Педагогикалық қарым-қатынастар
1. Педагогикалық қарым.қатынас
1. 1 Педагогикалық қарым.қатынас ұғымы және оның мәні
1. 2 Педагогикалық қарым.қатынас стильдері
1. 3 Педагогикалық қарым.қатынас құралдары
1. 4 Педагогикалық техниканың мәні
1. 5 Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті
2. Педагогогикалық конфликт
2.1 Педагогикалық конфликтінің мәні
2. 2 Педагогикалық конфликтінің түрлері мен құрылымы
2. 3 Педагогикалық конфликтінің өту кезеңдері
2. 4 Педагогикалық конфликтіні шешу жолдары
3. Педагогикалық этика
3.1 Кәсіби мораль және этика
3.2 Педагогикалық этиканың пәні мен міндеттері
3.3 Кәсіби моральдың принциптері
3.4 Педагогикалық этиканың категориялары мен мәні
4. Педагогикалық мәдениет
4.1 Педагогикалық мәдениеттің мәні
4.2 Педагогикалық мәдениеттің компоненттері:
а) Педагогикалық мәдениеттің аксиологиялық компоненті
в) Педагогикалық мәдениеттің технологиялық компоненті
с) Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық компоненті
д) Педагогикалық мәдениеттің тұлғалық компоненті
5. Педагогикалық шеберлік
5. 1 Педагогикалық шеберліктің мәні мен маңызы
5. 2 Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктері
5. 3 Педагогикалық шеберлік және мұғалім беделі
6. Сынып жетекшісі және оның атқаратын қызметі
6. 1 Сынып жетекшісі іс.әрекетінің мәні
6. 2 Сынып жетекшісінің атқаратын қызметтері
6. 3 Сынып жетекшісінің құқықтары мен міндеттері
6. 4 Сынып жетекшісі іс.әрекетінің жұмыс мазмұны
6. 5 Сынып жетекшісінің балалар ұжымын қалыптастырудағы іс.әрекеті
7. Педагогикалық іс.тәжірибенің мұғалім тұлғасын қалыптастырудағы орны
7. 1 Педагогикалық іс.тәжірибенің мақсаты мен міндеттері
7. 2 Студент.практиканттың құқықтары мен міндеттері
7. 3 Тәрбие жүйесі туралы түсінік және оның мәні
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ГЛОССАРИЙ
1. 1 Педагогикалық қарым.қатынас ұғымы және оның мәні
1. 2 Педагогикалық қарым.қатынас стильдері
1. 3 Педагогикалық қарым.қатынас құралдары
1. 4 Педагогикалық техниканың мәні
1. 5 Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті
2. Педагогогикалық конфликт
2.1 Педагогикалық конфликтінің мәні
2. 2 Педагогикалық конфликтінің түрлері мен құрылымы
2. 3 Педагогикалық конфликтінің өту кезеңдері
2. 4 Педагогикалық конфликтіні шешу жолдары
3. Педагогикалық этика
3.1 Кәсіби мораль және этика
3.2 Педагогикалық этиканың пәні мен міндеттері
3.3 Кәсіби моральдың принциптері
3.4 Педагогикалық этиканың категориялары мен мәні
4. Педагогикалық мәдениет
4.1 Педагогикалық мәдениеттің мәні
4.2 Педагогикалық мәдениеттің компоненттері:
а) Педагогикалық мәдениеттің аксиологиялық компоненті
в) Педагогикалық мәдениеттің технологиялық компоненті
с) Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық компоненті
д) Педагогикалық мәдениеттің тұлғалық компоненті
5. Педагогикалық шеберлік
5. 1 Педагогикалық шеберліктің мәні мен маңызы
5. 2 Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктері
5. 3 Педагогикалық шеберлік және мұғалім беделі
6. Сынып жетекшісі және оның атқаратын қызметі
6. 1 Сынып жетекшісі іс.әрекетінің мәні
6. 2 Сынып жетекшісінің атқаратын қызметтері
6. 3 Сынып жетекшісінің құқықтары мен міндеттері
6. 4 Сынып жетекшісі іс.әрекетінің жұмыс мазмұны
6. 5 Сынып жетекшісінің балалар ұжымын қалыптастырудағы іс.әрекеті
7. Педагогикалық іс.тәжірибенің мұғалім тұлғасын қалыптастырудағы орны
7. 1 Педагогикалық іс.тәжірибенің мақсаты мен міндеттері
7. 2 Студент.практиканттың құқықтары мен міндеттері
7. 3 Тәрбие жүйесі туралы түсінік және оның мәні
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ГЛОССАРИЙ
Мұғалімнің педагогикалық қарым-қатынасының тиіміді болуы мұғалімнің сөйлеу мәдениетіне де байланысты. Мұғалімнің кәсіби қарым-қатынасына әсер ететін екі бөлікті байқауға болады:
- біріншіден, бұл жалпы қарым-қатынас принциптері - ол қоғам дамуы барысында қалыптасқан қағидалар, яғни ғасырлар бойы мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіндегі оқыту мен тәрбие мақсаттарын жүзеге асыратын құндылықтар;
- екіншіден, бұл қарым-қатынастың жекелеген принциптері - мұғалімнің өзіндік қарым-қатынас стилі - өзі қолданатын өзінің қабілеттері мен іскерліктері, білімі негізінде оқыту мен тәрбиелеудің нақты жағдайлары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыратын нақты тәсілдері мен құралдарының жиынтығы.
Мұғалімнің іс-әрекеті барысында аталған бөліктерінің біреуінің болмауы мұғалімнің кәсібилігі мен кәсіби қарым-қатынас мәдениеті деңгейінің жеткіліксізідігін көрсетеді.
Мұғалімнің кәсіби қарым-қатынас мәдениеті - педагогикалық іс-әрекетте нақты міндеттерді жүзеге асырудағы мұғалімнің әлеуметтік маңызды қабілеттерінің, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасқа түсе алуы, оларды қабылдауы, түсінуі және өз ойларын, сезімдерін, ұмтылыстарын бере алу іскерліктерінің көрсеткіші.
Қарым-қатынас мәдениеті педагогикалық іс-әрекет барысында нақты бір міндеттерді жүзеге асыру барысында қалыптасады. Мұғалім қарым-қатынас барысында шығармашылық тұрғыда қолданатын тәсілдер мен құралдар түрлерінің көп болуы қарым-қатынас мәдениетінің деңгейін анықтайды. Осылайша, қарым-қатынас мәдениеті - бұл өзара қарым-қатынас барысында оқыту мен тәрбиенің қойылған мақсаттарына жете алу іскерліктері.
- біріншіден, бұл жалпы қарым-қатынас принциптері - ол қоғам дамуы барысында қалыптасқан қағидалар, яғни ғасырлар бойы мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіндегі оқыту мен тәрбие мақсаттарын жүзеге асыратын құндылықтар;
- екіншіден, бұл қарым-қатынастың жекелеген принциптері - мұғалімнің өзіндік қарым-қатынас стилі - өзі қолданатын өзінің қабілеттері мен іскерліктері, білімі негізінде оқыту мен тәрбиелеудің нақты жағдайлары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыратын нақты тәсілдері мен құралдарының жиынтығы.
Мұғалімнің іс-әрекеті барысында аталған бөліктерінің біреуінің болмауы мұғалімнің кәсібилігі мен кәсіби қарым-қатынас мәдениеті деңгейінің жеткіліксізідігін көрсетеді.
Мұғалімнің кәсіби қарым-қатынас мәдениеті - педагогикалық іс-әрекетте нақты міндеттерді жүзеге асырудағы мұғалімнің әлеуметтік маңызды қабілеттерінің, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасқа түсе алуы, оларды қабылдауы, түсінуі және өз ойларын, сезімдерін, ұмтылыстарын бере алу іскерліктерінің көрсеткіші.
Қарым-қатынас мәдениеті педагогикалық іс-әрекет барысында нақты бір міндеттерді жүзеге асыру барысында қалыптасады. Мұғалім қарым-қатынас барысында шығармашылық тұрғыда қолданатын тәсілдер мен құралдар түрлерінің көп болуы қарым-қатынас мәдениетінің деңгейін анықтайды. Осылайша, қарым-қатынас мәдениеті - бұл өзара қарым-қатынас барысында оқыту мен тәрбиенің қойылған мақсаттарына жете алу іскерліктері.
Негізгі әдебиеттер:
1. Мижериков В.А., Ермоленко М.Н. Введение в педагогическую деятельность: Учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений.-М.: Педагогическое общество России, 2002.-208с.
2. Батурина Г.И., Кузина Т.В. Введение в педагогическую профессию.-М., 1999.-228с.
3. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Мамандыққа кіріспе – М.: Педагогика, 1990.- 144с.
4. Педагогика: Учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений / В.А.Сластенин, И.Ф. Исаев и др.- М.: Школа-Пресс, 2000.- 512с.
5. Введение в специальность: Учеб.пособие для студентов пед. Ин-тов/ Л.И.Рувинский, В.А.Кан-Калик, Д.И.Гришин и др.-М.: Просвещение, 1988.-208с.
6. Кукушкин В.С. Введение в педагогическую деятельность: учебное пособие.-М.-2005-256с
Қосымша әдебиеттер:
7. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студентов педагогических ВУЗов: в 2 кн.- М.: Гуманит.изд.центр-Владос, 1999.- Кн.1:Общие основы.-576с.
8. Зимняя И.А. Педагогикалық психология: Оқу құралы.-Алматы: 2006.- 480с.
9. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.- М.: Просвящение, 1990.- 141с.
10. Багаева И.Д. Учителю о профессионализме педагогической деятельности и путях его формирования.- Гомель, 1989.- 90с.
11. Станкин Н.И. Профессиональные способности педагога: Ахмеология воспитания и обучения.- М.: Мосвовский психолого-социальный институт; Флинта, 1998.- 368с.
12. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. – М.: Педагогика, 1990.- 144с.
13. Боршова С.Г. Молодой учитель. Труд.Быт.Творчество.М.:1999
14. Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебное пособие.- Ростов на Дону.: Издательство «Феникс», 1997.- 480с.
15. Рыданова И.И. Основы педагогики общения.- Мн.: Беларуская наука, 1998.- 319с.
16. Ершов П.М., Ершова А.П., Букатов В.М. Общение на уроке, или режисура поведения учителя.- М.: Московско психолого-социальный институт, Флинта, 1998.- 336с.
17. Жармекова Г.С. Культура профессионально-педагогического общения будущего учителя (учебное пособие).- Алматы; Издательский дом КазГЮУ, 2002.- 120с.
18. Елканов С.Б. Основы профессионального самовоспитания будущего учителя – М., 1989
19. Львова Ю.А. Творческая лаборатория учителя. М., 1985
20. Мудрик А.В. Учитель: мастерство и вдохновение.-М., 1986
21. Вайнцвен Н. Десять заповедей творческой личности. – М., 1990
22. Кузьмина Н.В. Очерки психологии труда учителя. – М., 1967
23. Профессиональная культура учителя / под ред. В.А.Сластенина. – М., 1993
24. Педагогика. – Алматы, 2003
25. Ушан А.Н. Дидактическая подготовка будущего учителя: технологический подход.- М., 1993
26. Учителю о педагогической технике / под ред. Л.Н.Рубинского.- М., 1987
27. Кондратеньков А.В. Труд и талант учителя: факты, мысль. М., 1989
28. Әбиев Ж. Педагогика. Алматы., 2004.
29. Харламов И.Ф. Педагогика:Учебник для вузов.-Мн.,2000.-560с.
30. Рыданова И.И. Основы педагогики общения.- Мн.:Беларуская
1. Мижериков В.А., Ермоленко М.Н. Введение в педагогическую деятельность: Учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений.-М.: Педагогическое общество России, 2002.-208с.
2. Батурина Г.И., Кузина Т.В. Введение в педагогическую профессию.-М., 1999.-228с.
3. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Мамандыққа кіріспе – М.: Педагогика, 1990.- 144с.
4. Педагогика: Учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений / В.А.Сластенин, И.Ф. Исаев и др.- М.: Школа-Пресс, 2000.- 512с.
5. Введение в специальность: Учеб.пособие для студентов пед. Ин-тов/ Л.И.Рувинский, В.А.Кан-Калик, Д.И.Гришин и др.-М.: Просвещение, 1988.-208с.
6. Кукушкин В.С. Введение в педагогическую деятельность: учебное пособие.-М.-2005-256с
Қосымша әдебиеттер:
7. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студентов педагогических ВУЗов: в 2 кн.- М.: Гуманит.изд.центр-Владос, 1999.- Кн.1:Общие основы.-576с.
8. Зимняя И.А. Педагогикалық психология: Оқу құралы.-Алматы: 2006.- 480с.
9. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.- М.: Просвящение, 1990.- 141с.
10. Багаева И.Д. Учителю о профессионализме педагогической деятельности и путях его формирования.- Гомель, 1989.- 90с.
11. Станкин Н.И. Профессиональные способности педагога: Ахмеология воспитания и обучения.- М.: Мосвовский психолого-социальный институт; Флинта, 1998.- 368с.
12. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. – М.: Педагогика, 1990.- 144с.
13. Боршова С.Г. Молодой учитель. Труд.Быт.Творчество.М.:1999
14. Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебное пособие.- Ростов на Дону.: Издательство «Феникс», 1997.- 480с.
15. Рыданова И.И. Основы педагогики общения.- Мн.: Беларуская наука, 1998.- 319с.
16. Ершов П.М., Ершова А.П., Букатов В.М. Общение на уроке, или режисура поведения учителя.- М.: Московско психолого-социальный институт, Флинта, 1998.- 336с.
17. Жармекова Г.С. Культура профессионально-педагогического общения будущего учителя (учебное пособие).- Алматы; Издательский дом КазГЮУ, 2002.- 120с.
18. Елканов С.Б. Основы профессионального самовоспитания будущего учителя – М., 1989
19. Львова Ю.А. Творческая лаборатория учителя. М., 1985
20. Мудрик А.В. Учитель: мастерство и вдохновение.-М., 1986
21. Вайнцвен Н. Десять заповедей творческой личности. – М., 1990
22. Кузьмина Н.В. Очерки психологии труда учителя. – М., 1967
23. Профессиональная культура учителя / под ред. В.А.Сластенина. – М., 1993
24. Педагогика. – Алматы, 2003
25. Ушан А.Н. Дидактическая подготовка будущего учителя: технологический подход.- М., 1993
26. Учителю о педагогической технике / под ред. Л.Н.Рубинского.- М., 1987
27. Кондратеньков А.В. Труд и талант учителя: факты, мысль. М., 1989
28. Әбиев Ж. Педагогика. Алматы., 2004.
29. Харламов И.Ф. Педагогика:Учебник для вузов.-Мн.,2000.-560с.
30. Рыданова И.И. Основы педагогики общения.- Мн.:Беларуская
МАЗМҰНЫ
1. Педагогикалық қарым-қатынас
1. 1 Педагогикалық қарым-қатынас ұғымы және оның мәні
1. 2 Педагогикалық қарым-қатынас стильдері
1. 3 Педагогикалық қарым-қатынас құралдары
1. 4 Педагогикалық техниканың мәні
1. 5 Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті
2. Педагогогикалық конфликт
2.1 Педагогикалық конфликтінің мәні
2. 2 Педагогикалық конфликтінің түрлері мен құрылымы
2. 3 Педагогикалық конфликтінің өту кезеңдері
2. 4 Педагогикалық конфликтіні шешу жолдары
3. Педагогикалық этика
3.1 Кәсіби мораль және этика
3.2 Педагогикалық этиканың пәні мен міндеттері
3.3 Кәсіби моральдың принциптері
3.4 Педагогикалық этиканың категориялары мен мәні
4. Педагогикалық мәдениет
4.1 Педагогикалық мәдениеттің мәні
4.2 Педагогикалық мәдениеттің компоненттері:
а) Педагогикалық мәдениеттің аксиологиялық компоненті
в) Педагогикалық мәдениеттің технологиялық компоненті
с) Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық компоненті
д) Педагогикалық мәдениеттің тұлғалық компоненті
5. Педагогикалық шеберлік
5. 1 Педагогикалық шеберліктің мәні мен маңызы
5. 2 Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктері
5. 3 Педагогикалық шеберлік және мұғалім беделі
6. Сынып жетекшісі және оның атқаратын қызметі
6. 1 Сынып жетекшісі іс-әрекетінің мәні
6. 2 Сынып жетекшісінің атқаратын қызметтері
6. 3 Сынып жетекшісінің құқықтары мен міндеттері
6. 4 Сынып жетекшісі іс-әрекетінің жұмыс мазмұны
6. 5 Сынып жетекшісінің балалар ұжымын қалыптастырудағы іс-әрекеті
7. Педагогикалық іс-тәжірибенің мұғалім тұлғасын қалыптастырудағы орны
7. 1 Педагогикалық іс-тәжірибенің мақсаты мен міндеттері
7. 2 Студент-практиканттың құқықтары мен міндеттері
7. 3 Тәрбие жүйесі туралы түсінік және оның мәні
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ГЛОССАРИЙ
1.3 Педагогикалық қарым-қатынас құралдары
Педагогикалық қарым-қатынастың құралдары вебальды және
вербальды емес құралдар болып екіге бөлінеді. Вербальды қарым-қатынас
құралдары - сөз. Сөз арқылы мұғалім оқушыға білім беріп, оған тәрбиелік
ықпал жасайды. Сөз мұғалімнің педагогикалық басты құралының бірі.
Қарым-қатынас барысында вербальды емес қарым-қатынас құралдары да
маңызыды роль атақарады. Вербальды емес қарым-қатынас құралдарына іс-
әрекет, бет әлпет, дене, қол қозғалыстары жатады. Вербальды емес қарым-
қатынас құраладры сөзді әрлендіріп, оның жылдам ұғынылуына, түсініктілігіне
ықпал жасайды. Берілетін ақпараттың көп бөлігі шетелдік зерттеушілердің
айтуынша осы вербальды емес қарым-қатынас арқылы жүзеге асады екен.
1. 5 Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті
Мұғалімнің педагогикалық қарым-қатынасының тиіміді болуы мұғалімнің
сөйлеу мәдениетіне де байланысты. Мұғалімнің кәсіби қарым-қатынасына әсер
ететін екі бөлікті байқауға болады:
- біріншіден, бұл жалпы қарым-қатынас принциптері - ол қоғам дамуы
барысында қалыптасқан қағидалар, яғни ғасырлар бойы мұғалімнің
педагогикалық іс-әрекетіндегі оқыту мен тәрбие мақсаттарын жүзеге асыратын
құндылықтар;
- екіншіден, бұл қарым-қатынастың жекелеген принциптері - мұғалімнің
өзіндік қарым-қатынас стилі - өзі қолданатын өзінің қабілеттері мен
іскерліктері, білімі негізінде оқыту мен тәрбиелеудің нақты жағдайлары мен
мүмкіндіктерін жүзеге асыратын нақты тәсілдері мен құралдарының жиынтығы.
Мұғалімнің іс-әрекеті барысында аталған бөліктерінің біреуінің болмауы
мұғалімнің кәсібилігі мен кәсіби қарым-қатынас мәдениеті деңгейінің
жеткіліксізідігін көрсетеді.
Мұғалімнің кәсіби қарым-қатынас мәдениеті - педагогикалық іс-әрекетте
нақты міндеттерді жүзеге асырудағы мұғалімнің әлеуметтік маңызды
қабілеттерінің, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасқа түсе алуы, оларды
қабылдауы, түсінуі және өз ойларын, сезімдерін, ұмтылыстарын бере алу
іскерліктерінің көрсеткіші.
Қарым-қатынас мәдениеті педагогикалық іс-әрекет барысында нақты бір
міндеттерді жүзеге асыру барысында қалыптасады. Мұғалім қарым-қатынас
барысында шығармашылық тұрғыда қолданатын тәсілдер мен құралдар түрлерінің
көп болуы қарым-қатынас мәдениетінің деңгейін анықтайды. Осылайша, қарым-
қатынас мәдениеті - бұл өзара қарым-қатынас барысында оқыту мен тәрбиенің
қойылған мақсаттарына жете алу іскерліктері.
Американдық зерттеуші Уильям Фолкнер сөйлеу адамның ойлауының негізгі
тірегі деп көрсетіп, сөз сөйлеу арқылы жеке тұлғаның мінезінің негізгі бір
бөлшегі білінеді деген. Сөз сөйлеу барысында адам өз сезімдерін білдіреді
және өз ойларын ортаға салады.
Сөйлеудің негізгі функциясы – қарым-қатынас орнату. Қарым-қатынасты
орнату үшін сөйлеуші өз сөзін мәнерлі, тыңдаушыға сәйкестендіріп айтуы
қажет. Егер сөйлеуші айналада тірі адамдар және олардың өз ойлары,
қажеттіліктері бар дегенді сезінбесе жанды сөздің мәнін түсінбейді деген
сөз.
Сөйлеген сөз сенімді болуы үшін оны дайындау керек. Ерте заман адамдары
Ақын болып туады, шешен жүре пайда болады деген.
Сөйлеуді төмендегідей жіктеуге болады (Н.М. Тимченко):
- ақпараттық;
- сендіру;
- ынталандырушы
Ал Толь Сопер сөйлеуді жалпы мақсатына байланысты:
- ақпараттық;
- сендіруші;
- ынталандырушы;
- әрекетке жұмылдырушы;
- көңіл-көтерін сөйлеу деп жүйелейді.
Ақпараттық сөйлеудің мақсаты – білімді беру және байыту, пән туралы
түсінік беру. Сондықтан, шешен сөздің ұтымды әрі логикалық ұйымдасқан түрде
болуына өз зейінін аудару керек. Материалды ұтымды жеткізу үшін ол
логикалық тұрғыда аргументацияланған, дәлелді болуы керек, себеп-салдарлы
байланыстарды және шартты салдарлы өзара байланыстар ашылуы тиіс, әрі өз
ойын бір ізді жетілдіруге назар аударуы тиіс.
Сендіру сөйлеуінің мақсаты – логикалық тұрғыда ұсынып оырған ойды
дәлелдеу немесе жоққа шығару, тыңдаушыларда белгілі бір сезімдер тудыру.
Сондықтан бұл сөйлеу түрінде эмоциональды аспектінің орны ерекше. Сөйлеген
сөз дәлелді шешімді болуы керек, ол үшін шынайы даулы мәселелерді таңдау,
мазмұнды мәселелерді қамту, қойып отырған мәселенің шешімі болуы керек.
Ынталандырушы сөйлеудің мақсаты – тыңдаушыларды ұжымның, қоғамның
мүддесіне байланысты белгілі бір әркеттерге итермелеу, негізгі міндеті –
тыңдаушының еркіне әсер етіп, пратикалық әрекеттерге дем беру. Бұл сөйлеу
барысында қажетті фактілік мағлұматтар болуы, тыңдаушылардың психологиялық
тұрғыдан қабылдаудың тууына әсер етуі, ынтымақтастыққа әкелуіне, ұсынылған
істі жасауға қажеттілік тудыру сияқты әрекеттерге назар аудару керек.
Сөйлеудің тиімді болуы мынадай шарттарға байланысты:
- сөз мазмұнына, оның логикалық тұрғыда құрылуына;
- сөзді аудиторияға мәнерлі жеткізе алуына;
- тыңдаушылармен байланыс орната алуы;
- бет әлпет қозғалысының орнды болуы (мимикалардың орынды болуы);
- жесті дұрыс қолдана ауы;
- сөйлеушінің позасына (тұрған тұрысына);
- сөйлеушінің сыртқы бейнесіне және т.б. шарттар.
2.1 Педагогикалық конфликтінің мәні
Мектеп - тәрбиелеуші институт ретінде әр түрлі тұлғааралық қарама-
қайшылықтардың сәйкес келуімен ерекшеленетін орта болып табылады. Мұғалімге
күрделі кәсіби қарым-қатынастар жүйесінен, ата-аналармен, әріптестермен,
әкімшілікпен қарым-қатынасқа түсуге тура келеді. Қарым-қатынас барысында
туған қайшылықтар конфликтілерге әкеліп соқытыруы мүмкін.
“Конфликт” сөзі латын тілінен аударғанда “Conflkt’s” – қақтығысу
мағынасын білдіреді.
Шетелдік педагогикалық-психологиялық әдебиетерде конфликт деп құндылық
үшін күрес және белгілі бір статус, ресурстар үшін таласу барысында
қарсыласты бейтараптандыру, зиян келтіру деп көрсетіледі. (Л.Козер)
Психологиялық тұрғыда конфликт дегеніміз қарама-қарсы қажеттіліктердің,
мотивтердің, қызығушылықтардың, ойлардың, сезімдердің, мінез-құлық
ерекшеліктерінің қарама-қайшы келуі. Конфликтінің қарама-қайшылықтардан
айырмашылығы ол жоғары эмоциональды қысымның болуы. Ал қарам-қайшылықтар
ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ал ішкі және сыртқы қарма-қайшылықтарды
жеңу диалектика заңына сйкес мұғалім мен оқушының дамуына жағдай жасайды.
Педагогикалық конфликтінің ерекшеліктері:
• Проблемалық ситуацияларда мұғалімнің дұрыс шешім қабылдауға
жауаптылығы;
• Конфликтіге қатысушылар әр түрлі әлеуметтік мәртебеге ие;
• Өмірлік тәжірибелері әр түрлі;
• Конфликт тәрбиелік мәнге ие болуы тиіс;
• Мұғалім инициативаны өз қолына алуы керек;
• Кез келген қателік жаңа проблема тудыруы мүмкін.
Педагогикалық конфликт күрделі процесс, ол даму логикасының болуымен
және объективті, субъективті факторлардың әсер етуімен ерекшеленеді.
Сондықтан педагогикалық конфликтінің құрылымы да күрделі.
Педагогикалық конфликт құрылымы:
• Объектісі;
• Субъектілері;
• Пәні;
• Инцидент;
• Конфликтілік қарым-қатынастар;
• Мотивтері;
• Нәтижесі.
Объект - сыртқы әсерлер, мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының кез-келген
кезеңінде болуы мүмкін. Субъект - конфликтіге қатысушылар, мысалы оқушы
және мұғалім. Конфликтінің пәні ситуацияны және оппоненттің әрекеттерін
тұлғалық қабылдауымен ерекшеленеді. Инцидент - бұл конфликтінің басталуына
түрткі болған әрекеттер, жағдайлар. Конфликтілі қарым-қатынас - бұл
субъектілердің конфликт кезіндегі қарым-қатынасы. Мотивтер - бұл
конфликтіге түсушілердің түрткілері, себептері. Нәтиже - конфликтінің
соңғы көрінісі, түйіні, шешімі.
2.2 Педагогикалық конфликт түрлері
Әдебиеттерде педагогикалық конфликт түрлері өте көп аталады. Мысалы,
конфликтіге түсуші субъектілерге байланысты педагогикалық конфликтінің
төменедегідей түрлері кезедеседі.
Пратикада мұғалім-оқушы және оқушы-оқушы, мұғалім-ата-ана конфликтілері
жиі кезедеседі.
Сызба 13. Педагогикалық конфликт түрлері
Тұлға ішілік конфликт – бұл тұлғаның мотивтері, қызығушылықтары,
арасындағы күресті бейнелейді.
Тұлға аралық конфликт – бұл тұлғалар арасында бір-біріне қарама-қарсы
келетін мақсатттарды орындау барыснда іс-әрекетте туындайтын
конфликтілермен сипатталады.
Топаралық конфликт – бұл әлеуметтік топтар арсында мақсаттар мен
оларға жету жолдарының қарама-қарсы келуінен туындайтын конфликтілер.
Тұлғалық-топтық конфликт - тұлғаның мінез-құлқы мен тәлім-тәртібі топтың
нормалары мен қалауына сәйкес келмегенде туындайды.
Конфликтінің туындау себептеріне байланысты
конфликт түрлері(М.М.Рыбакова бойынша) :
• Іс-әрекет конфликтілері;
• Қарым-қатынас конфликтілері;
• Әрекет конфликтілері.
Іс-әрекет конфликтілері мұғалім мен оқушы арасында туындайды және оқушы
белгілі бір тапсырманы орындаудан бас тартқанда немесе дұрыс орындамаған
жағдайда пайда болады.
Бұл конфликттер көбінесе оқуда қиындық көретін оқушылар мен мұғалім
сыныпқа жаңадан келген жағдайда тунындайды.
Әрекет конфликтілері мұғалімнің конфликтіні шешуде туындаған кез келген
қателіктері жаңа мәселелер мен конфликттер туындатады. Педагогикалық іс-
әрекеттегі конфликтілерді шешуден қарағанда оның алдын-алу жеңіл.
Мұғалім конфликт барысында өзінің позициясын анықтап алғаны дұрыс,
себебі сынып оның жағында болған жағдайда конфликтіден шығу жеңіл өтеді.
Қарым-қатынас конфликтілері – педагогтың проблемалы ситуацияларды шеше
алмауы барысында туындайды, ол көбінесе ұзақ мерзімге созлады. Бұл
конфликтілер тұлғалық сипатқа ие болады, оқушының мұғалімге деген жек
көрушілік сезімін туындатады
2.3 Педагогикалық конфликтінің өту кезеңдері
Педагогикалық конфликт динамикалы түрде өтетін құбылыс болғандықтан
оның дамуының кезеңдері де болады.
Педагогикалық конфликтінің кезеңдері:
1) қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
2) оларды сезіну;
3) шиеленісуі;
4) шешу жолдарын іздестіру;
5) конфликтінің шешілуі.
Мұғалім үшін конфликтінің алғашқы белгілерін біліп, содан бастап оны
шешуге тырысу маңызды болады. Бұл өте маңызды кезең, ол конфликтілі
ситуацияның нағыз конфликтіге айналуына ықпал ететін, немесе жылдам
шешілуіне әсер ететін кезең. Мұғалім конфликтінің аталған кезеңдерінің
ерекшеліктерін біліп, оны тиімді басқаруға ұмтылуы тиіс.
Педагогикалық конфликтілерді басқару мүмкін болатын коммуникативті
қиындықтардың алдын-алу, өз уақытында профилактикалық шараларды жүзеге
асыру, тұлға аралық қарама-қайшылықтардың субъективті және объективті
себептерін мақсатты түрде жою, оны конструктивті түрде шешуді талап
етеді.
Конфликтінің алғашқы кезеңінде оны тиімді шешуге болады. Сондықтан
мұғалім өз іскерліктерін шеберлікпен қолдана алуы тиіс.
Австралиялық ғалымдар – Х.Корнелиус және Ш.Фейр конфликтіні шешу
мұғалімнің байқағыштығына байланысты дейді. Педагогтың кәсіби іскерлігі
конфликтіні басып тастау немесе одан қашумен емес, конфликтілі жағадайды
басқар алуымен сипатталады. Конфликтіні тиімді басқара алу адекватты
басқару технологиясын, яғни стратегия мен тактиканы бірлестіре алуымен
ерекшеленеді. Стратегия ұзақ мерзімді оқу-тәрбие мақсаттарын іске асырудағы
мұғалімнің мінез-құлқын анықтайды. Тактика оның құрамдас бөлігі ретінде
нақты бір конфликтілік жағдайдағы педагогикалық реакцияны таңдауға, тікелей
өзара қарым-қатынас алгоритмін белгілейді.
Стратегия мен тактика қалыптасқан ситуацияны терең талдау негізінде және
субъектілердің ерекшеліктерін ескере отырып анықталады.
2.4 Педагогикалық конфликтілерді шешу жолдары
Педагогикалық конфликтілерді басқару мүмкін болатын коммуникативті
қиындықтардың алдын-алу, өз уақытында профилактикалық шараларды жүзеге
асыру, тұлға аралық қарама-қайшылықтардың субъективті және объективті
себептерін мақсатты түрде жою, оны конструктивті түрде шешу арқылы жүзеге
асады.
Педагогикалық конфликтіні шешу мұғалімнің іскерлігі мен құзыреттілігін,
оның басқару қабілетін көрсететін құбылыс болып табылады. Американ
ғалымдары Р. Блейк және Д. Моутонның конфликтілі ситуацияларды басқару
тұжырымдамасы өте қызықты. Олар тұлға аралық конфликтілерді басқарудың
төмендегідей стратегияларын ұсынады: бейімделу, қашу, шегіну, келісімге
келу, ынтымақтастық, басшылық жасау (доминирование).
Байланыстарды орнату барысында мұғалімінің өз оқушыларының
ерекшеліктеріне бейімделуқажеттіліг і туындайды, осылайша, тұлға аралық
үйлесімділік пен ынтымақтастықтың орнауын қамтамасыз етеді. Бұл
стратегияның маңыздылығы сол, ол оқушы қандай сол күйінде қабыладуға
мүмкіндік жасайды. Бейімделу стратегиясының мәні – қарым-қатынас
ситуацияларында педагогтың көп жақты бағдарлануы және оқушылардың тұлғалық
көріністеріне кешенді бейімделу.
Бейімделу стратегиясына ұқсас келесі стратегия – конфликтіден қашу
стратегиясы. Бұл педагогтың конфликтіден саналы түрде бас тартуымен
ерекшеленеді. Бұл ұсақ түсінбеушіліктер, жағымсыз көңіл-күй, ызақорлық,
баланың шектен тыс агрессиясы сияқты жағдайларда қолданылады.
Бала дамуының белгілі бір кезеңдерінде дағдарысты бастан өткізеді. Бұл
жағдайларды мұғалім үнемі ескере отырып, конфликтілі ситуациядан тиімді
шыға алуы керек.
Бейімделу және қашу стратегияларын жиі-жиі қолдану оқушылардың өз іс-
әрекеттері үшін жауапсыздығын және тым шолжаңдығына да әкеліп соқтыруы
мүмкін. Сондықтан да бұл стратегияларды ойланып қолдану қажет.
Шегіну стратегиясын қолданатын ситуацияларда болуы мүмкін. Кез-келген
адам сияқты мұғалім өз шешімдерін қабылдауда, оқушының қызығушылықтары мен
мінез-құлқын талқылауда қателесуі мүмкін. Мысалы, жасөспірімнің сыртқы
тәртіпсіздігі оның өз-өзіне сенімсіздігі, қорқыныш негізінде болуы мүмкін.
Сондықтан мұғалім өзі таңдап алған ситуациядан бас тартатын жағдайлар да
болады. Мұғалімнің өзі таңдап алған тактикасы дұрыс емес болған жағадайда
оны мойындауы, одан бас тартуы оқушылардың тарапынан түсінушілікті
қамтамасыз етеді. Мұғалім сондықтан да дер кезінде эмоционалды қысымды алып
тастауға тырысуы керек.
Келісім стратегиясы екі жақты келісімге келу және шешімдерді бірлесіп
қабылдау арқылы жүзеге асатын тактика. Бұл стратегия екі жақты
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Оқушы тұлғасын құрметтеуге негізделген
бұл стратегия жекелеген шығындар негізінде жеңіске жетуге мүмкіндік береді.
Мұғалімнің жеке үлгісі негізінде оқушы дұрыс шешім қабыладуды және қажет
жағдайларда өз ұстанымынан бас тарта алуын қамтамасыз етеді.
Ынтымақтастық старегиясы – бұл маңызды реттеуші және тәрбиелеуші
мүмкінідіктерінің болуымен ерекшеленетін стратегия. Бұл тактика шешімді
оқушылармен бірлесіп қабылдауға, өзаражауапкершілікке негізделетін
стратегия. Қарым-қатынастың демократиялық сипаты, пікірлермен ашық алмасу,
әр түрлі көзқарастарды қарап көруге мүмкіндік береді, оқушылар арасында көп
жақты пікір –плюрализмнің қалыптасуына және проблемалы ситауацияның көп
жақты жауаптарын табуға ықпал жасайды.
Басшылық жасау стратегиясы – бұл мұғалімнің бір жақты өз позициясын
қорғауға және барлық жауапкершілікті өзіне алуына негізделеген стратегия.
Педагогикалық қарым-қатынас барысында осындай стратегияны қолдану
қажеттілігі де туындайды. Бұл стратегияны тосын, күтпеген жағдайлар да,
оқушының физикалық немесе психикалық денсаулығына қауіп төнгенде қолдануға
болады. Немесе нақты бір шешім қабылдау қажеттігі туындайтын ситуацияларда
қолданады. Басшылық жасау стратегиясы мұғалімдерді педагогикалық әсердің
жылдамдылығымен қызықтырады. Мысалы, сабақ үстінде оқушы тәртіп бұзып
отырса, оқушыға мұғалім ескерту жасау арқылы бұл жағдайдың ары қарай
өрбуіне шектеу қояды.
Педагогикалық конфликтілерді тиімді шеше алу мұғалімнің іскерлігін,
шығармашылығын қажет етеді. Сонымен бірге, конфликтілерді шешуге мынадай
кешенді жағдайлар да әсер етеді:
1) тәрбиеленушінің жекелеген және жас ерекшеліктері, оның
медениеттілік деңгейі;
2) эмоциональды жағдай, неврозды реакцияларға бейімділік;
3) қақтығыс мотивтері;
4) конфликт объектісі және оның өтуінің нақты жағдайлары (сабақта,
үзілісте, сыныптастарымен бірге немесе мұғаліммен бірге өтуінде);
5) қалыптасқан қатынастың ұзақтығы және сипаты;
6) мұғалімнің тұлғалық психологиялық және кәсіби мүмкіндіктері және
оның беделі.
Педагогикалық конфликтілерден тиімді шыға алу педагогикалық процестің
тиімді, әрі сапалы болуының кепілі.
3.1 Кәсіби мораль және этика
Этика – мораль туралы ғылым. “Этика” терминін б.з.б. ІV ғасырда
Аристотель енгізді. Ол этика адамгершілік, мораль туралы ілім деп көрсетті.
Этика – мораль туралы түсінік береді, оны түсіндіреді және моральға
үйретеді.
Моральдың мазмұны жүйе ретінде 4 компоненттен құралады:
• Адамгершілік қатынас;
• Адамгершілік мотивтер;
• Адамгершілік сезімдер;
• Моральдық сана
Моральдың атқаратын қызметі (Л.М.Архангельский бойынша):
• Реттеуші;
• Тәрбиелеуші;
• Танымдық;
• Бағалау;
• Бағдарлаушылық;
• Мотивациялық;
• Коммуникативті
Педагогикалық моральдың атқаратын қызметтері:
• Педагогикалық коррекция;
• Диагностикалық және болжау функциясы;
• Моральдық білімдерді шығару;
• Моральға жат қылықтарға төтеп беруге дайындығын қалыптастыру;
• Моральдық өзін-өзі қорғау;
• Реттеуші;
• Тәрбиелеу;
• Бағалау-бағдарлаушылық.
Педагогикалық этика кәсіби этика түрінде көрініс табады.
Кәсіби этика – еңбектік моральдың бір түрі, ол әр түрлі мамандық
иелеріне тән моральдық нормалар, мінез-құлық ережелері және моральдық бет-
бейнесі туралы бағалау түрінде көрініс табады.
Кәсіби этиканың мәні мен маңызы – кәсіби міндеттерді сәтті орындауға
әсер етеді, кәсіби мақсаттар мен міндеттерге жету әдістерін, құраладарын
таңдауға мүмкіндік береді.
Әдептілік – белгілі моральдық нормалар мен принциптерді бұлжытпай
орындау. Т.А.Ильина Педагогикалық әдеп – мұғалімнің аса бағалы педагогтік
қасиеті, бұл қасиетте оған педагогикалық әсер ету құралдарын қолданған
кезде өз эмоцияларын білдіру шамасын көрсетеді, ең алдымен оқушылардың
психологиясын терең түсініп, білуге негіз болады,- деп көрсетеді.
Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Педагогтік әдеп, кең мағынасында
педагогикалық процесте әрбір оқу-тәрбие мәселесін шешуде, жеке адамдармен
не ұжыммен қарым-қатынас жасауда көрінетін кәсіптік сапа дейді.
Педагогтың кәсіби этикасының ерекшелігі
1) Еңбек объектісі – адам;
2) Педагог адамның болашағы үшін үнемі адамгершілік жауапкершілікте;
3) Педагог еңбегі психологиялық және ұйымдастырушылық жағынан күрделі;
4) Педагог адамды адамгершілікке тәрбиелеу үлгісі, ол жоғары
адамгершілік идеалы.
Кәсіби этика – ұжымда моральдық микроклимат орнатады, тұлғаның моральдық
денсаулығын қамтамасыз етеді, қоғамда моральдық атмосфераның қалыптасуына
әсер етеді.
Педагогикалық мораль – ұрпақтан ұрпаққа адамгершілік тәжірибені берудегі
қоғамдық қажеттіліктермен негізделген педагогикалық ортада адамгершілік іс-
әрекеттер мен адамгершілік қатынастарды реттеуші адамгершілік нормалар мен
ережелер жиынтығы.
3. 2 Педагогикалық этиканың пәні мен міндеттері
Кәсіби этиканың зерттеу пәні – кәсіби мораль, оның ерекшеліктері,
қалыптастыру жағдайлары, нақты тарихи жағдайлардағы даму заңдылықтары.
Кәсіби мораль белгілі бір кәсіби іс-әрекет түріне тән жалпы адагершілік
принциптерді нақтылайды.
Кәсіби этканың міндеттері:
Теориялық міндеттер – тұлғаның адамгершілік қажеттіліктерін, моральдық
құндылықтары және бағдарлануын қалыптастыру процесі туралы зерттейді, оны
қалыптастыру механизмдерін, педагогтың бұл механизмге әсерін қарастырады.
Практикалық міндеттер – моральдық құндылықтарды қалыптастырудың тиімді
тәсілдері мен жолдарын таңдауға көмектеседі
Педагогикалық этика мұғалімге педагогикалық ұжымдағы конфликтерді шешуге
көмектеседі, моральдық конфликтерді шешу тәсілдерін үйретеді, олардың алдын-
алу жолдарымен қаруландырады
3.3 Кәсіби мораль принциптері
Моральдық принциптер – адамгершілік сананың бір формасы, онда моральдық
нормаларға жалпы түрде сипаттама беріледі. Нормалар адам әрекетінің қандай
болу керектігін нақты талап етсе, моральдық сапалар тұлға мінез-құлқының
жекелеген жақтарын сипаттайды.
Ал принциптер – белгілі бір адамгершілік нормалардың мазмұнын ашады,
моральдық санаға сәйкес талаптарды білдіреді. Олар адам іс-әрекетіне бағыт-
бағдар береді және мінез-құлқының негізі болып табылады. Принциптер мораль
құрылымының маңызды бөлігі, ол моральдың мәнін анықтайды.
Педагогикалық этиканың негізгі принциптері:
• Ізгілік принципі;
• Педагогикалық оптимизм;
• Педагогикалық ынтымақтастық және ұжымшылдық;
• Азаматтылық, патриотизм;
• Тұлғаға талап қоя алу және оны құрметтеу;
• Профессионализм, шығармашылық;
• Сөз бен істің бірлігі
Кәсіби мораль – бұл мұғалімнің кәсіби парызы, оның адамгершілік
міндеттері.
Мұғалімнің педагогикалық еңбекке қатынасының өлшемедері төмендегілер
негізінде анықталады:
а) өмірдің басты мазмұны ретінде;
б) өзінің қажеттіліктері мен қабілеттерін іске асыру құралы ретінде;
в) іс-әрекет ретінде
Кәсіби моральдық принциптер педагогикалық процестің дұрыс
ұйымдастырлуына және жағымды қарым-қатынастың орнауына негіз болатын бастау
ережелер болып табылады. Ол мұғалім еңбегін тиімді ұйымдастыруға жағдай
жасайды.
3.4 Педагогикалық этика категориялары
Педагогикалық этика мұғалімге педагогикалық ұжымдағы конфликтерді
шешуге көмектеседі, моральдық конфликтерді шешу тәсілдерін үйретеді,
олардың алдын-алу жолдарымен қаруландырады
Педагогикикалық этиканың категориялары:
• Кәсіби парыз;
• Педагогикалық әділеттілік;
• Кәсіби ар-ождан;
• Педагогикалық ар-намыс;
• Педагогикалық такт;
• Жауапкершілік;
• Абырой;
• Бедел
Парыз - әлеуметтік стаус талап ететін адамның адамгершілік міндеттерін
білдіретін этикалық категория. Бедел – біреудің, не қоғамдық ұйымның
жұртшылықтың, қалың бұқараның қабылдауын көрсететін этикалық түсінік.
Қоғамды, ұйымдарды, не адамдарды беделсіз ұйымдастыру қиынға соғады.
Кәсіби парыз – қоғамның тұлғаға немесе белгілі бір мамандыққа қоятын
талап, моральдық ережелер жиынтығы.
Әділеттілік – моральдық сана ұғымы.
Кәсіби ар-ождан – тұлғаның жеке басы және кәсіби намысы туралы ұғым.
Ар-намыс – қоршаған ортаның адамның құқықтарын мойындауы, оның
еркіндігін, әрекеттерінің моральдық құндылығын түсінуі, құрметтеуі.
Жауапкершілік – тұлғаның негізгі сапаларының бірі, адамның басты
адамгершілік сапаларымен байланысты және оларды бақылайды.
Абырой – адамының өзінің немесе басқалардың жетістіктерін жоғары
бағалауын, жоғары моральдық құндылықтарға өзінің сәйкестілігін түсінуін
білдіреді.
Бедел – тұлғаның немесе адамдар тобының айырмашылық ерекшеліктері, соның
арқасында сенім және басқа адамдарға ықпал жасауы жүзеге асады.
4.1 Педагогикалық мәдениеттің мәні
“Мәдениет” термині латын тілінің “cultura” сөзінен аударғанда жерді
өңдеу дегенді білдіреді. Кейін бұл ұғым кең мағынада қолданыла бастады.
Мәдениет (арабша қала, қалалық, латынша өңдеу, өсіру деген
мағынаны білдіреді) – белгілі бір халықтың қол жеткізген табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы; адамзат қауымының белгілі бір тарихи
кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері; адамдық әрекеттің белгілі
бір саласының жетілу деңгейі және т.б. түрінде түсіндіріледі. Мәдениеттің
мақсаты адам бойында пікір айту, ойлау, пайымдау қабілеті мен эстетикалық
сезімін дамыту.
Қазіргі уақытта мәдениет ұғымы белгілі бір тарихи кезеңнің, нақтылы
қоғамдардың, халықтар мен ұлттардың материалдық және рухани даму деңгейін
сипаттау үшін қолданылады. Сондай-ақ, мәдениет жеке адамның өмір сүру
мақсаты мен құндылықтар жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы
болып табылады. Ол әр түрлі әлеуемттік құрылымдардың, топтардың, ұлттардың,
жеке адамдардың өмір сүру жағдайына, талабына сәйкес қалыптасады. Мәдениет
адамдықтың өлшемі бола тұра, адаммен тікелей қарым-қатынаста өмір сүреді,
себебі адам бұрыннан жасалып келген мәдениетті бойына сіңіреді, қабылдайды,
өзінің болашақ қызметінің алғышартына айналдырады. Сөйтіп, өзінің білімін,
адамдық мәнін қалыптастырады.
Мәдениет халықтың мыңдаған жылдар бойы жинақтаған шығармашылық мұрасы,
онда қоғам мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен
адамгершілік нышандары жинақталған. Адамзаттың рухы мен келбеті, оның ерік-
жігері мен тарихи зейін-есі, философиялық жүйелері мен рәміз таңбалық
сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты – барлығы мәдениетпен біте
қайнасқан.
Кең мағынада мәдениет дегеніміз қоғамның, шығармашылық күштердің және
адам қабілеттерінің дамуының тарихи белгілі бір деңгейі, ол адам өмірінің
және іс-әрекетін ұйымдастыру формасы мен типі түрінде, материалдық және
рухани құндылықтар түрінде көрініс табады. Тар мағынада мәдениет дегеніміз
бұл адамның рухани өмірінің бір саласы, ол кәсіби және басқа іс-әрекетті
жүзеге асыру тәсілі. Мәдениеттің мәні өмірлік іс-әрекеттерді жүзеге асыру
тәсілдерімен анықталады.
Педагогикалық мәдениет – жалпы адамзаттық мәдениеттің бір бөлігі, онда
білім беру мен тәрбиелеудің рухани және материалдық құндылықтары кең
тұрғыда көрініс табады, ол тұлғаны әлеуметтендіру, ұрпақтар ауысуы тарихи
процесіне қызмет көрсету үшін қажетті шығармашылық педагогикалық іс-әрекет
тәсілдері болып табылады. (Е.В.Бондаревская, С.В.Кульнеевич).
Мұғалімнің жалпы базалық мәдениеттінің мазмұнына жатады:
- ақыл-ой және дене еңбегі мәдениеті;
- өзін-өзі тәрбиелеу, өзіндік білім алу,
- өзін-өзі ұйымдастыру мәдениеті;
- тұрмыс мәдениеті;
- қарым-қатынас және демалыс мәдениеті және т.б.
Педагогикалық мәдениет педагогикалық теорияларды және практиканы,
қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды, педагогикалық іс-әрекеттегі
тұлғаның шығармашылық өзін-өзі реттеу тәсілдерін меңгеру тәсілдері ретінде
қарастырылады. Мұғалімнің кәсіби мәдениеті ол тұлғаның мәндік сипаттамасы
ретінде жүйелі білім беру түрінде көрінеді.
4.2 Педагогикалық мәдениеттің компоненттері
Педагогикалық мәдениет күрделі жүйе болып табылады. Сондықтан
әдебиеттерде педагогикалық мәдениеттің құрылымын әр түрлі сипаттайды.
Мысалы, В.А.Мижериков педагогикалық мәдениет мұғалімнің гуманистілік
ұстанымы, педагогикалық құзыреттілік және ойлау, кәсіби мінез-құлық
мәдениеті, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі, пәні бойынша білімдері мен әр
түрлі әдістемелерді және технологияларды меңгеруі сияқты құрамдас
бөліктерден құралады деп тұжырымдайды. Төмендегі сызбада педагогикалық
мәдениеттің компоненттері көрсетілген:
4.2 А) Педагогикалық мәдениеттің аксиологиялық компоненті
Аксиологиялық компонент – педагогикалық еңбектің құндылықтарын меңгеру
және қабылдаудан тұрады:
• Кәсіби педагогикалық білім мен дүниетаным;
• Педагогикалық ойлау және рефлексия;
• Педагогикалық такт және этика
Кәсіби педагогикалық білім - бұл мұғалімнің жоғары оқу орынында игеретін
барлық білімдер жүйесі. Педагогикалық білімдер жүйесі арнайы, жалпы
базалық, психологиялық-педагогикалық және әдістемелік білімдерден құралады.
Педагогикалық мәдениеттің құрылымында дүниетанымдық компонент маңызды
роль атқарады. Дүниетанымдық компонент педагогикалық тұжырымдарды
қалыптастыру процесі мен нәтижесінен, мұғалімнің қызығушылықтары, құндылық-
бағдары, ұстанымдарын анықтау процесінен тұрады.
Педагогикалық ойлау мәдениеті педагогикалық талдау және синтездеуді
дамыту қабілеттерінен және ойлаудың сапаларын (сыни ойлау, дербестік,
белсенділік, жылдамдық, байқағыштық, есте сақтау, шығармашылық елестету)
құралады.
Педагогикалық рефлексия - бұл мұғалімнің өз іс-әрекетін талдауы, оны
бағалауына негізделеді. Рефлексия латын тілінен аударғанда өткенге қайта
оралу деген мағынаны білдіреді. Рефлексия - мұғалім іс-әрекетін қаншалықты
табысты болғандығын анықтайды.
Педагогикалық такт – бұл мұғалім мен оқушы арасындағы адамгершілік
қатынастар мақсатына сәйкес ұйымдастырылған мұғалімнің өзін-өзі ұстауы және
оларға әсер етуі. Педагогикалық такт мұғалімнің адамгершілік мәдениетін
көрсетеді.
Педагогикалық такт - кәсіби парыз бен жауапкершілік сезіміне негізделген
мұғалімнің әріптестері, ата-аналары, балаларымен өзара қарым-қатынасы. Бұл
мұғалімнің мінез-құлқының жекелеген фактілері емес, ол мұғалім стилі,
мұнда оқушылар мұғалімнің жақсы қарым-қатынасына сенімді болады.
Педагогикалық этика - бұл мұғалімнің педагогикалық процесс барысында
ұстанатын моральдық (адамгершілік) нормалары.
4.2 В) Педагогикалық мәдениеттің технологиялық компоненті
Технологиялық компонент қарым-қатынас мәдениеті барысында білім беру
процесіне қатысушылардың өзара әсер ету тәсілдері мен жолдарынан,
сөйлеуден, ақпараттық және білім беру технологияларын қолдана
алудан құралады. Бұл компонент педагогикалық қабілеттердің барлығын саналы
түрде дамыту барысында қалыптасады. Технологиялық компонент практикалық
жұмыс барысында және арнайы, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-
гуманитарлық ғылымдар мен озат тәжірибені шығармашылық тұрғыдан меңгерудің
барысында қалыптасады.
Технологиялық компоненттің құрамдас бөліктеріне жатады:
• Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру, жоспарлау туралы білім, іскерліктер;
• Педагогикалық ойлау;
•Педагогикалық іскерліктер (гностикалық, перцептивті, конструктивті,
жобалау, болжау, коммуникативті, ұйымдастырушылық);
•Педагогикалық техника;
•Педагогтың өзі-өзі реттеуі
Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыра алу, оны дұрыс жоспалай алу мұғалімнің
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
А.С.Макаренко педагогикалық мәдениеттің компоненттерінің бірі
педагогикалық техниканың маңызын жоғары бағалайды. Ол педагогикалық
шеберлік негізі қарым-қатынас техникасын меңгеру қажеттілігін атап өтеді.
Ол "Надо читать на человеческом лице, на лице ребенка, и это чтение может
быть даже описано в специальном курсе. Мастерство учителя заключается в
постановке голоса, в управлении своим лицом. Педагог должен быть в
известной степени артистом, он не может не играть, не соединья с этой игрой
любовь к детям, свою прекрасную личность",- деп жазады.
Технологиялық компоненттің бірі -педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті
тыңдаушыны тыңдай алу, есту, сұрақ қоя алу, басқаларды түсіну, қарым-
қатынас ситуациясына бағдарлана білу және көре білуден және қарым-қатынасқа
түсуге деген қажеттіліктен құралады.
4.2 С) Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық компоненті
Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық бөлігі мұғалімнің шығрмашылығына
негізделеді. Эвристикалық білім беру іс-әрекеті төмендегілермен
сипатталады:
• Мұғалімнің тұлғалық білім беру потенциалы, жеке ерекшеліктері,
мотивтері, мақсаттары негізінде жүзеге асады;
• Мұғалімнің іс-әрекетіне сәйкес жаңа білім беру өнімін жасап шығаруына
әкеледі;
• Мұғалімнің іс-әрекетінде оны орындауға қажетті әдістер, құралдар және
тағы басқа жағдайларды меңгеруіне байланысты субъективті қиындықтар мен
мәселелерді шеше алуы.
Мұғалім еңбегінің ұйымдастырылуы мен мазмұны оның өз іс-әрекетіне деген
шығармашылық қатынас деңгейі арқылы анықталады. Педагогтың іс-әрекетіндегі
шығармашылық деңгей алдына қойған мақсаттарды шешудегі мүмкіндіктерін
пайдалану деңгейі арқылы анықталады.
Мұғалімінің шығармашылық мүмкіндігі жинақталған әлеуметтік тәжірибе,
психологиялық-педагогикалық және пәндік білімдері, жаңа идеялар, дағды,
іскерліктер арқылы анықталады.
Мұғалім шығармашылығы деп өзгермелі жағдайларда педагогикалық
міндеттерді шеше алу процесін атауға болады. Шығармашылық педагогқа
бастамашылдық, дербестік, ойлау, сезіну, танымға деген құштарлық сияқты
қасиеттерді меңгеруді қажет етеді.
5.2 Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктері
Педагогикалық шеберлік неге негізделеді, оның компоненттері қандай?-
деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктерінің бірі білім, іскерлік,
дағдылар – олар өз кезегінде шеберліктің негіздері болады.
Білім, іскерлік, дағдылардың кәсіби-педагогикалық мазмұнының құрамдас
бөліктері:
1. Кәсіби педагогикалық білім
2. Кәсіби педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыру тәжірибесі;
3. Педагогикалық іс-әрекеттің шығармашылық тәжірибесі.
4. Педагогтың қалыптасқан тұлғалық сапаларының болуы.
Көріп отырғанымыздай педагогикалық шеберлікті зерттеушілер арасында
ортақ пікірдің жоқтығын байқауға болады. Бір авторлар - педагог тұлғасының
сапалық ерекшеліктері десе, екіншілері - білім, іскерлік, дағдылар,
үшіншілері – сапалық ерекшеліктер мен білім, іскерлік, дағдылардың
жиынтығы, төртіншілері – тұлға сапалары мен кәсіби іс-әрекетті жүзеге асыру
деңгейі деп қарастырады.
Келесі бір авторлар педагогикалық шеберліктің құрылымы төмендегідей
компоненттерден құралады деп көрсетеді:
- Гуманистілік бағыттылық – қызығушылығы, құныдылықтар жүйесі, идеалы;
- Кәсіби білім – педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, арнайы,
жалпы базалық білімідері;
- Педагогикалық қабілеттер – коммуникативті, перцептивті, эмоциональды
тұрақтылық, жоспарлау, жабалау, креативті, аналитикалық және т.б.
іскерліктер
- Педагогикалық техника – мұғалімнің өзін-өзі басқара алу іскерлігі
(жест, мимка, понтолмимика, поза т.б.) және өзара әрекеттесу іскерлігі
(педагогикалық қарым-қатынас орната алуы, кері байланысқа түсе алуы т.б.).
Педагогикалық қабілеттер:
- Конструктивті қабілет – оқу-тәрбие міндеттерін шешудің ең үйлесімді
жолдарын іздестіру, оқу-тәрбие жұмыстарының түрлері мен әдістерінің
мазмұнын анықтау, терең ойлап, педагогтік тапқырлықты таныту қабілеті.
- Перцептивті қабілет – оқушының ішкі жан-дүниесін тани білуі. Қабілетті
ұстаз өз оқушыларының көңіл-күйлерінде болатын өзгерістерді бірден байқап,
соған сәйкесінше іс-әрекет бағытын өзгертіп отырады.
- Дидактикалық қабілет – оқушыға оқу материалын түсінікті етіп жеткізе
білу, олардың білім дәрежесін, іскерлігі мен дағды дәрежесін дұрыс анықтай
білу, пәнге қызығушылығын арттырып, таным белсенділігін және ойын дамыту,
өз пәнін жақсы білуі.
- Комуникативті қабілет – бұл мұғалімнің педагогикалық процесс
барысында қарым-қатынас жасай алу қабілеті.
- Ұйымдастырушылық қабілет – оқушылар ұжымына дұрыс басшылық жасап, оны
ұйымдастыра білу, оқу-тәрбие міндеттерін орындауға байланысты оқушыларға
бағыт беріп, олардың өзін-өзі басқару ісіне басшылық жасау, ата-аналар мен
жұртшылықты оқушыларға педагогтік ықпал жасау құралына айналдыру және
т.с.с. іс-әрекеттерді қамтиды.
- Қолданбалы қабілет – мұғалім өз мамандығына тікелей қатысы жоқ түрлі
спорт түрлерімен, көркем өнер, бейнелеу өнері және өнермен айналасып, оған
оқушыларды қызықтыра білуін қамтитын қабілеттер кешені.
5.3 Педагогикалық шеберлік және мұғалім беделі
Ұстаз беделі педагогикалық процесс барысында маңызды орын алатын
фактор. Бедел – біреудің, не қоғамдық ұйымның ықпалын жұртшылықтың, қалың
бұқараның қабылдауын көрсететін этикалық ұғым. Беделді мұғалімді бір
жағынан шебер мұғалім деп те айтуға болады. Бедел мінез арқылы байқалады.
Мінез – адамның негізгі өмірлік беталысын және оның өзіндік әрекетінің
артықшылығын сипаттайтын қасиеттер жиынтығы. Ұстаздың беделі көптеген іс-
әрекеті, мінез-құлқы, білімділік қасиеттерден байқалады:
А) адамгершілік, қайырымдылық, рақымдылық және т.б. қасиеттердің болуы;
Б) рухани байлық, азаматтық сенім, ашық-жарқын мінез.
С) ұстаз интеллектісі дамыған, білімді, жан-жақты болуы, өмірде болып
жатқан жаңалықтарды талдай білуі, өз ойын, көзқарасын шәкірттерге жеткізе
білуі және т.б.
Ұстаз беделі, абыройы шәкірттерге бірнеше қырынан көрінуі мүмкін:
ұйымдастырушылық, кеңесші, бақылаушы, ақылшы, сырлас, талап ете білетін,
басшы, қолдаушы, демеуші және т.б.
6.1 Сынып жеткешісі қызметінің пайда болуы және дамуы
Сынып жетекшісі - бұл өзіне тапсырылған сыныптағы оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырушы мұғалім, мектептің сыныптағы әкімшілік өкілі.
Сынып жетекшісі институты ертеде білім беру мекемелері қалыптасқанда
пайда болды. Кеңес үкіметі орнағанға дейін патшалық Ресейдегі оқу
мекемелерінде тәрбие жұмысын арнайы ұйымдастыратын мұғалімдер болмады. Ол
тек ХІХ ғасырдың 70-жылдары пайда болды. Дегенмен, тәрбие ісімен кәсіби
айналысушылар ертеректе пайда болған, мысалы ақсүйектер отбасында
күтушілер, кейіннен гувернанткалар болды.
1804 жылы “Университеттік мекемелердің” Жарғысына сәйкес тәрбиелеу ісі
үйретуші-ұстаздарға (ерлер гимназиясында) және ханымдарға (қыздар
гимназиясы) тапсырылды. 1871 жылғы “Гимназиядағы сынып тәрбиесі” Жарғысы
бойынша сынып тәрбиешісі қызметі ресми түрде бекітілді.
Міндеттері: тәртіпті сақтауға ықпал ету, сабаққа қатысуды қадағалау,
мектептің іс-қағаздарын жүргізу, оқушылардың дамуын, таным қабілеттерін
бақылап зерттеу.
1917 жылға дейін оларды сынып наставниктері, сынып ханымдары деп атап
келді. Олардың құқықтары мен міндеттері білім беру мекемесінің Жарғысымен
анықталды.
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде сынып жетекшісі қызметі болмады.
Тәрбие жұмысын ұйымдастыру барлық пән мұғалімдеріне жүктелді. Оларды топ
жетекшілері деп атады.
1928 жылы жалпы мектептік өзін-өзі басқару ұйымдарының ықпалын
жоғарлатуға байланысты сынып жетекшілік қызметі жойылды. Бірақ ол күткен
нәтижені бермеді. 1930-жылдары сынып сабақ жүйесі енгізілуіне байланысты
топ жетекшілерінің жағдайы өзгерді.
1934 жылы 28 маусымда РСФСР Халық ағарту Комиссариатының “КСРО–дағы
бастауыш және орта мектеп құрылымы туралы” жарлығына сәйкес сынып
жетекшісі қызметі енгізілді.
1947 жылы тәрбие жұмыстары туралы жаңа ереже қабылданып, оны
тағайындаудың тәртібі белгіленіп, қызметі нақтыланды.
Сынып жетекшісі қызметі мектеп мұғалімдерінің біріне жүктелді, ол
сыныптағы тәрбие жұмысына жауап берді. Бұл қызметке мектептегі ең жақсы
мұғалімдер таңдап алынып, оны мектеп директоры тағайындады.
1971 жылы “Сынып жетекшісі ережесі” қабылданды. Құжатта сынып
жетекшісінің құқытары мен міндеттері, қызметтері сипатталды.
Қазіргі уақытта білім беру мекемелерінің жаңа типтерінің (гиназия,
лицейлер) пайда болуына және әлеуметтік өмірдегі реформаларға байланысты
сынып жетекшілік институтында өзгерістер болуда.
Қазіргі заманғы сынып жетекшісі типтері:
• Пән мұғалімдері сынып жетекшісі қызметін бірге атқарады;
• Аздаған оқу жүктемесі бар сынып жетекшілер;
• Тек қана тәрбие жұмысымен айналысатын мұғалім;
• Сынып тәрбиешісі;
• Сынып кураторы (латын тілінен аударғанда попечитель), тьюторлары
(латын тілінінен аударғанда қорғаушы)
Қазіргі уақытта сынып жетекшісі әр бағытта оқушылардың әрекетін
ұйымдасытырады, әрбір тұлғаның дамуына қамқорлық жасайды, сыныпта туындаған
мәселелерді шешуге балаға көмектеседі.
Сынып жекетшісінің негізгі мақсаты – мектеп оқушыларын қоғамдық белсенді
және саналы азаматы етіп тәрбиелеуге ықпал жасау.
Бүгінгі күнгі сынып жетекшісі кім?
• Жалпы адамзаттық мәдениетті меңгертетін оқушы мен қоғамның арасындағы
рухани жалғастырушы;
• Сынып ұжымының алуан түрлі шаралар барысында өзара ынтымақтастық
қарым-қатынастың қалыптасуын ұйымдастырушы;
• Оқушы тұлғасының қалыптасуына қолайлы жағдай жасау мақсатымен олардың
дамуын бақылаушы, тәрбие жүйесіне қажетті өзгерістер енгізуші, мектеп
психологымен бірігіп оқушының қоғамдық өміріне түзетулер жасаушы;
• Оқушының күнделікті өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыруда, кәсіби бағдар
беруде, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси ерекшеліктерін түсіндіруде
көмекші, кеңесші;
• Сыныпта қолайлы моральдық-психолгиялық ахуал қалыптастыру үшін сынып
ерекшеліктерін ескере отырып, қажетті тәрбиелік ықпалдарды жасаушы;
• Оқушының дамуы мен жетілуіне ықпал жасайтын тәрбиелік күштердің
(мектеп, отбасы, қоғам) басын қосушы, үйлестіруші.
6.2 Сынып жетекшісінің атқаратын қызметі
Сынып жетекшісінің қызметі жеке тұлғаның өзі-өзі дамытуына ықпал етіп,
оның шығармашылық әлеуетін іске асырып, баланың әлеуметтік белсенділігін
қамтамасыз етуге бағытталады.
Сынып жетекшісі сыныптың ішкі көңіл күйін көтеруге, жағымды
психологиялық жағдай туғызуға, баланың өзін-өзі басқаруын қалыптастырып,
дамытуға, әрбір баланың өзі-өзі танып, ашылуына жағдай жасауға көңіл бөлуі
тиіс.
Р.Х.Шакуровтың тұжырымдамасы бойынша сынып жетекшісінің атқаратын
қызметтері үш деңгейден тұрады:
1) Педагогикалық және әлеуметтік- гуманитарлық қызмет;
2) Ұйымдастырушылық қызмет;
3) Басқару қызметі.
Сынып жетекшісінің аналитикалық қызметтері:
• психологтың көмегімен оқушылардың жеке ерекшеліктерін зерттеу және
талдау;
• ұжымның дамуын зерттеу және талдау;
• отбасындағы тәрбиені бақылау және талдау;
• өткізілетін іс-шараның тәрбиелік құндылығын талдау;
• ұжымның және жеке тұлғаның тәрбиелік деңгейін талдау.
Сынып жетекшінің ұйымдастырушылық-реттеушілік қызметтері:
• мектеп пен отбасы арасындағы байланысыты қамтасмсыз ету;
• оқушылардың сабақтан тыс уақытын ұйымдасыру;
• сыныбындағы пән мұғалмдері, үйірме, секция жекешілерімен,
психологпен, тәрбиешілермен жұмыс;
• жеке оқушы және ұжыммен жеке жұмыс жүргізу.
Сынып жетекшісінің коммуникативті қызметі:
• Сыныпта позитивті өзара қарым-қатынас орнату;
• Оқушы- мұғалім, “оқушы-ата-ана”, “оқушы-оқушы” жүйесіндегі тиімді
қарым-қатынасты қалыптасытыру;
• Оқушылардың қоршаған ортамен қолайлы қатынас орнатуына жағдай жасау.
Сынып жетекшісінің атқаратын қызметі (С.Ш.Әбенбаев бойынша)
Педагогикалық және әлеуметтік гуманитарлық қызмет
• балаға барлық бағытта көмектесу, әлеуметтік қалыптасуы мен дамуына
жағдай жасау, тұлғаның рухани адамгершілік, рухани эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру.
• ұйымдастырушылық қызметі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Педагогикалық қарым-қатынас
1. 1 Педагогикалық қарым-қатынас ұғымы және оның мәні
1. 2 Педагогикалық қарым-қатынас стильдері
1. 3 Педагогикалық қарым-қатынас құралдары
1. 4 Педагогикалық техниканың мәні
1. 5 Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті
2. Педагогогикалық конфликт
2.1 Педагогикалық конфликтінің мәні
2. 2 Педагогикалық конфликтінің түрлері мен құрылымы
2. 3 Педагогикалық конфликтінің өту кезеңдері
2. 4 Педагогикалық конфликтіні шешу жолдары
3. Педагогикалық этика
3.1 Кәсіби мораль және этика
3.2 Педагогикалық этиканың пәні мен міндеттері
3.3 Кәсіби моральдың принциптері
3.4 Педагогикалық этиканың категориялары мен мәні
4. Педагогикалық мәдениет
4.1 Педагогикалық мәдениеттің мәні
4.2 Педагогикалық мәдениеттің компоненттері:
а) Педагогикалық мәдениеттің аксиологиялық компоненті
в) Педагогикалық мәдениеттің технологиялық компоненті
с) Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық компоненті
д) Педагогикалық мәдениеттің тұлғалық компоненті
5. Педагогикалық шеберлік
5. 1 Педагогикалық шеберліктің мәні мен маңызы
5. 2 Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктері
5. 3 Педагогикалық шеберлік және мұғалім беделі
6. Сынып жетекшісі және оның атқаратын қызметі
6. 1 Сынып жетекшісі іс-әрекетінің мәні
6. 2 Сынып жетекшісінің атқаратын қызметтері
6. 3 Сынып жетекшісінің құқықтары мен міндеттері
6. 4 Сынып жетекшісі іс-әрекетінің жұмыс мазмұны
6. 5 Сынып жетекшісінің балалар ұжымын қалыптастырудағы іс-әрекеті
7. Педагогикалық іс-тәжірибенің мұғалім тұлғасын қалыптастырудағы орны
7. 1 Педагогикалық іс-тәжірибенің мақсаты мен міндеттері
7. 2 Студент-практиканттың құқықтары мен міндеттері
7. 3 Тәрбие жүйесі туралы түсінік және оның мәні
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ГЛОССАРИЙ
1.3 Педагогикалық қарым-қатынас құралдары
Педагогикалық қарым-қатынастың құралдары вебальды және
вербальды емес құралдар болып екіге бөлінеді. Вербальды қарым-қатынас
құралдары - сөз. Сөз арқылы мұғалім оқушыға білім беріп, оған тәрбиелік
ықпал жасайды. Сөз мұғалімнің педагогикалық басты құралының бірі.
Қарым-қатынас барысында вербальды емес қарым-қатынас құралдары да
маңызыды роль атақарады. Вербальды емес қарым-қатынас құралдарына іс-
әрекет, бет әлпет, дене, қол қозғалыстары жатады. Вербальды емес қарым-
қатынас құраладры сөзді әрлендіріп, оның жылдам ұғынылуына, түсініктілігіне
ықпал жасайды. Берілетін ақпараттың көп бөлігі шетелдік зерттеушілердің
айтуынша осы вербальды емес қарым-қатынас арқылы жүзеге асады екен.
1. 5 Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті
Мұғалімнің педагогикалық қарым-қатынасының тиіміді болуы мұғалімнің
сөйлеу мәдениетіне де байланысты. Мұғалімнің кәсіби қарым-қатынасына әсер
ететін екі бөлікті байқауға болады:
- біріншіден, бұл жалпы қарым-қатынас принциптері - ол қоғам дамуы
барысында қалыптасқан қағидалар, яғни ғасырлар бойы мұғалімнің
педагогикалық іс-әрекетіндегі оқыту мен тәрбие мақсаттарын жүзеге асыратын
құндылықтар;
- екіншіден, бұл қарым-қатынастың жекелеген принциптері - мұғалімнің
өзіндік қарым-қатынас стилі - өзі қолданатын өзінің қабілеттері мен
іскерліктері, білімі негізінде оқыту мен тәрбиелеудің нақты жағдайлары мен
мүмкіндіктерін жүзеге асыратын нақты тәсілдері мен құралдарының жиынтығы.
Мұғалімнің іс-әрекеті барысында аталған бөліктерінің біреуінің болмауы
мұғалімнің кәсібилігі мен кәсіби қарым-қатынас мәдениеті деңгейінің
жеткіліксізідігін көрсетеді.
Мұғалімнің кәсіби қарым-қатынас мәдениеті - педагогикалық іс-әрекетте
нақты міндеттерді жүзеге асырудағы мұғалімнің әлеуметтік маңызды
қабілеттерінің, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасқа түсе алуы, оларды
қабылдауы, түсінуі және өз ойларын, сезімдерін, ұмтылыстарын бере алу
іскерліктерінің көрсеткіші.
Қарым-қатынас мәдениеті педагогикалық іс-әрекет барысында нақты бір
міндеттерді жүзеге асыру барысында қалыптасады. Мұғалім қарым-қатынас
барысында шығармашылық тұрғыда қолданатын тәсілдер мен құралдар түрлерінің
көп болуы қарым-қатынас мәдениетінің деңгейін анықтайды. Осылайша, қарым-
қатынас мәдениеті - бұл өзара қарым-қатынас барысында оқыту мен тәрбиенің
қойылған мақсаттарына жете алу іскерліктері.
Американдық зерттеуші Уильям Фолкнер сөйлеу адамның ойлауының негізгі
тірегі деп көрсетіп, сөз сөйлеу арқылы жеке тұлғаның мінезінің негізгі бір
бөлшегі білінеді деген. Сөз сөйлеу барысында адам өз сезімдерін білдіреді
және өз ойларын ортаға салады.
Сөйлеудің негізгі функциясы – қарым-қатынас орнату. Қарым-қатынасты
орнату үшін сөйлеуші өз сөзін мәнерлі, тыңдаушыға сәйкестендіріп айтуы
қажет. Егер сөйлеуші айналада тірі адамдар және олардың өз ойлары,
қажеттіліктері бар дегенді сезінбесе жанды сөздің мәнін түсінбейді деген
сөз.
Сөйлеген сөз сенімді болуы үшін оны дайындау керек. Ерте заман адамдары
Ақын болып туады, шешен жүре пайда болады деген.
Сөйлеуді төмендегідей жіктеуге болады (Н.М. Тимченко):
- ақпараттық;
- сендіру;
- ынталандырушы
Ал Толь Сопер сөйлеуді жалпы мақсатына байланысты:
- ақпараттық;
- сендіруші;
- ынталандырушы;
- әрекетке жұмылдырушы;
- көңіл-көтерін сөйлеу деп жүйелейді.
Ақпараттық сөйлеудің мақсаты – білімді беру және байыту, пән туралы
түсінік беру. Сондықтан, шешен сөздің ұтымды әрі логикалық ұйымдасқан түрде
болуына өз зейінін аудару керек. Материалды ұтымды жеткізу үшін ол
логикалық тұрғыда аргументацияланған, дәлелді болуы керек, себеп-салдарлы
байланыстарды және шартты салдарлы өзара байланыстар ашылуы тиіс, әрі өз
ойын бір ізді жетілдіруге назар аударуы тиіс.
Сендіру сөйлеуінің мақсаты – логикалық тұрғыда ұсынып оырған ойды
дәлелдеу немесе жоққа шығару, тыңдаушыларда белгілі бір сезімдер тудыру.
Сондықтан бұл сөйлеу түрінде эмоциональды аспектінің орны ерекше. Сөйлеген
сөз дәлелді шешімді болуы керек, ол үшін шынайы даулы мәселелерді таңдау,
мазмұнды мәселелерді қамту, қойып отырған мәселенің шешімі болуы керек.
Ынталандырушы сөйлеудің мақсаты – тыңдаушыларды ұжымның, қоғамның
мүддесіне байланысты белгілі бір әркеттерге итермелеу, негізгі міндеті –
тыңдаушының еркіне әсер етіп, пратикалық әрекеттерге дем беру. Бұл сөйлеу
барысында қажетті фактілік мағлұматтар болуы, тыңдаушылардың психологиялық
тұрғыдан қабылдаудың тууына әсер етуі, ынтымақтастыққа әкелуіне, ұсынылған
істі жасауға қажеттілік тудыру сияқты әрекеттерге назар аудару керек.
Сөйлеудің тиімді болуы мынадай шарттарға байланысты:
- сөз мазмұнына, оның логикалық тұрғыда құрылуына;
- сөзді аудиторияға мәнерлі жеткізе алуына;
- тыңдаушылармен байланыс орната алуы;
- бет әлпет қозғалысының орнды болуы (мимикалардың орынды болуы);
- жесті дұрыс қолдана ауы;
- сөйлеушінің позасына (тұрған тұрысына);
- сөйлеушінің сыртқы бейнесіне және т.б. шарттар.
2.1 Педагогикалық конфликтінің мәні
Мектеп - тәрбиелеуші институт ретінде әр түрлі тұлғааралық қарама-
қайшылықтардың сәйкес келуімен ерекшеленетін орта болып табылады. Мұғалімге
күрделі кәсіби қарым-қатынастар жүйесінен, ата-аналармен, әріптестермен,
әкімшілікпен қарым-қатынасқа түсуге тура келеді. Қарым-қатынас барысында
туған қайшылықтар конфликтілерге әкеліп соқытыруы мүмкін.
“Конфликт” сөзі латын тілінен аударғанда “Conflkt’s” – қақтығысу
мағынасын білдіреді.
Шетелдік педагогикалық-психологиялық әдебиетерде конфликт деп құндылық
үшін күрес және белгілі бір статус, ресурстар үшін таласу барысында
қарсыласты бейтараптандыру, зиян келтіру деп көрсетіледі. (Л.Козер)
Психологиялық тұрғыда конфликт дегеніміз қарама-қарсы қажеттіліктердің,
мотивтердің, қызығушылықтардың, ойлардың, сезімдердің, мінез-құлық
ерекшеліктерінің қарама-қайшы келуі. Конфликтінің қарама-қайшылықтардан
айырмашылығы ол жоғары эмоциональды қысымның болуы. Ал қарам-қайшылықтар
ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ал ішкі және сыртқы қарма-қайшылықтарды
жеңу диалектика заңына сйкес мұғалім мен оқушының дамуына жағдай жасайды.
Педагогикалық конфликтінің ерекшеліктері:
• Проблемалық ситуацияларда мұғалімнің дұрыс шешім қабылдауға
жауаптылығы;
• Конфликтіге қатысушылар әр түрлі әлеуметтік мәртебеге ие;
• Өмірлік тәжірибелері әр түрлі;
• Конфликт тәрбиелік мәнге ие болуы тиіс;
• Мұғалім инициативаны өз қолына алуы керек;
• Кез келген қателік жаңа проблема тудыруы мүмкін.
Педагогикалық конфликт күрделі процесс, ол даму логикасының болуымен
және объективті, субъективті факторлардың әсер етуімен ерекшеленеді.
Сондықтан педагогикалық конфликтінің құрылымы да күрделі.
Педагогикалық конфликт құрылымы:
• Объектісі;
• Субъектілері;
• Пәні;
• Инцидент;
• Конфликтілік қарым-қатынастар;
• Мотивтері;
• Нәтижесі.
Объект - сыртқы әсерлер, мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының кез-келген
кезеңінде болуы мүмкін. Субъект - конфликтіге қатысушылар, мысалы оқушы
және мұғалім. Конфликтінің пәні ситуацияны және оппоненттің әрекеттерін
тұлғалық қабылдауымен ерекшеленеді. Инцидент - бұл конфликтінің басталуына
түрткі болған әрекеттер, жағдайлар. Конфликтілі қарым-қатынас - бұл
субъектілердің конфликт кезіндегі қарым-қатынасы. Мотивтер - бұл
конфликтіге түсушілердің түрткілері, себептері. Нәтиже - конфликтінің
соңғы көрінісі, түйіні, шешімі.
2.2 Педагогикалық конфликт түрлері
Әдебиеттерде педагогикалық конфликт түрлері өте көп аталады. Мысалы,
конфликтіге түсуші субъектілерге байланысты педагогикалық конфликтінің
төменедегідей түрлері кезедеседі.
Пратикада мұғалім-оқушы және оқушы-оқушы, мұғалім-ата-ана конфликтілері
жиі кезедеседі.
Сызба 13. Педагогикалық конфликт түрлері
Тұлға ішілік конфликт – бұл тұлғаның мотивтері, қызығушылықтары,
арасындағы күресті бейнелейді.
Тұлға аралық конфликт – бұл тұлғалар арасында бір-біріне қарама-қарсы
келетін мақсатттарды орындау барыснда іс-әрекетте туындайтын
конфликтілермен сипатталады.
Топаралық конфликт – бұл әлеуметтік топтар арсында мақсаттар мен
оларға жету жолдарының қарама-қарсы келуінен туындайтын конфликтілер.
Тұлғалық-топтық конфликт - тұлғаның мінез-құлқы мен тәлім-тәртібі топтың
нормалары мен қалауына сәйкес келмегенде туындайды.
Конфликтінің туындау себептеріне байланысты
конфликт түрлері(М.М.Рыбакова бойынша) :
• Іс-әрекет конфликтілері;
• Қарым-қатынас конфликтілері;
• Әрекет конфликтілері.
Іс-әрекет конфликтілері мұғалім мен оқушы арасында туындайды және оқушы
белгілі бір тапсырманы орындаудан бас тартқанда немесе дұрыс орындамаған
жағдайда пайда болады.
Бұл конфликттер көбінесе оқуда қиындық көретін оқушылар мен мұғалім
сыныпқа жаңадан келген жағдайда тунындайды.
Әрекет конфликтілері мұғалімнің конфликтіні шешуде туындаған кез келген
қателіктері жаңа мәселелер мен конфликттер туындатады. Педагогикалық іс-
әрекеттегі конфликтілерді шешуден қарағанда оның алдын-алу жеңіл.
Мұғалім конфликт барысында өзінің позициясын анықтап алғаны дұрыс,
себебі сынып оның жағында болған жағдайда конфликтіден шығу жеңіл өтеді.
Қарым-қатынас конфликтілері – педагогтың проблемалы ситуацияларды шеше
алмауы барысында туындайды, ол көбінесе ұзақ мерзімге созлады. Бұл
конфликтілер тұлғалық сипатқа ие болады, оқушының мұғалімге деген жек
көрушілік сезімін туындатады
2.3 Педагогикалық конфликтінің өту кезеңдері
Педагогикалық конфликт динамикалы түрде өтетін құбылыс болғандықтан
оның дамуының кезеңдері де болады.
Педагогикалық конфликтінің кезеңдері:
1) қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
2) оларды сезіну;
3) шиеленісуі;
4) шешу жолдарын іздестіру;
5) конфликтінің шешілуі.
Мұғалім үшін конфликтінің алғашқы белгілерін біліп, содан бастап оны
шешуге тырысу маңызды болады. Бұл өте маңызды кезең, ол конфликтілі
ситуацияның нағыз конфликтіге айналуына ықпал ететін, немесе жылдам
шешілуіне әсер ететін кезең. Мұғалім конфликтінің аталған кезеңдерінің
ерекшеліктерін біліп, оны тиімді басқаруға ұмтылуы тиіс.
Педагогикалық конфликтілерді басқару мүмкін болатын коммуникативті
қиындықтардың алдын-алу, өз уақытында профилактикалық шараларды жүзеге
асыру, тұлға аралық қарама-қайшылықтардың субъективті және объективті
себептерін мақсатты түрде жою, оны конструктивті түрде шешуді талап
етеді.
Конфликтінің алғашқы кезеңінде оны тиімді шешуге болады. Сондықтан
мұғалім өз іскерліктерін шеберлікпен қолдана алуы тиіс.
Австралиялық ғалымдар – Х.Корнелиус және Ш.Фейр конфликтіні шешу
мұғалімнің байқағыштығына байланысты дейді. Педагогтың кәсіби іскерлігі
конфликтіні басып тастау немесе одан қашумен емес, конфликтілі жағадайды
басқар алуымен сипатталады. Конфликтіні тиімді басқара алу адекватты
басқару технологиясын, яғни стратегия мен тактиканы бірлестіре алуымен
ерекшеленеді. Стратегия ұзақ мерзімді оқу-тәрбие мақсаттарын іске асырудағы
мұғалімнің мінез-құлқын анықтайды. Тактика оның құрамдас бөлігі ретінде
нақты бір конфликтілік жағдайдағы педагогикалық реакцияны таңдауға, тікелей
өзара қарым-қатынас алгоритмін белгілейді.
Стратегия мен тактика қалыптасқан ситуацияны терең талдау негізінде және
субъектілердің ерекшеліктерін ескере отырып анықталады.
2.4 Педагогикалық конфликтілерді шешу жолдары
Педагогикалық конфликтілерді басқару мүмкін болатын коммуникативті
қиындықтардың алдын-алу, өз уақытында профилактикалық шараларды жүзеге
асыру, тұлға аралық қарама-қайшылықтардың субъективті және объективті
себептерін мақсатты түрде жою, оны конструктивті түрде шешу арқылы жүзеге
асады.
Педагогикалық конфликтіні шешу мұғалімнің іскерлігі мен құзыреттілігін,
оның басқару қабілетін көрсететін құбылыс болып табылады. Американ
ғалымдары Р. Блейк және Д. Моутонның конфликтілі ситуацияларды басқару
тұжырымдамасы өте қызықты. Олар тұлға аралық конфликтілерді басқарудың
төмендегідей стратегияларын ұсынады: бейімделу, қашу, шегіну, келісімге
келу, ынтымақтастық, басшылық жасау (доминирование).
Байланыстарды орнату барысында мұғалімінің өз оқушыларының
ерекшеліктеріне бейімделуқажеттіліг і туындайды, осылайша, тұлға аралық
үйлесімділік пен ынтымақтастықтың орнауын қамтамасыз етеді. Бұл
стратегияның маңыздылығы сол, ол оқушы қандай сол күйінде қабыладуға
мүмкіндік жасайды. Бейімделу стратегиясының мәні – қарым-қатынас
ситуацияларында педагогтың көп жақты бағдарлануы және оқушылардың тұлғалық
көріністеріне кешенді бейімделу.
Бейімделу стратегиясына ұқсас келесі стратегия – конфликтіден қашу
стратегиясы. Бұл педагогтың конфликтіден саналы түрде бас тартуымен
ерекшеленеді. Бұл ұсақ түсінбеушіліктер, жағымсыз көңіл-күй, ызақорлық,
баланың шектен тыс агрессиясы сияқты жағдайларда қолданылады.
Бала дамуының белгілі бір кезеңдерінде дағдарысты бастан өткізеді. Бұл
жағдайларды мұғалім үнемі ескере отырып, конфликтілі ситуациядан тиімді
шыға алуы керек.
Бейімделу және қашу стратегияларын жиі-жиі қолдану оқушылардың өз іс-
әрекеттері үшін жауапсыздығын және тым шолжаңдығына да әкеліп соқтыруы
мүмкін. Сондықтан да бұл стратегияларды ойланып қолдану қажет.
Шегіну стратегиясын қолданатын ситуацияларда болуы мүмкін. Кез-келген
адам сияқты мұғалім өз шешімдерін қабылдауда, оқушының қызығушылықтары мен
мінез-құлқын талқылауда қателесуі мүмкін. Мысалы, жасөспірімнің сыртқы
тәртіпсіздігі оның өз-өзіне сенімсіздігі, қорқыныш негізінде болуы мүмкін.
Сондықтан мұғалім өзі таңдап алған ситуациядан бас тартатын жағдайлар да
болады. Мұғалімнің өзі таңдап алған тактикасы дұрыс емес болған жағадайда
оны мойындауы, одан бас тартуы оқушылардың тарапынан түсінушілікті
қамтамасыз етеді. Мұғалім сондықтан да дер кезінде эмоционалды қысымды алып
тастауға тырысуы керек.
Келісім стратегиясы екі жақты келісімге келу және шешімдерді бірлесіп
қабылдау арқылы жүзеге асатын тактика. Бұл стратегия екі жақты
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Оқушы тұлғасын құрметтеуге негізделген
бұл стратегия жекелеген шығындар негізінде жеңіске жетуге мүмкіндік береді.
Мұғалімнің жеке үлгісі негізінде оқушы дұрыс шешім қабыладуды және қажет
жағдайларда өз ұстанымынан бас тарта алуын қамтамасыз етеді.
Ынтымақтастық старегиясы – бұл маңызды реттеуші және тәрбиелеуші
мүмкінідіктерінің болуымен ерекшеленетін стратегия. Бұл тактика шешімді
оқушылармен бірлесіп қабылдауға, өзаражауапкершілікке негізделетін
стратегия. Қарым-қатынастың демократиялық сипаты, пікірлермен ашық алмасу,
әр түрлі көзқарастарды қарап көруге мүмкіндік береді, оқушылар арасында көп
жақты пікір –плюрализмнің қалыптасуына және проблемалы ситауацияның көп
жақты жауаптарын табуға ықпал жасайды.
Басшылық жасау стратегиясы – бұл мұғалімнің бір жақты өз позициясын
қорғауға және барлық жауапкершілікті өзіне алуына негізделеген стратегия.
Педагогикалық қарым-қатынас барысында осындай стратегияны қолдану
қажеттілігі де туындайды. Бұл стратегияны тосын, күтпеген жағдайлар да,
оқушының физикалық немесе психикалық денсаулығына қауіп төнгенде қолдануға
болады. Немесе нақты бір шешім қабылдау қажеттігі туындайтын ситуацияларда
қолданады. Басшылық жасау стратегиясы мұғалімдерді педагогикалық әсердің
жылдамдылығымен қызықтырады. Мысалы, сабақ үстінде оқушы тәртіп бұзып
отырса, оқушыға мұғалім ескерту жасау арқылы бұл жағдайдың ары қарай
өрбуіне шектеу қояды.
Педагогикалық конфликтілерді тиімді шеше алу мұғалімнің іскерлігін,
шығармашылығын қажет етеді. Сонымен бірге, конфликтілерді шешуге мынадай
кешенді жағдайлар да әсер етеді:
1) тәрбиеленушінің жекелеген және жас ерекшеліктері, оның
медениеттілік деңгейі;
2) эмоциональды жағдай, неврозды реакцияларға бейімділік;
3) қақтығыс мотивтері;
4) конфликт объектісі және оның өтуінің нақты жағдайлары (сабақта,
үзілісте, сыныптастарымен бірге немесе мұғаліммен бірге өтуінде);
5) қалыптасқан қатынастың ұзақтығы және сипаты;
6) мұғалімнің тұлғалық психологиялық және кәсіби мүмкіндіктері және
оның беделі.
Педагогикалық конфликтілерден тиімді шыға алу педагогикалық процестің
тиімді, әрі сапалы болуының кепілі.
3.1 Кәсіби мораль және этика
Этика – мораль туралы ғылым. “Этика” терминін б.з.б. ІV ғасырда
Аристотель енгізді. Ол этика адамгершілік, мораль туралы ілім деп көрсетті.
Этика – мораль туралы түсінік береді, оны түсіндіреді және моральға
үйретеді.
Моральдың мазмұны жүйе ретінде 4 компоненттен құралады:
• Адамгершілік қатынас;
• Адамгершілік мотивтер;
• Адамгершілік сезімдер;
• Моральдық сана
Моральдың атқаратын қызметі (Л.М.Архангельский бойынша):
• Реттеуші;
• Тәрбиелеуші;
• Танымдық;
• Бағалау;
• Бағдарлаушылық;
• Мотивациялық;
• Коммуникативті
Педагогикалық моральдың атқаратын қызметтері:
• Педагогикалық коррекция;
• Диагностикалық және болжау функциясы;
• Моральдық білімдерді шығару;
• Моральға жат қылықтарға төтеп беруге дайындығын қалыптастыру;
• Моральдық өзін-өзі қорғау;
• Реттеуші;
• Тәрбиелеу;
• Бағалау-бағдарлаушылық.
Педагогикалық этика кәсіби этика түрінде көрініс табады.
Кәсіби этика – еңбектік моральдың бір түрі, ол әр түрлі мамандық
иелеріне тән моральдық нормалар, мінез-құлық ережелері және моральдық бет-
бейнесі туралы бағалау түрінде көрініс табады.
Кәсіби этиканың мәні мен маңызы – кәсіби міндеттерді сәтті орындауға
әсер етеді, кәсіби мақсаттар мен міндеттерге жету әдістерін, құраладарын
таңдауға мүмкіндік береді.
Әдептілік – белгілі моральдық нормалар мен принциптерді бұлжытпай
орындау. Т.А.Ильина Педагогикалық әдеп – мұғалімнің аса бағалы педагогтік
қасиеті, бұл қасиетте оған педагогикалық әсер ету құралдарын қолданған
кезде өз эмоцияларын білдіру шамасын көрсетеді, ең алдымен оқушылардың
психологиясын терең түсініп, білуге негіз болады,- деп көрсетеді.
Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Педагогтік әдеп, кең мағынасында
педагогикалық процесте әрбір оқу-тәрбие мәселесін шешуде, жеке адамдармен
не ұжыммен қарым-қатынас жасауда көрінетін кәсіптік сапа дейді.
Педагогтың кәсіби этикасының ерекшелігі
1) Еңбек объектісі – адам;
2) Педагог адамның болашағы үшін үнемі адамгершілік жауапкершілікте;
3) Педагог еңбегі психологиялық және ұйымдастырушылық жағынан күрделі;
4) Педагог адамды адамгершілікке тәрбиелеу үлгісі, ол жоғары
адамгершілік идеалы.
Кәсіби этика – ұжымда моральдық микроклимат орнатады, тұлғаның моральдық
денсаулығын қамтамасыз етеді, қоғамда моральдық атмосфераның қалыптасуына
әсер етеді.
Педагогикалық мораль – ұрпақтан ұрпаққа адамгершілік тәжірибені берудегі
қоғамдық қажеттіліктермен негізделген педагогикалық ортада адамгершілік іс-
әрекеттер мен адамгершілік қатынастарды реттеуші адамгершілік нормалар мен
ережелер жиынтығы.
3. 2 Педагогикалық этиканың пәні мен міндеттері
Кәсіби этиканың зерттеу пәні – кәсіби мораль, оның ерекшеліктері,
қалыптастыру жағдайлары, нақты тарихи жағдайлардағы даму заңдылықтары.
Кәсіби мораль белгілі бір кәсіби іс-әрекет түріне тән жалпы адагершілік
принциптерді нақтылайды.
Кәсіби этканың міндеттері:
Теориялық міндеттер – тұлғаның адамгершілік қажеттіліктерін, моральдық
құндылықтары және бағдарлануын қалыптастыру процесі туралы зерттейді, оны
қалыптастыру механизмдерін, педагогтың бұл механизмге әсерін қарастырады.
Практикалық міндеттер – моральдық құндылықтарды қалыптастырудың тиімді
тәсілдері мен жолдарын таңдауға көмектеседі
Педагогикалық этика мұғалімге педагогикалық ұжымдағы конфликтерді шешуге
көмектеседі, моральдық конфликтерді шешу тәсілдерін үйретеді, олардың алдын-
алу жолдарымен қаруландырады
3.3 Кәсіби мораль принциптері
Моральдық принциптер – адамгершілік сананың бір формасы, онда моральдық
нормаларға жалпы түрде сипаттама беріледі. Нормалар адам әрекетінің қандай
болу керектігін нақты талап етсе, моральдық сапалар тұлға мінез-құлқының
жекелеген жақтарын сипаттайды.
Ал принциптер – белгілі бір адамгершілік нормалардың мазмұнын ашады,
моральдық санаға сәйкес талаптарды білдіреді. Олар адам іс-әрекетіне бағыт-
бағдар береді және мінез-құлқының негізі болып табылады. Принциптер мораль
құрылымының маңызды бөлігі, ол моральдың мәнін анықтайды.
Педагогикалық этиканың негізгі принциптері:
• Ізгілік принципі;
• Педагогикалық оптимизм;
• Педагогикалық ынтымақтастық және ұжымшылдық;
• Азаматтылық, патриотизм;
• Тұлғаға талап қоя алу және оны құрметтеу;
• Профессионализм, шығармашылық;
• Сөз бен істің бірлігі
Кәсіби мораль – бұл мұғалімнің кәсіби парызы, оның адамгершілік
міндеттері.
Мұғалімнің педагогикалық еңбекке қатынасының өлшемедері төмендегілер
негізінде анықталады:
а) өмірдің басты мазмұны ретінде;
б) өзінің қажеттіліктері мен қабілеттерін іске асыру құралы ретінде;
в) іс-әрекет ретінде
Кәсіби моральдық принциптер педагогикалық процестің дұрыс
ұйымдастырлуына және жағымды қарым-қатынастың орнауына негіз болатын бастау
ережелер болып табылады. Ол мұғалім еңбегін тиімді ұйымдастыруға жағдай
жасайды.
3.4 Педагогикалық этика категориялары
Педагогикалық этика мұғалімге педагогикалық ұжымдағы конфликтерді
шешуге көмектеседі, моральдық конфликтерді шешу тәсілдерін үйретеді,
олардың алдын-алу жолдарымен қаруландырады
Педагогикикалық этиканың категориялары:
• Кәсіби парыз;
• Педагогикалық әділеттілік;
• Кәсіби ар-ождан;
• Педагогикалық ар-намыс;
• Педагогикалық такт;
• Жауапкершілік;
• Абырой;
• Бедел
Парыз - әлеуметтік стаус талап ететін адамның адамгершілік міндеттерін
білдіретін этикалық категория. Бедел – біреудің, не қоғамдық ұйымның
жұртшылықтың, қалың бұқараның қабылдауын көрсететін этикалық түсінік.
Қоғамды, ұйымдарды, не адамдарды беделсіз ұйымдастыру қиынға соғады.
Кәсіби парыз – қоғамның тұлғаға немесе белгілі бір мамандыққа қоятын
талап, моральдық ережелер жиынтығы.
Әділеттілік – моральдық сана ұғымы.
Кәсіби ар-ождан – тұлғаның жеке басы және кәсіби намысы туралы ұғым.
Ар-намыс – қоршаған ортаның адамның құқықтарын мойындауы, оның
еркіндігін, әрекеттерінің моральдық құндылығын түсінуі, құрметтеуі.
Жауапкершілік – тұлғаның негізгі сапаларының бірі, адамның басты
адамгершілік сапаларымен байланысты және оларды бақылайды.
Абырой – адамының өзінің немесе басқалардың жетістіктерін жоғары
бағалауын, жоғары моральдық құндылықтарға өзінің сәйкестілігін түсінуін
білдіреді.
Бедел – тұлғаның немесе адамдар тобының айырмашылық ерекшеліктері, соның
арқасында сенім және басқа адамдарға ықпал жасауы жүзеге асады.
4.1 Педагогикалық мәдениеттің мәні
“Мәдениет” термині латын тілінің “cultura” сөзінен аударғанда жерді
өңдеу дегенді білдіреді. Кейін бұл ұғым кең мағынада қолданыла бастады.
Мәдениет (арабша қала, қалалық, латынша өңдеу, өсіру деген
мағынаны білдіреді) – белгілі бір халықтың қол жеткізген табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы; адамзат қауымының белгілі бір тарихи
кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері; адамдық әрекеттің белгілі
бір саласының жетілу деңгейі және т.б. түрінде түсіндіріледі. Мәдениеттің
мақсаты адам бойында пікір айту, ойлау, пайымдау қабілеті мен эстетикалық
сезімін дамыту.
Қазіргі уақытта мәдениет ұғымы белгілі бір тарихи кезеңнің, нақтылы
қоғамдардың, халықтар мен ұлттардың материалдық және рухани даму деңгейін
сипаттау үшін қолданылады. Сондай-ақ, мәдениет жеке адамның өмір сүру
мақсаты мен құндылықтар жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы
болып табылады. Ол әр түрлі әлеуемттік құрылымдардың, топтардың, ұлттардың,
жеке адамдардың өмір сүру жағдайына, талабына сәйкес қалыптасады. Мәдениет
адамдықтың өлшемі бола тұра, адаммен тікелей қарым-қатынаста өмір сүреді,
себебі адам бұрыннан жасалып келген мәдениетті бойына сіңіреді, қабылдайды,
өзінің болашақ қызметінің алғышартына айналдырады. Сөйтіп, өзінің білімін,
адамдық мәнін қалыптастырады.
Мәдениет халықтың мыңдаған жылдар бойы жинақтаған шығармашылық мұрасы,
онда қоғам мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен
адамгершілік нышандары жинақталған. Адамзаттың рухы мен келбеті, оның ерік-
жігері мен тарихи зейін-есі, философиялық жүйелері мен рәміз таңбалық
сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты – барлығы мәдениетпен біте
қайнасқан.
Кең мағынада мәдениет дегеніміз қоғамның, шығармашылық күштердің және
адам қабілеттерінің дамуының тарихи белгілі бір деңгейі, ол адам өмірінің
және іс-әрекетін ұйымдастыру формасы мен типі түрінде, материалдық және
рухани құндылықтар түрінде көрініс табады. Тар мағынада мәдениет дегеніміз
бұл адамның рухани өмірінің бір саласы, ол кәсіби және басқа іс-әрекетті
жүзеге асыру тәсілі. Мәдениеттің мәні өмірлік іс-әрекеттерді жүзеге асыру
тәсілдерімен анықталады.
Педагогикалық мәдениет – жалпы адамзаттық мәдениеттің бір бөлігі, онда
білім беру мен тәрбиелеудің рухани және материалдық құндылықтары кең
тұрғыда көрініс табады, ол тұлғаны әлеуметтендіру, ұрпақтар ауысуы тарихи
процесіне қызмет көрсету үшін қажетті шығармашылық педагогикалық іс-әрекет
тәсілдері болып табылады. (Е.В.Бондаревская, С.В.Кульнеевич).
Мұғалімнің жалпы базалық мәдениеттінің мазмұнына жатады:
- ақыл-ой және дене еңбегі мәдениеті;
- өзін-өзі тәрбиелеу, өзіндік білім алу,
- өзін-өзі ұйымдастыру мәдениеті;
- тұрмыс мәдениеті;
- қарым-қатынас және демалыс мәдениеті және т.б.
Педагогикалық мәдениет педагогикалық теорияларды және практиканы,
қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды, педагогикалық іс-әрекеттегі
тұлғаның шығармашылық өзін-өзі реттеу тәсілдерін меңгеру тәсілдері ретінде
қарастырылады. Мұғалімнің кәсіби мәдениеті ол тұлғаның мәндік сипаттамасы
ретінде жүйелі білім беру түрінде көрінеді.
4.2 Педагогикалық мәдениеттің компоненттері
Педагогикалық мәдениет күрделі жүйе болып табылады. Сондықтан
әдебиеттерде педагогикалық мәдениеттің құрылымын әр түрлі сипаттайды.
Мысалы, В.А.Мижериков педагогикалық мәдениет мұғалімнің гуманистілік
ұстанымы, педагогикалық құзыреттілік және ойлау, кәсіби мінез-құлық
мәдениеті, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі, пәні бойынша білімдері мен әр
түрлі әдістемелерді және технологияларды меңгеруі сияқты құрамдас
бөліктерден құралады деп тұжырымдайды. Төмендегі сызбада педагогикалық
мәдениеттің компоненттері көрсетілген:
4.2 А) Педагогикалық мәдениеттің аксиологиялық компоненті
Аксиологиялық компонент – педагогикалық еңбектің құндылықтарын меңгеру
және қабылдаудан тұрады:
• Кәсіби педагогикалық білім мен дүниетаным;
• Педагогикалық ойлау және рефлексия;
• Педагогикалық такт және этика
Кәсіби педагогикалық білім - бұл мұғалімнің жоғары оқу орынында игеретін
барлық білімдер жүйесі. Педагогикалық білімдер жүйесі арнайы, жалпы
базалық, психологиялық-педагогикалық және әдістемелік білімдерден құралады.
Педагогикалық мәдениеттің құрылымында дүниетанымдық компонент маңызды
роль атқарады. Дүниетанымдық компонент педагогикалық тұжырымдарды
қалыптастыру процесі мен нәтижесінен, мұғалімнің қызығушылықтары, құндылық-
бағдары, ұстанымдарын анықтау процесінен тұрады.
Педагогикалық ойлау мәдениеті педагогикалық талдау және синтездеуді
дамыту қабілеттерінен және ойлаудың сапаларын (сыни ойлау, дербестік,
белсенділік, жылдамдық, байқағыштық, есте сақтау, шығармашылық елестету)
құралады.
Педагогикалық рефлексия - бұл мұғалімнің өз іс-әрекетін талдауы, оны
бағалауына негізделеді. Рефлексия латын тілінен аударғанда өткенге қайта
оралу деген мағынаны білдіреді. Рефлексия - мұғалім іс-әрекетін қаншалықты
табысты болғандығын анықтайды.
Педагогикалық такт – бұл мұғалім мен оқушы арасындағы адамгершілік
қатынастар мақсатына сәйкес ұйымдастырылған мұғалімнің өзін-өзі ұстауы және
оларға әсер етуі. Педагогикалық такт мұғалімнің адамгершілік мәдениетін
көрсетеді.
Педагогикалық такт - кәсіби парыз бен жауапкершілік сезіміне негізделген
мұғалімнің әріптестері, ата-аналары, балаларымен өзара қарым-қатынасы. Бұл
мұғалімнің мінез-құлқының жекелеген фактілері емес, ол мұғалім стилі,
мұнда оқушылар мұғалімнің жақсы қарым-қатынасына сенімді болады.
Педагогикалық этика - бұл мұғалімнің педагогикалық процесс барысында
ұстанатын моральдық (адамгершілік) нормалары.
4.2 В) Педагогикалық мәдениеттің технологиялық компоненті
Технологиялық компонент қарым-қатынас мәдениеті барысында білім беру
процесіне қатысушылардың өзара әсер ету тәсілдері мен жолдарынан,
сөйлеуден, ақпараттық және білім беру технологияларын қолдана
алудан құралады. Бұл компонент педагогикалық қабілеттердің барлығын саналы
түрде дамыту барысында қалыптасады. Технологиялық компонент практикалық
жұмыс барысында және арнайы, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-
гуманитарлық ғылымдар мен озат тәжірибені шығармашылық тұрғыдан меңгерудің
барысында қалыптасады.
Технологиялық компоненттің құрамдас бөліктеріне жатады:
• Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру, жоспарлау туралы білім, іскерліктер;
• Педагогикалық ойлау;
•Педагогикалық іскерліктер (гностикалық, перцептивті, конструктивті,
жобалау, болжау, коммуникативті, ұйымдастырушылық);
•Педагогикалық техника;
•Педагогтың өзі-өзі реттеуі
Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыра алу, оны дұрыс жоспалай алу мұғалімнің
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
А.С.Макаренко педагогикалық мәдениеттің компоненттерінің бірі
педагогикалық техниканың маңызын жоғары бағалайды. Ол педагогикалық
шеберлік негізі қарым-қатынас техникасын меңгеру қажеттілігін атап өтеді.
Ол "Надо читать на человеческом лице, на лице ребенка, и это чтение может
быть даже описано в специальном курсе. Мастерство учителя заключается в
постановке голоса, в управлении своим лицом. Педагог должен быть в
известной степени артистом, он не может не играть, не соединья с этой игрой
любовь к детям, свою прекрасную личность",- деп жазады.
Технологиялық компоненттің бірі -педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті
тыңдаушыны тыңдай алу, есту, сұрақ қоя алу, басқаларды түсіну, қарым-
қатынас ситуациясына бағдарлана білу және көре білуден және қарым-қатынасқа
түсуге деген қажеттіліктен құралады.
4.2 С) Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық компоненті
Педагогикалық мәдениеттің эвристикалық бөлігі мұғалімнің шығрмашылығына
негізделеді. Эвристикалық білім беру іс-әрекеті төмендегілермен
сипатталады:
• Мұғалімнің тұлғалық білім беру потенциалы, жеке ерекшеліктері,
мотивтері, мақсаттары негізінде жүзеге асады;
• Мұғалімнің іс-әрекетіне сәйкес жаңа білім беру өнімін жасап шығаруына
әкеледі;
• Мұғалімнің іс-әрекетінде оны орындауға қажетті әдістер, құралдар және
тағы басқа жағдайларды меңгеруіне байланысты субъективті қиындықтар мен
мәселелерді шеше алуы.
Мұғалім еңбегінің ұйымдастырылуы мен мазмұны оның өз іс-әрекетіне деген
шығармашылық қатынас деңгейі арқылы анықталады. Педагогтың іс-әрекетіндегі
шығармашылық деңгей алдына қойған мақсаттарды шешудегі мүмкіндіктерін
пайдалану деңгейі арқылы анықталады.
Мұғалімінің шығармашылық мүмкіндігі жинақталған әлеуметтік тәжірибе,
психологиялық-педагогикалық және пәндік білімдері, жаңа идеялар, дағды,
іскерліктер арқылы анықталады.
Мұғалім шығармашылығы деп өзгермелі жағдайларда педагогикалық
міндеттерді шеше алу процесін атауға болады. Шығармашылық педагогқа
бастамашылдық, дербестік, ойлау, сезіну, танымға деген құштарлық сияқты
қасиеттерді меңгеруді қажет етеді.
5.2 Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктері
Педагогикалық шеберлік неге негізделеді, оның компоненттері қандай?-
деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктерінің бірі білім, іскерлік,
дағдылар – олар өз кезегінде шеберліктің негіздері болады.
Білім, іскерлік, дағдылардың кәсіби-педагогикалық мазмұнының құрамдас
бөліктері:
1. Кәсіби педагогикалық білім
2. Кәсіби педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыру тәжірибесі;
3. Педагогикалық іс-әрекеттің шығармашылық тәжірибесі.
4. Педагогтың қалыптасқан тұлғалық сапаларының болуы.
Көріп отырғанымыздай педагогикалық шеберлікті зерттеушілер арасында
ортақ пікірдің жоқтығын байқауға болады. Бір авторлар - педагог тұлғасының
сапалық ерекшеліктері десе, екіншілері - білім, іскерлік, дағдылар,
үшіншілері – сапалық ерекшеліктер мен білім, іскерлік, дағдылардың
жиынтығы, төртіншілері – тұлға сапалары мен кәсіби іс-әрекетті жүзеге асыру
деңгейі деп қарастырады.
Келесі бір авторлар педагогикалық шеберліктің құрылымы төмендегідей
компоненттерден құралады деп көрсетеді:
- Гуманистілік бағыттылық – қызығушылығы, құныдылықтар жүйесі, идеалы;
- Кәсіби білім – педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, арнайы,
жалпы базалық білімідері;
- Педагогикалық қабілеттер – коммуникативті, перцептивті, эмоциональды
тұрақтылық, жоспарлау, жабалау, креативті, аналитикалық және т.б.
іскерліктер
- Педагогикалық техника – мұғалімнің өзін-өзі басқара алу іскерлігі
(жест, мимка, понтолмимика, поза т.б.) және өзара әрекеттесу іскерлігі
(педагогикалық қарым-қатынас орната алуы, кері байланысқа түсе алуы т.б.).
Педагогикалық қабілеттер:
- Конструктивті қабілет – оқу-тәрбие міндеттерін шешудің ең үйлесімді
жолдарын іздестіру, оқу-тәрбие жұмыстарының түрлері мен әдістерінің
мазмұнын анықтау, терең ойлап, педагогтік тапқырлықты таныту қабілеті.
- Перцептивті қабілет – оқушының ішкі жан-дүниесін тани білуі. Қабілетті
ұстаз өз оқушыларының көңіл-күйлерінде болатын өзгерістерді бірден байқап,
соған сәйкесінше іс-әрекет бағытын өзгертіп отырады.
- Дидактикалық қабілет – оқушыға оқу материалын түсінікті етіп жеткізе
білу, олардың білім дәрежесін, іскерлігі мен дағды дәрежесін дұрыс анықтай
білу, пәнге қызығушылығын арттырып, таным белсенділігін және ойын дамыту,
өз пәнін жақсы білуі.
- Комуникативті қабілет – бұл мұғалімнің педагогикалық процесс
барысында қарым-қатынас жасай алу қабілеті.
- Ұйымдастырушылық қабілет – оқушылар ұжымына дұрыс басшылық жасап, оны
ұйымдастыра білу, оқу-тәрбие міндеттерін орындауға байланысты оқушыларға
бағыт беріп, олардың өзін-өзі басқару ісіне басшылық жасау, ата-аналар мен
жұртшылықты оқушыларға педагогтік ықпал жасау құралына айналдыру және
т.с.с. іс-әрекеттерді қамтиды.
- Қолданбалы қабілет – мұғалім өз мамандығына тікелей қатысы жоқ түрлі
спорт түрлерімен, көркем өнер, бейнелеу өнері және өнермен айналасып, оған
оқушыларды қызықтыра білуін қамтитын қабілеттер кешені.
5.3 Педагогикалық шеберлік және мұғалім беделі
Ұстаз беделі педагогикалық процесс барысында маңызды орын алатын
фактор. Бедел – біреудің, не қоғамдық ұйымның ықпалын жұртшылықтың, қалың
бұқараның қабылдауын көрсететін этикалық ұғым. Беделді мұғалімді бір
жағынан шебер мұғалім деп те айтуға болады. Бедел мінез арқылы байқалады.
Мінез – адамның негізгі өмірлік беталысын және оның өзіндік әрекетінің
артықшылығын сипаттайтын қасиеттер жиынтығы. Ұстаздың беделі көптеген іс-
әрекеті, мінез-құлқы, білімділік қасиеттерден байқалады:
А) адамгершілік, қайырымдылық, рақымдылық және т.б. қасиеттердің болуы;
Б) рухани байлық, азаматтық сенім, ашық-жарқын мінез.
С) ұстаз интеллектісі дамыған, білімді, жан-жақты болуы, өмірде болып
жатқан жаңалықтарды талдай білуі, өз ойын, көзқарасын шәкірттерге жеткізе
білуі және т.б.
Ұстаз беделі, абыройы шәкірттерге бірнеше қырынан көрінуі мүмкін:
ұйымдастырушылық, кеңесші, бақылаушы, ақылшы, сырлас, талап ете білетін,
басшы, қолдаушы, демеуші және т.б.
6.1 Сынып жеткешісі қызметінің пайда болуы және дамуы
Сынып жетекшісі - бұл өзіне тапсырылған сыныптағы оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырушы мұғалім, мектептің сыныптағы әкімшілік өкілі.
Сынып жетекшісі институты ертеде білім беру мекемелері қалыптасқанда
пайда болды. Кеңес үкіметі орнағанға дейін патшалық Ресейдегі оқу
мекемелерінде тәрбие жұмысын арнайы ұйымдастыратын мұғалімдер болмады. Ол
тек ХІХ ғасырдың 70-жылдары пайда болды. Дегенмен, тәрбие ісімен кәсіби
айналысушылар ертеректе пайда болған, мысалы ақсүйектер отбасында
күтушілер, кейіннен гувернанткалар болды.
1804 жылы “Университеттік мекемелердің” Жарғысына сәйкес тәрбиелеу ісі
үйретуші-ұстаздарға (ерлер гимназиясында) және ханымдарға (қыздар
гимназиясы) тапсырылды. 1871 жылғы “Гимназиядағы сынып тәрбиесі” Жарғысы
бойынша сынып тәрбиешісі қызметі ресми түрде бекітілді.
Міндеттері: тәртіпті сақтауға ықпал ету, сабаққа қатысуды қадағалау,
мектептің іс-қағаздарын жүргізу, оқушылардың дамуын, таным қабілеттерін
бақылап зерттеу.
1917 жылға дейін оларды сынып наставниктері, сынып ханымдары деп атап
келді. Олардың құқықтары мен міндеттері білім беру мекемесінің Жарғысымен
анықталды.
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде сынып жетекшісі қызметі болмады.
Тәрбие жұмысын ұйымдастыру барлық пән мұғалімдеріне жүктелді. Оларды топ
жетекшілері деп атады.
1928 жылы жалпы мектептік өзін-өзі басқару ұйымдарының ықпалын
жоғарлатуға байланысты сынып жетекшілік қызметі жойылды. Бірақ ол күткен
нәтижені бермеді. 1930-жылдары сынып сабақ жүйесі енгізілуіне байланысты
топ жетекшілерінің жағдайы өзгерді.
1934 жылы 28 маусымда РСФСР Халық ағарту Комиссариатының “КСРО–дағы
бастауыш және орта мектеп құрылымы туралы” жарлығына сәйкес сынып
жетекшісі қызметі енгізілді.
1947 жылы тәрбие жұмыстары туралы жаңа ереже қабылданып, оны
тағайындаудың тәртібі белгіленіп, қызметі нақтыланды.
Сынып жетекшісі қызметі мектеп мұғалімдерінің біріне жүктелді, ол
сыныптағы тәрбие жұмысына жауап берді. Бұл қызметке мектептегі ең жақсы
мұғалімдер таңдап алынып, оны мектеп директоры тағайындады.
1971 жылы “Сынып жетекшісі ережесі” қабылданды. Құжатта сынып
жетекшісінің құқытары мен міндеттері, қызметтері сипатталды.
Қазіргі уақытта білім беру мекемелерінің жаңа типтерінің (гиназия,
лицейлер) пайда болуына және әлеуметтік өмірдегі реформаларға байланысты
сынып жетекшілік институтында өзгерістер болуда.
Қазіргі заманғы сынып жетекшісі типтері:
• Пән мұғалімдері сынып жетекшісі қызметін бірге атқарады;
• Аздаған оқу жүктемесі бар сынып жетекшілер;
• Тек қана тәрбие жұмысымен айналысатын мұғалім;
• Сынып тәрбиешісі;
• Сынып кураторы (латын тілінен аударғанда попечитель), тьюторлары
(латын тілінінен аударғанда қорғаушы)
Қазіргі уақытта сынып жетекшісі әр бағытта оқушылардың әрекетін
ұйымдасытырады, әрбір тұлғаның дамуына қамқорлық жасайды, сыныпта туындаған
мәселелерді шешуге балаға көмектеседі.
Сынып жекетшісінің негізгі мақсаты – мектеп оқушыларын қоғамдық белсенді
және саналы азаматы етіп тәрбиелеуге ықпал жасау.
Бүгінгі күнгі сынып жетекшісі кім?
• Жалпы адамзаттық мәдениетті меңгертетін оқушы мен қоғамның арасындағы
рухани жалғастырушы;
• Сынып ұжымының алуан түрлі шаралар барысында өзара ынтымақтастық
қарым-қатынастың қалыптасуын ұйымдастырушы;
• Оқушы тұлғасының қалыптасуына қолайлы жағдай жасау мақсатымен олардың
дамуын бақылаушы, тәрбие жүйесіне қажетті өзгерістер енгізуші, мектеп
психологымен бірігіп оқушының қоғамдық өміріне түзетулер жасаушы;
• Оқушының күнделікті өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыруда, кәсіби бағдар
беруде, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси ерекшеліктерін түсіндіруде
көмекші, кеңесші;
• Сыныпта қолайлы моральдық-психолгиялық ахуал қалыптастыру үшін сынып
ерекшеліктерін ескере отырып, қажетті тәрбиелік ықпалдарды жасаушы;
• Оқушының дамуы мен жетілуіне ықпал жасайтын тәрбиелік күштердің
(мектеп, отбасы, қоғам) басын қосушы, үйлестіруші.
6.2 Сынып жетекшісінің атқаратын қызметі
Сынып жетекшісінің қызметі жеке тұлғаның өзі-өзі дамытуына ықпал етіп,
оның шығармашылық әлеуетін іске асырып, баланың әлеуметтік белсенділігін
қамтамасыз етуге бағытталады.
Сынып жетекшісі сыныптың ішкі көңіл күйін көтеруге, жағымды
психологиялық жағдай туғызуға, баланың өзін-өзі басқаруын қалыптастырып,
дамытуға, әрбір баланың өзі-өзі танып, ашылуына жағдай жасауға көңіл бөлуі
тиіс.
Р.Х.Шакуровтың тұжырымдамасы бойынша сынып жетекшісінің атқаратын
қызметтері үш деңгейден тұрады:
1) Педагогикалық және әлеуметтік- гуманитарлық қызмет;
2) Ұйымдастырушылық қызмет;
3) Басқару қызметі.
Сынып жетекшісінің аналитикалық қызметтері:
• психологтың көмегімен оқушылардың жеке ерекшеліктерін зерттеу және
талдау;
• ұжымның дамуын зерттеу және талдау;
• отбасындағы тәрбиені бақылау және талдау;
• өткізілетін іс-шараның тәрбиелік құндылығын талдау;
• ұжымның және жеке тұлғаның тәрбиелік деңгейін талдау.
Сынып жетекшінің ұйымдастырушылық-реттеушілік қызметтері:
• мектеп пен отбасы арасындағы байланысыты қамтасмсыз ету;
• оқушылардың сабақтан тыс уақытын ұйымдасыру;
• сыныбындағы пән мұғалмдері, үйірме, секция жекешілерімен,
психологпен, тәрбиешілермен жұмыс;
• жеке оқушы және ұжыммен жеке жұмыс жүргізу.
Сынып жетекшісінің коммуникативті қызметі:
• Сыныпта позитивті өзара қарым-қатынас орнату;
• Оқушы- мұғалім, “оқушы-ата-ана”, “оқушы-оқушы” жүйесіндегі тиімді
қарым-қатынасты қалыптасытыру;
• Оқушылардың қоршаған ортамен қолайлы қатынас орнатуына жағдай жасау.
Сынып жетекшісінің атқаратын қызметі (С.Ш.Әбенбаев бойынша)
Педагогикалық және әлеуметтік гуманитарлық қызмет
• балаға барлық бағытта көмектесу, әлеуметтік қалыптасуы мен дамуына
жағдай жасау, тұлғаның рухани адамгершілік, рухани эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру.
• ұйымдастырушылық қызметі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz