«ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС-ДЕГІ ІС-ТӘЖІРИБЕ
КІРІСПЕ
І.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ МЕН АУДИТІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы.материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ МЕН АУДИТІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
«ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
І.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ МЕН АУДИТІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы.материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ МЕН АУДИТІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
«ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ЖШС «Ойлстройсервис» өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін бухгалтерлік есептің жеке объектіне бөлінген негізгі құралдар деп аталатын қажетті еңбек құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: «Негізгі құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер».
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: «Негізгі құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер».
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ ІС-ТӘЖІРИБЕ БОЙЫНША ЕСЕП БЕРУ ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ
МЕН АУДИТІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ
ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ МЕН АУДИТІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
ЖШС Ойлстройсервис өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін бухгалтерлік
есептің жеке объектіне бөлінген негізгі құралдар деп аталатын қажетті еңбек
құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп
стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі
құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі
құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: Негізгі
құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім
уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер.
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы
түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып
табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады
және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті
қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай
отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып
негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану
болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге
асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық,
денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Менің қарастырылып отырған Ойлстройсервис ЖШС-де негізгі
құралдар жалға алынбайды және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар; жұмысшы
машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ
белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері,
трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі:
негізгі құралдардың келіп түсуін, оның ішінде орын ауыстыруы мен шығуын,
дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін;
олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ, есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістереінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жһндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгелінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз ету керек.
Негізгі құралдардың келіп түсуі және есептен шығарылуы мынандай
құжаттар негізінде рәсімделеді:
- негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі;
- негізгі құралдардың алыс-беріс актісі;
- ескіру және тозу салдарынан негізгі құралдардың объектілерін есептен
шығаруға негізгі құралдар объектілерін есептен шығару актісі;
- құрылысы салынып біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары
біткен объектілер туралы жазбаларды карточкаға жазу үшін жөнделген,
қайта құрылған және жаңалаған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі;
- негізгі құралдың мүліктік карточкасы;
- негізгі құралдар қозғалысы есебінің карточкасы;
- негізгі құралдардың мүлікті тізімі;
- негізгі құралдарды есептен шығару актісі;
- негізгі құрал-жадбықтарды жою туралы акт;
- негізгі құрал-жабдықтарды мүліктік түгелдеу тізімі;
- негізгі құралдарды мүліктік түгелдеу нәтижелерінің салыстыру
тізімдемесі.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың тозуын және
амортизациясын есептеу
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдарға амортизация есептеу
қарапайым әдіспен жүргізіледі. Бұл әдіске бұрын бухгалтерлік есептегі
амортизация есептеу тәсілдерінің түрлеріне тоқтала кетейік. Негізгі
құралдар өндіріс процесіне қатысумен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат
күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі
түрі бар: табиғи (моральдық) және сапалы (заман талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың амортизациясының есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сай дербес
тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша
жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-
пар) етіп есептен шығару (өндірістік тәсіл);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен
шығару.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету
мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл
әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі мына формула бойынша есептелінеді:
Бастақы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл) негізгі құраолдардың тозуы тек
олардың пайдалану дәрежесі болып табылады және оны есептеу процессінде
уақыт кесіндісі ешқандай рөл атқармайды.
Ол келесі формуламен есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны .
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері:
а) Кумулятивтік әдісі – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
ә) Азайып отыратын қалдық әдісі – бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
автокөлікті пайдалану мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде
амортизациялау нормасы 20 пайыз болады (1005).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы 40 пайызға тең (20*2).
Іс-тәжірибе өткен кәсіпорында амортизацияны есептеудің қарапайым әдісі
қолданады, бас бухгалтердің түсіндіруі бойынша мұның бірнеше қомақты
себептері бар:
1) бұл әдіс ҚР-ның Салық кодексінің ережелеріне ең жақын
болып табылады, себебі онда амортизацияның шекті
нормалары көрсетіледі;
2) сатып алынатын негізгі құралдардың жиі жағдайда өте
қымбат болып табылады, сондықтан амортизацияны
есептеудің жеделтілген әдісін қолдану кәсіпорын үшін
қиынға түседі.
Негізгі құралдардың аудиторлық тексерудің бағдарламасы
Кез келген кәсіпорын сияқты Ойлстройсервис ЖШС-де негізгі құралдарға
аудит жүргізбес бұрын оның бағдарламасын анықтап, қандай мәселелерді қамту
керектігін анықтап алу қажет. Негiзгi құралдардың аудитiн жүргiзуде алғашқы
қандай тексерулер жүргiзу мәселесiне тоқталайық:
• негiзгi құралдардың объектiлерi кәсiпорынның есебiне жазылғандығы
немесе жалға алғандығын;
• негiзгi құралдарды сатып алуы, келiп түсуi, олардың есептен шығуы
дұрыс есептелiнгендігін;
• сатып алу құны мен басқада көрсеткiштер, негiзгi құралдар бойынша
алғашқы жазулардың, олардың дұрыс толтырылуын;
• барлық негiзгi құралдар объектiлерi бойынша амортизация есептеудiң
әдiсi қолданылғандығын және олардың алдыңғы әдiстермен сәйкес
келетiндiгiн;
• негiзгi құралдарды сатып алғаннан кейiн негiзгi құралдардың есебiнiң
дұрыс жүргiзiлетіндiгін;
• қосымша қамтамасыз ету бойынша негiзгі құралдар құны анықталғандығын
тексеру жүргізетіндігін;
• аудиторлық тексеру iшкi және сыртқы болуы мүмкiн. Iшкi аудит басшының
шешiмiмен жүргiзiлсе, сыртқы аудит жүргізуге лицензиясы бар тәуелсіз
аудитор көмегімен жүзеге асырылады. Тексеру процесiнде кәсiпорын
басшысы сырқы аудит үшiн барлық негiзгi құралдарға қатысты ақпарат
көздерiмен аудиторды қамтамасыз етуi мiндеттi. Ол ақпараттарсыз
аудитор жұмыс жасай алмайды.
Негiзгi құралдарға аудит жүргiзудiң бiрнеше кезеңін қарастырумызға
болады, аудитор тексерiлетiн кәсiпорын бойынша келесiлердi анықтап алуы
қажет:
- кәсiпорынның есеп саясатымен танысу, негiзгi құралдар
бойынша екi кезең мәлiметтерiмен танысу;
- негiзгi құралдар бойынша соңғы түгендеу мерзiмiн анықтап,
анық қорытындымен танысу;
- негiзгi құралдар бағалау материалдарымен танысу және олардың
есебiн тексеру;
- негiзгi құралдарды жою бойынша кәсiпорын үшiн де құрылған
арнайы комиссия мүшелерiн тоғайындау туралы мәлiмет алу және
олармен арнайы материалдық жауапкершiлiк туралы келiсiм бары
мен жоғын тексеру;
- негiзгi құралдарды жалға беру келiсiм-шарттарымен танысу,
заңды тұлғалармен келiсiм-шарт құру;
- бухгалтерияның негiзгi құралдар бойынша кортотека және
түгендеу тiзiмдерiн тексеру, олардың компьютерлiк және қол
жазбамен жүргiзiлгендiгiн анықтау, оларға қатысты материалды
жауапты тұлғалардың тiзiмiн тексеру және де ол материалды
жауапты тұлғалармен шарттың бар жоғын тексеру;
- бухгалтерияның қандай құжаттармен қамтамасыз етiлгендiгiн
тексеру.
Негiзгi құралдар бойынша мәлiметтері, негiзгi құралдар есебiнiң
жүргiзiлуi жайлы аудиторға көп түсiнiк бередi. Осы мәлiметтер арқылы
аудитор тексеру барысында туындаған сұрақтарға жауап бере алады.
Бас кiтапта көрсетiлген негiзгi құралдар бойынша мәлiметтер, қалдықтар,
синтетикалық шоттар бойынша негiзгi құралдардың есебiнiң жүргiзiлуi,
олардың тозуын, аяқталмаған құрылыстың, барлығының бухгалтерлiк баланстың
көрсеткiштермен сәйкестiлiгiн тексеру барлық көрсетiлген мәлiметтер бiр-
бiрiне сәйкес келуi керек, ай басындағы бастапқы қалдықтың айналым және
соңғы қалдықтың дұрыс болуын тексеру қажет.
Егер де сәйкесiздiк табылса, онда оны анықтау қажет, оның пайда болу
себебiн анықтап, кәсiпорынға негiзгi құралдар операциялары бойынша iшкi
бақылау жүйесiн енгiзудi ұсынуы қажет:
- негiзгi құралдар бойынша олардың есебiнiң дұрыс жүргiзiлуi
мен дер кезiндегi сақталуына тексеру жұмыстарын жасау
мүмкiндiгiн жiбермеу;
- негiзгi құралдардың сақталуына бақылау жасап отыру,
материалды жауапты тұлғалар мен келiсiм-шарттың бар- жоғымен
танысып, тексерiп оларға кәсiпорын басшысының бұйрығының бар-
жоғын анықтау;
- негiзгi құралдар актив бөлiгiне жатқызылуын, олардың
кносстың және топтық бөлiмшелерге бүлiнуi мен олардың
өндiрiсте атқаратын ролiн тексеру;
- есепте негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеру;
- негiзгi құралдардың келiп түсуi мен есептен шығуы туралы
жасалынған операциялар мен оларға қатысты құжаттардың дұрыс
толтырылуын тексеру;
- жөндеуге кеткен немесе есептелiнген қаражаттардың дұрыс
аударылғандығы мен олардың есебiн тексеру.
Аудитор бiрiншi кезекте негiзгi құралдардың қай актив құрамына
жатқызылатындығын тексеруi қажет.
Негiзгi құралдар құрамына келiсілерді жатқызамыз:
• ұзақ мерзiм бойы қызмет ететiн еңбек құралдары;
• материал өндiрiс құралдары;
Аудитор негiзгi құралдардың келiп түсуi, техникалық құжатын, негiзгi
құралдар есебiнде көрсетiлген карточкалар, алғашқы құжаттар, осы құжаттар
негiзiне сүйене отырып, аудитор келесiлердi анықтап тексередi:
• негiзгi құралдар классификациясының дұрыстығын;
• негiзгi құралдардың бөлiнуiн тексеру, егер де дұрыс бөлiнбеген
жағдайда, негiзгi құралдардың амортизациясын есептеуде қиыншылықтар
туындауы мүмкiндігін;
• негiзгi құралдарды өндiрiсте қатысуы бойынша жiктеу, өндiрiс
процесiнде iстеп тұрған және жарамсыз тұрған негiзгi құралдарды бөлiп
қарастыру, iстеп тұрған негiзгi құралдар бойынша жiктеудi дұрыс
ұйымдастыру, дұрыс болмаған жағдайда, негiзгi құралдарға амортизация
есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста, жөндеуде тұрған негiзгі құралдар
үшiн амортизация есептелiнбейдi).
Сонымен қатар, аудитор негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеруi
қажет. Бағалаудың нәтижесi келесiлер үшiн маңызы болып табылады:
• қаржы мәлiметтерiнiң дұрыс көрсетiлуінде;
• бюджетпен және салықпен дұрыс есептесуде;
• бухгалтерлiк және статистикалық есептi дұрыс ұйымдастыруда;
• алғашқы құжаттар негiзiнде келесiлердi негiзгi құралдардың келiп
түсуi бойынша алғашқы құнын анықтауда.
Алғашқы құнды анықтауда келесiлердi алдымен анықтау қажет:
• объектiлер негiзiнде, кәсiпорынның дайындалуына байланысты сатып
алынған және басқада объектiлер бойынша, жеткiзу бойынша шығындар,
монтаждау орналастыру;
• құрылтайшылардың қосқан үлестерiне байланысты объектiлер (келiсiм-шарт
негiзiнде);
• басқа да тұлғалардан субсидия негiзiнде түскен негiзгi құралдар.
Негiзгi құралдардың құнын алғашқы құнымен кезең құнының арасында
ауытқулар болған жағдайда, нарықтық жағдайларға байланысты негiзгi құралдар
құны осы кезең бойынша анықталады.
Аудитор бухгалтерлiк есеп мәлiметтерiне сүйене отырып келесiлердi
тексеру қажет:
• субъектiнiң бұйрығымен негiзгi құралдарды қабылдау бойынша комиссия
құрамынан құрылуын тексеру;
• жеке тұлғалар негiзгi құралдарды сату немесе сатып алу келiсiм-
шартының бары мен жоғын тексеру;
• келiсiм бағасы бойынша хаттамалардың құрылуын, толтырылуын тексеру;
• жалға беру келiсiм-шартында негiзгi құралдар бойынша объектiлердiң
құнының көрсетiлетіндігін тексеру.
Кәсіпорындар қазіргі кезде өз меншігіндегі негізгі құралдардың бары мен
жоғына және олардың сақталуын тексеру үшін аудиторлық фирмалардың қызметін
қолданады. Аудитор негізгі құралдарға байланысты операциялардың барлығын
тексереді. Аудитор барлық көңілін негізгі құралдардың бухгалтерлік
есепте дұрыс көрініс табуына бөледі, ол ең қажетті, маңызды, міндетті
операциялардың бірі болып саналады.
Негізгі құралдар есебі негізгі құралдар құрамына келесілерді кіргізеді:
• ұзақ мерзім бойынша қызмет ететін еңбек құралдары, материалдық өндіріс
құралдары;
Негізгі құралдар жатқызылуы бойынша жалға алынған және жеке болып
келеді. Негізгі құралдар келесідей жіктеледі:
• жерлер, үйлер, ғимараттар, машиналар және жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары, қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, есептеу
техникасы, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және
жабдықтар, шаруашылық мүлік және басқа да негізгі құралдар.
Аудитор кәсіпорын бойынша негізгі құралдардың келіп түсуі, техникалық
құжаты, негізгі құралдар есебінде көрсетілген карточкалар, жазылған алғашқы
құжаттардың барлығын тексереді.
Аудитор осы құжаттар негізінде келесілерді анықтауы қажет:
• негізгі құралдар классификациясының өз мақсатымен
негізделуін;
• негізгі құралдарды пайдалану бойынша бөлінуін тексеру,
егер де дұрыс бөлінбеген жағдайда, негізгі құралдардың
амортизациясын есептеу процесі дұрыс болмайтындығын;
• негізгі құралдарды өндіріске қатысуы бойынша жіктеу
өндіріс процесінде жұмыс істеп тұрған және жарамсыз тұрған
негізгі құралдарды бөлек қарастыру керектігін;
Егер де негізгі құралдарға есептеу кезінде дұрыс жіктемеген жағдайда,
оларға амортизация есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста және жөндеуде
тұрған негізгі құралдар үшін амортизация сомасы есептелінбейді).
Аудитордың негізгі тексеру жұмыстарының бірі негізгі құралдарға бағалау
жұмыстарының дұрыс жүргізілуін тексеру болып табылады. Бағалау нәтижелері
келесілер үшін маңызды болып келеді:
• қаржы мәліметтерінің дұрыс көрсетілуі;
• бюджет пен салық міндеттемелерімен есептесудің дұрыстығы;
• негізгі құралдар бойынша статистикалық және бухгалтерлік есеп берудің
дұрыстығы;
• алғашқы құжаттарға сүйеен отырып, негізгі құралдардың келіп түсуіндегі
құнын анықтау қажет.
• Негізгі құралдардың алғашқы құнын анықтаудан бұрын келесілерді анықтап
алу қажет:
• кәсіпорын салу барысында, сатып алуда басқа объектілері бойынша
монтаждау орналастыру жұмыстары;
• кәсіпорын құрылтайшыларының қосқан үлес негізіндегі объектілері
келісім-шарт негізінде;
• басқа да тұлғалардан субсидия негізінде келіп түскен негізгі құралдар.
Егер негізгі құралдар құнында алғашқы құн мен кезең құнының арасында
ауытқулар болған немесе туындаған жағдайда, нарықтық жағдайға байланысты
негізгі құралдар құны осы кезең бойынша анықталады.
Бухгалтерлік есеп мәліметтеріне сүйене отырып, аудитор келесілерді
тексеруі керек:
▪ субъект басшысының бұйрығы мен негізгі құралдарды қабылдау комиссия
құрамының құрылуын тексеру;
▪ Жеке тұлғалар мен негізгі құралдар сату және сатып алу келісі-
шарттарының түзілуін тексеру;
▪ негізгі құралдардың келісім баға бойынша хаттама тізімінің құрылуы
мен толтырылуын тексеру;
▪ жалға беру келісім-шартында негізгі құралдар объектілері құнының
көрсетілуін тексеру.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде алғашқы құжаттарға сүйене отырып,
олардың құнының дұрыс және алғашқы бағалануын тексеріп алу қажет. Негізгі
құралдардың алғашы құны келесі жағдайларда анықталады:
▪ объектілері бойынша кәсіпорынның өзінде жасалынған және де басқа
да (жаңа, қолданыста болған негізгі құралдар) қаражаттарға
жатқызылған объектілер, орнату, жеткізіп беру, монтаждау
шығындарын қоса есептегенде, төленген және қайтарымсыз салық және
басқа да шығындар;
▪ объектілері бойынша, екі жақтың келісімі бойынша
құрылтайшылардан жарғылық капиталға үлес ретінде;
▪ объектілері бойынша басқа мекемелермен және тұлғалардан
қайтарымсыз, үкімет органдарынан субсидия ретінде.
Кәсіпорын ауқымды немесе күрделі шығындар жасағанда аудитор тексереді,
арнайы жасалынған шығындар есесінің қамтамасыз етілуі, негізгі құралдардың
алғашқы құнының және басқа да шығындардың көрініс табуы, олар негізгі
құралдар құнының өсуіне өз септігін тигізбейді, керісінше олар есеп беру
кезеңі шығындары ретінде көрініс табады. Мұндай шығындар түрлері (негізгі
құралдар құнына өз септігін тигізбейтін) жататындар:
• құрылыс құнының сметалық жоспарында қарастырылатын шығындар;
• құрылып жатқан кәсіпорындардағы негізгі қызметтерге мамандарды
дайындау шығындары;
• құрылыс салу барысында жасалған геологиялық және іздестіру, зерттеу
жұмыстарына жұмсалған шығындар;
• бизнестік қатысу ретінде басқа мекемелердің объектілерін салып, оны
экспплутацияға беруі бойынша жұмсалған құралдар;
• құрылыс салуға алынған жерлерді таңдау, түзетуге кеткен шығындар
көлемі;
• аяқталмаған құрылыс бойынша шығындар;
• құрылысты жөндеу бойынша шығындар;
• объектілерді жерден сыру, демонтаждау және оларды қарауылдау
шығындары.
Негізгі құралдар жарғылық капитал үлесі ретінде берілген жағдайда
олардың тізімі көрсетілуі керек, сонымен қатар келісім құны көрсетіледі,
осы құн арқылы ол бухгалтерлік есепте көрініс табады:
• жеке тұлғалардан негізгі құралдарды сатып алған кезде олардың арасында
келісім-шарт түзілуі керек, келісім-шартта сатып алу құны көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар комплект (жиһаз ретінде) алынса, онда негізгі
құралдардың мүліктік карточкасында негізгі құралдар есебі комплект
құрамына кіретін заттардың тізімі көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар объектісі шет валютасымен сатып алынса, онда
ондай жағдайда негізгі құралдардың сатып алу құны ұлттық теңгеге
шаққандағы бағамы бойынша есепке алынады;
• құрылыс объектісі уақытша қолданысқа берілген, тұрақты қолданысқа
берілуге дейін ол кәсіпорынның негізгі құралдар қатарына
жатқызылмайды, бірақ ол кәсіпорнының аяқталмаған құрылысы ретінде
есептеледі;
• негізгі құралдар объектісі жалға алынған, негізгі құралдар ретінде
қолданысқа берілген, олар бухгалтерлік баланста ескерілмейді. Оларды
біз баланстан тыс есепке аламыз;
• негізгі құралдардың жарамсыздығына, жөндеу жұмыстарының
мүмкіншіліктерінің жоқтығына және оларды есептен шығару бойынша
құжаттарды дайындауға арнайы комиссия құрылады;
• егер құырғыны кәсіпорын жаңа құрылыс жұмыстары мен оларды кеңейту
жұмыстарынң нәтижесінде есептен шығарылса, онда бұл құрылғының құны
кеңейту жоспарының құрамында көрсетілуі тиіс.
Негізгі құралдарды жалға берген кезде жалға алушы арасында келісім-
шарты түзіледі. Аудитор осыған байланысты қарастырылған операциялар
түрлерін тексереді:
• негізгі құралдар қаржыландыру көздеріне жатқызылады, жалға алушы
тұлғаға көбінесе табыс көзі мен тәуекелділік пен мүлікке жеке меншік
құқығы беріледі;
• негізгі құралдарды жалға алу актісі тексеріледі. Жалға алу келісім-
шарты негізінде жүзеге асырылады және тапсыру-қабылдау актісі
толтырылады. Келісім-шарт мазмұнында жалға берілген объектінің жалға
беру мерзімі және жал төлемі көрсетіледі;
• бухгалтерлік есепте алдыңғы және қаржыландырылатын жал есепке алынып
отырады.
Жалға берілген мүліктер жалға берушінің балансында көрініс табатын
болғандықтан, олар бойынша есептелген тозу сомасының дұрыс есептелуі мен
дұрыс көрініс табуын тексереді. Жал ақысы келіп түскен жағдайда тиесілі
ақша қаражаттарының шоттары дебеттеліп, қай шоттардың кредиттелетінің
тексеруі керек.
Қаржыландырылатын жал мерзімінің ішінде жалға берілген мүлік баланста
бір ғана баға бойынша көрініс табуы қажет, мұны да аудитор тексеруге
міндетті, әдетте жалгерлік төлем ағымдағы бағасы және дисконтталған құн
бойынша есептелуі мүмкін, мұны да тексеру процесінен өткізуі керек. Қарыз
капиталына пайдаланылатын өсіп отыратын пайыздық мөлшерлемесінің дұрыс
көрініс табуын тексереді.
Аудиттің негізгі жұмыстарының бірі кез келген кәсіпорынның негізгі
актив түрлерінің бірі негізгі құралдар тозуын есептеу болып табылады.
Негізгі құралдарға алғашқы амортизациялық аударымдар қадамын қарастыру,
олардың амортизация есептеу әдістеріне байланысты болып келеді. Бұл
амортизация есептеу әдістері кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіледі және
ол бір кезеңнен екінші кезеңге дейін өзгертілмейді. Көп жағдайларда қандай
да бір негізгі құралдар объектісіне амортизациялық аударым есептеу және
оларды аудару тест әдістерімен және жақындау әдістер тәсілімен жүзеге
асырылады. Кейбір жағдайларда аудиторлар мүліктің қызмет ету мерзіміне
байланысты бағалау жұмысын жүргізе алмайды, ондай жағдайларда олар арнайы
эксперттердің көмегіне жүгінсе болады.
Тексеру барысында аудитор негізгі құралдың тозу сомасының аударымы
бойынша амортизациялық аударымдардың көрсеткіштерімен танысады, ол алғашқы
қаржыландыру капиталдарының бірі болып есептелінеді. Тозу сомасы кез келген
негізгі құралдар объектісінің техникалық жағдайын анықтау көрсеткіші болып
табылады.
Аудиторлық тексеру барысында кейбір коэффициенттерді есептеу тиімді
болып табылады, ол коэффициент тозу деп аталады. Тозу коэффициентін анықтау
үшін біз негізгі тозу қорының сомасын, олардың алғашқы құнына бөлу арқылы
есептейміз.
Негізгі құралдардың айналым коэффициентін анықтау үшін біз бір жыл тозу
сомасы көлемін орташа жылдық көрсеткіш құнының қатынасына бөлу арқылы
есептейміз.
Әрбір кәсіпорын негізгі құралдарға амортизация есептеу әдістерін өздері
таңдап алғандарына байланысты олар ол таңдалған амортизация есептеу әдісін
кәсіпорынның есеп саясатында белгілеп көрсетеді. Кейбір жағдайларда
кәсіпорындар өз есеп саясатында амортизация есептеудің бір әдісін көрсетіп,
ал шын негізінде амортизация есептеуде өзгеше басқа әдісті қолданады. Сол
себепті аудитор негізгі құралдардың амортизациясын есептеу операцияларын
тексеруде барлық жағдайларға көңіл бөліп, барлық операцияларды тексеруі
керек.
Аудиторлық тексеру негізгі құралдарды жөндеу жұмыстарына жұмсалынған
қаржы-қаражаттарға да тексеру жұмыстарын жүргізеді.
Осы операцияларға қатысты барлық құжаттар тексеріледі.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында жұмыс жасағаннан кейін
олардың өз құқықтарына байланысты негізгі құралдар бойынша жөндеу
жұмыстарын жүргізуі және олардың тиімді жүргізу әдістерін қолдана отырып,
жөндеуге кеткен шығындарын өз қарауына байланысты жұмсауларынан болады.
Кәсіпорындар арнайы негізгі құралдар бойынша жөндеу және ауыстыру
жұмыстарын дұрыс, тиімді және заңды жүргізуі тиіс және де өндіріске
қажеттілігі шамалы физикалық және моральды тозған негізгі құралдар үшін
жөндеу жұмыстарын тоқтатуы тиіс. өте үлкен жөндеу жұмыстары үшін
кәсіпорынға қаржы көздері қажет, сондықтан да кәсіпорындар арнайы жөндеу
қорын ұйымдастырса болады, бұл қор арқылы өндірістік шығындарды жабуға,
жөндеуге жұмсауларына болады.
Бұл қор кәсіпорынның ұзақ мерзімді нормативтері мен ай сайын өндірістік
шығындар ретінде аударылатын аударымдар кезінде құрылады. Кәсіпорынның
жөндеу қорының мөлшері азайтылады. Егер де қордың жасалынған жөндеу
шығындары жаба алмаса, онда қалған жетпейтін бөлігі ендігі кезеңге
жатқызылады.
Негізгі құралдардың текникалық жағдайын жақсарту барысында жұмсалынған
жөндеу және іске қосу шығындары негізгі құралдардың алғашқы бастапқы құнына
әсерін тигізбейді, олар тек қана алғашқы шығындар ретінде қалад береді.
Аудитор кәсіпорындағы әрбір негізгі құралдар бойынша оларға күрделі немесе
ағымды жөндеу жұмыстарының мерзімдерін анықтап, жөндеу есебінде атқарылған
жұмыс түрлерінің барлығын тексеруі қажет.
Күрделі жөндеуден өткен негізгі құралдарды қабылдап алу Күрделі
жөндеуден өткен, қайта құрастылырған және жаңартылған негізгі құралдарды
қабылдау-тапсыру актісі бойынша құжатталады. Субъектінің негізгі
құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкерлері және қайта құрастырулар немесе
жаңарту жұмыстарын жүргізген субъект өкілдерінің қол қойған актісі
субъектінің бухгалтериясына тапсырылады. Актіге бас бухгалтер қол қояды,
оны субъект басшысы немесе оған өкілетті адамдар бекітеді. Осы жоғарыда
айтылғандардың барлығының дұрыстығын және тапсырылғандылығын тексеруі
керек.
Негізгі құралдардың жөнделген объектісінің қысқаша сипаттамасы
беріледі, сондай-ақ, техникалық төл құжатын қайта құрастыруға және
жаңартуға байланысты өзгерістер енгізілуі мүмкін. Осылардың барлығын
аудитор тексеруі керек.
Жалгер – кәсіпорын негізгі құралдарға кеткен шығындарын келісілген шарт
жағдайына сай етіп көрсетеді, жөндеу жұмысының аяқталуына қарай мына
шоттардың есептен шығарылуын тексеру қажет:
• егер де келісім-шарт жағдайы бойынша жалға алушы кәсіпорын өз
қаражатының есебінен өтесе;
• егер де келісім-шарт жағдайы бойынша бұл шығынды жалға беруші
кәсіпорын өтесе;
• егер де жалға алушы кәсіпорын жалға беруші кәсіпорынға алдағы
кезеңдегі берешегінен өтесе.
Кәсіпорындағы жалға берілген немесе жалға алынған операциялар тізімі
өте көп аудитор осы жалға байланысты жасалынған операциялардың әр біріне
жеке-жеке тоқталып, оларды тексеруі керек және де бұл жасалынған
операциялар бойынша құжаттар толтырылады, осы құжаттардың бухгалтерлік
есепте дұрыс көрініс табуын және толықтылығы мен дұрыс толтырылғандылығына
көңіл бөліп, тексеруден өткізуі қажет.
Негізгі құралдардың аудитын жүргізгенде негізгі құралдардың тиімділігі
тексеріледі. Тиімділік көрсеткіші болып арнайы қор болып табылады, ал оған
қарсы көрсеткіш қор көлемі. Арнайы қор есепті жылы сатылған тауарлар мен
алынған табыстарға тікелей байланысты.
Аудитор келесілерді міндетті түрде тексеруі керек: бұл жоғарыда
көрсетілген көрсеткіштер жылдар бойы тексерілгендігін, арнайы қор көлемін
кеңейтуге жасалған шараларды тексеруі керек, кәсіпорын меншігіндегі көлік
құралдарының дұрыс пайдалануын, жалға алынған және өзіндік негізгі
құралдардың дұрыс пайдалануын, олардың есебінің дұрыс жүргізілуін, көлік
құралдарының жеке мұқтаждықтарға пайдаланылғанын немесе пайдаланылмағанын
тексеріп анықтау қажет.
Сонымен қатар, аудитор қордың дұрыс және қарқыны мен қолданылуы,
олардың мүмкіншілктері мен қажеттіліктерін тексеруі керек. Кәсіпорын
қызметкерлері мен жұмысшыларының кәсіпорын мүлкін өз жеке басы
мұқтаждықтары, пайдалану мүмкіншіліктері де тексеріледі.
Аудитор негізгі құралдардың тиімділік көрсеткіштерінің өсуін тексереді.
Негізгі құралдардың тиімділік көрсеткіштерінің қарқынды өсуінің экстенсивті
және интенсивті түрлері бар.
Экстенсивті жүктеу коэффициент
КЭ=
КЭ - экстенсивті жүктеу коэффициенті
Тф - кезеңге берілген құрылғының нақты қызмет ету мерзімі (декада,
смена)
Ткр – кезеңге берілген календарлық және режимдік қор уақыты.
Интенсивті жүктеу коэффиценті
Ки=
Ки – интенсивті жүктеу коэффициенті
Пф – нақты тауар өндірісі
Пп – тауар өндірісінің паспорттық мүмкіншілігі
Нарықтық экономика жағдайында құрылғыларды экстенсивті тұрғыдан
пайдалану тиімді болып табылады. Аудитор сонымен қатар, структуралық және
динамикалық тұрғыдан негізгі құралдарды, олардың техникалық жағдайын
талдауда қажет етеді, негізгі құралдардың техникалық жағдайын көрсететін
көрсеткіш жаңару коэффициенті болып келеді. Сонымен бірге негізгі
құралдардың істен шығу коэффициентінің динамикасы қарастырылады, ол істен
шыққан негізгі құралдардың құнының негізгі құралдардың бастапқы құнының
қатынасы арқылы есептелінеді.
Амортизацияланбаған негізгі құралдар объектілері үшін жұмсалынған
қаражат кәсіпорынның шығыны ретінде есептелінеді, бастапқы құндар
арасындағы айырмашылықтар мен тозу сомалары кәсіпорынның шығындары жатады.
Сонымен қатар, аудитор тексеру барысында келесілерді анықтауы керек:
• негізгі құралдардың жұмыссыздығы жағдайындағы барлық іс-шаралардың
орныдалуын;
• негізгі құралдардың есептен шығуының рәсімделуін, актілердің
толтырылғандығын;
• барлық берілген көрсеткіштердің, баланстық құнының, тозу сомасының
есеппен сәйкестілігін;
• негізгі құралдарды жойған кезде жарамды алынған материалдық
құндылықтардың толықтығы мен кіріске алынуын.
Аудитор негізгі құралдардың тозу коэффициенті мен олардың жарамдылығын
саралап талдайды, олардың техникалық жағдайын тексереді. Келітірілген
мәліметтерге сүйене отырып, негізгі құралдардың техникалық жағдайын,
қолдану тиімділігін анықтап, оларға сәйкес өзінің қорытындысын жасайды,
жетіспеушіліктерін көрсетеді, қателіктерін анықтап, қордың көлемін арттыру
үшін кеңес береді.
Аудитор кәсіпорынның негізгі құралдары бойынша алғашқы есеп құжаттары
мен танысуы керек, негізгі құралдардың жылжуы бойынша алғашқы құжаттарды
тексеруі қажет. Негізгі құралдар бойынша толтырылған келесідей құжаттардың
бары мен жоғын, олардың мекемелердегі бухгалтерлік есеп бойынша нұсқауға
сай толтырылуын тексеруге міндетті:
• негізгі құралдардың қабылдау-беру актісі ОС-1;
• жөндеуден, модернизациялаудан өткен және қайта өңдеуден негізгі
құралдарды қабылдау беру-актісі ОС-2;
• негізгі құралдарды есептен шығару актісі ОС-03;
• көлік құралдарын есептен шығару актісі ОС-04;
• негізгі құралдар есебінің түгендеу карточкасы ОС-6;
• негізгі құралдар есебі бойынша түгендеу карточкалар описі ОС-10;
• негізгі құралдар есебінің карточкасы ОС-12;
• жалға алынған және ұзақ мерзімге алынған негізгі құралдар есебінің
карточкасы ОС-12а;
• негізгі құралдардың түгендеу тізімі ОС-13.
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
Ойлстройсервис ЖШС-дегі материалды емес активтер – бұл өндірісте ұзақ
мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді),
сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған
табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға
болады, олар серіктестіктің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан
субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де олар жалға берсе,
сатса,айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей
қатысы болса. Материалдық емес активтерді серіктестік бақылай алатын болса,
онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің рөлі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер – нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтән құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың құрамында болады,
атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін – дискетте, фильм-
лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) – қағазда болады, бірақ
дискет те, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер болып
табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдық та, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау сияқты аспектілері
өте күрделі болып саналады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық
жұмыстар және т.б.
Материалды емес активтер шартты түрде 4-топқа бөлінеді:
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа ноу-хау,
ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және т.б. жатады. Ноу-хау - құжаттама өндірістік
озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысан және т.б. түрінде
көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық қатынастарда
қолданылатын термин.
Кең мағынасында ноу-хау техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық құқықтар
мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады. Кәсіпорын ноу-
хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын бақылай алған
жағдайда ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу-хау
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрінде
көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен
патенттерден ноу-хаудың өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің жарғылық
капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін.
Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе
қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды құру
кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындары жатқызылады. Бұл
шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу және т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау – кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
тауар таңбалары, тауарлардың шыққан дері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп – тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтамыз. Кәсіпкерлікті жүзеге
асырушы заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық
заңдармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға тыйым
сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану, әкелу,
сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы
іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқықтарына қол сұғу болып
есептелінеді.
Таңбалар сөз түрінде, көркемсурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: ол кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісім бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы – тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихы атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртәп бойынша тіркеледі.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәскелестіктің әрекет
етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған өнімдер
арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын Беларусь (тракторлары),
Зенит (фототауарлары), Новое заря (парфюмериясы), Лада
(автомобильдері), Рахат (конфеттері), Слава және Чайка (сағаттары)
және т.б. тауарлық белгілермен бұйымдарды шығарушылар өздерінің сенімді де
іскер екендігін танытып отыр.
Қолдану құқықтарымен байланысты метериалдық емес активтер. Бұл топқа
жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары, копирайт
(көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін, процесін
немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның жүзеге асыруына
тыйым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және пайдаланылатын құқық
болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің аумағында ғана
жүреді. Патенттің қызмет мерзімі (15-20 жыл) ұлттық заңдармен белгіленеді.
Сонымен қатар, патент деп – белгілі кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен
шұғылданатын тұлғаларға берілген құжат саналады. Патент берілгенде
патенттік алым (пошлина) ұсталынады. Патентті алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінетін жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына түсуге дайын болса,
онда оның өнеркәсіпте қолдануға болатындығы мойындалады. Өндірістік үлгілер
авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде мойындалады. Егер өнеркәсіптік үлгі
бірнеше азаматтардың бірлескен еңбегінің жемісі болса, онда олардың бәрі
өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді. Өнеркәсіптік үлгілерге
патент Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тізіліміне тіркелген соң
беріледі.
Лицензия(еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған) – қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты.
Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер;
- Шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаарлық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет ету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) – мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі бір тұтас технологиялық кешенге
кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бір рет пайдалануға берілетіндер) – белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін, санын немесе
салығын (ақшалай немесе натуралды түрінде) алуға беріледі;
- операциондық – валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операциясын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты – берілген мерзімі шектелмеген;
- уақытша – белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына Фирма бағасы (Гудвилл), интеллектуалдық меншік
және т.б. кіреді.
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік еесп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі баланстық
қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. әдетте, мұндай кәсіпорындардың баланстық құнымен емес, аукционда,
кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның өнімді шығару
нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты анықталған бағасына
сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық қатынастар жағдайында пайда
болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның сатылу құны оның балансындағы
активтерінен асып түсуі Фирма бағасы құрайды.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер – нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтән құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі материалды емес активтердің нақты барлығы мен
қозғалысын есепке алу 10 Материалдық емес активтер бөлімшесінің
шоттарында жүргізіледі. Осы шоттың дебеті бойынша – материалды емес
активтердің келіп түскен айдың басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі
де, ал кредиті бойынша – материалдық емес активтердің есептен
шығырылғандығы көрсетіледі. 10-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: 101
Лицензиялық келісімдер, 102 Бағдарламалық жабдықтау, 103 Патенттер,
104 Ұйымдастыру шығындары, 105 Гудвилл, 106 Материалдық емес басқа да
активтер.
10 Материалдық емес активтер бөлімшесінің шоттарын Ойлстройсервис
ЖШС-де талдамалық есепке алу Материалдық емес активтердің мүліктік есеп
карточкасында жүргізіледі.карточка серіктестікке түскен материалдық емес
активтердің барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес
активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда жеке мүліктік карточкасы
ашылады. Карточка Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің,
техникалық және басқа да құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес
активтердің объектісін алғанын растайтын құжаттардың негізінде толтырылады.
Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оны
есептен шыққаны туралы белгі соғу үшін негізі Материалдық емес активтерді
алу-беру актісі болып табылады.
Материалдық емес активтердің барлық түрлерін алған кезде шотттардың
төмендегідей корреспонденциясы жасалады:
№ Шаруашылық операцияның мазмұны Сомасы,Шоттар
теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4 5
Материалды емес активтерді алу
1 Басқа заңды тұлғалардан материалды емес
активтер алынды:
-келісілген құнына 100 000101-103, 106671, 687
-ҚҚС сомасына 15 000 331 671, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ
МЕН АУДИТІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ
ЕСЕБІ, ТАЛДАУЫ МЕН АУДИТІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
ЖШС Ойлстройсервис өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін бухгалтерлік
есептің жеке объектіне бөлінген негізгі құралдар деп аталатын қажетті еңбек
құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп
стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі
құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі
құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: Негізгі
құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім
уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер.
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы
түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып
табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады
және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті
қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай
отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып
негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану
болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге
асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық,
денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Менің қарастырылып отырған Ойлстройсервис ЖШС-де негізгі
құралдар жалға алынбайды және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар; жұмысшы
машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ
белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері,
трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі:
негізгі құралдардың келіп түсуін, оның ішінде орын ауыстыруы мен шығуын,
дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін;
олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ, есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістереінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жһндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгелінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз ету керек.
Негізгі құралдардың келіп түсуі және есептен шығарылуы мынандай
құжаттар негізінде рәсімделеді:
- негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі;
- негізгі құралдардың алыс-беріс актісі;
- ескіру және тозу салдарынан негізгі құралдардың объектілерін есептен
шығаруға негізгі құралдар объектілерін есептен шығару актісі;
- құрылысы салынып біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары
біткен объектілер туралы жазбаларды карточкаға жазу үшін жөнделген,
қайта құрылған және жаңалаған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі;
- негізгі құралдың мүліктік карточкасы;
- негізгі құралдар қозғалысы есебінің карточкасы;
- негізгі құралдардың мүлікті тізімі;
- негізгі құралдарды есептен шығару актісі;
- негізгі құрал-жадбықтарды жою туралы акт;
- негізгі құрал-жабдықтарды мүліктік түгелдеу тізімі;
- негізгі құралдарды мүліктік түгелдеу нәтижелерінің салыстыру
тізімдемесі.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың тозуын және
амортизациясын есептеу
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдарға амортизация есептеу
қарапайым әдіспен жүргізіледі. Бұл әдіске бұрын бухгалтерлік есептегі
амортизация есептеу тәсілдерінің түрлеріне тоқтала кетейік. Негізгі
құралдар өндіріс процесіне қатысумен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат
күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі
түрі бар: табиғи (моральдық) және сапалы (заман талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың амортизациясының есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сай дербес
тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша
жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-
пар) етіп есептен шығару (өндірістік тәсіл);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен
шығару.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету
мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл
әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі мына формула бойынша есептелінеді:
Бастақы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл) негізгі құраолдардың тозуы тек
олардың пайдалану дәрежесі болып табылады және оны есептеу процессінде
уақыт кесіндісі ешқандай рөл атқармайды.
Ол келесі формуламен есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны .
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері:
а) Кумулятивтік әдісі – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
ә) Азайып отыратын қалдық әдісі – бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
автокөлікті пайдалану мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде
амортизациялау нормасы 20 пайыз болады (1005).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы 40 пайызға тең (20*2).
Іс-тәжірибе өткен кәсіпорында амортизацияны есептеудің қарапайым әдісі
қолданады, бас бухгалтердің түсіндіруі бойынша мұның бірнеше қомақты
себептері бар:
1) бұл әдіс ҚР-ның Салық кодексінің ережелеріне ең жақын
болып табылады, себебі онда амортизацияның шекті
нормалары көрсетіледі;
2) сатып алынатын негізгі құралдардың жиі жағдайда өте
қымбат болып табылады, сондықтан амортизацияны
есептеудің жеделтілген әдісін қолдану кәсіпорын үшін
қиынға түседі.
Негізгі құралдардың аудиторлық тексерудің бағдарламасы
Кез келген кәсіпорын сияқты Ойлстройсервис ЖШС-де негізгі құралдарға
аудит жүргізбес бұрын оның бағдарламасын анықтап, қандай мәселелерді қамту
керектігін анықтап алу қажет. Негiзгi құралдардың аудитiн жүргiзуде алғашқы
қандай тексерулер жүргiзу мәселесiне тоқталайық:
• негiзгi құралдардың объектiлерi кәсiпорынның есебiне жазылғандығы
немесе жалға алғандығын;
• негiзгi құралдарды сатып алуы, келiп түсуi, олардың есептен шығуы
дұрыс есептелiнгендігін;
• сатып алу құны мен басқада көрсеткiштер, негiзгi құралдар бойынша
алғашқы жазулардың, олардың дұрыс толтырылуын;
• барлық негiзгi құралдар объектiлерi бойынша амортизация есептеудiң
әдiсi қолданылғандығын және олардың алдыңғы әдiстермен сәйкес
келетiндiгiн;
• негiзгi құралдарды сатып алғаннан кейiн негiзгi құралдардың есебiнiң
дұрыс жүргiзiлетіндiгін;
• қосымша қамтамасыз ету бойынша негiзгі құралдар құны анықталғандығын
тексеру жүргізетіндігін;
• аудиторлық тексеру iшкi және сыртқы болуы мүмкiн. Iшкi аудит басшының
шешiмiмен жүргiзiлсе, сыртқы аудит жүргізуге лицензиясы бар тәуелсіз
аудитор көмегімен жүзеге асырылады. Тексеру процесiнде кәсiпорын
басшысы сырқы аудит үшiн барлық негiзгi құралдарға қатысты ақпарат
көздерiмен аудиторды қамтамасыз етуi мiндеттi. Ол ақпараттарсыз
аудитор жұмыс жасай алмайды.
Негiзгi құралдарға аудит жүргiзудiң бiрнеше кезеңін қарастырумызға
болады, аудитор тексерiлетiн кәсiпорын бойынша келесiлердi анықтап алуы
қажет:
- кәсiпорынның есеп саясатымен танысу, негiзгi құралдар
бойынша екi кезең мәлiметтерiмен танысу;
- негiзгi құралдар бойынша соңғы түгендеу мерзiмiн анықтап,
анық қорытындымен танысу;
- негiзгi құралдар бағалау материалдарымен танысу және олардың
есебiн тексеру;
- негiзгi құралдарды жою бойынша кәсiпорын үшiн де құрылған
арнайы комиссия мүшелерiн тоғайындау туралы мәлiмет алу және
олармен арнайы материалдық жауапкершiлiк туралы келiсiм бары
мен жоғын тексеру;
- негiзгi құралдарды жалға беру келiсiм-шарттарымен танысу,
заңды тұлғалармен келiсiм-шарт құру;
- бухгалтерияның негiзгi құралдар бойынша кортотека және
түгендеу тiзiмдерiн тексеру, олардың компьютерлiк және қол
жазбамен жүргiзiлгендiгiн анықтау, оларға қатысты материалды
жауапты тұлғалардың тiзiмiн тексеру және де ол материалды
жауапты тұлғалармен шарттың бар жоғын тексеру;
- бухгалтерияның қандай құжаттармен қамтамасыз етiлгендiгiн
тексеру.
Негiзгi құралдар бойынша мәлiметтері, негiзгi құралдар есебiнiң
жүргiзiлуi жайлы аудиторға көп түсiнiк бередi. Осы мәлiметтер арқылы
аудитор тексеру барысында туындаған сұрақтарға жауап бере алады.
Бас кiтапта көрсетiлген негiзгi құралдар бойынша мәлiметтер, қалдықтар,
синтетикалық шоттар бойынша негiзгi құралдардың есебiнiң жүргiзiлуi,
олардың тозуын, аяқталмаған құрылыстың, барлығының бухгалтерлiк баланстың
көрсеткiштермен сәйкестiлiгiн тексеру барлық көрсетiлген мәлiметтер бiр-
бiрiне сәйкес келуi керек, ай басындағы бастапқы қалдықтың айналым және
соңғы қалдықтың дұрыс болуын тексеру қажет.
Егер де сәйкесiздiк табылса, онда оны анықтау қажет, оның пайда болу
себебiн анықтап, кәсiпорынға негiзгi құралдар операциялары бойынша iшкi
бақылау жүйесiн енгiзудi ұсынуы қажет:
- негiзгi құралдар бойынша олардың есебiнiң дұрыс жүргiзiлуi
мен дер кезiндегi сақталуына тексеру жұмыстарын жасау
мүмкiндiгiн жiбермеу;
- негiзгi құралдардың сақталуына бақылау жасап отыру,
материалды жауапты тұлғалар мен келiсiм-шарттың бар- жоғымен
танысып, тексерiп оларға кәсiпорын басшысының бұйрығының бар-
жоғын анықтау;
- негiзгi құралдар актив бөлiгiне жатқызылуын, олардың
кносстың және топтық бөлiмшелерге бүлiнуi мен олардың
өндiрiсте атқаратын ролiн тексеру;
- есепте негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеру;
- негiзгi құралдардың келiп түсуi мен есептен шығуы туралы
жасалынған операциялар мен оларға қатысты құжаттардың дұрыс
толтырылуын тексеру;
- жөндеуге кеткен немесе есептелiнген қаражаттардың дұрыс
аударылғандығы мен олардың есебiн тексеру.
Аудитор бiрiншi кезекте негiзгi құралдардың қай актив құрамына
жатқызылатындығын тексеруi қажет.
Негiзгi құралдар құрамына келiсілерді жатқызамыз:
• ұзақ мерзiм бойы қызмет ететiн еңбек құралдары;
• материал өндiрiс құралдары;
Аудитор негiзгi құралдардың келiп түсуi, техникалық құжатын, негiзгi
құралдар есебiнде көрсетiлген карточкалар, алғашқы құжаттар, осы құжаттар
негiзiне сүйене отырып, аудитор келесiлердi анықтап тексередi:
• негiзгi құралдар классификациясының дұрыстығын;
• негiзгi құралдардың бөлiнуiн тексеру, егер де дұрыс бөлiнбеген
жағдайда, негiзгi құралдардың амортизациясын есептеуде қиыншылықтар
туындауы мүмкiндігін;
• негiзгi құралдарды өндiрiсте қатысуы бойынша жiктеу, өндiрiс
процесiнде iстеп тұрған және жарамсыз тұрған негiзгi құралдарды бөлiп
қарастыру, iстеп тұрған негiзгi құралдар бойынша жiктеудi дұрыс
ұйымдастыру, дұрыс болмаған жағдайда, негiзгi құралдарға амортизация
есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста, жөндеуде тұрған негiзгі құралдар
үшiн амортизация есептелiнбейдi).
Сонымен қатар, аудитор негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеруi
қажет. Бағалаудың нәтижесi келесiлер үшiн маңызы болып табылады:
• қаржы мәлiметтерiнiң дұрыс көрсетiлуінде;
• бюджетпен және салықпен дұрыс есептесуде;
• бухгалтерлiк және статистикалық есептi дұрыс ұйымдастыруда;
• алғашқы құжаттар негiзiнде келесiлердi негiзгi құралдардың келiп
түсуi бойынша алғашқы құнын анықтауда.
Алғашқы құнды анықтауда келесiлердi алдымен анықтау қажет:
• объектiлер негiзiнде, кәсiпорынның дайындалуына байланысты сатып
алынған және басқада объектiлер бойынша, жеткiзу бойынша шығындар,
монтаждау орналастыру;
• құрылтайшылардың қосқан үлестерiне байланысты объектiлер (келiсiм-шарт
негiзiнде);
• басқа да тұлғалардан субсидия негiзiнде түскен негiзгi құралдар.
Негiзгi құралдардың құнын алғашқы құнымен кезең құнының арасында
ауытқулар болған жағдайда, нарықтық жағдайларға байланысты негiзгi құралдар
құны осы кезең бойынша анықталады.
Аудитор бухгалтерлiк есеп мәлiметтерiне сүйене отырып келесiлердi
тексеру қажет:
• субъектiнiң бұйрығымен негiзгi құралдарды қабылдау бойынша комиссия
құрамынан құрылуын тексеру;
• жеке тұлғалар негiзгi құралдарды сату немесе сатып алу келiсiм-
шартының бары мен жоғын тексеру;
• келiсiм бағасы бойынша хаттамалардың құрылуын, толтырылуын тексеру;
• жалға беру келiсiм-шартында негiзгi құралдар бойынша объектiлердiң
құнының көрсетiлетіндігін тексеру.
Кәсіпорындар қазіргі кезде өз меншігіндегі негізгі құралдардың бары мен
жоғына және олардың сақталуын тексеру үшін аудиторлық фирмалардың қызметін
қолданады. Аудитор негізгі құралдарға байланысты операциялардың барлығын
тексереді. Аудитор барлық көңілін негізгі құралдардың бухгалтерлік
есепте дұрыс көрініс табуына бөледі, ол ең қажетті, маңызды, міндетті
операциялардың бірі болып саналады.
Негізгі құралдар есебі негізгі құралдар құрамына келесілерді кіргізеді:
• ұзақ мерзім бойынша қызмет ететін еңбек құралдары, материалдық өндіріс
құралдары;
Негізгі құралдар жатқызылуы бойынша жалға алынған және жеке болып
келеді. Негізгі құралдар келесідей жіктеледі:
• жерлер, үйлер, ғимараттар, машиналар және жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары, қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, есептеу
техникасы, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және
жабдықтар, шаруашылық мүлік және басқа да негізгі құралдар.
Аудитор кәсіпорын бойынша негізгі құралдардың келіп түсуі, техникалық
құжаты, негізгі құралдар есебінде көрсетілген карточкалар, жазылған алғашқы
құжаттардың барлығын тексереді.
Аудитор осы құжаттар негізінде келесілерді анықтауы қажет:
• негізгі құралдар классификациясының өз мақсатымен
негізделуін;
• негізгі құралдарды пайдалану бойынша бөлінуін тексеру,
егер де дұрыс бөлінбеген жағдайда, негізгі құралдардың
амортизациясын есептеу процесі дұрыс болмайтындығын;
• негізгі құралдарды өндіріске қатысуы бойынша жіктеу
өндіріс процесінде жұмыс істеп тұрған және жарамсыз тұрған
негізгі құралдарды бөлек қарастыру керектігін;
Егер де негізгі құралдарға есептеу кезінде дұрыс жіктемеген жағдайда,
оларға амортизация есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста және жөндеуде
тұрған негізгі құралдар үшін амортизация сомасы есептелінбейді).
Аудитордың негізгі тексеру жұмыстарының бірі негізгі құралдарға бағалау
жұмыстарының дұрыс жүргізілуін тексеру болып табылады. Бағалау нәтижелері
келесілер үшін маңызды болып келеді:
• қаржы мәліметтерінің дұрыс көрсетілуі;
• бюджет пен салық міндеттемелерімен есептесудің дұрыстығы;
• негізгі құралдар бойынша статистикалық және бухгалтерлік есеп берудің
дұрыстығы;
• алғашқы құжаттарға сүйеен отырып, негізгі құралдардың келіп түсуіндегі
құнын анықтау қажет.
• Негізгі құралдардың алғашқы құнын анықтаудан бұрын келесілерді анықтап
алу қажет:
• кәсіпорын салу барысында, сатып алуда басқа объектілері бойынша
монтаждау орналастыру жұмыстары;
• кәсіпорын құрылтайшыларының қосқан үлес негізіндегі объектілері
келісім-шарт негізінде;
• басқа да тұлғалардан субсидия негізінде келіп түскен негізгі құралдар.
Егер негізгі құралдар құнында алғашқы құн мен кезең құнының арасында
ауытқулар болған немесе туындаған жағдайда, нарықтық жағдайға байланысты
негізгі құралдар құны осы кезең бойынша анықталады.
Бухгалтерлік есеп мәліметтеріне сүйене отырып, аудитор келесілерді
тексеруі керек:
▪ субъект басшысының бұйрығы мен негізгі құралдарды қабылдау комиссия
құрамының құрылуын тексеру;
▪ Жеке тұлғалар мен негізгі құралдар сату және сатып алу келісі-
шарттарының түзілуін тексеру;
▪ негізгі құралдардың келісім баға бойынша хаттама тізімінің құрылуы
мен толтырылуын тексеру;
▪ жалға беру келісім-шартында негізгі құралдар объектілері құнының
көрсетілуін тексеру.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде алғашқы құжаттарға сүйене отырып,
олардың құнының дұрыс және алғашқы бағалануын тексеріп алу қажет. Негізгі
құралдардың алғашы құны келесі жағдайларда анықталады:
▪ объектілері бойынша кәсіпорынның өзінде жасалынған және де басқа
да (жаңа, қолданыста болған негізгі құралдар) қаражаттарға
жатқызылған объектілер, орнату, жеткізіп беру, монтаждау
шығындарын қоса есептегенде, төленген және қайтарымсыз салық және
басқа да шығындар;
▪ объектілері бойынша, екі жақтың келісімі бойынша
құрылтайшылардан жарғылық капиталға үлес ретінде;
▪ объектілері бойынша басқа мекемелермен және тұлғалардан
қайтарымсыз, үкімет органдарынан субсидия ретінде.
Кәсіпорын ауқымды немесе күрделі шығындар жасағанда аудитор тексереді,
арнайы жасалынған шығындар есесінің қамтамасыз етілуі, негізгі құралдардың
алғашқы құнының және басқа да шығындардың көрініс табуы, олар негізгі
құралдар құнының өсуіне өз септігін тигізбейді, керісінше олар есеп беру
кезеңі шығындары ретінде көрініс табады. Мұндай шығындар түрлері (негізгі
құралдар құнына өз септігін тигізбейтін) жататындар:
• құрылыс құнының сметалық жоспарында қарастырылатын шығындар;
• құрылып жатқан кәсіпорындардағы негізгі қызметтерге мамандарды
дайындау шығындары;
• құрылыс салу барысында жасалған геологиялық және іздестіру, зерттеу
жұмыстарына жұмсалған шығындар;
• бизнестік қатысу ретінде басқа мекемелердің объектілерін салып, оны
экспплутацияға беруі бойынша жұмсалған құралдар;
• құрылыс салуға алынған жерлерді таңдау, түзетуге кеткен шығындар
көлемі;
• аяқталмаған құрылыс бойынша шығындар;
• құрылысты жөндеу бойынша шығындар;
• объектілерді жерден сыру, демонтаждау және оларды қарауылдау
шығындары.
Негізгі құралдар жарғылық капитал үлесі ретінде берілген жағдайда
олардың тізімі көрсетілуі керек, сонымен қатар келісім құны көрсетіледі,
осы құн арқылы ол бухгалтерлік есепте көрініс табады:
• жеке тұлғалардан негізгі құралдарды сатып алған кезде олардың арасында
келісім-шарт түзілуі керек, келісім-шартта сатып алу құны көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар комплект (жиһаз ретінде) алынса, онда негізгі
құралдардың мүліктік карточкасында негізгі құралдар есебі комплект
құрамына кіретін заттардың тізімі көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар объектісі шет валютасымен сатып алынса, онда
ондай жағдайда негізгі құралдардың сатып алу құны ұлттық теңгеге
шаққандағы бағамы бойынша есепке алынады;
• құрылыс объектісі уақытша қолданысқа берілген, тұрақты қолданысқа
берілуге дейін ол кәсіпорынның негізгі құралдар қатарына
жатқызылмайды, бірақ ол кәсіпорнының аяқталмаған құрылысы ретінде
есептеледі;
• негізгі құралдар объектісі жалға алынған, негізгі құралдар ретінде
қолданысқа берілген, олар бухгалтерлік баланста ескерілмейді. Оларды
біз баланстан тыс есепке аламыз;
• негізгі құралдардың жарамсыздығына, жөндеу жұмыстарының
мүмкіншіліктерінің жоқтығына және оларды есептен шығару бойынша
құжаттарды дайындауға арнайы комиссия құрылады;
• егер құырғыны кәсіпорын жаңа құрылыс жұмыстары мен оларды кеңейту
жұмыстарынң нәтижесінде есептен шығарылса, онда бұл құрылғының құны
кеңейту жоспарының құрамында көрсетілуі тиіс.
Негізгі құралдарды жалға берген кезде жалға алушы арасында келісім-
шарты түзіледі. Аудитор осыған байланысты қарастырылған операциялар
түрлерін тексереді:
• негізгі құралдар қаржыландыру көздеріне жатқызылады, жалға алушы
тұлғаға көбінесе табыс көзі мен тәуекелділік пен мүлікке жеке меншік
құқығы беріледі;
• негізгі құралдарды жалға алу актісі тексеріледі. Жалға алу келісім-
шарты негізінде жүзеге асырылады және тапсыру-қабылдау актісі
толтырылады. Келісім-шарт мазмұнында жалға берілген объектінің жалға
беру мерзімі және жал төлемі көрсетіледі;
• бухгалтерлік есепте алдыңғы және қаржыландырылатын жал есепке алынып
отырады.
Жалға берілген мүліктер жалға берушінің балансында көрініс табатын
болғандықтан, олар бойынша есептелген тозу сомасының дұрыс есептелуі мен
дұрыс көрініс табуын тексереді. Жал ақысы келіп түскен жағдайда тиесілі
ақша қаражаттарының шоттары дебеттеліп, қай шоттардың кредиттелетінің
тексеруі керек.
Қаржыландырылатын жал мерзімінің ішінде жалға берілген мүлік баланста
бір ғана баға бойынша көрініс табуы қажет, мұны да аудитор тексеруге
міндетті, әдетте жалгерлік төлем ағымдағы бағасы және дисконтталған құн
бойынша есептелуі мүмкін, мұны да тексеру процесінен өткізуі керек. Қарыз
капиталына пайдаланылатын өсіп отыратын пайыздық мөлшерлемесінің дұрыс
көрініс табуын тексереді.
Аудиттің негізгі жұмыстарының бірі кез келген кәсіпорынның негізгі
актив түрлерінің бірі негізгі құралдар тозуын есептеу болып табылады.
Негізгі құралдарға алғашқы амортизациялық аударымдар қадамын қарастыру,
олардың амортизация есептеу әдістеріне байланысты болып келеді. Бұл
амортизация есептеу әдістері кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіледі және
ол бір кезеңнен екінші кезеңге дейін өзгертілмейді. Көп жағдайларда қандай
да бір негізгі құралдар объектісіне амортизациялық аударым есептеу және
оларды аудару тест әдістерімен және жақындау әдістер тәсілімен жүзеге
асырылады. Кейбір жағдайларда аудиторлар мүліктің қызмет ету мерзіміне
байланысты бағалау жұмысын жүргізе алмайды, ондай жағдайларда олар арнайы
эксперттердің көмегіне жүгінсе болады.
Тексеру барысында аудитор негізгі құралдың тозу сомасының аударымы
бойынша амортизациялық аударымдардың көрсеткіштерімен танысады, ол алғашқы
қаржыландыру капиталдарының бірі болып есептелінеді. Тозу сомасы кез келген
негізгі құралдар объектісінің техникалық жағдайын анықтау көрсеткіші болып
табылады.
Аудиторлық тексеру барысында кейбір коэффициенттерді есептеу тиімді
болып табылады, ол коэффициент тозу деп аталады. Тозу коэффициентін анықтау
үшін біз негізгі тозу қорының сомасын, олардың алғашқы құнына бөлу арқылы
есептейміз.
Негізгі құралдардың айналым коэффициентін анықтау үшін біз бір жыл тозу
сомасы көлемін орташа жылдық көрсеткіш құнының қатынасына бөлу арқылы
есептейміз.
Әрбір кәсіпорын негізгі құралдарға амортизация есептеу әдістерін өздері
таңдап алғандарына байланысты олар ол таңдалған амортизация есептеу әдісін
кәсіпорынның есеп саясатында белгілеп көрсетеді. Кейбір жағдайларда
кәсіпорындар өз есеп саясатында амортизация есептеудің бір әдісін көрсетіп,
ал шын негізінде амортизация есептеуде өзгеше басқа әдісті қолданады. Сол
себепті аудитор негізгі құралдардың амортизациясын есептеу операцияларын
тексеруде барлық жағдайларға көңіл бөліп, барлық операцияларды тексеруі
керек.
Аудиторлық тексеру негізгі құралдарды жөндеу жұмыстарына жұмсалынған
қаржы-қаражаттарға да тексеру жұмыстарын жүргізеді.
Осы операцияларға қатысты барлық құжаттар тексеріледі.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында жұмыс жасағаннан кейін
олардың өз құқықтарына байланысты негізгі құралдар бойынша жөндеу
жұмыстарын жүргізуі және олардың тиімді жүргізу әдістерін қолдана отырып,
жөндеуге кеткен шығындарын өз қарауына байланысты жұмсауларынан болады.
Кәсіпорындар арнайы негізгі құралдар бойынша жөндеу және ауыстыру
жұмыстарын дұрыс, тиімді және заңды жүргізуі тиіс және де өндіріске
қажеттілігі шамалы физикалық және моральды тозған негізгі құралдар үшін
жөндеу жұмыстарын тоқтатуы тиіс. өте үлкен жөндеу жұмыстары үшін
кәсіпорынға қаржы көздері қажет, сондықтан да кәсіпорындар арнайы жөндеу
қорын ұйымдастырса болады, бұл қор арқылы өндірістік шығындарды жабуға,
жөндеуге жұмсауларына болады.
Бұл қор кәсіпорынның ұзақ мерзімді нормативтері мен ай сайын өндірістік
шығындар ретінде аударылатын аударымдар кезінде құрылады. Кәсіпорынның
жөндеу қорының мөлшері азайтылады. Егер де қордың жасалынған жөндеу
шығындары жаба алмаса, онда қалған жетпейтін бөлігі ендігі кезеңге
жатқызылады.
Негізгі құралдардың текникалық жағдайын жақсарту барысында жұмсалынған
жөндеу және іске қосу шығындары негізгі құралдардың алғашқы бастапқы құнына
әсерін тигізбейді, олар тек қана алғашқы шығындар ретінде қалад береді.
Аудитор кәсіпорындағы әрбір негізгі құралдар бойынша оларға күрделі немесе
ағымды жөндеу жұмыстарының мерзімдерін анықтап, жөндеу есебінде атқарылған
жұмыс түрлерінің барлығын тексеруі қажет.
Күрделі жөндеуден өткен негізгі құралдарды қабылдап алу Күрделі
жөндеуден өткен, қайта құрастылырған және жаңартылған негізгі құралдарды
қабылдау-тапсыру актісі бойынша құжатталады. Субъектінің негізгі
құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкерлері және қайта құрастырулар немесе
жаңарту жұмыстарын жүргізген субъект өкілдерінің қол қойған актісі
субъектінің бухгалтериясына тапсырылады. Актіге бас бухгалтер қол қояды,
оны субъект басшысы немесе оған өкілетті адамдар бекітеді. Осы жоғарыда
айтылғандардың барлығының дұрыстығын және тапсырылғандылығын тексеруі
керек.
Негізгі құралдардың жөнделген объектісінің қысқаша сипаттамасы
беріледі, сондай-ақ, техникалық төл құжатын қайта құрастыруға және
жаңартуға байланысты өзгерістер енгізілуі мүмкін. Осылардың барлығын
аудитор тексеруі керек.
Жалгер – кәсіпорын негізгі құралдарға кеткен шығындарын келісілген шарт
жағдайына сай етіп көрсетеді, жөндеу жұмысының аяқталуына қарай мына
шоттардың есептен шығарылуын тексеру қажет:
• егер де келісім-шарт жағдайы бойынша жалға алушы кәсіпорын өз
қаражатының есебінен өтесе;
• егер де келісім-шарт жағдайы бойынша бұл шығынды жалға беруші
кәсіпорын өтесе;
• егер де жалға алушы кәсіпорын жалға беруші кәсіпорынға алдағы
кезеңдегі берешегінен өтесе.
Кәсіпорындағы жалға берілген немесе жалға алынған операциялар тізімі
өте көп аудитор осы жалға байланысты жасалынған операциялардың әр біріне
жеке-жеке тоқталып, оларды тексеруі керек және де бұл жасалынған
операциялар бойынша құжаттар толтырылады, осы құжаттардың бухгалтерлік
есепте дұрыс көрініс табуын және толықтылығы мен дұрыс толтырылғандылығына
көңіл бөліп, тексеруден өткізуі қажет.
Негізгі құралдардың аудитын жүргізгенде негізгі құралдардың тиімділігі
тексеріледі. Тиімділік көрсеткіші болып арнайы қор болып табылады, ал оған
қарсы көрсеткіш қор көлемі. Арнайы қор есепті жылы сатылған тауарлар мен
алынған табыстарға тікелей байланысты.
Аудитор келесілерді міндетті түрде тексеруі керек: бұл жоғарыда
көрсетілген көрсеткіштер жылдар бойы тексерілгендігін, арнайы қор көлемін
кеңейтуге жасалған шараларды тексеруі керек, кәсіпорын меншігіндегі көлік
құралдарының дұрыс пайдалануын, жалға алынған және өзіндік негізгі
құралдардың дұрыс пайдалануын, олардың есебінің дұрыс жүргізілуін, көлік
құралдарының жеке мұқтаждықтарға пайдаланылғанын немесе пайдаланылмағанын
тексеріп анықтау қажет.
Сонымен қатар, аудитор қордың дұрыс және қарқыны мен қолданылуы,
олардың мүмкіншілктері мен қажеттіліктерін тексеруі керек. Кәсіпорын
қызметкерлері мен жұмысшыларының кәсіпорын мүлкін өз жеке басы
мұқтаждықтары, пайдалану мүмкіншіліктері де тексеріледі.
Аудитор негізгі құралдардың тиімділік көрсеткіштерінің өсуін тексереді.
Негізгі құралдардың тиімділік көрсеткіштерінің қарқынды өсуінің экстенсивті
және интенсивті түрлері бар.
Экстенсивті жүктеу коэффициент
КЭ=
КЭ - экстенсивті жүктеу коэффициенті
Тф - кезеңге берілген құрылғының нақты қызмет ету мерзімі (декада,
смена)
Ткр – кезеңге берілген календарлық және режимдік қор уақыты.
Интенсивті жүктеу коэффиценті
Ки=
Ки – интенсивті жүктеу коэффициенті
Пф – нақты тауар өндірісі
Пп – тауар өндірісінің паспорттық мүмкіншілігі
Нарықтық экономика жағдайында құрылғыларды экстенсивті тұрғыдан
пайдалану тиімді болып табылады. Аудитор сонымен қатар, структуралық және
динамикалық тұрғыдан негізгі құралдарды, олардың техникалық жағдайын
талдауда қажет етеді, негізгі құралдардың техникалық жағдайын көрсететін
көрсеткіш жаңару коэффициенті болып келеді. Сонымен бірге негізгі
құралдардың істен шығу коэффициентінің динамикасы қарастырылады, ол істен
шыққан негізгі құралдардың құнының негізгі құралдардың бастапқы құнының
қатынасы арқылы есептелінеді.
Амортизацияланбаған негізгі құралдар объектілері үшін жұмсалынған
қаражат кәсіпорынның шығыны ретінде есептелінеді, бастапқы құндар
арасындағы айырмашылықтар мен тозу сомалары кәсіпорынның шығындары жатады.
Сонымен қатар, аудитор тексеру барысында келесілерді анықтауы керек:
• негізгі құралдардың жұмыссыздығы жағдайындағы барлық іс-шаралардың
орныдалуын;
• негізгі құралдардың есептен шығуының рәсімделуін, актілердің
толтырылғандығын;
• барлық берілген көрсеткіштердің, баланстық құнының, тозу сомасының
есеппен сәйкестілігін;
• негізгі құралдарды жойған кезде жарамды алынған материалдық
құндылықтардың толықтығы мен кіріске алынуын.
Аудитор негізгі құралдардың тозу коэффициенті мен олардың жарамдылығын
саралап талдайды, олардың техникалық жағдайын тексереді. Келітірілген
мәліметтерге сүйене отырып, негізгі құралдардың техникалық жағдайын,
қолдану тиімділігін анықтап, оларға сәйкес өзінің қорытындысын жасайды,
жетіспеушіліктерін көрсетеді, қателіктерін анықтап, қордың көлемін арттыру
үшін кеңес береді.
Аудитор кәсіпорынның негізгі құралдары бойынша алғашқы есеп құжаттары
мен танысуы керек, негізгі құралдардың жылжуы бойынша алғашқы құжаттарды
тексеруі қажет. Негізгі құралдар бойынша толтырылған келесідей құжаттардың
бары мен жоғын, олардың мекемелердегі бухгалтерлік есеп бойынша нұсқауға
сай толтырылуын тексеруге міндетті:
• негізгі құралдардың қабылдау-беру актісі ОС-1;
• жөндеуден, модернизациялаудан өткен және қайта өңдеуден негізгі
құралдарды қабылдау беру-актісі ОС-2;
• негізгі құралдарды есептен шығару актісі ОС-03;
• көлік құралдарын есептен шығару актісі ОС-04;
• негізгі құралдар есебінің түгендеу карточкасы ОС-6;
• негізгі құралдар есебі бойынша түгендеу карточкалар описі ОС-10;
• негізгі құралдар есебінің карточкасы ОС-12;
• жалға алынған және ұзақ мерзімге алынған негізгі құралдар есебінің
карточкасы ОС-12а;
• негізгі құралдардың түгендеу тізімі ОС-13.
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
Ойлстройсервис ЖШС-дегі материалды емес активтер – бұл өндірісте ұзақ
мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді),
сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған
табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға
болады, олар серіктестіктің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан
субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де олар жалға берсе,
сатса,айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей
қатысы болса. Материалдық емес активтерді серіктестік бақылай алатын болса,
онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің рөлі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер – нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтән құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың құрамында болады,
атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін – дискетте, фильм-
лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) – қағазда болады, бірақ
дискет те, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер болып
табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдық та, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау сияқты аспектілері
өте күрделі болып саналады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық
жұмыстар және т.б.
Материалды емес активтер шартты түрде 4-топқа бөлінеді:
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа ноу-хау,
ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және т.б. жатады. Ноу-хау - құжаттама өндірістік
озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысан және т.б. түрінде
көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық қатынастарда
қолданылатын термин.
Кең мағынасында ноу-хау техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық құқықтар
мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады. Кәсіпорын ноу-
хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын бақылай алған
жағдайда ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу-хау
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрінде
көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен
патенттерден ноу-хаудың өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің жарғылық
капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін.
Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе
қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды құру
кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындары жатқызылады. Бұл
шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу және т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау – кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
тауар таңбалары, тауарлардың шыққан дері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп – тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтамыз. Кәсіпкерлікті жүзеге
асырушы заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық
заңдармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға тыйым
сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану, әкелу,
сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы
іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқықтарына қол сұғу болып
есептелінеді.
Таңбалар сөз түрінде, көркемсурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: ол кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісім бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы – тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихы атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртәп бойынша тіркеледі.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәскелестіктің әрекет
етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған өнімдер
арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын Беларусь (тракторлары),
Зенит (фототауарлары), Новое заря (парфюмериясы), Лада
(автомобильдері), Рахат (конфеттері), Слава және Чайка (сағаттары)
және т.б. тауарлық белгілермен бұйымдарды шығарушылар өздерінің сенімді де
іскер екендігін танытып отыр.
Қолдану құқықтарымен байланысты метериалдық емес активтер. Бұл топқа
жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары, копирайт
(көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін, процесін
немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның жүзеге асыруына
тыйым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және пайдаланылатын құқық
болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің аумағында ғана
жүреді. Патенттің қызмет мерзімі (15-20 жыл) ұлттық заңдармен белгіленеді.
Сонымен қатар, патент деп – белгілі кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен
шұғылданатын тұлғаларға берілген құжат саналады. Патент берілгенде
патенттік алым (пошлина) ұсталынады. Патентті алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінетін жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына түсуге дайын болса,
онда оның өнеркәсіпте қолдануға болатындығы мойындалады. Өндірістік үлгілер
авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде мойындалады. Егер өнеркәсіптік үлгі
бірнеше азаматтардың бірлескен еңбегінің жемісі болса, онда олардың бәрі
өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді. Өнеркәсіптік үлгілерге
патент Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тізіліміне тіркелген соң
беріледі.
Лицензия(еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған) – қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты.
Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер;
- Шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаарлық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет ету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) – мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі бір тұтас технологиялық кешенге
кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бір рет пайдалануға берілетіндер) – белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін, санын немесе
салығын (ақшалай немесе натуралды түрінде) алуға беріледі;
- операциондық – валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операциясын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты – берілген мерзімі шектелмеген;
- уақытша – белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына Фирма бағасы (Гудвилл), интеллектуалдық меншік
және т.б. кіреді.
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік еесп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі баланстық
қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. әдетте, мұндай кәсіпорындардың баланстық құнымен емес, аукционда,
кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның өнімді шығару
нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты анықталған бағасына
сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық қатынастар жағдайында пайда
болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның сатылу құны оның балансындағы
активтерінен асып түсуі Фирма бағасы құрайды.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер – нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтән құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі материалды емес активтердің нақты барлығы мен
қозғалысын есепке алу 10 Материалдық емес активтер бөлімшесінің
шоттарында жүргізіледі. Осы шоттың дебеті бойынша – материалды емес
активтердің келіп түскен айдың басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі
де, ал кредиті бойынша – материалдық емес активтердің есептен
шығырылғандығы көрсетіледі. 10-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: 101
Лицензиялық келісімдер, 102 Бағдарламалық жабдықтау, 103 Патенттер,
104 Ұйымдастыру шығындары, 105 Гудвилл, 106 Материалдық емес басқа да
активтер.
10 Материалдық емес активтер бөлімшесінің шоттарын Ойлстройсервис
ЖШС-де талдамалық есепке алу Материалдық емес активтердің мүліктік есеп
карточкасында жүргізіледі.карточка серіктестікке түскен материалдық емес
активтердің барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес
активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда жеке мүліктік карточкасы
ашылады. Карточка Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің,
техникалық және басқа да құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес
активтердің объектісін алғанын растайтын құжаттардың негізінде толтырылады.
Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оны
есептен шыққаны туралы белгі соғу үшін негізі Материалдық емес активтерді
алу-беру актісі болып табылады.
Материалдық емес активтердің барлық түрлерін алған кезде шотттардың
төмендегідей корреспонденциясы жасалады:
№ Шаруашылық операцияның мазмұны Сомасы,Шоттар
теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4 5
Материалды емес активтерді алу
1 Басқа заңды тұлғалардан материалды емес
активтер алынды:
-келісілген құнына 100 000101-103, 106671, 687
-ҚҚС сомасына 15 000 331 671, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz