Әлемдік валюта нарығы

Жоспар:

1. ӘЛЕМДІК ВАЛЮТА НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ

2. ОСЫ ЗАМАНҒЫ ӘЛЕМДІК ВАЛЮТА НАРЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ

ӘЛЕМДІК ВАЛЮТА НАРЫҒЫ

1. Алдағы тарауда айтылып өткендей, ХХ ғасырдың 30 жылдарында әлемде сауда-экономикалық байланыстарды бұзған қаржылық дағдарыс байқалды. 1944 жылы АҚШ-та екі ірі экономис – Джон Мейнард Кейнс (Англия) пен Гарри Декстер Уайт (АҚШ) қатысқан Бреттон-Вуд конференциясы болды. Конференцияда экономист Джон Кейнс ұсынған тұжырымдама қабылданды. Бұл тұжырымдамада Орталық Еуропадағы арандатудың қарымтасын қайтаруды көздейтін әлемдік Версаль келісім-шартының қателіктерін қайталамауға баса назар аударылды. Жаңа тәртіптің ұлттық экономикалық кемсітушілікке жол бермеуі керектігін айтқан оның әріптесі АҚШ-тағы басымдылыққа ие тәсілге ұқсас нұсқаны ұсынды. Қалыптасқан жағдайда Бреттан-Вуд жүйесі әлемдік қаржылық жүйені дамытудың жаңа тәртібін құрды:
• халықаралық қаржылық-экономикалық қатынастар Халықаралық валюта қорымен бақыланады;
• халықаралық резервтер рөлін доллар және фунт стерлинг де-фактосы атқарады;
• валютаның реттеушілік бірдейлігі АҚШ долларына байланған (1%-ға ауытқуы мүмкін); доллар алтынға (алтын унциясы-35 доллар) байланған;
• ХВҚ мүшелері бірдейліктерді тек қана ХВҚ-ның келісіміне сәйкес өзгертеді;
• өтпелі кезең біткеннен кейін барлық валюталар айырбасталанатын болуы керек; осы қағидаларды сақтау үшін барлық үкімет халықаралық резервтерді сақтауға міндетті, қажет болғанда валюта нарығында интервенция жүргізеді;
• ХВҚ мүшелері алтын және валюта түрінде жарна төлейді. Осы кезде бірінші транш (1/4) негізгі валютамен алтынға, қалғаны ұлттық валютада жасалады.
Валютаның айырбастау бағамы үш жақты арбитраж арқылы бекітеді. Яғни, егер долларға қатысты франк бағамы 10 франк = 20 доллар, ал фунт яғни долларға қатысты 50 фунт = 20 доллар құраса, онда фунт пен франк арасындағы айырбас бағамының үш жақты арбитражы былай анықталады.

Бүгінгі таңда халықаралық есеп айырысуда валюталық клиринг, яғни халықаралық келісімге сәйкес өзара талаптар шегерімі негізінде елдер арасындағы есеп айырысу дамуда.
Соғыстан кейінгі кезде АҚШ-та коммунизмнің басталуын тоқтату үшін өзінің әскери әлеуетін дербес ұстай алатын дәрежеге дейін оңалтатын, еуропалық экономиканы қалпына келтіру бағдарламасын қабылдады. Оның міндеттерінің бірі – «долларға мұқтаждықтың жою еді. АҚШ 1949 жылы 3,1 млрд доллар құрап, 1959 жылы 10,1 млрд долларға жеткен долларлық міндеттемелерін күрт өсіре бастады. 50-інші жылдардың соңында көптеген еуропалық елдер, 1964 жылы Жапонияда өз валюталарының еркін айналатындығын жариялайды. Осыдан кейін АҚШ 1 унция алтын бағасын 35 долларда ұстап тұруға шамасы келмейтіндігі анық болды. Долларлық инфляция АҚШ -қа қауіп тудырды, үкімет тарапынан бірқатар дұрыс емес іс-әрекеттер жасалды, соның салдарынан шетелдік қарыз алушылардың шығындарын жоғарылататын пайыздық дифференциалға салық енгізілді және шетелдік несиелерге ерікті түрде шектеу бағдарламасы қабылданды. Олар жаңа нарық-еуродоллар нарығының пайда болуына қозғау салды. Содан біраз уақыт өткен соң Бреттан-Вуд жүйесінің иллюзиялық тұрақтылығына ағылшындық фунт девальвациясы соңғы соққы жасады. Бұл уақытта АҚШ-тың төлем балансының тапшылығы алтын қорының 18-ден 11 млрд долларға қысқаруына алып келді. Сонымен бір мезгілде ішкі қарыздар да өсе бастады.
70-ші жылдарда АҚШ-та доллардың күшті дағдарысын тудыратын пайыздық мөлшерлемелер күрт төмендеді. Бұл жағдай массалық капитал ағымының АҚШ-тан Еуропаға өтуіне байланысты болды. Мұндағы (Еуропада) пайыздық мөлшерлеме деңгейі өте жоғары болды. 1971 жылдың наурыз айында Германия мен Голландия өз валюталарының уақытша «еркін жүзуінң жариялады. АҚШ-тағы төлем балансының тапшылығы — доллардың алтынға айырбасталуын тоқтатуға мәжбүрледі. Нәтижесінде айырбас бағамының бірдей болмай, ауытқуының арақатынасы 4,5% дейін өсті.
Арақашықтық шекарасын ұстап тұру оңай болмады. Біршама уақыттан кейін Бундесбанк 5 млрд доллар сомасына интервенция жүргізді. Сол уақытта бұл айбатты сома табыс әкелмеді. Еуропа мен Жапониядағы валюталық биржаларды уақытша жабуға тура келді. Ал АҚШ доллардың 10%-дық девальвациясы туралы жариялады. Дамыған елдер бекітілген бірдейліктерді демеуді қойды және валюталық жүзуге кірді.
Құрама штаттар кезең бойынша пайыздық дифференцияға салықты және шетелдік несиелерді ерікті түрде шектеу бағдарламасын ауыстыруда. Соңғы жылдары Бреттон-Вуд жүйесінің қызметінен валюталық трейдерлер үлкен спекулятивті пайда алып отырды. Тұрақты бағамнан бас тартқаннан кейін оны шығарып алу мүмкіндігі қатаң шектелді. Көптеген банктер үлкен шығынға ұшырады, екі әйгілі Колондағы «Банкхаус Херштадтң және Нью-Йорктегі «Френклин Нэшнлң банктері сәтсіз спекулятивті операция салдарынан банкротқа ұшырады.
ылы әлемдік жетекші мемлекеттердің өкілдерінің қатысуымен әлемдік валюта жүйесін құрудың жаңа қағидаларын жасаған Ямайка конференциясы (1976 ж. Кингстон қаласы) болды. Мемлекеттер тапшылықты жабу құралы ретінде халықаралық төлемдер кезінде алтынды қолданудан бас тартты. Валюта жүйесінің орталығы арнайы (СДР – қарыз алудың ерекше құқы) болу

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ысқақов У.М., Боқаев Д.Т., Рузиева Э.А.
Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 298 бет.