөлігі. Брахмандар варнасы —
абыздар. Кшатрийлер варнасы — эскерилер мен билеушілер. Вайшалар варнасы
— жер өңдеушілер. Шудралар варнасы — қаналушы батырақтар. Гана — төменгі
аумақтық бірлік, қауымдастық.. Дхармашастра — діни-құқықтық ережелердің
жиынтығы. Пурохита — патшаның басты кеңесшісі жэне абызы. Сенапати —
эскер қолбасшысы.
Чандал — шудра мен брахман эйелдің некесінен туған, қо-ғамнан
аластатылған тұлға.
Ван — билеуші, артықшылықтарды иеленген топ. Гун — патшаның басты
кеңесшісі.
Тайвэй — империяның қарулы күштерінің қолбасшысы. Чжухоу — көсем-билеуші.
Юйши дафу — бүкіл мемлекеттік аппараттың басшысы. Ежелгі Греция
Спарта
Апелла — халық жиналысы. Базилевс (Архагеттер) — патша. Герусия —
ақсақалдар кеңесі.
Илот — жаулап алынған аумақтардың бағындырылған тұрғыны.
Оба — спартиаттардың рулық бөлімшесі.
Периэк — жеке бас бостандығы бар, алайда, саяси құқық-тарды иеленбеген
тұрғын.
Ретра — заң актісінің атауы.
Спартиат — толық құқылы азамат.
Фила — спартиаттардың ірі рулық бөлімшесі.
Эфорат — герусия мен архагеттерге бақылау жасайтын, бес адамнан құралған
комиссия.
Афины
Архонт — сайланбалы лауазымды тұлға.
Архонт — эпоним — архонттар алқасын басқарушы.
Архонт-базилевс — абыздық функцияларды жүзеге асырған лауазымды тұлға.
Архонт-полемарх — эскери басшылықты жүзеге асырған архонт.
Архонт-фесмофет — сот эділдігін жүзеге асырған архонт. Ареопаг — жоғарғы
сот жэне бақылаушылық орган (кеңе-сулер өткен Арес тауының атауы бойынша).
Геомор — жер өңдеуші. Гелиэя — жоғарғы сот органы. Демиург — қолөнерші.
Демос — қолөнершілер жэне шаруалар.
Метэктер — Афиныда өмір сүруші шетелдіктер. Навкрарий — округ, елдің
округтық бөлінісі бойынша. Остракизм — адамды мемлекеттен қуу. Сисахфия —
қарыздық құлдықты жою бойынша реформа. Фет — кедей.
Эвпатрид — Афиныдың еркін халқы. Ежелгі Рим
Авгурлар — жануарлардың эрекеттері, табиғат құбылыста-ры негізінде
адамдардың жүріс-тұрыстары туралы өз қоры-тындыларын беретін дін
қызметкерлері.
Диоцез — империялық кезеңдегі ірі экімшілік-аумақтық бірлік.
Доминат — шексіз монархия режимі. Деликт — құқықбұзушылық.
Курия — Курион басқарған, 10 рудан құрылған эскери жэ-не діни бірлік.
Квестор — консулдың арнайы өкілеттіктерге ие емес кө-мекшісі.
Конкубинат — некеден тыс бірге өмір сүру. Магистратура — басқару мен сот
өндіріс органы. Төменгі магистрат — қылмыстарды тергеумен айналысты.
Патрицийлер — римдік қалалық қауымның толыққұқылы азаматтары.
Понтификтер — халықтық дэстүрлерді түсіндіруші жэне сақтаушы.
Претор — консулдың көмекшісі, лауазымды тұлға. Плебейлік трибуналар —
плебейлердің мүдделерін қорға-ған трибун.
Принцепс — өмір бойғы жэне төтенше билікке ие жоғарғы республикалық
магистрат.
Префектура — диоцезамен салыстырғанда империялық кезеңдегі кішкентай
экімшілік-аумақтық бірлік.
Сенат — эртүрлі кезеңдерде Ақсақалдар кеңесі, заңшығару-шы жэне кеңесуші
орган.
Триба — 10 куриядан құрылған тайпа.
Фециалдар — соғыс жариялау эрекеттерін жүзеге асырды.
Центуриаттық комициялар — халық жиналыстарының түрі.
Цензорлар — азаматтарды трибаларға, разрядтарға, центу-рияларға бөлу
мақсатында олар үшін ценздер орнықтыратын лауазымды тұлғалар.
Эдил — полициялық міндеттерді жүзеге асырушы лауазым-ды тұлға.
Франктардың мемлекеті және құқығы
Аллод — мұрагерлік бойынша берілетін жерге жеке меншік құқығы.
Бенефиций — жерді әскери қызметі үшін шартты түрде өмір бойғы иелену,
кейін жер иелену мұрагерлікке берілетін болды, ол феод деген атқа ие болды.
Коммендация — өзін феодалдың қамқоршылығына беру.
Майордом — патша сарайын басқарушы.
Маршал — атты әскердің қолбасшысы.
Министериал — патша сарайын басқарушы лауазымды тұлға.
Прекарий — шаруаға белгілі бір міндеттерді орындағаны үшін жерді
пайдалануға беру.
Пага — округтың атауы.
Патронат — ақсүйектердің шаруаларға қамқоршылығы. Пфальцграф — алғашқыда
құлдарға қараушы, кейін патша сотын басқарушы.
Тезаурарий — қазына мен байлықтарды сақтаушы.
Францияның мемлекеті мен құқығы
Бальяж — патша доменінің әкімшілік бірлігі, оны балья басқаратын.
Вилландар — жеке бас бостандыққа ие, өз парцеллаларын сатуға құқығы бар
шаруалар, олар феодалдық міндеттерден босатылды.
Домен — патша иеліктері.
Канцлер — басқа лауазымды тұлғалардың жұмысын бақы-лап отырған лауазымды
тұлға.
Коннетабль — патша әскерінің қолбасышысы. Кутюмдар — әдет-ғұрыптар.
Камерарий — патша қазынасын басқарушы.
Легисттер — рим құқығын білетін заңгерлер.
Сюзеренитет — вассалитет қатынастары — сеньор мен вассалдың арасында
қалыптасқан қатынастар (қожайын — құл сипатындағы).
Ордонанс, эдикт — патша билігінің актілері.
Парцелла — шаруалардың иелігіндегі немесе пайдалануын-дағы қожайын
жерінің бөлігі.
Превотаж — прево басқаратын округтар, олар патша доме-нін құрады.
Палатиндар — патша кеңесшілері.
Сервалар — жеке және мұрагерлік тәуелді шарулар (жағ-дайы бойынша басыбайлы
шаруаларға ұқсады). Цензива — мұрагерлік жер үлесі. Цензитарий — цензиваның
иесі.
Англияның мемлекеті мен құқығы
Ассиздер — патшаның нормативтік актілері.
Витанагемот (Уитанагемот) — Кемеңгерлер кеңесі, ертефе-одалдық монархия
кезеңіндегі атқарушы орган.
Джентри — ұсақ жэне орта феодалдардан құралған жаңа дворяндар (жағдайы
бойынша буржуазияға ұқсас болып келді).
Керлдар — шаруалар-қауым мүшелері.
Камерарий — мүлік пен қаржы үшін жауап беретін лау-азымды тұлға.
Капеллан — патша кеңсесін меңгеруші.
Копигольдерлер — басыбайлы шаруалардың ұрпақтары, ақшалай жэне заттай
сипаттағы міндеттерді иеленді.
Лэттер — бағындырылған кельт тайпаларының жартылай тэуелді халқы.
Маршал — атты эскердің қолбасшысы.
Мисдиминор — теріс қылық.
Жалпы құқық — Вестминстерлік патша соттарының сот тэжірибесінен
туындаған құқық.
Әділдік құқығы — канцлерлік сот қызметінің нэтиже-сінде туындаған сот.
Тэндар — қызмет етуші ақсүйектер.
Тризна — мемлекетке немесе патшаға сатқындық (аса ауыр қылмыс).
Фригольдерлер — жерлердің еркін иелері. Фелония — ауыр қылмыс.
Эрлдар — ағылшын-саксондардың рулық-тайпалық ақсүйектері. Юстициарий —
патшаның көмекшісі.
Ортағасырлық Германияның мемлекеті және құқығы
Курфюрст — ірі князь.
Рейхстаг — империялық сейм, өкілдік орган. Чиншевик — ол үшін чинш (оброк)
төлейтін бөтен жерді пайдаланушы.
Византия
Квестор — Мемлекеттік Кеңестің төрағасы.
Консисторий — Мемлекеттік кеңес, мемлекеттік басқару-дың орталық органы.
Колонат — белгілі бір салықтарды төлегені үшін жэне міндеттерді атқарғаны
үшін шартты жер пайдалану жүйесі.
Колон — өзінің жер учаскесі бар жер өңдеуші.
Преторий префекті — Византияның екі бөлігінің бірінің би-леушісі.
Протовестиарий — лауазымды тұлғалардың бірі, сарай қыз-меткерлері туралы
істерді қарастыратын.
Параталассит — саудагерлер мен кеме иелеріне қатысты сот функцияларын
атқаратын қаржылық ведомство шенеунігі.
Сенаторлар — ірі жер иеленушілер.
Болгарияның мемлекеті және құқығы
Ұлы логофет — болгар патшасының бірінші министрі. Дука — облыс басшысы.
Отроктар — басыбайлы шаруалардың төменгі санаты. Париктар — феодалдарға
жеке тэуелді шаруалар (жағдайы бойынша басыбайлы шаруаларға ұқсас болып
келді). Протовестиарий — қаржы министрі.
Протостратор — Болгар патшалығының жоғарғы эскери шендерінің бірі.
Технатарийлер — қолөнершілер.
Сербияның мемлекеті және құқығы
Властелдер — ірі рулық-тайпалық ақсүйектер.
Властеличтер — властелдердің вассалдары.
Влахтар — таулықтар, халықтың мал шаруашылығымен айналысатын бөлігі.
Жупа — бірнеше тайпалардың бірлестігі, оның басшысы жупан деп аталатын.
Задруга — үлкен патриархалдық отбасы.
Меропхалар — басыбайлы шаруалар.
Отроктар — үй шаруашылығында пайдаланылатын басы-байлы шаруалар.
Польшаның мемлекеті және құқығы
Воеводство — экімшілік-аумақтық бірлік.
Коморник — патша сарайын қамтамасыз ету үшін жауап беретін лауазымды
тұлға.
Каштеляндар — округтарды басқарған лауазымды тұлғалар.
Можновладец-нобилдер — ірі феодалдар.
Маршалек — патша мен оның жанындағылардың қауіп-сіздігін қамтамасыз
ететін лауазымды тұлға.
Подскарбий — мемлекеттің қаржыларын басқаратын лау-азымды тұлға.
Скарбник — эскерді қамтамасыз ету жэне тиын шығару үшін жауап беретін
лауазымды тұлға.
Смердтар (Кметтар) — еркін шаруалар — қауым мүшелері, кейін феодалдық-
тэуелді шаруаларға айналды.
Шляхта — орта жэне ұсақ дворяндар (бұрын — рыцарьлар сословиесі).
Чехияның мемлекеті және құқығы
Владыкалар — қызмет етуші сословиеден шыққан феодал-
дар.
Владырь — княздық иеліктерін басқарушы. Гость — салық төлей алмағаны үшін
тэуелділерге айналған еркін шаруалар.
Дедина — жер учаскесі.
Дедич — мұрагерлік бойынша берілетін дединаны иеленген жеке басы тэуелді
шаруа.
Жупа — экімшілік-аумақтық бірлік.
Жупан — князь өкілдері..
Коморник — жоғарғы қазынаны басқарушы.
Каштелян — қала мен облысқа басшылық жасаған князь өкілі.
Ловчий — князь аңшылығын басқарушы. Сарайлық жупан — князь сарайын
басқарушы. Пандар — ірі жер иеленушілер. Рада — Кеңес, князьдың жанындағы
кеңесуші орган.
Араб халифаты
Әдет — эдет құқығы.
Бэдэуиндер — мал асыраушы көшпенділер. Вакуф (вакф) — діни ұйымдардың
жерлері. Диун — ведомство. Имамат — халифтің діни билігі. Икта — жерді
эскери қызметі үшін шартты иелену. Иджтихад — соттың шешім шығарудағы
өзінің еркін қа-лауы.
Иджма — мұсылман құқығының басқа қайнар көздерімен реттелмеген мэселелер
бойынша беделді ислам заңгерлері шы-ғарған шешімдер.
Құран — діни-моральдық сипаттағы ережелерден тұратын мұсалмандардың
қасиетті кітабы.
Мүлік — жеке меншік құқығы негізіндегі мұсылмандардың жер иеліктері.
Сеид — тайпалық көсем.
Сүннет — Мұххамед пайғамбардың өмірі мен жүріс-тұрысы туралы хадистер
жинағы.
Фетва — қоғамдық өмірдің жекелеген мэселелеріне байланысты мемлекеттік
билік шешімі бойынша жоғарғы бе-делді діни қызметкерлердің жазбаша
қорытындысы.
Хиджаз — Мұхаммед пайғамбар өмір сүрген, ерекше құ-қықтық режимдегі
жерлер.
Шейх — тайпа басшысы.
Шариғат — мұсылмандардың діни-құқықтық жүйесі. Әмірлік — халифтің
мемлекеттік билігі. Ортағасырлық кезеңдегі Үндістанның мемлекеті және
құқығы
Үнділік князьдықтар
Вишая — округ.
Деша (бухти) — провинция.
Махараджа — басты князьдар.
Монтри-паришад — махараджаның кеңесшілері.
Дели сұлтандығы
Вакуф (вакф) — Дели сұлтандығындағы діни ұйымдарға ти-есілі меншік.
Заминдарлар — мұсылмандарға бағынған үндістік феодал-
дар.
Икта — Дели сұлтандығындағы феодалдық жер иеленуші-лер — иктадарлардың
жерлері.
Мүлік — Дели сұлтандығындағы феодал ақсүйектердің меншігі..
Паргана — Дели сұлтандығындағы экімшілік-аумақтық бірлік (аудан).
Упарика — патшаның өкілі.
Халиса — Дели сұлтандығындағы мемлекеттік жерлер. Шика — Дели
сұлтандығындағы экімшілік-аумақтық бірлік (облыс).
Ұлы Моғолдар Империясы
Гомашт — салық жинаумен айналысатын шенеунік. Джагира — Ұлы Моғолдар
Империясында шартты түрдегі феодалға тиесілі эскери жалақы. Котвал — қала
басшысы.
Мир-Бакши — эскери ведомствоның басшысы.
Мирсаман — шеберханалар мен қоймаларды қарайтын ла-уазымды тұлға.
Падишах — мемлекет басшысының титулы.
Садр-уссудар — діни жэне сот басқармасының басшысы.
Суюргаль — Ұлы Моғолдар Империясындағы жеке мен-шіктегі жерлер.
Фоуджи-дар — эскери қолбасшы, ол облыста хакімнен тэуелсіз
тағайындалатын.
Халиса — мемлекет жерлері.
Хаким — падишахтың өкілі, облыс басшысы.
Ортағасырлық Қытайдың мемлекеті мен құқығы
Богдыхан — маньчжурлық Цин династиясы император-ларының титулы.
Цзайсян — императордың көмекшісі.
Ортағасырлық Жапонияның мемлекеті мен құқығы
Бушидо (бусидо) — самурайлардың абырой кодексі, жүріс-тұрыс ережелері мен
өмір салтын көрсетті, самурайлардың қылықтарына, эрекеттеріне өлшем болып
табылды.
Синтоизм — Жапонияның мемлекеттік діні, ата-бабаларға жэне табиғат
күштеріне табыну.
Сёгун — император эскерінің бас қолбасшысы.
Самурайлар — эскери-дворяндық сословие.
Жаңа дәуірдегі мемлекет және құқықтың тарихы (бур-жуазиялық мемлекет және
құқық)
Жаңа дәуірдегі Ұлыбритания
Виги — өнеркэсіптік буржуазияның мүдделерін білдірген саяси партия, кейін
либералдық партияға айналды.
Гомрул (автономия) — кейін заң жобасында көрініс тапқан Ирландияның
автономиясы туралы идея.
Индепенденттік — пуританизмның радикалдық қанаты, орта буржуазия мен
джентридің мүдделерін білдірді..
Контрасигнатура — патша жарлығына сәйкес министр қол қойғаннан кейін ғана
заңды күшіне енетінін білдіретін ереже.
Протестантизм — хритсиан дінінің басты үш бағытта-рының бірі, ол
Реформация дәуірінде 16 ғ. бірінші жартысында пайда болды (16 ғ. Еуропадағы
католик дініне қарсы қозғалыс).
Петиция — патша билігіне белгілі бір талаптарды қоя отырып, өтініш
түрінде жазылатын құжат.
Пуританизм — Англиядағы антиабсолютистік сипатты иеленген кальвинистік
қозғалыс.
Пресвитерианство — ірі буржуазия мен жер иеленуші ақсүйектердің
мүдделерін білдірді, конституциялық монархия-ны жақтады.
Тори — помещиктер мен қаржылық буржуазияның мүд-делерін білдірген саяси
партия, кейін консервативтік партияға айналды.
Жаңа дәуірдегі Германия
Бундесрат — одақтық кеңес, герман мемлекеттерінің өкіл-дік органы.
Ландтаг — герман мемлекеттерінің заңшығарушы орган-дары.
Рейхстаг — германдық империялық парламенттің төменгі палатасы.
Жаңа дәуірдегі Франция
Жирондистер — провинциялық сауда-өнеркәсіптік буржу-азияның мүдделерін
білдірген саяси қозғалыс (оның көптеген басшылары Жирондэ провинциясының
депутаттары болып табылды).
Фельяндар (фейяндар) — конституциялық-монархиялық буржуазия мен
либералдық дворяндардың мүдделерін білдір-ген саяси қозғалыс.
Якобиндер — ұсақ, жартылай орта буржуазияның, қолөнер-шілердің,
шаруалардың мүдделерін білдірген саяси қозғалыс
(Қасиетті Якоба монастырының кітапханасының атауымен, бұл жерде олардың
жиналысы өтетін).
Жаңа дәуірдегі Қытай
Синьхай революциясы — ескі қытайлық Синь Хай күнтіз-бесіндегі жыл — 1911
ж. бойынша.
Тяньван — тайпин мемлекетінің басшысының титулы.
Жаңа дәуірдегі Жапония
Мэйдзи революциясы — жапон тарихында Мэйдзи Рес-таврациясы деген атқа ие
(Мэйдзи — император Муцухитоның билік ету кезеңі).
Латын Америкасының мемлекеті және құқығының тарихы
Асьенда — жеке жер иелену нысаны, асьендаларда баты-рақтардың еңбегі
қолданылатын.
Каудильо — әскери диктатор.
Креолдар — ақ (испан) колонистерінің ұрпақтары.
Метистер — ақ (испан) колонистер мен үндістердің аралас некесінен туған
ұрпақтар.
Пеон — басыбайлы шаруа.
Пеонаж — басыбайлы тәуелділік жүйесі.
Жаңа дәуірдегі құқықтың негізгі сипаттары Ұлыбританияның құқығы
Сот прецеденті — қазіргі кездегі ұқсас сот шешімі (әрекеті) үшін үлгі
болып табылатын бұрынғы сот шешімі немесе әре-кеті.
Траст (трэст) — сенімгерлік меншік институты, бір тұлға (сенімгерлік
меншік иесі) оған үшінші тұлғаның (бенефциант) пайдасына екінші тұлға
(құрылтайшы) берген мүлікке билік ететін және басқаратын меншік нысаны.
Мүлікті пайдалану-дың мақсаттары мен табыстарын құрылтайшы анықтайтын.
Жариялық құқық — билік және басқару органдарының ұйымдастырылуының және
қызмет етуінің тәртібін анықтайды және бүкіл қоғам мен мемлекетті әртүрлі
қолсұғушылықтардан қорғауды қамтамасыз етеді.
Жеке құқық — жеке тұлғалардың (заңды тұлғалардың) мүд-делерін мемлекет
пен басқа тұлғалардың тарапынан қол сұғу-дан қорғауды қамтамасыз етеді.
Германияның құқығы
Кодекстің (ереженің) құрылымының пандекттік жүйесі — бұл жағдайда осы
сала үшін ортақ институттардың нормалары жалпы бөлімде көрініс табады.
Каучуктық параграфтар — кеңейтілген түсіндіруді көз-дейтін параграфтар
Қазіргі замандағы мемлекет және құқықтың тарихы
Қазіргі замандағы Жапония
Дзайбацу — ірі өнеркәсіптік концерндер. Қазіргі замандағы Италия
Дуче — көсем, диктатор.
Подеста — фашистік партияның өкілі болып табылатын жергілікті әкімшілік
старостасы.
Фашизм — аса реакциялық саяси қозғалыс, ал билік нысаны бойынша — сыртқы
саясаттағы жаулап алушылық стратегияны ұстанған ашық террористік әскери-
полициялық диктатура.
Қазіргі замандағы Германия
Рейхсрат (империялық кеңес) — герман мемлекеттерінің өкілдік органы.
Фюрер — халық (ұлт) көсемі.
Жаңа бағыт — мемлекетті экономикаға араластыру ар-қылы экономиканы
тұрақтандыруға және елді тоқыраудан шығаруға бағытталған президент Ф.Д.
Рузвельт ұсынған бағ-дарлама.
Қазіргі замандағы Қытай
Гоминьдан — Сунь Ятсен ұйымдастырған ұлттық партия.
Мәдени революция — партиялық және мемлекеттік органдарда тазалау
жүргізумен сипатталған, өздерінің саяси қарсыластарына бағытталған Мао
Цзедун үкіметі жүзеге асыр-ған кампания.
Бірінші бөлім
ҚҰЛИЕЛЕНУШІЛІК МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҢ ТАРИХЫ
1. Ежелгі Египеттің мемлекеті және құқығы
Египетте мемлекеттің пайда болуы шамамен б.э.д. V мың-жылдықта рулық
құрылымның ыдырауы, ру ақсүйектерінің бөлініп шығуы (көсемдер, ақсақалдар)
және құлдықтың пайда болуы нәтижесінде жүзеге аса бастады. Б.э.д. V
мыңжылдықта Египетте бірнеше құрылымдар — номдар пайда болды, олар IV
мыңжылдықта екі патшалыққа — жоғарғы Египетке және Төменгі Египетке
бірікті, ал содан кейін, IV мыңжылдықтың соңында бір орталықтанған мемлекет
құрылды. Бұл таптық бөліністің дамуымен және орталықтанған басшылықтың қа-
жеттігімен байланысты болды.
Ежелгі Египеттің мемлекет және құқығының тарихының кезеңдері:
кезең — Ерте патшалық (б.э.д. 3110 — 2880 ж.ж.), Жоғар-ғы және Төменгі
Египеттің бірігуінің нәтижесінде пайда болды. Оған тән сипат болып елдің
біртұтас мемлекетке айналуы табылды.
кезең — Ежелгі немесе Ескі патшалық (б.э.д. 2880 — 2550 ж. ж.). басты
ерекшелігі: Египеттің алғашқы, айқын көрініс тап-қан орталықтануы жүзеге
асты.
Бұл пирамидаларды салу уақыты.
1 ауыспалы кезең. (б.э.д. 2160 — 2134 ж.ж.). Египет бірнеше өзара қас
номдар мен ұсақ мемлекеттерге бөлінді. Бұл кезеңнің соңында, Фива қаласының
билеушілерінің жеңісі нәтижесінде Египеттің бірігуі жүзеге асты.
3 кезең — Орта патшалық (б.э.д. 2050 — 1700 ж.ж.). Еги-петтің әрі қарай
бірігуі жүзеге асады.
2 ауыспалы кезең — (б.э.д. 1700 — 1530 ж.ж.). Мемлекет қайтадан ұсақ
мемлекеттерге бөлінді, ал оның басым көпшілік бөлігін гиксостар тайпасы
жаулап алды.
4 кезең — Жаңа патшалық (б.э.д. 2575 — 1087 ж.ж.). Ерек-ше белгісі
болып Египеттің ХҮІІІ династия перғауындарының билігі астына бірігуі
табылады. (барлығы отыз перғауын). Египет ірі империяға айналады.
Бұл кезеңнің соңында Египет мемлекеті құлдырай бастайды. Оны парсылар,
одан кейін Александр Македонскийдің әскер-лері жаулап алады, ал б.э.д. 30
жылы Египет Рим империя-сының провинциясына айналады.
Қоғамдық құрылым
Египеттік қоғамның жоғарғы тобын абыздар, шене-уніктер мен әскери
ақсүйектер құраған. Абыздар Египеттегі әр-түрлі діндердің санына қарай
таптарға бөлінген. Әрбір топтың басында жоғарғы абыз тұрған.
Египеттік қоғамның артықшылықты тобына рулық — тайпалық ақсүйектердің
ұрпақтарынан құралған египеттік аристократия мен мемлекеттің жоғары әскери
және азаматтық шенеуніктері жатқан.
Ерекше орынды хатшылар иеленген, олардан жоғарғы шенеуніктер шыққан.
Еркін шаруалар — олардың кейбіреулері мемлекеттік жерде өмір сүрді, өз
жерлері болды және сол үшін рента-салық төлеген; кейбіреулері шенеуніктің
немесе әскери тұлғаның жерінде жұмыс істеп, күндізгі тамақтарын ішіп, өте
ауыр жұ-мыстарды орындаған.
Қолөнершілер — мемлекеттік қазбаларда жұмыс істеген. Ерекше басқарушылардың
бақылауындағы 10 адамнан тұратын топтарға біріккен.
Қоғамдық баспалдақтың төменгі буынын құлдар құраған. Құлдықтың негізгі
қайнар көздерін әскерге тұтқындық пен борышкерлік қарыздың нәтижесіндегі
құлдық табылған.
Мемлекеттік құрылым. Египеттегі мемлекет деспотия нысанында болған, мұнда
биліктің барлығы тек бір адамға — патша-перғауынға тиесілі болатын.
Перғауындардың барлығы бір рудан тарайтын және бір-бірін тақты
мұрагерлікпен ием-дену тәртібі нәтижесінде ауыстыратын. Египеттегі деспотия-
ның ерекше белгісі болып мемлекет басшысы — патша-перғауынның діни культы
табылатын.
Лауазымды түлгалар:
перғауынан кейін басты лауазымды тұлға болып уәзір, патшаның жақын
көмекшісі табылды, оның өкілеттіктер ауқы-мы өте кең болған: мемлекетті
басқарған, сотта басқарушы болған, жоғарғы сот органы болып табылатын ондық
кеңесті басқарған, шаруашылықты басқаруға қатысқан, әскери күштер-дің
басында тұрған, нотариустың міндеттерін орындаған;
келесі лауазымды тұлға — мөрді сақтаушы немесе бас қа-зынашы — табиғи
сыйлықтар сақталатын мемлекеттік қойма-ларды меңгерген;
барлық патшалық жұмыстардың басшысы — еркін ха-лыққа жүктелген міндеттердің
орындалуын бақылаушы және сәулетшінің лауазымын орындаған.
Жергілікті басқару. Египеттің бүкіл аумағы номдарға бөлінген, олардың
басында перғауынға тәуелді лауазымды тұлғалар — номархтар басқарған. Номарх
жоғарғы сот және әкімшілік билікті иеленген. Әкімшілік өкілеттіктерді,
сонымен қатар, шіркеулер де иеленген. Жергілікті жерлерде басқарудың
төменгі органдары болып ауылдық общиналар табылған.
Әскер. Алғашқыда тұрақты әскер перғауынның жеке кү-зетімен жэне мемлекет
ішіндегі көтерілістерді басуға міндетті топтармен ғана шектелген. Соғыс
болған жағдайда рекруттың жүйе бойынша жинақталған эскер жиналатын. Жаңа
патша-лықта жалданбалы эскер жүйесі кеңінен дамыған.
Сот өндірісі. Ежелгі Египеттегі сот өндірісі алқалы түрде жүзеге
асырылатын. Жаңа патшалық кезеңінде 30 судьядан құралған орталық соткенбет
құрылған болатын. Жергілікті жерлерде округтер мен жекеленген қалалардың
кенбеттері ен-гізілген.
Ежелгі Египеттегі сот экімшіліктен бөлінбегендіктен, лау-азымды тұлғалар
мен номархтар бір мезетте жоғарғы судьялар болып табылатын. Жоғарғы сот
инстанциясы перғауын бола-тын.
Құқықтың негізгі сипаттары. Ежелгі Египеттің құқығы белгілі бір дэрежеде
алғашқы қауымдық құрылымның қалдық-тарын сақтап қалған болатын, сол себепті
де құқықтың негізгі қайнар көзі болып эдет-ғұрып табылатын. Алғашқы жазбаша
заңдарды жазу б. э. д. 3000 жылы жүзеге аса бастаған.
Менес перғауын дін мэселелері бойынша қылмыстық заңна-маны құрастырса,
Бокхорис перғауын қаржы мен сауда сала-сындағы кодексті қабылдаған, ал
Амасис пайғамбар жергілікті экімшілікті заңнамалық түрде реттеуді жүзеге
асырған.
Отбасы-некелік заңнаманың ерекшелігі болып матриархат-тың қалдықтарының
сақталуы табылады. Әйелдер еркектермен тең құқықтарды иеленген. Неке шарт
ретінде жүзеге асты, мұн-да эйелдер өз атынан қатысатын.
Қылмыстық құқықта аса ауыр қылмыстар ретінде перғауын-ның билігіне қол
сұғу мен мемлекеттік төңкеріс жасау табы-латын.
Жазалар айрықша қатаңдықпен ерекшеленген. Өлім жазасы екі нысанда
қолданылатын: жай түрі басты шабу жэне дарға асу, ерекше түрі — отқа өртеу,
ағашқа керу жэне тірідей көму. Сонымен қатар, талион түріндегі жазалар да
қолданған: бірінші түрі — кінэлінің қылмыс жасаған мүшесіне зақым
келтірілетін, екінші түрі — кінэлінің жэбірленушіге зиян келтіруі өзіне
қатысты жасалатын.
Ежелгі вавилондық мемлекет Тигр мен Ефрат өзендерінің аралығындағы жердің
оңтүстік бөлігінде пайда болған: бұл жердің ежелгі халқы болып шумерлер
табылған, ал оңтүстік бөлігінде аккадтар өмір сүрген.
Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың басында қоғамның таптарға бө-лінуі жэне мүліктік
теңсіздіктің пайда болуы нэтижесінде қа-ла-мемлекет нысанындағы алғашқы
40 мемлекет пайда бол-ған, олардың эрқайсысында 40-50 мың адамдай өмір
сүрген. Бұлар ежелгі шумерлік мемлекеттер болып табылатын, олар-дың
ішіндегі ең эйгілілері — Эриду, Ур, Ларса, Лагаш, Киши жэне Умма. Бұл
мемлекеттердің пайда болуының негізгі факторы болып көршілес
қауымдастықтардың бірлескен күштерін қажет ететін ирригациялық жэне
мелиоративтік жұмыстарды ұйымдастыру қажеттігі табылды.
Ежелгі шумерлік қоғамдағы билеуші топ мемлекеттердің билеушілерінен,
олардың отбасыларының мүшелерінен, ру-лық-тайпалық жэне шіркеулік
ақсүйектерден, сонымен қатар, патшалық жэне шіркеулік шаруашылықты
басқарушы тұлға-лардан құралған. Халықтың қаналушы тобына құлдар мен тэу-
елді тұлғалар жатқан. Қоғамның жоғарғы тобы мен тэуелді тұлғалардың
арасында халықтың негізгі бөлігі — аумақтық қауымдастықтармен өмір сүрген
еркін шаруалар болған.
Басқару нысаны бойынша ежелгішумерлік мемлекеттер рулық-тайпалық
ұйымдастықтың қалдықтарын сақтап қалған аристократиялық мемлекеттер болған.
Әрбір қала — мем-лекеттің басында барлық еркін шаруалардың жиналысымен не
ақсақалдар кеңесімен сайланған билеуші — энси болған. Билеушінің билігі
халық жиналысымен не ақсақалдар кеңе-сімен шектелген; бұл органдар
билеушілердің қызметіне ба-қылау жүргізген, сонымен қатар сот функцияларын
жүзеге асырып, қауымдық мүлікті басқарған.
Алайда, көптеген мемлекеттер тұрақты түрде билік үшін өзара соғыстарды
жүргізген. Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың басында соңында жаңа орталық — аккадтық
қала Вавилонның үстемдігі басталады. Б.э.д. ІІ мыңжылдықтың басында Вавилон
аморей тайпаларының басып кіруімен құрылған жаңа мемлекеттің
астанасына айналады. Вавилон Аккад пен Шумерді жаулап алады, нэтижесінде
ірі қуатты Ежелгівавилондық мемлекет пайда болды.
Вавилонның мемлекеті мен құқығы тарихының кезеңдері:
кезең — бұл ежелгі вавилондық мемлекеттің ерекше гүл-денген кезі, бұл кезде
Халемурапи патша билік құрады (б.э.д. 1792-1750 ж.ж.), бұл мемлекет таулық
тайпа-касситтермен жауланған болатын.
кезең — б.э.д. ХҮІІ ғасырдың соңына келеді, бұл кезде Вавилонның жаңа,
бірақ уақытша өрлеуі орын алады (Жаңа-вавилондық патшалық). Б.э.д. 539 ж.
бұл мемлекетті парсылар жаулап алады.
Қоғамдық құрылым. Елдің негізгі халқын еркін адамдар мен құлдар құраған.
Еркін адамдар, өз кезегінде, екі сословиеге бөлінген: авииум (тура мағынасы
күйеу, адам) жэне муш-кенум (тура мағынасы табынушы). Бұлардың екеуі
де бай да, кедей де болуы мүмкін еді, кейбіреулерінде құлдары да болатын,
алайда қауымдағы жерді иеленуі оларды толыққұқылы қылатын.
Қоғамның қаналушы табына құлдар жататын, олар мемле-кеттік (патшалық),
ұжымдық (шіркеулік) жэне жеке меншікте де болатын. Олар өз иесінің мүлкінің
құрамына енетін, яғни, оларды сатуға, мұрагерлікке беруге болатын.
Мемлекеттік құрылым. Мемлекеттік құрылым нысаны бой-ынша Ежелгівавилондық
мемлекет қатысты түрде орталық-танған мемлекет, оны басқару нысаны бойынша
— шығыстық диспотия болып табылатын.
Жоғарғы билік патшаға тиесілі болатын патшалық биліктің материалдық
негізін шіркеулердің жерлері мен патша ша-руашылығы құрайтын. Сонымен
қатар, патша ирригациялық шаруашылық пен ирригациялық жұмыстарға жоғарғы
басшы-лықты жүзеге асыратын.
Мемлекеттік істерді басқару патшалық билікпен тағайын-далатын жэне оның
алдында жауап беретін күрделі орталық-танған шенеуніктік-бюрократиялық
аппарат арқылы жүзеге асатын. Әкімшілік биліктің орталығы — патша сарайы
мен шенеуніктер, олар сарай шаруашылығына басшылық жасап, мемлекеттің
жоғарғы лауазымды тұлғалары болып табылады.
Су шаруашылығын өзендерді басқарушы басқарды. Оған қадағалаушылар,
қараушылар, бақылаушылар, қоймашылар жэне есепшілер бағынды.
Жергілікті басқару. Бүкіл мемлекет облыстарға бөлінді, олардың басында
патшаның сенімді адамдары тұрды. Олардың ішінде ең басты екеуі болды:
солтүстікте Сиппар қаласында жэне оңтүстікте Ларс қаласында. Бұлардың
қызметтеріне бақы-лау жүргізу үшін жергілікті жерлерге көптеген
өкілеттіктерді иеленген патшаның шабармандары жіберіліп отырды.
Қауымдық басқарудың органы болып қауымдық кеңес табылды, алайда, оның
басшысы — рабианумды патша та-ғайындайтын болған.
Сот жүйесі. Патша мен патша шенеуніктері экімшілік жэне сот істеріне де
басшылық жасайтын болған.
Жоғарғы судья ретінде патша танылған, ол азаматтық жэне қылмыстық істерді
қарауда жоғарғы инстанция болып табы-латын. Жергілікті жерлерде сот
функциялары патша өкілі мен рабианумның қолында болған. Ірі қалаларда сот
функцияларын арнайы патша судьялары жүзеге асырған.
Әскер. Қарулы күштердің негізгі түрі болып еркін шару-алардың жиналған
эскері табылған, олар соғысқа өз қару-жа-рақтарымен қатысқан. Соғыс біткен
соң мұндай эскер тараты-латын болған.
Құқықтың негізгі сипаттары. Ежелгівавилондық құқықтың маңызды ескерткіші
болып Хаммурапи патшаның заңдары табылған. Заңдардың мэтіні базальт
қабырғада ойып жазылған, оның жоғарғы жағында тізесі бүгілген Хаммурапиға
бұл заңдардың мэтінін ұсынушы күн құдайы Шамаштың бейнесі бейнеленген, бұл
патша заңдарының құдайлық бастамасын білдірген. Хаммурапи заңдарын алғашқы
аудармашы француз ғалымы В.Шейл барлық жинақты 282 бапқа бөлген: 1— 15
баптарда іс жүргізушілік сипаттағы ережелер көрініс тапқан; 6
126 баптар мүліктік қатынастарды реттеуге арналған; 127 — 195 баптар
атбасылық жэне мұрагерлік құқыққа арналған; 196
214 баптар тұлғаны қорғауды көздейді; 215 — 282 баптар жалға алу шарттарын
реттейді.
Хаммурапи заңдарының басым көпшілік баптары мүліктік қатынастарды
реттеуге арналған. Меншік обьектісі ретінде жер, мал, еңбек құралдары,
құлдар жэне басқа да мүлік таныл-ған. Бөтен мүліккке зиян келтіру міндетті
түрде зияндарды өтеуді көздеген.
Міндеттемелік құқыққа шарттардың келесі түрлері тэн болған:
заем шарты, бұл шарт тек қарызды қайтаруды ғана емес, сонымен қатар,
пайыздарды төлеуді білдірген;
сату-сатып алу шарты, бұл шартты бекіту кезінде шарт-тың барлық жағдайлары
көрініс тапқан балшық таблетка түрін-дегі жазбаша шарт жасалған;
сақтау шарты, бұл шартқа сэйкес, сақтауға берілген мү-лікті сақтаушы мүлік
жоғалған жағдайда оны иесіне екі есе мөлшерде қайтарып беруге міндетті
болған;
жерді жалға алу шарты — жалға алушы жалға алған жері үшін алдын-ала
белгіленген мөлшердегі ақыны немесе болашақта алынатын астықтың бір
мөлшерін беруге міндет-тенеді;
жеке жалға алу шарты негізінен ерекше дағдылар мен қабілеттері бар
жұмысшыларға қатысты болған.
Неке жэне мұрагерлік құқыққа заңдар жинағының 70-тен астам бабы арналған.
Отбасы өз отағасы арқылы қауыммен жэне мемлекетпен байланысқа түсетін аса
маңызды элеуметтік құрылым ретінде танылған. Отбасы иесінің билігі отбасы
мүшелерінің жұмыс күшін басқарушының билігі ретінде көрініс тапқан.
Хаммурапи патшаның заңдарында қылмыс пен жаза сияқты түсініктердің нақты
анықтамасы болмаған. Жинақта патша билігіне қарсы қылмыс жасаушы тұлғалар
туралы айтылған баптар жоқ, керісінше, мұнда жеке меншікке қарсы қылмыстар
мен адамның өміріне жэне денсаулығына нұқсан келтіруші эрекеттер туралы
баптар көп. Жэне жаза мүліктік жағдайға қарай тағайындалған. Өлім жазасы 30-
дан астам жағдайда қолданылған. Сот процесі Хаммурапи заңдары бойынша жеке
сипатта болған, яғни, барлық істер мемлекеттің емес, жеке тұлғалардың ынта
білдіруі арқылы қозғалған. Процесте та-раптар өз істеріне өздері жүргізетін
болған. Сот шешімі жазба-ша түрде, арнайы балшықтан жасалған таблеткада,
мөрмен бекітіле отырып шығарылған жэне ол өзгертуге жатпайтын.
Алғашқы мемлекеттік құрылымдар Үндістанда Үндістан түбегінің солтүстік
бөлігінде, Үнді жэне Ганг өзендерінің аймағында пайда болып, ауыл
шаруашылығы мен қолөнердің дамуының жоғары деңгейімен ерекшеленген. Б.э.д.
ІІ мың жылдықтың ортасында Үндістанның аумағына арийлер көш-пенді тайпалары
жаулап кірді, олар біртіндеп бүкіл аумақты жаулап алды да,
ежелгіүндістандық өркениетті құртты. Жаулап кірген арийлерде рулық құрылым
сақталған болатын, оның негізгі буыны болып қандық туыстыққа негізделген
рулық одақ
ғана табылатын, кейін оның орнына ауылдық қауымдастық
вишас келді, бұған жергілікті халық та енетін болған.
Жер өңдеудің одан эрі дамуы мен қолөнердің оқшаулануы қауымдастықтардағы
еңбек бөлінісіне алып келді, ал бұл, өз кезегінде, жеке меншіктің пайда
болуына жэне қоғамның таптарға бөлінуіне негіз болды. Осылай мемлекет пайда
болды.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті жэне құқығы тарихының кезеңдері:
1 кезең — алғашқы қауымдық құрылымның ыдырауы жэне кұлиеленуші
мемлекеттердің пайда болуы (б.э.д. ІІ мың-жылдықтың екінші жартысы);
кезең — Үнді мен Ганг аймақтарында құлиеленуші мемлекеттердің құрылуы
(б.э.д. ІІ мыңжылдық — б.э.д. ІҮ);
кезең — Маурийлердің орталықтанған мемлекетінің құрылуы жэне гүлденуі
(б.э.д. ІҮ — ІІ ғ.ғ.)
4 кезең — үнділік құлиеленушілік қоғамның шиеленісі жэне шаруашылықтың
феодалдық жүйесінің бекітілуі (б.э.д. ІІ ғ.)
Қоғамдық құрылым. Ежелгі Үндістандағы қоғамдық құры-лымның өзіндік сипаты
варналар (касталар) жүйесінің болу-ымен анықталды, олар өзінің құқықтық
жағдайы бойынша тең емес тұйық элеуметтік топтар ретінде қалыптасты.
Қоғамның таптарға бөлінуінен кейін қауым төрт варнаға бөлінді: брахмандар
варнасы (абыздар); кшатрийлер варнасы (эскери тұлғалар); вайшийлер варнасы
(жер өңдеушілер); щудралар варнасы (қаналушы батырақтар).
Мемлекеттік құрылым. Мемлекет басында патша — раджа немесе магараджа
тұрды. Маурийлер дэуірінде маңызды орган
ретінде патшаның билігін шектеуші жэне брахмандар мен құлиеленуші
аристократтардан құралған паришад танылды.
Мемлекеттік аппаратта шенеуніктер екі топқа бөлінді — орталық жэне
жергілікті басқару шенеуніктері жоғарғы шенеуніктердің арасында мыналар
ерекше орынды иеленді: пурохита — патшаның басты кеңесшісі жэне абызы;
сенапати — эскер қолбасшысы; ахармадьякша — сот істері бойынша жоғарғы
шенеунік. Басқарудың орталық аппараты үш мекемеге бөлінеді: эскери,
қаржылық жэне көпшілік істер бойынша.
Жергілікті басқару. Маурийлер мемлекетінде мыналар ерекше бөлінді:
патшаның басқаруы мен бақылауындағы об-лыстар мен белгілі бір автономияға
ие жерлер (провинциялар), провинциялар, өз кезегінде, округтерге, округтер
аудандарға бөлінген. Ең төменгі аумақтық бірлік қауым — ғана болған.
Әскер. Маурийлер дэуірінде эскерді алты алқаға бөлген 30 мүшеден құралған
эскери кеңес басқарған. Олар үнділік эскердің төрт түріне жетекшілік
жасаған: жаяу эскерге, атты эскерге, пілдер мен арбалы эскерге, эскери флот
пен көліктік эскерге.
Құқықтың негізгі сипаттары. Ежелгі Үндістанның құқығы дінмен, діни
моральмен тығыз байланысты болған. Құқықтың негізгі қайнар көзі ретінде
Ведалар — діни кітаптар мен дхармашастралар — діни-құқықтың, ережелердің
жиынтығы саналған, олардың ішінде аса маңызды болып Манудың дхар-
машастралары табылған. Ману заңдары 12 тарау мен қоссөздер (шлок) түрінде
жазылған 2685-баптан құралған. Құқықтық материал ІҮ, ҮІІ, ҮІІІ жэне Х
тарауларда мейлінше толық кө-рініс тапқан.
Ежелгі Үндістанда жеке меншік ерекше дамыған, оның объектілері ретінде
құлдар, мал, астық жэне үй жабдықтары саналған. Ал жерге деген жеке меншік
аса дамымаған. Х — тарауда мүлікті иемденудің жеті заңды тэсілдері аталып
өткен: мұрагерлік, сыйға алу немесе тауып алу, жаулап алу, сауда-герлік,
жұмыс орындау, қайырымдылықты қабылдау.
Міндеттемелік құқыққа (Ману заңдары бойынша) келесі шарт түрлері тэн
болған: сату-сатып алу, заем, сыйға беру, тасымалдау, сақтау.
Отбасы құқығында касталық қағида негізге алынған: аралас некелерге тыйым
салынған немесе олар шектелетін болған, шудра мен брахманның некесінен
туған бала чандал деп танылған, олардан қоғам бет бұрған.
Мұрагерлік құқықта экенің мүлкін мұраға алудың екі тэсілі аталған: не ол
ұлдардың арасында теңдей бөлінген, не оны үлкен ұлы толығымен иемденіп,
қалғандары сол ұлдың жа-нында өмір сүрген. Қыздар мұраға ие болмаған, бірақ
оларға жасау берілетін.
Ману заңдарында қылмыстық-құқықтық нормалар жалпы тыйымдардың ішінен
бөліп қарастырылмаған. Сонымен қатар заңдарда патшаға немесе мемлекеттік
билікке қарсы бағыт-талған эрекеттерді жазалайтын баптар болмаған. Ал жеке
меншікке, жеке тұлғаға нұқсан келтірушілік пен отбасылық ережелерге қарсы
бағытталған эрекеттер өте қатаң жазаланған. Мұндай жағдайда касталық
ерекшеліктерге ерекше мэн берілген. Жасалған қылмыстар үшін негізгі
жазалардың қатарынан өлім жазасы, тілді кесу, қолды, аяқты кесу, таңба
салу, құлдыққа салу орын алған.
Сот процесі. Ежелгі Үндістанның сот өндірісіндегі қыл-мыстық жэне
азаматтық іс жүргізудің арасы ажыратылмаған. Сот істері мүдделі тұлғалардың
ынтасы бойынша қозғалған. Сотта істі қарау жарыспалылық сипатына ие болған.
Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтағы Қытайдың ежелгі тұрғындары Хуанхэ өзенінің орта
жэне төменгі ағыс тұстарын, Бохай шығанағының жанындағы жазықтықты, жэне
Қытайдың басқа аумақтарының кең жазықтарын мекендеген. Бұл аумақтарда өмір
сүрген тайпалар түрліше аталған: солтүстікте — ли, шығыста — и, батыста
— цзян немесе жун, оңтүстікте
— мань. Ежелгі халықтар тайпаларға біріккен рулық қауым-дармен өмір
сүрген жэне ортақ шаруашылықты жүргізген.
Б. э. д. ІІІ мыңжылдықтың соңында өндірістік күштердің одан эрі дамуы,
жеке меншіктің пайда болуы жэне қоғамның таптарға бөлінуі рулық құрылымның
ыдырауына жэне оның орнына мемлекеттің пайда болуына алып келді. Шамамен
б.э.д. 1600 ж. шығыс и тайпалары Солтүстік Қытайдың үлкен аумағын жаулап
алып, өз қарсыластарын жеңді де, Шан (инь) мемлекетін құрды.
Ежелгі Қытайдың мемлекеті мен құқығы тарихының ке-зеңдері:
1 кезең — Шан Инь кезеңі (б.э.д. ХҮІІІ-ХІ ғ.ғ.) — құлиеленушілік
қоғамның қалыптасуы жүзеге асады. Бұл кезеңде, сонымен қатар, екі кезең
көрініс табады: а) ерте Шан (б.э.д. ХҮІІІ — ХҮ ғ.ғ.) — таптардың пайда
болуының бас-тапқы кезеңдері ғана тэн; э) кейінгі Шан (б.э.д. ХІҮ— ХІ ғ.ғ.)
— таптық қоғам толығымен қалыптасып бітеді.
кезең — Чжау кезеңі (б.э.д. ХІ — ІІІ ғ.ғ.) — иерархиялық элеуметтік жүйе
пайда болады;
кезең — Цинь кезеңі (б.э.д. 221-201 ж.ж.) жэне Хань кезе-ңі (б.э.д. ІІІ ғ.—
б.э. ІІІ ғ.) — жаңа, феодалдық қатынастардың негізі пайда болады.
Қоғамдық құрылым. Кейінгі Шан кезінде халықтың жалпы санынан артықшылықты
топ бөлініп шығады, оның құрамына билеуші — ван жэне оның туыстары,
билеушіге жақын адамдар абыздар, шенеуніктер жэне бағынышты тайпалардың
ақсүйектері кірген. Чжоулық Қытайда бірнеше разряд — элеуметтік ранглер
пайда болды. Ранг тұрғын үй мен жердің мөлшерін, құлдардың саны мен
жалақының мөлшерін анық-таған. Цинь кезеңінде Шан янның жүргізген
өзгертулері не
гізінде ақсүйектіліктің ранглері туралы жаңа ереже енгізілді, оған сәйкес
ранглер ақсүйектік тегіне емес, билеуші алдындағы жетістіктері үшін
берілген. Барлығы 20 ранг енгізілді, ал б.э.д. ІІІ ғасырдан бастап оларды
сатып алуға рұқсат етілген. Со-нымен, жаңа ақсүйектер пайда болды:
мүліктік, әскери, қыз-меттік және саудагерлік.
Ең төменгі сатыда құлдар болған. Құлдықтың қайнар көз-дері түрліше
болған: әскери қамау, қарыздық құлдық, сый ре-тінде алу, қылмыскерлер,
шығынға ұщыраған шаруалар.
Қоғамның үстем тобы мен құлдардың арасында жер өңдеу-мен айналысатын
еркін қауым мүшелері болған.
Мемлекеттік құрылым. Құлиеленушілік Қытайда оның тарихының барлық
кезеңінде басқарудың монархиялық ныса-ны болған. Билеуші — ванның қолында
билік толығымен бол-ған. Патша билігі құдайдың билігіне теңестірілетін
Монархия мұрагерлік сипатта болған. Ежелгі Қытайда басқарудың сарай-лық
жүйесі болған, яғни, нақты анықталған құзіреті бар тұрақ-ты түрде қызмет
ететін мемлекеттік мекемелер болған жоқ, олардың орнына арнайы
тапсырмаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы
Оку-эдістемелік құрал
Алматы 2004
ББК 66.1+67.3я73 Б 83
Экономика және құқық академиясының Ғылыми Кеңесі ұсынған
РЕЦЕНЗЕНТТЕР: з.ғ.д., профессор З. Ж. Кенжалиев з.ғ.д.,
профессор Б. Ж. Қуандықов
Б 83 Булгакова Д. А., Истаев А. Ж.
Жалпы тарих (оқу-әдістемелік құрал).— Алматы: Заң әдебиеті, 2004.— 222
бет.
ISBN 9965-620-34-2
Оқу-әдістемелік құрал Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы курсының оқу
бағдарламасына сәйкес дайындалған және Ежелгі әлемнің, орта ғасырлардың,
Жаңа және қазіргі заманның мемлекеттік-құқықтық жүйелерінің пайда болу,
даму, қызмет етуінің кезектілігін сақтай отырып жазылған.
Құрал заң білімдерін беретін жоғары оқу орындары мен факультеттерінің
сырттай бөлімдерінің және заң колледж-дерінің студенттеріне арналған.
ББК 66.1+67.3я73
1202000000
Б 00(05)-04 © Булгакова Д. А., 2004.
© Истаев А. Ж., 2004. © Заң әдебиеті, 2004.
ISBN 9965-620-34-2
КІРІСПЕ
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы қоғамдық өмірдің әртүрлі жақтарын
зерттейтін қоғамдық ғылымдардың бір түрі болып табылады. Мемлекет және
құқықтың тарихы мемлекет пен құқық сияқты қоғамдық құбылыстардың пайда
болуы мен дамуын зерттейді. Бұл ғылым әрі тарихи, әрі заңдық болып
табылады. Алайда, егер тарих ғылымы жалпы қоғамның даму және қызмет ету
үрдісін зерттесе, мемлекет және құқықтың тарихы мемлекет пен құқықты
олардың пайда болу сәтінен бастап қана зерттейді.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихының пәні болып белгілі бір
хронологиялық кезектіліктегі нақты тарихи жағдай-лардағы жекеленген
елдердің мемлекеті мен құқығының пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің
жалпы, әрі арнайы заңды-лықтары табылады. Бұл пәнді зерттеуде төмендегідей
әдістер қолданылады:
тарихи әдіс, мемлекет және құқықтың пайда болуы мен дамуының нақты тарихи
зерттеуін білдіреді;
салыстырмалы — тарихи әдіс, анықталған тарихи факті-лерді басқа да ұқсас
фактілермен салыстыруға мүмкіндік бере-
ді;
— жүйелік-құрылымдық әдіс, элементтердің құрылымда-рын, оларға тән ішкі
байланыстарды зерттеуді және жүйенің біртұтастығын қамтамасыз ететін
элементтерді анықтауды біл-
діреді;
— статистикалық әдіс, тарихи үдерістің сандық жақтарын зерттеуде,
зерттеу обьектісіне сандық көрсеткіштер тән болған кезде қолданылады.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихын зерттеудің жоға-ры кәсіби
заңгерлерді дайындаудағы маңызы зор. Ең алдымен, мемлекет және құқық
тарихын зерттеу студенттерде мемле-кеттік-құқықтық құбылыстарға деген
тарихи көзқарас сезімін қалыптастырады, оларға жалпы қоғамдық өмірді, оның
ішінде мемлекет пен құқықты ғылыми әдістемелік түрде тануына мүмкіндік
береді. Мемлекет пен қоғамның кезкелген құбылы-сын олардың қалыптасу, даму
алғышарттарын анықтағанда ғана, бұл құбылыстың қалай пайда болғаны,
қалыптасу барысында қандай кезеңдерден өткені және қандай бағытта дамып
келе жатқаны зерттелген жағдайда ғана дұрыс түсінуге болады.
Бұл оқу құралы негізінен сырттай білім беру бөлімдерінің студенттеріне
арналған. Мұнда негізгі төрт кезеңнің шегіндегі жекеленген елдердің
мемлекеттік-құқықтық құбылыстарының хронологиялық тәртіптегі тарихы қысқаша
берілген, ол кезең-дер: Ежелгі элем, орта ғасырлар, жаңа дәуір және қазіргі
заман.
Бұл оқу құралының шеңберінде зерттеліп отырған мемле-кеттердің барлық
мемлекеттік-құқықтық құбылыстары мен оқиғаларын қамтып өту мүмкін емес,
сондықтан қоғамдық құ-рылым, мемлекеттік құрылым түсініктері арқылы
ашыла-тын мемлекет пен құқықтың негізгі аспектілері (басқару ныса-ны,
мемлекеттік құрылым нысаны, билік пен басқарудың орталық жэне жергілікті
органдарының құрылымы, өкілеттік-тері, олардың өзара қарым-қатынастары) мен
құқық түсіні-гінің негізгі аспектілері (құқықтың қайнар көздері, құқықтың
негізгі институттары: меншік құқығы, міндеттемелік құқық, отбасылық-некелік
құқық жэне мұрагерлік құқық, қылмыс пен жаза, сот процесі) қарастырылып
өтті.
Бұл оқу құралын дайындауда К.И.Батыр, П.Н.Галанза, Н.А.Крашенникова
сияқты ірі мемлекеттанушылардың еңбек-тері жэне төмендегідей эдебиеттер
қолданылды: Мемлекет жэне құқықтың жалпы тарихы, К.И.Батырдың редакциясы
(1998 ж.); Шетелдердің мемлекет жэне құқық тарихы Н.А.Крашенникова мен
О.А.Жидковтың редакциясы (1998 ж. 1,2 томдар); Мемлекет жэне құқықтың
жалпы тарихы, О.А.Омельченко (1998 ж. 1,2 томдар); Мемлекет жэне құқық-
тың жалпы тарихы З.М.Черниловский (1996 ж.); Мемлекет жэне құқықтың
тарихы П.Н.Галанза мен Б.С.Громаковтың редакциясы (1990 ж.); Орта
ғасырлардың тарихы Н.Ф.Колес-ницкийдің жалпы редакциялығымен (1980).
1, 2-тараудың В-бөлігінің 1, 2-бөлімдері жэне 2-пунктін Булгакова Д.А.
дайындаған. 2-тараудың В-бөлігінің 3, 4, 5, 6-бөлімдері мен 1, 3, 4-
пункттерін Истаев А.Ж. дайындаған. Түсіндірмелік сөздікті, барлық
тарауларға арналған кестелерді жэне негізгі заң құжаттарының хронологиялық
кестесін Истаев А. Ж. дайындады.
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК Ежелгі Египет
Кенбет — 30 судьядан құралған Жаңа патшалық кезеңіндегі орталық сот.
Ном — экімшілік-аумақтық бірлік.
Номарх — номның басшысы, перғауынға тэуелді лауазым-ды тұлға.
Патша-перғауын — Египеттегі мемлекет басшысы. Ежелгі Вавилон
Авилум — тура мағынада күйеу, адам — еркін халық-тың жоғарғы тобы.
Мушкенум — еркін халықтың төменгі бөлігі.
Нубанда — жоғарғы патша шенеунігі — патша сарайын басқарушы.
Рабианум — қауымдық кеңестің басшысы.
Энси — қала-мемлекеттің билеушісі.
Ежелгі Үндістан
Ахармадъякша — сот істері бойынша жоғарғы шенеунік.
Веда — діни кітап.
Вишас — селолық қауымдастық.
Варна — каста — қоғамның жабық элеуметтік бөлігі. Брахмандар варнасы —
абыздар. Кшатрийлер варнасы — эскерилер мен билеушілер. Вайшалар варнасы
— жер өңдеушілер. Шудралар варнасы — қаналушы батырақтар. Гана — төменгі
аумақтық бірлік, қауымдастық.. Дхармашастра — діни-құқықтық ережелердің
жиынтығы. Пурохита — патшаның басты кеңесшісі жэне абызы. Сенапати —
эскер қолбасшысы.
Чандал — шудра мен брахман эйелдің некесінен туған, қо-ғамнан
аластатылған тұлға.
Ван — билеуші, артықшылықтарды иеленген топ. Гун — патшаның басты
кеңесшісі.
Тайвэй — империяның қарулы күштерінің қолбасшысы. Чжухоу — көсем-билеуші.
Юйши дафу — бүкіл мемлекеттік аппараттың басшысы. Ежелгі Греция
Спарта
Апелла — халық жиналысы. Базилевс (Архагеттер) — патша. Герусия —
ақсақалдар кеңесі.
Илот — жаулап алынған аумақтардың бағындырылған тұрғыны.
Оба — спартиаттардың рулық бөлімшесі.
Периэк — жеке бас бостандығы бар, алайда, саяси құқық-тарды иеленбеген
тұрғын.
Ретра — заң актісінің атауы.
Спартиат — толық құқылы азамат.
Фила — спартиаттардың ірі рулық бөлімшесі.
Эфорат — герусия мен архагеттерге бақылау жасайтын, бес адамнан құралған
комиссия.
Афины
Архонт — сайланбалы лауазымды тұлға.
Архонт — эпоним — архонттар алқасын басқарушы.
Архонт-базилевс — абыздық функцияларды жүзеге асырған лауазымды тұлға.
Архонт-полемарх — эскери басшылықты жүзеге асырған архонт.
Архонт-фесмофет — сот эділдігін жүзеге асырған архонт. Ареопаг — жоғарғы
сот жэне бақылаушылық орган (кеңе-сулер өткен Арес тауының атауы бойынша).
Геомор — жер өңдеуші. Гелиэя — жоғарғы сот органы. Демиург — қолөнерші.
Демос — қолөнершілер жэне шаруалар.
Метэктер — Афиныда өмір сүруші шетелдіктер. Навкрарий — округ, елдің
округтық бөлінісі бойынша. Остракизм — адамды мемлекеттен қуу. Сисахфия —
қарыздық құлдықты жою бойынша реформа. Фет — кедей.
Эвпатрид — Афиныдың еркін халқы. Ежелгі Рим
Авгурлар — жануарлардың эрекеттері, табиғат құбылыста-ры негізінде
адамдардың жүріс-тұрыстары туралы өз қоры-тындыларын беретін дін
қызметкерлері.
Диоцез — империялық кезеңдегі ірі экімшілік-аумақтық бірлік.
Доминат — шексіз монархия режимі. Деликт — құқықбұзушылық.
Курия — Курион басқарған, 10 рудан құрылған эскери жэ-не діни бірлік.
Квестор — консулдың арнайы өкілеттіктерге ие емес кө-мекшісі.
Конкубинат — некеден тыс бірге өмір сүру. Магистратура — басқару мен сот
өндіріс органы. Төменгі магистрат — қылмыстарды тергеумен айналысты.
Патрицийлер — римдік қалалық қауымның толыққұқылы азаматтары.
Понтификтер — халықтық дэстүрлерді түсіндіруші жэне сақтаушы.
Претор — консулдың көмекшісі, лауазымды тұлға. Плебейлік трибуналар —
плебейлердің мүдделерін қорға-ған трибун.
Принцепс — өмір бойғы жэне төтенше билікке ие жоғарғы республикалық
магистрат.
Префектура — диоцезамен салыстырғанда империялық кезеңдегі кішкентай
экімшілік-аумақтық бірлік.
Сенат — эртүрлі кезеңдерде Ақсақалдар кеңесі, заңшығару-шы жэне кеңесуші
орган.
Триба — 10 куриядан құрылған тайпа.
Фециалдар — соғыс жариялау эрекеттерін жүзеге асырды.
Центуриаттық комициялар — халық жиналыстарының түрі.
Цензорлар — азаматтарды трибаларға, разрядтарға, центу-рияларға бөлу
мақсатында олар үшін ценздер орнықтыратын лауазымды тұлғалар.
Эдил — полициялық міндеттерді жүзеге асырушы лауазым-ды тұлға.
Франктардың мемлекеті және құқығы
Аллод — мұрагерлік бойынша берілетін жерге жеке меншік құқығы.
Бенефиций — жерді әскери қызметі үшін шартты түрде өмір бойғы иелену,
кейін жер иелену мұрагерлікке берілетін болды, ол феод деген атқа ие болды.
Коммендация — өзін феодалдың қамқоршылығына беру.
Майордом — патша сарайын басқарушы.
Маршал — атты әскердің қолбасшысы.
Министериал — патша сарайын басқарушы лауазымды тұлға.
Прекарий — шаруаға белгілі бір міндеттерді орындағаны үшін жерді
пайдалануға беру.
Пага — округтың атауы.
Патронат — ақсүйектердің шаруаларға қамқоршылығы. Пфальцграф — алғашқыда
құлдарға қараушы, кейін патша сотын басқарушы.
Тезаурарий — қазына мен байлықтарды сақтаушы.
Францияның мемлекеті мен құқығы
Бальяж — патша доменінің әкімшілік бірлігі, оны балья басқаратын.
Вилландар — жеке бас бостандыққа ие, өз парцеллаларын сатуға құқығы бар
шаруалар, олар феодалдық міндеттерден босатылды.
Домен — патша иеліктері.
Канцлер — басқа лауазымды тұлғалардың жұмысын бақы-лап отырған лауазымды
тұлға.
Коннетабль — патша әскерінің қолбасышысы. Кутюмдар — әдет-ғұрыптар.
Камерарий — патша қазынасын басқарушы.
Легисттер — рим құқығын білетін заңгерлер.
Сюзеренитет — вассалитет қатынастары — сеньор мен вассалдың арасында
қалыптасқан қатынастар (қожайын — құл сипатындағы).
Ордонанс, эдикт — патша билігінің актілері.
Парцелла — шаруалардың иелігіндегі немесе пайдалануын-дағы қожайын
жерінің бөлігі.
Превотаж — прево басқаратын округтар, олар патша доме-нін құрады.
Палатиндар — патша кеңесшілері.
Сервалар — жеке және мұрагерлік тәуелді шарулар (жағ-дайы бойынша басыбайлы
шаруаларға ұқсады). Цензива — мұрагерлік жер үлесі. Цензитарий — цензиваның
иесі.
Англияның мемлекеті мен құқығы
Ассиздер — патшаның нормативтік актілері.
Витанагемот (Уитанагемот) — Кемеңгерлер кеңесі, ертефе-одалдық монархия
кезеңіндегі атқарушы орган.
Джентри — ұсақ жэне орта феодалдардан құралған жаңа дворяндар (жағдайы
бойынша буржуазияға ұқсас болып келді).
Керлдар — шаруалар-қауым мүшелері.
Камерарий — мүлік пен қаржы үшін жауап беретін лау-азымды тұлға.
Капеллан — патша кеңсесін меңгеруші.
Копигольдерлер — басыбайлы шаруалардың ұрпақтары, ақшалай жэне заттай
сипаттағы міндеттерді иеленді.
Лэттер — бағындырылған кельт тайпаларының жартылай тэуелді халқы.
Маршал — атты эскердің қолбасшысы.
Мисдиминор — теріс қылық.
Жалпы құқық — Вестминстерлік патша соттарының сот тэжірибесінен
туындаған құқық.
Әділдік құқығы — канцлерлік сот қызметінің нэтиже-сінде туындаған сот.
Тэндар — қызмет етуші ақсүйектер.
Тризна — мемлекетке немесе патшаға сатқындық (аса ауыр қылмыс).
Фригольдерлер — жерлердің еркін иелері. Фелония — ауыр қылмыс.
Эрлдар — ағылшын-саксондардың рулық-тайпалық ақсүйектері. Юстициарий —
патшаның көмекшісі.
Ортағасырлық Германияның мемлекеті және құқығы
Курфюрст — ірі князь.
Рейхстаг — империялық сейм, өкілдік орган. Чиншевик — ол үшін чинш (оброк)
төлейтін бөтен жерді пайдаланушы.
Византия
Квестор — Мемлекеттік Кеңестің төрағасы.
Консисторий — Мемлекеттік кеңес, мемлекеттік басқару-дың орталық органы.
Колонат — белгілі бір салықтарды төлегені үшін жэне міндеттерді атқарғаны
үшін шартты жер пайдалану жүйесі.
Колон — өзінің жер учаскесі бар жер өңдеуші.
Преторий префекті — Византияның екі бөлігінің бірінің би-леушісі.
Протовестиарий — лауазымды тұлғалардың бірі, сарай қыз-меткерлері туралы
істерді қарастыратын.
Параталассит — саудагерлер мен кеме иелеріне қатысты сот функцияларын
атқаратын қаржылық ведомство шенеунігі.
Сенаторлар — ірі жер иеленушілер.
Болгарияның мемлекеті және құқығы
Ұлы логофет — болгар патшасының бірінші министрі. Дука — облыс басшысы.
Отроктар — басыбайлы шаруалардың төменгі санаты. Париктар — феодалдарға
жеке тэуелді шаруалар (жағдайы бойынша басыбайлы шаруаларға ұқсас болып
келді). Протовестиарий — қаржы министрі.
Протостратор — Болгар патшалығының жоғарғы эскери шендерінің бірі.
Технатарийлер — қолөнершілер.
Сербияның мемлекеті және құқығы
Властелдер — ірі рулық-тайпалық ақсүйектер.
Властеличтер — властелдердің вассалдары.
Влахтар — таулықтар, халықтың мал шаруашылығымен айналысатын бөлігі.
Жупа — бірнеше тайпалардың бірлестігі, оның басшысы жупан деп аталатын.
Задруга — үлкен патриархалдық отбасы.
Меропхалар — басыбайлы шаруалар.
Отроктар — үй шаруашылығында пайдаланылатын басы-байлы шаруалар.
Польшаның мемлекеті және құқығы
Воеводство — экімшілік-аумақтық бірлік.
Коморник — патша сарайын қамтамасыз ету үшін жауап беретін лауазымды
тұлға.
Каштеляндар — округтарды басқарған лауазымды тұлғалар.
Можновладец-нобилдер — ірі феодалдар.
Маршалек — патша мен оның жанындағылардың қауіп-сіздігін қамтамасыз
ететін лауазымды тұлға.
Подскарбий — мемлекеттің қаржыларын басқаратын лау-азымды тұлға.
Скарбник — эскерді қамтамасыз ету жэне тиын шығару үшін жауап беретін
лауазымды тұлға.
Смердтар (Кметтар) — еркін шаруалар — қауым мүшелері, кейін феодалдық-
тэуелді шаруаларға айналды.
Шляхта — орта жэне ұсақ дворяндар (бұрын — рыцарьлар сословиесі).
Чехияның мемлекеті және құқығы
Владыкалар — қызмет етуші сословиеден шыққан феодал-
дар.
Владырь — княздық иеліктерін басқарушы. Гость — салық төлей алмағаны үшін
тэуелділерге айналған еркін шаруалар.
Дедина — жер учаскесі.
Дедич — мұрагерлік бойынша берілетін дединаны иеленген жеке басы тэуелді
шаруа.
Жупа — экімшілік-аумақтық бірлік.
Жупан — князь өкілдері..
Коморник — жоғарғы қазынаны басқарушы.
Каштелян — қала мен облысқа басшылық жасаған князь өкілі.
Ловчий — князь аңшылығын басқарушы. Сарайлық жупан — князь сарайын
басқарушы. Пандар — ірі жер иеленушілер. Рада — Кеңес, князьдың жанындағы
кеңесуші орган.
Араб халифаты
Әдет — эдет құқығы.
Бэдэуиндер — мал асыраушы көшпенділер. Вакуф (вакф) — діни ұйымдардың
жерлері. Диун — ведомство. Имамат — халифтің діни билігі. Икта — жерді
эскери қызметі үшін шартты иелену. Иджтихад — соттың шешім шығарудағы
өзінің еркін қа-лауы.
Иджма — мұсылман құқығының басқа қайнар көздерімен реттелмеген мэселелер
бойынша беделді ислам заңгерлері шы-ғарған шешімдер.
Құран — діни-моральдық сипаттағы ережелерден тұратын мұсалмандардың
қасиетті кітабы.
Мүлік — жеке меншік құқығы негізіндегі мұсылмандардың жер иеліктері.
Сеид — тайпалық көсем.
Сүннет — Мұххамед пайғамбардың өмірі мен жүріс-тұрысы туралы хадистер
жинағы.
Фетва — қоғамдық өмірдің жекелеген мэселелеріне байланысты мемлекеттік
билік шешімі бойынша жоғарғы бе-делді діни қызметкерлердің жазбаша
қорытындысы.
Хиджаз — Мұхаммед пайғамбар өмір сүрген, ерекше құ-қықтық режимдегі
жерлер.
Шейх — тайпа басшысы.
Шариғат — мұсылмандардың діни-құқықтық жүйесі. Әмірлік — халифтің
мемлекеттік билігі. Ортағасырлық кезеңдегі Үндістанның мемлекеті және
құқығы
Үнділік князьдықтар
Вишая — округ.
Деша (бухти) — провинция.
Махараджа — басты князьдар.
Монтри-паришад — махараджаның кеңесшілері.
Дели сұлтандығы
Вакуф (вакф) — Дели сұлтандығындағы діни ұйымдарға ти-есілі меншік.
Заминдарлар — мұсылмандарға бағынған үндістік феодал-
дар.
Икта — Дели сұлтандығындағы феодалдық жер иеленуші-лер — иктадарлардың
жерлері.
Мүлік — Дели сұлтандығындағы феодал ақсүйектердің меншігі..
Паргана — Дели сұлтандығындағы экімшілік-аумақтық бірлік (аудан).
Упарика — патшаның өкілі.
Халиса — Дели сұлтандығындағы мемлекеттік жерлер. Шика — Дели
сұлтандығындағы экімшілік-аумақтық бірлік (облыс).
Ұлы Моғолдар Империясы
Гомашт — салық жинаумен айналысатын шенеунік. Джагира — Ұлы Моғолдар
Империясында шартты түрдегі феодалға тиесілі эскери жалақы. Котвал — қала
басшысы.
Мир-Бакши — эскери ведомствоның басшысы.
Мирсаман — шеберханалар мен қоймаларды қарайтын ла-уазымды тұлға.
Падишах — мемлекет басшысының титулы.
Садр-уссудар — діни жэне сот басқармасының басшысы.
Суюргаль — Ұлы Моғолдар Империясындағы жеке мен-шіктегі жерлер.
Фоуджи-дар — эскери қолбасшы, ол облыста хакімнен тэуелсіз
тағайындалатын.
Халиса — мемлекет жерлері.
Хаким — падишахтың өкілі, облыс басшысы.
Ортағасырлық Қытайдың мемлекеті мен құқығы
Богдыхан — маньчжурлық Цин династиясы император-ларының титулы.
Цзайсян — императордың көмекшісі.
Ортағасырлық Жапонияның мемлекеті мен құқығы
Бушидо (бусидо) — самурайлардың абырой кодексі, жүріс-тұрыс ережелері мен
өмір салтын көрсетті, самурайлардың қылықтарына, эрекеттеріне өлшем болып
табылды.
Синтоизм — Жапонияның мемлекеттік діні, ата-бабаларға жэне табиғат
күштеріне табыну.
Сёгун — император эскерінің бас қолбасшысы.
Самурайлар — эскери-дворяндық сословие.
Жаңа дәуірдегі мемлекет және құқықтың тарихы (бур-жуазиялық мемлекет және
құқық)
Жаңа дәуірдегі Ұлыбритания
Виги — өнеркэсіптік буржуазияның мүдделерін білдірген саяси партия, кейін
либералдық партияға айналды.
Гомрул (автономия) — кейін заң жобасында көрініс тапқан Ирландияның
автономиясы туралы идея.
Индепенденттік — пуританизмның радикалдық қанаты, орта буржуазия мен
джентридің мүдделерін білдірді..
Контрасигнатура — патша жарлығына сәйкес министр қол қойғаннан кейін ғана
заңды күшіне енетінін білдіретін ереже.
Протестантизм — хритсиан дінінің басты үш бағытта-рының бірі, ол
Реформация дәуірінде 16 ғ. бірінші жартысында пайда болды (16 ғ. Еуропадағы
католик дініне қарсы қозғалыс).
Петиция — патша билігіне белгілі бір талаптарды қоя отырып, өтініш
түрінде жазылатын құжат.
Пуританизм — Англиядағы антиабсолютистік сипатты иеленген кальвинистік
қозғалыс.
Пресвитерианство — ірі буржуазия мен жер иеленуші ақсүйектердің
мүдделерін білдірді, конституциялық монархия-ны жақтады.
Тори — помещиктер мен қаржылық буржуазияның мүд-делерін білдірген саяси
партия, кейін консервативтік партияға айналды.
Жаңа дәуірдегі Германия
Бундесрат — одақтық кеңес, герман мемлекеттерінің өкіл-дік органы.
Ландтаг — герман мемлекеттерінің заңшығарушы орган-дары.
Рейхстаг — германдық империялық парламенттің төменгі палатасы.
Жаңа дәуірдегі Франция
Жирондистер — провинциялық сауда-өнеркәсіптік буржу-азияның мүдделерін
білдірген саяси қозғалыс (оның көптеген басшылары Жирондэ провинциясының
депутаттары болып табылды).
Фельяндар (фейяндар) — конституциялық-монархиялық буржуазия мен
либералдық дворяндардың мүдделерін білдір-ген саяси қозғалыс.
Якобиндер — ұсақ, жартылай орта буржуазияның, қолөнер-шілердің,
шаруалардың мүдделерін білдірген саяси қозғалыс
(Қасиетті Якоба монастырының кітапханасының атауымен, бұл жерде олардың
жиналысы өтетін).
Жаңа дәуірдегі Қытай
Синьхай революциясы — ескі қытайлық Синь Хай күнтіз-бесіндегі жыл — 1911
ж. бойынша.
Тяньван — тайпин мемлекетінің басшысының титулы.
Жаңа дәуірдегі Жапония
Мэйдзи революциясы — жапон тарихында Мэйдзи Рес-таврациясы деген атқа ие
(Мэйдзи — император Муцухитоның билік ету кезеңі).
Латын Америкасының мемлекеті және құқығының тарихы
Асьенда — жеке жер иелену нысаны, асьендаларда баты-рақтардың еңбегі
қолданылатын.
Каудильо — әскери диктатор.
Креолдар — ақ (испан) колонистерінің ұрпақтары.
Метистер — ақ (испан) колонистер мен үндістердің аралас некесінен туған
ұрпақтар.
Пеон — басыбайлы шаруа.
Пеонаж — басыбайлы тәуелділік жүйесі.
Жаңа дәуірдегі құқықтың негізгі сипаттары Ұлыбританияның құқығы
Сот прецеденті — қазіргі кездегі ұқсас сот шешімі (әрекеті) үшін үлгі
болып табылатын бұрынғы сот шешімі немесе әре-кеті.
Траст (трэст) — сенімгерлік меншік институты, бір тұлға (сенімгерлік
меншік иесі) оған үшінші тұлғаның (бенефциант) пайдасына екінші тұлға
(құрылтайшы) берген мүлікке билік ететін және басқаратын меншік нысаны.
Мүлікті пайдалану-дың мақсаттары мен табыстарын құрылтайшы анықтайтын.
Жариялық құқық — билік және басқару органдарының ұйымдастырылуының және
қызмет етуінің тәртібін анықтайды және бүкіл қоғам мен мемлекетті әртүрлі
қолсұғушылықтардан қорғауды қамтамасыз етеді.
Жеке құқық — жеке тұлғалардың (заңды тұлғалардың) мүд-делерін мемлекет
пен басқа тұлғалардың тарапынан қол сұғу-дан қорғауды қамтамасыз етеді.
Германияның құқығы
Кодекстің (ереженің) құрылымының пандекттік жүйесі — бұл жағдайда осы
сала үшін ортақ институттардың нормалары жалпы бөлімде көрініс табады.
Каучуктық параграфтар — кеңейтілген түсіндіруді көз-дейтін параграфтар
Қазіргі замандағы мемлекет және құқықтың тарихы
Қазіргі замандағы Жапония
Дзайбацу — ірі өнеркәсіптік концерндер. Қазіргі замандағы Италия
Дуче — көсем, диктатор.
Подеста — фашистік партияның өкілі болып табылатын жергілікті әкімшілік
старостасы.
Фашизм — аса реакциялық саяси қозғалыс, ал билік нысаны бойынша — сыртқы
саясаттағы жаулап алушылық стратегияны ұстанған ашық террористік әскери-
полициялық диктатура.
Қазіргі замандағы Германия
Рейхсрат (империялық кеңес) — герман мемлекеттерінің өкілдік органы.
Фюрер — халық (ұлт) көсемі.
Жаңа бағыт — мемлекетті экономикаға араластыру ар-қылы экономиканы
тұрақтандыруға және елді тоқыраудан шығаруға бағытталған президент Ф.Д.
Рузвельт ұсынған бағ-дарлама.
Қазіргі замандағы Қытай
Гоминьдан — Сунь Ятсен ұйымдастырған ұлттық партия.
Мәдени революция — партиялық және мемлекеттік органдарда тазалау
жүргізумен сипатталған, өздерінің саяси қарсыластарына бағытталған Мао
Цзедун үкіметі жүзеге асыр-ған кампания.
Бірінші бөлім
ҚҰЛИЕЛЕНУШІЛІК МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҢ ТАРИХЫ
1. Ежелгі Египеттің мемлекеті және құқығы
Египетте мемлекеттің пайда болуы шамамен б.э.д. V мың-жылдықта рулық
құрылымның ыдырауы, ру ақсүйектерінің бөлініп шығуы (көсемдер, ақсақалдар)
және құлдықтың пайда болуы нәтижесінде жүзеге аса бастады. Б.э.д. V
мыңжылдықта Египетте бірнеше құрылымдар — номдар пайда болды, олар IV
мыңжылдықта екі патшалыққа — жоғарғы Египетке және Төменгі Египетке
бірікті, ал содан кейін, IV мыңжылдықтың соңында бір орталықтанған мемлекет
құрылды. Бұл таптық бөліністің дамуымен және орталықтанған басшылықтың қа-
жеттігімен байланысты болды.
Ежелгі Египеттің мемлекет және құқығының тарихының кезеңдері:
кезең — Ерте патшалық (б.э.д. 3110 — 2880 ж.ж.), Жоғар-ғы және Төменгі
Египеттің бірігуінің нәтижесінде пайда болды. Оған тән сипат болып елдің
біртұтас мемлекетке айналуы табылды.
кезең — Ежелгі немесе Ескі патшалық (б.э.д. 2880 — 2550 ж. ж.). басты
ерекшелігі: Египеттің алғашқы, айқын көрініс тап-қан орталықтануы жүзеге
асты.
Бұл пирамидаларды салу уақыты.
1 ауыспалы кезең. (б.э.д. 2160 — 2134 ж.ж.). Египет бірнеше өзара қас
номдар мен ұсақ мемлекеттерге бөлінді. Бұл кезеңнің соңында, Фива қаласының
билеушілерінің жеңісі нәтижесінде Египеттің бірігуі жүзеге асты.
3 кезең — Орта патшалық (б.э.д. 2050 — 1700 ж.ж.). Еги-петтің әрі қарай
бірігуі жүзеге асады.
2 ауыспалы кезең — (б.э.д. 1700 — 1530 ж.ж.). Мемлекет қайтадан ұсақ
мемлекеттерге бөлінді, ал оның басым көпшілік бөлігін гиксостар тайпасы
жаулап алды.
4 кезең — Жаңа патшалық (б.э.д. 2575 — 1087 ж.ж.). Ерек-ше белгісі
болып Египеттің ХҮІІІ династия перғауындарының билігі астына бірігуі
табылады. (барлығы отыз перғауын). Египет ірі империяға айналады.
Бұл кезеңнің соңында Египет мемлекеті құлдырай бастайды. Оны парсылар,
одан кейін Александр Македонскийдің әскер-лері жаулап алады, ал б.э.д. 30
жылы Египет Рим империя-сының провинциясына айналады.
Қоғамдық құрылым
Египеттік қоғамның жоғарғы тобын абыздар, шене-уніктер мен әскери
ақсүйектер құраған. Абыздар Египеттегі әр-түрлі діндердің санына қарай
таптарға бөлінген. Әрбір топтың басында жоғарғы абыз тұрған.
Египеттік қоғамның артықшылықты тобына рулық — тайпалық ақсүйектердің
ұрпақтарынан құралған египеттік аристократия мен мемлекеттің жоғары әскери
және азаматтық шенеуніктері жатқан.
Ерекше орынды хатшылар иеленген, олардан жоғарғы шенеуніктер шыққан.
Еркін шаруалар — олардың кейбіреулері мемлекеттік жерде өмір сүрді, өз
жерлері болды және сол үшін рента-салық төлеген; кейбіреулері шенеуніктің
немесе әскери тұлғаның жерінде жұмыс істеп, күндізгі тамақтарын ішіп, өте
ауыр жұ-мыстарды орындаған.
Қолөнершілер — мемлекеттік қазбаларда жұмыс істеген. Ерекше басқарушылардың
бақылауындағы 10 адамнан тұратын топтарға біріккен.
Қоғамдық баспалдақтың төменгі буынын құлдар құраған. Құлдықтың негізгі
қайнар көздерін әскерге тұтқындық пен борышкерлік қарыздың нәтижесіндегі
құлдық табылған.
Мемлекеттік құрылым. Египеттегі мемлекет деспотия нысанында болған, мұнда
биліктің барлығы тек бір адамға — патша-перғауынға тиесілі болатын.
Перғауындардың барлығы бір рудан тарайтын және бір-бірін тақты
мұрагерлікпен ием-дену тәртібі нәтижесінде ауыстыратын. Египеттегі деспотия-
ның ерекше белгісі болып мемлекет басшысы — патша-перғауынның діни культы
табылатын.
Лауазымды түлгалар:
перғауынан кейін басты лауазымды тұлға болып уәзір, патшаның жақын
көмекшісі табылды, оның өкілеттіктер ауқы-мы өте кең болған: мемлекетті
басқарған, сотта басқарушы болған, жоғарғы сот органы болып табылатын ондық
кеңесті басқарған, шаруашылықты басқаруға қатысқан, әскери күштер-дің
басында тұрған, нотариустың міндеттерін орындаған;
келесі лауазымды тұлға — мөрді сақтаушы немесе бас қа-зынашы — табиғи
сыйлықтар сақталатын мемлекеттік қойма-ларды меңгерген;
барлық патшалық жұмыстардың басшысы — еркін ха-лыққа жүктелген міндеттердің
орындалуын бақылаушы және сәулетшінің лауазымын орындаған.
Жергілікті басқару. Египеттің бүкіл аумағы номдарға бөлінген, олардың
басында перғауынға тәуелді лауазымды тұлғалар — номархтар басқарған. Номарх
жоғарғы сот және әкімшілік билікті иеленген. Әкімшілік өкілеттіктерді,
сонымен қатар, шіркеулер де иеленген. Жергілікті жерлерде басқарудың
төменгі органдары болып ауылдық общиналар табылған.
Әскер. Алғашқыда тұрақты әскер перғауынның жеке кү-зетімен жэне мемлекет
ішіндегі көтерілістерді басуға міндетті топтармен ғана шектелген. Соғыс
болған жағдайда рекруттың жүйе бойынша жинақталған эскер жиналатын. Жаңа
патша-лықта жалданбалы эскер жүйесі кеңінен дамыған.
Сот өндірісі. Ежелгі Египеттегі сот өндірісі алқалы түрде жүзеге
асырылатын. Жаңа патшалық кезеңінде 30 судьядан құралған орталық соткенбет
құрылған болатын. Жергілікті жерлерде округтер мен жекеленген қалалардың
кенбеттері ен-гізілген.
Ежелгі Египеттегі сот экімшіліктен бөлінбегендіктен, лау-азымды тұлғалар
мен номархтар бір мезетте жоғарғы судьялар болып табылатын. Жоғарғы сот
инстанциясы перғауын бола-тын.
Құқықтың негізгі сипаттары. Ежелгі Египеттің құқығы белгілі бір дэрежеде
алғашқы қауымдық құрылымның қалдық-тарын сақтап қалған болатын, сол себепті
де құқықтың негізгі қайнар көзі болып эдет-ғұрып табылатын. Алғашқы жазбаша
заңдарды жазу б. э. д. 3000 жылы жүзеге аса бастаған.
Менес перғауын дін мэселелері бойынша қылмыстық заңна-маны құрастырса,
Бокхорис перғауын қаржы мен сауда сала-сындағы кодексті қабылдаған, ал
Амасис пайғамбар жергілікті экімшілікті заңнамалық түрде реттеуді жүзеге
асырған.
Отбасы-некелік заңнаманың ерекшелігі болып матриархат-тың қалдықтарының
сақталуы табылады. Әйелдер еркектермен тең құқықтарды иеленген. Неке шарт
ретінде жүзеге асты, мұн-да эйелдер өз атынан қатысатын.
Қылмыстық құқықта аса ауыр қылмыстар ретінде перғауын-ның билігіне қол
сұғу мен мемлекеттік төңкеріс жасау табы-латын.
Жазалар айрықша қатаңдықпен ерекшеленген. Өлім жазасы екі нысанда
қолданылатын: жай түрі басты шабу жэне дарға асу, ерекше түрі — отқа өртеу,
ағашқа керу жэне тірідей көму. Сонымен қатар, талион түріндегі жазалар да
қолданған: бірінші түрі — кінэлінің қылмыс жасаған мүшесіне зақым
келтірілетін, екінші түрі — кінэлінің жэбірленушіге зиян келтіруі өзіне
қатысты жасалатын.
Ежелгі вавилондық мемлекет Тигр мен Ефрат өзендерінің аралығындағы жердің
оңтүстік бөлігінде пайда болған: бұл жердің ежелгі халқы болып шумерлер
табылған, ал оңтүстік бөлігінде аккадтар өмір сүрген.
Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың басында қоғамның таптарға бө-лінуі жэне мүліктік
теңсіздіктің пайда болуы нэтижесінде қа-ла-мемлекет нысанындағы алғашқы
40 мемлекет пайда бол-ған, олардың эрқайсысында 40-50 мың адамдай өмір
сүрген. Бұлар ежелгі шумерлік мемлекеттер болып табылатын, олар-дың
ішіндегі ең эйгілілері — Эриду, Ур, Ларса, Лагаш, Киши жэне Умма. Бұл
мемлекеттердің пайда болуының негізгі факторы болып көршілес
қауымдастықтардың бірлескен күштерін қажет ететін ирригациялық жэне
мелиоративтік жұмыстарды ұйымдастыру қажеттігі табылды.
Ежелгі шумерлік қоғамдағы билеуші топ мемлекеттердің билеушілерінен,
олардың отбасыларының мүшелерінен, ру-лық-тайпалық жэне шіркеулік
ақсүйектерден, сонымен қатар, патшалық жэне шіркеулік шаруашылықты
басқарушы тұлға-лардан құралған. Халықтың қаналушы тобына құлдар мен тэу-
елді тұлғалар жатқан. Қоғамның жоғарғы тобы мен тэуелді тұлғалардың
арасында халықтың негізгі бөлігі — аумақтық қауымдастықтармен өмір сүрген
еркін шаруалар болған.
Басқару нысаны бойынша ежелгішумерлік мемлекеттер рулық-тайпалық
ұйымдастықтың қалдықтарын сақтап қалған аристократиялық мемлекеттер болған.
Әрбір қала — мем-лекеттің басында барлық еркін шаруалардың жиналысымен не
ақсақалдар кеңесімен сайланған билеуші — энси болған. Билеушінің билігі
халық жиналысымен не ақсақалдар кеңе-сімен шектелген; бұл органдар
билеушілердің қызметіне ба-қылау жүргізген, сонымен қатар сот функцияларын
жүзеге асырып, қауымдық мүлікті басқарған.
Алайда, көптеген мемлекеттер тұрақты түрде билік үшін өзара соғыстарды
жүргізген. Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың басында соңында жаңа орталық — аккадтық
қала Вавилонның үстемдігі басталады. Б.э.д. ІІ мыңжылдықтың басында Вавилон
аморей тайпаларының басып кіруімен құрылған жаңа мемлекеттің
астанасына айналады. Вавилон Аккад пен Шумерді жаулап алады, нэтижесінде
ірі қуатты Ежелгівавилондық мемлекет пайда болды.
Вавилонның мемлекеті мен құқығы тарихының кезеңдері:
кезең — бұл ежелгі вавилондық мемлекеттің ерекше гүл-денген кезі, бұл кезде
Халемурапи патша билік құрады (б.э.д. 1792-1750 ж.ж.), бұл мемлекет таулық
тайпа-касситтермен жауланған болатын.
кезең — б.э.д. ХҮІІ ғасырдың соңына келеді, бұл кезде Вавилонның жаңа,
бірақ уақытша өрлеуі орын алады (Жаңа-вавилондық патшалық). Б.э.д. 539 ж.
бұл мемлекетті парсылар жаулап алады.
Қоғамдық құрылым. Елдің негізгі халқын еркін адамдар мен құлдар құраған.
Еркін адамдар, өз кезегінде, екі сословиеге бөлінген: авииум (тура мағынасы
күйеу, адам) жэне муш-кенум (тура мағынасы табынушы). Бұлардың екеуі
де бай да, кедей де болуы мүмкін еді, кейбіреулерінде құлдары да болатын,
алайда қауымдағы жерді иеленуі оларды толыққұқылы қылатын.
Қоғамның қаналушы табына құлдар жататын, олар мемле-кеттік (патшалық),
ұжымдық (шіркеулік) жэне жеке меншікте де болатын. Олар өз иесінің мүлкінің
құрамына енетін, яғни, оларды сатуға, мұрагерлікке беруге болатын.
Мемлекеттік құрылым. Мемлекеттік құрылым нысаны бой-ынша Ежелгівавилондық
мемлекет қатысты түрде орталық-танған мемлекет, оны басқару нысаны бойынша
— шығыстық диспотия болып табылатын.
Жоғарғы билік патшаға тиесілі болатын патшалық биліктің материалдық
негізін шіркеулердің жерлері мен патша ша-руашылығы құрайтын. Сонымен
қатар, патша ирригациялық шаруашылық пен ирригациялық жұмыстарға жоғарғы
басшы-лықты жүзеге асыратын.
Мемлекеттік істерді басқару патшалық билікпен тағайын-далатын жэне оның
алдында жауап беретін күрделі орталық-танған шенеуніктік-бюрократиялық
аппарат арқылы жүзеге асатын. Әкімшілік биліктің орталығы — патша сарайы
мен шенеуніктер, олар сарай шаруашылығына басшылық жасап, мемлекеттің
жоғарғы лауазымды тұлғалары болып табылады.
Су шаруашылығын өзендерді басқарушы басқарды. Оған қадағалаушылар,
қараушылар, бақылаушылар, қоймашылар жэне есепшілер бағынды.
Жергілікті басқару. Бүкіл мемлекет облыстарға бөлінді, олардың басында
патшаның сенімді адамдары тұрды. Олардың ішінде ең басты екеуі болды:
солтүстікте Сиппар қаласында жэне оңтүстікте Ларс қаласында. Бұлардың
қызметтеріне бақы-лау жүргізу үшін жергілікті жерлерге көптеген
өкілеттіктерді иеленген патшаның шабармандары жіберіліп отырды.
Қауымдық басқарудың органы болып қауымдық кеңес табылды, алайда, оның
басшысы — рабианумды патша та-ғайындайтын болған.
Сот жүйесі. Патша мен патша шенеуніктері экімшілік жэне сот істеріне де
басшылық жасайтын болған.
Жоғарғы судья ретінде патша танылған, ол азаматтық жэне қылмыстық істерді
қарауда жоғарғы инстанция болып табы-латын. Жергілікті жерлерде сот
функциялары патша өкілі мен рабианумның қолында болған. Ірі қалаларда сот
функцияларын арнайы патша судьялары жүзеге асырған.
Әскер. Қарулы күштердің негізгі түрі болып еркін шару-алардың жиналған
эскері табылған, олар соғысқа өз қару-жа-рақтарымен қатысқан. Соғыс біткен
соң мұндай эскер тараты-латын болған.
Құқықтың негізгі сипаттары. Ежелгівавилондық құқықтың маңызды ескерткіші
болып Хаммурапи патшаның заңдары табылған. Заңдардың мэтіні базальт
қабырғада ойып жазылған, оның жоғарғы жағында тізесі бүгілген Хаммурапиға
бұл заңдардың мэтінін ұсынушы күн құдайы Шамаштың бейнесі бейнеленген, бұл
патша заңдарының құдайлық бастамасын білдірген. Хаммурапи заңдарын алғашқы
аудармашы француз ғалымы В.Шейл барлық жинақты 282 бапқа бөлген: 1— 15
баптарда іс жүргізушілік сипаттағы ережелер көрініс тапқан; 6
126 баптар мүліктік қатынастарды реттеуге арналған; 127 — 195 баптар
атбасылық жэне мұрагерлік құқыққа арналған; 196
214 баптар тұлғаны қорғауды көздейді; 215 — 282 баптар жалға алу шарттарын
реттейді.
Хаммурапи заңдарының басым көпшілік баптары мүліктік қатынастарды
реттеуге арналған. Меншік обьектісі ретінде жер, мал, еңбек құралдары,
құлдар жэне басқа да мүлік таныл-ған. Бөтен мүліккке зиян келтіру міндетті
түрде зияндарды өтеуді көздеген.
Міндеттемелік құқыққа шарттардың келесі түрлері тэн болған:
заем шарты, бұл шарт тек қарызды қайтаруды ғана емес, сонымен қатар,
пайыздарды төлеуді білдірген;
сату-сатып алу шарты, бұл шартты бекіту кезінде шарт-тың барлық жағдайлары
көрініс тапқан балшық таблетка түрін-дегі жазбаша шарт жасалған;
сақтау шарты, бұл шартқа сэйкес, сақтауға берілген мү-лікті сақтаушы мүлік
жоғалған жағдайда оны иесіне екі есе мөлшерде қайтарып беруге міндетті
болған;
жерді жалға алу шарты — жалға алушы жалға алған жері үшін алдын-ала
белгіленген мөлшердегі ақыны немесе болашақта алынатын астықтың бір
мөлшерін беруге міндет-тенеді;
жеке жалға алу шарты негізінен ерекше дағдылар мен қабілеттері бар
жұмысшыларға қатысты болған.
Неке жэне мұрагерлік құқыққа заңдар жинағының 70-тен астам бабы арналған.
Отбасы өз отағасы арқылы қауыммен жэне мемлекетпен байланысқа түсетін аса
маңызды элеуметтік құрылым ретінде танылған. Отбасы иесінің билігі отбасы
мүшелерінің жұмыс күшін басқарушының билігі ретінде көрініс тапқан.
Хаммурапи патшаның заңдарында қылмыс пен жаза сияқты түсініктердің нақты
анықтамасы болмаған. Жинақта патша билігіне қарсы қылмыс жасаушы тұлғалар
туралы айтылған баптар жоқ, керісінше, мұнда жеке меншікке қарсы қылмыстар
мен адамның өміріне жэне денсаулығына нұқсан келтіруші эрекеттер туралы
баптар көп. Жэне жаза мүліктік жағдайға қарай тағайындалған. Өлім жазасы 30-
дан астам жағдайда қолданылған. Сот процесі Хаммурапи заңдары бойынша жеке
сипатта болған, яғни, барлық істер мемлекеттің емес, жеке тұлғалардың ынта
білдіруі арқылы қозғалған. Процесте та-раптар өз істеріне өздері жүргізетін
болған. Сот шешімі жазба-ша түрде, арнайы балшықтан жасалған таблеткада,
мөрмен бекітіле отырып шығарылған жэне ол өзгертуге жатпайтын.
Алғашқы мемлекеттік құрылымдар Үндістанда Үндістан түбегінің солтүстік
бөлігінде, Үнді жэне Ганг өзендерінің аймағында пайда болып, ауыл
шаруашылығы мен қолөнердің дамуының жоғары деңгейімен ерекшеленген. Б.э.д.
ІІ мың жылдықтың ортасында Үндістанның аумағына арийлер көш-пенді тайпалары
жаулап кірді, олар біртіндеп бүкіл аумақты жаулап алды да,
ежелгіүндістандық өркениетті құртты. Жаулап кірген арийлерде рулық құрылым
сақталған болатын, оның негізгі буыны болып қандық туыстыққа негізделген
рулық одақ
ғана табылатын, кейін оның орнына ауылдық қауымдастық
вишас келді, бұған жергілікті халық та енетін болған.
Жер өңдеудің одан эрі дамуы мен қолөнердің оқшаулануы қауымдастықтардағы
еңбек бөлінісіне алып келді, ал бұл, өз кезегінде, жеке меншіктің пайда
болуына жэне қоғамның таптарға бөлінуіне негіз болды. Осылай мемлекет пайда
болды.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті жэне құқығы тарихының кезеңдері:
1 кезең — алғашқы қауымдық құрылымның ыдырауы жэне кұлиеленуші
мемлекеттердің пайда болуы (б.э.д. ІІ мың-жылдықтың екінші жартысы);
кезең — Үнді мен Ганг аймақтарында құлиеленуші мемлекеттердің құрылуы
(б.э.д. ІІ мыңжылдық — б.э.д. ІҮ);
кезең — Маурийлердің орталықтанған мемлекетінің құрылуы жэне гүлденуі
(б.э.д. ІҮ — ІІ ғ.ғ.)
4 кезең — үнділік құлиеленушілік қоғамның шиеленісі жэне шаруашылықтың
феодалдық жүйесінің бекітілуі (б.э.д. ІІ ғ.)
Қоғамдық құрылым. Ежелгі Үндістандағы қоғамдық құры-лымның өзіндік сипаты
варналар (касталар) жүйесінің болу-ымен анықталды, олар өзінің құқықтық
жағдайы бойынша тең емес тұйық элеуметтік топтар ретінде қалыптасты.
Қоғамның таптарға бөлінуінен кейін қауым төрт варнаға бөлінді: брахмандар
варнасы (абыздар); кшатрийлер варнасы (эскери тұлғалар); вайшийлер варнасы
(жер өңдеушілер); щудралар варнасы (қаналушы батырақтар).
Мемлекеттік құрылым. Мемлекет басында патша — раджа немесе магараджа
тұрды. Маурийлер дэуірінде маңызды орган
ретінде патшаның билігін шектеуші жэне брахмандар мен құлиеленуші
аристократтардан құралған паришад танылды.
Мемлекеттік аппаратта шенеуніктер екі топқа бөлінді — орталық жэне
жергілікті басқару шенеуніктері жоғарғы шенеуніктердің арасында мыналар
ерекше орынды иеленді: пурохита — патшаның басты кеңесшісі жэне абызы;
сенапати — эскер қолбасшысы; ахармадьякша — сот істері бойынша жоғарғы
шенеунік. Басқарудың орталық аппараты үш мекемеге бөлінеді: эскери,
қаржылық жэне көпшілік істер бойынша.
Жергілікті басқару. Маурийлер мемлекетінде мыналар ерекше бөлінді:
патшаның басқаруы мен бақылауындағы об-лыстар мен белгілі бір автономияға
ие жерлер (провинциялар), провинциялар, өз кезегінде, округтерге, округтер
аудандарға бөлінген. Ең төменгі аумақтық бірлік қауым — ғана болған.
Әскер. Маурийлер дэуірінде эскерді алты алқаға бөлген 30 мүшеден құралған
эскери кеңес басқарған. Олар үнділік эскердің төрт түріне жетекшілік
жасаған: жаяу эскерге, атты эскерге, пілдер мен арбалы эскерге, эскери флот
пен көліктік эскерге.
Құқықтың негізгі сипаттары. Ежелгі Үндістанның құқығы дінмен, діни
моральмен тығыз байланысты болған. Құқықтың негізгі қайнар көзі ретінде
Ведалар — діни кітаптар мен дхармашастралар — діни-құқықтың, ережелердің
жиынтығы саналған, олардың ішінде аса маңызды болып Манудың дхар-
машастралары табылған. Ману заңдары 12 тарау мен қоссөздер (шлок) түрінде
жазылған 2685-баптан құралған. Құқықтық материал ІҮ, ҮІІ, ҮІІІ жэне Х
тарауларда мейлінше толық кө-рініс тапқан.
Ежелгі Үндістанда жеке меншік ерекше дамыған, оның объектілері ретінде
құлдар, мал, астық жэне үй жабдықтары саналған. Ал жерге деген жеке меншік
аса дамымаған. Х — тарауда мүлікті иемденудің жеті заңды тэсілдері аталып
өткен: мұрагерлік, сыйға алу немесе тауып алу, жаулап алу, сауда-герлік,
жұмыс орындау, қайырымдылықты қабылдау.
Міндеттемелік құқыққа (Ману заңдары бойынша) келесі шарт түрлері тэн
болған: сату-сатып алу, заем, сыйға беру, тасымалдау, сақтау.
Отбасы құқығында касталық қағида негізге алынған: аралас некелерге тыйым
салынған немесе олар шектелетін болған, шудра мен брахманның некесінен
туған бала чандал деп танылған, олардан қоғам бет бұрған.
Мұрагерлік құқықта экенің мүлкін мұраға алудың екі тэсілі аталған: не ол
ұлдардың арасында теңдей бөлінген, не оны үлкен ұлы толығымен иемденіп,
қалғандары сол ұлдың жа-нында өмір сүрген. Қыздар мұраға ие болмаған, бірақ
оларға жасау берілетін.
Ману заңдарында қылмыстық-құқықтық нормалар жалпы тыйымдардың ішінен
бөліп қарастырылмаған. Сонымен қатар заңдарда патшаға немесе мемлекеттік
билікке қарсы бағыт-талған эрекеттерді жазалайтын баптар болмаған. Ал жеке
меншікке, жеке тұлғаға нұқсан келтірушілік пен отбасылық ережелерге қарсы
бағытталған эрекеттер өте қатаң жазаланған. Мұндай жағдайда касталық
ерекшеліктерге ерекше мэн берілген. Жасалған қылмыстар үшін негізгі
жазалардың қатарынан өлім жазасы, тілді кесу, қолды, аяқты кесу, таңба
салу, құлдыққа салу орын алған.
Сот процесі. Ежелгі Үндістанның сот өндірісіндегі қыл-мыстық жэне
азаматтық іс жүргізудің арасы ажыратылмаған. Сот істері мүдделі тұлғалардың
ынтасы бойынша қозғалған. Сотта істі қарау жарыспалылық сипатына ие болған.
Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтағы Қытайдың ежелгі тұрғындары Хуанхэ өзенінің орта
жэне төменгі ағыс тұстарын, Бохай шығанағының жанындағы жазықтықты, жэне
Қытайдың басқа аумақтарының кең жазықтарын мекендеген. Бұл аумақтарда өмір
сүрген тайпалар түрліше аталған: солтүстікте — ли, шығыста — и, батыста
— цзян немесе жун, оңтүстікте
— мань. Ежелгі халықтар тайпаларға біріккен рулық қауым-дармен өмір
сүрген жэне ортақ шаруашылықты жүргізген.
Б. э. д. ІІІ мыңжылдықтың соңында өндірістік күштердің одан эрі дамуы,
жеке меншіктің пайда болуы жэне қоғамның таптарға бөлінуі рулық құрылымның
ыдырауына жэне оның орнына мемлекеттің пайда болуына алып келді. Шамамен
б.э.д. 1600 ж. шығыс и тайпалары Солтүстік Қытайдың үлкен аумағын жаулап
алып, өз қарсыластарын жеңді де, Шан (инь) мемлекетін құрды.
Ежелгі Қытайдың мемлекеті мен құқығы тарихының ке-зеңдері:
1 кезең — Шан Инь кезеңі (б.э.д. ХҮІІІ-ХІ ғ.ғ.) — құлиеленушілік
қоғамның қалыптасуы жүзеге асады. Бұл кезеңде, сонымен қатар, екі кезең
көрініс табады: а) ерте Шан (б.э.д. ХҮІІІ — ХҮ ғ.ғ.) — таптардың пайда
болуының бас-тапқы кезеңдері ғана тэн; э) кейінгі Шан (б.э.д. ХІҮ— ХІ ғ.ғ.)
— таптық қоғам толығымен қалыптасып бітеді.
кезең — Чжау кезеңі (б.э.д. ХІ — ІІІ ғ.ғ.) — иерархиялық элеуметтік жүйе
пайда болады;
кезең — Цинь кезеңі (б.э.д. 221-201 ж.ж.) жэне Хань кезе-ңі (б.э.д. ІІІ ғ.—
б.э. ІІІ ғ.) — жаңа, феодалдық қатынастардың негізі пайда болады.
Қоғамдық құрылым. Кейінгі Шан кезінде халықтың жалпы санынан артықшылықты
топ бөлініп шығады, оның құрамына билеуші — ван жэне оның туыстары,
билеушіге жақын адамдар абыздар, шенеуніктер жэне бағынышты тайпалардың
ақсүйектері кірген. Чжоулық Қытайда бірнеше разряд — элеуметтік ранглер
пайда болды. Ранг тұрғын үй мен жердің мөлшерін, құлдардың саны мен
жалақының мөлшерін анық-таған. Цинь кезеңінде Шан янның жүргізген
өзгертулері не
гізінде ақсүйектіліктің ранглері туралы жаңа ереже енгізілді, оған сәйкес
ранглер ақсүйектік тегіне емес, билеуші алдындағы жетістіктері үшін
берілген. Барлығы 20 ранг енгізілді, ал б.э.д. ІІІ ғасырдан бастап оларды
сатып алуға рұқсат етілген. Со-нымен, жаңа ақсүйектер пайда болды:
мүліктік, әскери, қыз-меттік және саудагерлік.
Ең төменгі сатыда құлдар болған. Құлдықтың қайнар көз-дері түрліше
болған: әскери қамау, қарыздық құлдық, сый ре-тінде алу, қылмыскерлер,
шығынға ұщыраған шаруалар.
Қоғамның үстем тобы мен құлдардың арасында жер өңдеу-мен айналысатын
еркін қауым мүшелері болған.
Мемлекеттік құрылым. Құлиеленушілік Қытайда оның тарихының барлық
кезеңінде басқарудың монархиялық ныса-ны болған. Билеуші — ванның қолында
билік толығымен бол-ған. Патша билігі құдайдың билігіне теңестірілетін
Монархия мұрагерлік сипатта болған. Ежелгі Қытайда басқарудың сарай-лық
жүйесі болған, яғни, нақты анықталған құзіреті бар тұрақ-ты түрде қызмет
ететін мемлекеттік мекемелер болған жоқ, олардың орнына арнайы
тапсырмаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz