Туризм менеджментінің теориялық және әдістемелік негіздері
1.1. Басқару ғылымының пәні мен әдісі
1.2. Менеджменттің түсінігі мен мәні
1.3. Туристік кәсіпорындарды басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
1.4. Менеджменттің функциялары
2.БӨЛІМ. СЕРВИС ПЕН ТУРИЗМ САЛАСЫНДАҒЫ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ СПЕЦИФИКАСЫ
2.1. Сервистік қызметтің теоретикалық негіздері
2.2. Туризмнің түсінігі, түрлері және формалары
2.3. Туризмнің әлеуметтік.экономикалық жүйесінің нарықтық моделі
2.4. Басқару объектісі ретіндегі туризмнің ерекшеліктері
3.БӨЛІМ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ СТРАТЕГИЯСЫ
3.1. Стратегиялық басқару
3.2. Стратегиялық басқарудың негізгі этаптары (кезеңдері)
3.3. Стратегияны таңдау
3.4. Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары
4.БӨЛІМ. БАСҚАРУ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ЖӘНЕ ИЕРАРХИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛУЫ
4.1. Ұйымдастыру менеджменттің қызметі ретінде
4.2. Өкілет пен жауапкершіліктің делегирленуі
4.3. Ұйымдық құрылымдардың типтері мен мәні
5.БӨЛІМ. ҚЫЗМЕТ АТҚАРУ САЛАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛАР ЕНГІЗУ ПРОЦЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5.1. Менеджердің инновациялық бағдарламасын жетілдіру
5.2. Туристік ұйымдардағы кәсіпкерлік қызмет
5.3. Туристік кәсіпорындардың тәуекелдерін басқару
5.4. Менеджмент психологиясы
6.БӨЛІМ. СЕРВИС ЖӘНЕ ТУРИЗМДІ БАСҚАРУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ
6.1. Әлеуметтік.мәдени сервис пен туризмдегі ақпараттық технологияның түсінігі мен құрылымы.
6.2 Сервис және туризм аясындағы мамандандырылған бағдарламалық қамту.
7.БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ЖАЛПЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ КАДРЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
7.1. Персоналды басқару жүйесі
7.2 . Кадрлық саясатты жасақтау
1.2. Менеджменттің түсінігі мен мәні
1.3. Туристік кәсіпорындарды басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
1.4. Менеджменттің функциялары
2.БӨЛІМ. СЕРВИС ПЕН ТУРИЗМ САЛАСЫНДАҒЫ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ СПЕЦИФИКАСЫ
2.1. Сервистік қызметтің теоретикалық негіздері
2.2. Туризмнің түсінігі, түрлері және формалары
2.3. Туризмнің әлеуметтік.экономикалық жүйесінің нарықтық моделі
2.4. Басқару объектісі ретіндегі туризмнің ерекшеліктері
3.БӨЛІМ. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ СТРАТЕГИЯСЫ
3.1. Стратегиялық басқару
3.2. Стратегиялық басқарудың негізгі этаптары (кезеңдері)
3.3. Стратегияны таңдау
3.4. Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары
4.БӨЛІМ. БАСҚАРУ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ЖӘНЕ ИЕРАРХИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛУЫ
4.1. Ұйымдастыру менеджменттің қызметі ретінде
4.2. Өкілет пен жауапкершіліктің делегирленуі
4.3. Ұйымдық құрылымдардың типтері мен мәні
5.БӨЛІМ. ҚЫЗМЕТ АТҚАРУ САЛАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛАР ЕНГІЗУ ПРОЦЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5.1. Менеджердің инновациялық бағдарламасын жетілдіру
5.2. Туристік ұйымдардағы кәсіпкерлік қызмет
5.3. Туристік кәсіпорындардың тәуекелдерін басқару
5.4. Менеджмент психологиясы
6.БӨЛІМ. СЕРВИС ЖӘНЕ ТУРИЗМДІ БАСҚАРУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ
6.1. Әлеуметтік.мәдени сервис пен туризмдегі ақпараттық технологияның түсінігі мен құрылымы.
6.2 Сервис және туризм аясындағы мамандандырылған бағдарламалық қамту.
7.БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ЖАЛПЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ КАДРЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
7.1. Персоналды басқару жүйесі
7.2 . Кадрлық саясатты жасақтау
Қазіргі таңда менеджмент ғылымы пайда болғанға дейін оның өзекті мәселелерімен бірнеше ғылымдар, атап айтқанда, заң және экономика ғылымдары айналысып келді. Мысалы, бұрыңғы кезеңдерде заң ғылымы жалпы адамдар арасында әділеттілікті үгіттеумен айналысатын еді. Ол әділеттілікті орнату шеңберінде адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін тапшы ресурстар мен шексіз қажеттіліктер арасында әділ тепе-теңдік орнатуға тырысқан еді, бірақ уақыт өте келе заң ғылымының қарастыратын мәселелерінің аясы кеңейіп күрделене түскендіктен оның орнын экономика ғылымы басты.
Экономика ғылымы ұзақ уақыт бойы заң саласынан қабылдаған тапшы ресурстар мен шексіз адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету міндетін атқарды. Сондықтан да ең алдымен қолда бар шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктерді пайдаланды. Бұлардың жеткіліксіз болуы салдарынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз етуді одан ары жақсарта түсу үшін өзге жаңа ресурстар (тауар және қызмет көрсету) өндіре бастады. Бұлармен қолда бар ресурстарды қосып қажеттіліктер мен ресурстар арасында одан да әділ тепе-теңдік құру жолында барынша күш салды.
Экономика ғылымы бір жағынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін тауарлар мен қызмет көрсетуді арттырса, келесі бір жақтан адамдардың оған деген қажеттіліктерін де арттыра түсті. Қажеттіліктер мен ресурстар арасында тепе-теңдікті сақтау мүмкін болмады. Бұл тепе-теңдікті қамтамасыз етуді мақсат тұтқан экономика ғылымы мәселесінің аумағы барған сайын кеңейіп, маңызы арта түсті. Экономика ғылымы бұл мәселелерді жеке өзі зерттеп үлгере алмайтын жағдайға жеткен кезде жаңа бір ғылым саласы қалыптасып, экономика мәселелерінің бір бөлімін өз зерттеу объектісіне алды және өзіне дейінгі заң ғылымының жалпы принциптері мен шектеу шеңберінде осыларды жүзеге асыру үшін қызмет етті. Бұл жаңа ғылым саласын менеджмент деп атаймыз. Оның қарастыратын мәселелеріне адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында тауар және қызмет өндіру жатады. Бұл іс-шараларды жүзеге асыру барысында осы салада өзіне дейінгі экономика және заң ғылымдары тарапынан қабылдаған заңдылықтар, принциптер (қағидалар) және шектемелерге тәуелді болады.
Экономика ғылымы ұзақ уақыт бойы заң саласынан қабылдаған тапшы ресурстар мен шексіз адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету міндетін атқарды. Сондықтан да ең алдымен қолда бар шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктерді пайдаланды. Бұлардың жеткіліксіз болуы салдарынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз етуді одан ары жақсарта түсу үшін өзге жаңа ресурстар (тауар және қызмет көрсету) өндіре бастады. Бұлармен қолда бар ресурстарды қосып қажеттіліктер мен ресурстар арасында одан да әділ тепе-теңдік құру жолында барынша күш салды.
Экономика ғылымы бір жағынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін тауарлар мен қызмет көрсетуді арттырса, келесі бір жақтан адамдардың оған деген қажеттіліктерін де арттыра түсті. Қажеттіліктер мен ресурстар арасында тепе-теңдікті сақтау мүмкін болмады. Бұл тепе-теңдікті қамтамасыз етуді мақсат тұтқан экономика ғылымы мәселесінің аумағы барған сайын кеңейіп, маңызы арта түсті. Экономика ғылымы бұл мәселелерді жеке өзі зерттеп үлгере алмайтын жағдайға жеткен кезде жаңа бір ғылым саласы қалыптасып, экономика мәселелерінің бір бөлімін өз зерттеу объектісіне алды және өзіне дейінгі заң ғылымының жалпы принциптері мен шектеу шеңберінде осыларды жүзеге асыру үшін қызмет етті. Бұл жаңа ғылым саласын менеджмент деп атаймыз. Оның қарастыратын мәселелеріне адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында тауар және қызмет өндіру жатады. Бұл іс-шараларды жүзеге асыру барысында осы салада өзіне дейінгі экономика және заң ғылымдары тарапынан қабылдаған заңдылықтар, принциптер (қағидалар) және шектемелерге тәуелді болады.
І-БӨЛІМ. ТУРИЗМ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Басқару ғылымының пәні мен әдісі
Қазіргі таңда менеджмент ғылымы пайда болғанға дейін оның өзекті
мәселелерімен бірнеше ғылымдар, атап айтқанда, заң және экономика ғылымдары
айналысып келді. Мысалы, бұрыңғы кезеңдерде заң ғылымы жалпы адамдар
арасында әділеттілікті үгіттеумен айналысатын еді. Ол әділеттілікті орнату
шеңберінде адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін тапшы ресурстар
мен шексіз қажеттіліктер арасында әділ тепе-теңдік орнатуға тырысқан еді,
бірақ уақыт өте келе заң ғылымының қарастыратын мәселелерінің аясы кеңейіп
күрделене түскендіктен оның орнын экономика ғылымы басты.
Экономика ғылымы ұзақ уақыт бойы заң саласынан қабылдаған тапшы
ресурстар мен шексіз адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету міндетін атқарды.
Сондықтан да ең алдымен қолда бар шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктерді
пайдаланды. Бұлардың жеткіліксіз болуы салдарынан адам қажеттіліктерін
қамтамасыз етуді одан ары жақсарта түсу үшін өзге жаңа ресурстар (тауар
және қызмет көрсету) өндіре бастады. Бұлармен қолда бар ресурстарды қосып
қажеттіліктер мен ресурстар арасында одан да әділ тепе-теңдік құру жолында
барынша күш салды.
Экономика ғылымы бір жағынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
тауарлар мен қызмет көрсетуді арттырса, келесі бір жақтан адамдардың оған
деген қажеттіліктерін де арттыра түсті. Қажеттіліктер мен ресурстар
арасында тепе-теңдікті сақтау мүмкін болмады. Бұл тепе-теңдікті қамтамасыз
етуді мақсат тұтқан экономика ғылымы мәселесінің аумағы барған сайын
кеңейіп, маңызы арта түсті. Экономика ғылымы бұл мәселелерді жеке өзі
зерттеп үлгере алмайтын жағдайға жеткен кезде жаңа бір ғылым саласы
қалыптасып, экономика мәселелерінің бір бөлімін өз зерттеу объектісіне алды
және өзіне дейінгі заң ғылымының жалпы принциптері мен шектеу шеңберінде
осыларды жүзеге асыру үшін қызмет етті. Бұл жаңа ғылым саласын менеджмент
деп атаймыз. Оның қарастыратын мәселелеріне адам қажеттіліктерін қамтамасыз
ету мақсатында тауар және қызмет өндіру жатады. Бұл іс-шараларды жүзеге
асыру барысында осы салада өзіне дейінгі экономика және заң ғылымдары
тарапынан қабылдаған заңдылықтар, принциптер (қағидалар) және шектемелерге
тәуелді болады.
Әлемдік нарықтық экономикада соңғы уақыттарда үлкен маңызын қызмет
нарығы тауып отыр, ол күрделі жүйе, оның негізгі мақсаты қызмет ету кезінде
халықтың талаптарын қанағаттандыра білу болып табылады. Жаңа туристік
өнімді жасап шығару, оны нарықта алға шығару кез-келген туристік кәсіпорын
қызметінің ең маңызды кезеңі болып табылады. Ол үшін туристік кәсіпорынның
менеджмент ерекшеліктерін, стратегияларын қалыптастырып, әртүрлі
методикаларды пайдалана білу қажет. Қазақстан Республикасында қызмет
көрсететін туристік мекемелер көптеп кездеседі. Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы елімізде туристік мекемелер қызметі
дамып, жақсы бағыттар алуда. Туристік кәсіпорындардың қызмет көрсетуі әрбір
туристік қонақтардың көңіліне жақсы әсер қалдыруы тиіс, сондай-ақ Қазақстан
деген мемлекеттің бар екендігін, ондағы адамдардың қонақжайлылығын
сезінулері, түсінулері керек. Қазіргі кезде егеменді елімізге әрбір шет
мемлекеттен туристер, қонақтар, мемлекет басшылары және т.б. ағылып келуде,
міне соған да байланысты туристік кәсіпорындар өз жұмыстарын көркейтіп,
туристік қызметті дамыту жолын алдыңғы қатарына қойған.
Туристік кәсіпорын менеджменті практика жүзінде баяғыдан қалыптасып
келуде. Нарықта табысқа жетудің сенімді құралы ретінде менеджмент
ерекшеліктерін нақтылы пайдалану үшін туристік кәсіпорын басқарушылары мен
мамандарына оның теоретико-методологиясын меңгеру қажет және оны нақтылы
жағдайларға байланысты шығармашылық қолдана алулары керек.
Туристік кәсіпорындардың басқаруы қызмет көрсету өндірісінің нарықтық
дамуының міндеттеріне бағынышты. Сонымен бірге ол үлкен адамдардың, нақты
индивидуумдардың талаптарымен көптүрлі сұраныстарының өңдеуіне
мақсатталған, олар қызмет көрсету өндірушілермен нарықтық айналым
процесінде іске асады. Бұлардың барлығы туристік кәсіпорындарының
менеджменттің қоғамдық бейнедегі ұйымдардағы айырмашылығын қалыптастырады.
Туристік кәсіпорындар менеджментінің мәні алға қойған мақсатына
жетуде, олар басқарудың келесідей негізгі міндеттерін орындайды:
• қазіргі жағдайды армандаған жағдаймен салыстыру (біз қайдамыз? және
біз қайда барамыз?)
• әрекеттерге басқарушылық талаптар (не істеу қажет?);
• шешім қабылдау критерийлері (қай жол абзал?)
• бақылау саймандары (шын мәнінде біз қай жерге келдік және бұдан не
жөн болады)
Туристік кәсіпорындарды басқару ісіндегі өндірістік-технологиялық
процестер бірлік емес болып табылады және көп жағдайларда туристік
кәсіпорындардың іс-әрекетінде анықталмаған да. Туристік кәсіпорындардың
басқаруы қызмет көрсету өндірісінің нарықтық дамуының міндеттеріне
бағынышты (персонал еңбектерінің ұйымдастырылуы, қызметкерлердің еңбек
өндірісінің жоғарылауы, қызмет көрсетудің бәсекелестік қабілеттілігіне жету
олардың табыстылығы және т.б.).
Басқару процесінің басқару міндеттері мен қызметтері қатынасушылар
арасында бөлінеді. Туристік кәсіпорынның басқару құрылымы біріккен
элементтерінің жиынтығы деп түсініледі. Осындай туристік кәсіпорындар
менеджментінің ерекшеліктері осы пәнде толық қарастырылған.
1.2. Менеджменттің түсінігі мен мәні
ХІХғ. соңында туындап, менеджмент ХХғ. 30-шы жылдарында ерекше
кеңінен тараған. Сол кезде-ақ басқару қызметі ерекше кәсіпке айналып, ал
білім саласы – дербес пән болды. Менеджменттің қалыптасуы мен дамуына орай
менеджерлердің кәсіби тобы зиялы қоғамдық күшке айналды. Өте үлкен
экономикалық, өндірістік, ғылыми-техникалық және ақпараттық потенциалмен
иеленген алып корпорациялар пайда болған кезде мемлекет тәріздес көмек
қуаты туындаған соң менеджерлердің ролі одан әрі асты. Нарықтық экономикасы
бар елдерде ірі өндірістік бірлестіктер мен банктер мемлекеттің
экономикалық және саяси күшін құрады. Туристік кәсіпорындардың басқару
процесі басқа кез келген ұйымдардың басқару процесімен қай салада болмасын
көптеген жалпы ұқсастықтары бар.
Менеджмент ағылшын тілінен өзге тілдерге аударылмайды. Ол басқару,
ал менеджер – басқарушы мәнін береді. Менеджмент – латынның қол
деген сөзінен туындаған. Алғашында ол жылқыларды басқару өнері мәнін берсе,
кейін ол адамдар мен ұйымдарды басқару тәжірибесі мен ғылым саласы ретінде
аталды. Классикалық көзқараста, басқару категориясы менеджмент
категориясынан кеңірек, өйткені ол адамзат қызметінің әртүрлі түрінде
қолданылады. Мысалы, автомобиль және басқа өте қиын техникалық жүйелердің
басқаруында. Басқару адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған ойластырылған
іс-әрекеті болып табылады, оның көмегімен адам өзінің қызығушылықтарына
қоршаған ортаның элементтерін реттейді және бағыныштайды. Басқару әрқилы
болады және оның әр түрлісі бар. Олар техникалық басқару, мемлекеттік
басқару, идеологиялық басқару, әлеуметтік процестерді басқару және
шаруашылық басқару. Менеджмент – бұл шаруашылық қызметтің (әлеуметтік-
экономикалық жүйесінің) міндетті басқаруы болып табылады. Бірақ менеджмент
жай шаруашылық басқару емес, ол тек мына жағдайда орын алады, егер шаруа
субьектісі толығымен бос болғанда және нарық жағдайында іске асқанда жеке
оның қажеттілігіне сүйенеді.
Менеджмент өзінің туылуымен жүз және мың жұмысшысы бар үлкен
кәсіпорындардың өсу санына тиісті болған: олардың егелері мұншама
бағынудағы адамдармен өздігінше маман ретінде басқара алмағандықтан маман
адамдарды – менеджерлерді, профессионалды басқарушыларды жұмсауға мәжбүр
болды. Уақыт өте келе меншіктілердің біразы да өз кәсіпкерлік қызметтерін
атқара алмады. Себебі ол үшін де нақты білім мен тәжірибе қажет болған.
Сондықтан да оны жалдаған басқарушылардың қолына өткізуге мәжбүр болды.
Бұндай басқарушылар қызметті екіге бөлген: ағымдағы қызметті басқаруы және
кәсіпкерлік. Бұндай басқарушылардың тобы менеджмент деген атаққа ие
болған, бұның мағынасы басқару деген сөзіне іспеттес.
Сурет 1. Менеджмент түсінігінің мазмұны
Батыста менеджер – нақты ұйымды басқарумен айналысатын адам, ал жалпы
мәнде әкімшілік сөзі қолданылады. Менеджер – бұл белгілі бір сала маманы
емес, ерекше кәсіпке жататынын білетін, арнайы мамандандырылған кәсіби
басқарушы.
Менеджер болу үшін міндетті түрде басқарушылық қызметте болып және
менеджментке кәсіби қатыстылықты сезіну, бұл сала білімдерін меңгеру,
корпоративті тәртіп нормаларын ұстану қажет.
Менеджмент кәсіби қызметтің дербес түрі. Жоғары дәрежелі маман болып,
менеджер өндірістік процесс байланысы мен бірлігін қамтамасыз етіп және
өндіріс тиімділігіне әсер етеді. Менеджмент – нарықтық экономика
жағдайындағы басқару, мұндағы шаруашылық субъектісі міндетті:
- басқарудың экономикалық әдістерін қолдануға;
- нарық құрылымына бағдарлануға;
- тұтынушылар сұранысына ие және белгіленген пайданы алуға кепіл бола
алатын тауар түрлерін шығаруға;
- аз шығынмен нәтиже алуға тырысу;
- нарық сұранысына өндірістік бағдарламаны бағдарлауға.
Түрлі салалар қызметкерлері менеджер бола алады: фирма басшысының қол
астында істейтін экономистер, инженерлер, есепшілер, психологтар және т.б.
Менеджмент термині АҚШ-та пайда болса да, қазір әрбір сауатты адамға
белгілі. Жалпы мағынада менеджмент – бұл басқа адамдардың ақыл-ой, еңбегін
пайдаланып, қойылған мақсаттарға жете білу; сондықтан менеджментті басқару
қызметі ретінде түсінеді, яғни экономиканың кез-келген саласында адамдарды
басқарудың кәсіби қызметі.
Ағылшын тілдес елдерде менеджмент термині шаруашылық қызметте
қолданылатын түрлі мәндерді береді. Менеджмент мазмұны түрлі бағыттарда
қарастырылуы мүмкін: қызмет немесе кәсіби қызмет түрі, өнеркәсіпті
басқаруды ұйымдастыру, басқару шешімдерін жасау және қабылдау процесі,
басқару органы немесе аппаратты, адамдар тобы, басқару ғылымы мен өнері.
Сонымен, менеджмент мазмұны түрлілігі:
1. Менеджмент – нақты мақсатқа жетуге бағытталған, қызмет немесе кәсіби
қызмет түрі. Оның мәні қызметінен байқалады: ұйымдастыру, жоспарлау,
координациялық бақылау. Сондықтан менеджмент – бұл ұйымда жұмыс істейтін
адамдардың еңбегі мен ақыл-ойын, тәртібін мақсатқа жетуге бағыттау.
2. Менеджмент – бұл өнеркәсіпті басқаруды ұйымдастыру, яғни өнеркәсіп
бөлімшелері арасында тұрақты және уақытша байланыс орнату, тәртіпті және
оның қызмет жағдайларын анықтау. Нәтижеге жету үшін әр ұйым белгілі бір
қызмет атқарады. [1]
Ұйым басқару органы, оның субъектісі ретінде қарастырылады. Бұл ұйым
жоғары ұйыммен басқарылатындықтан, басқару объектісі ретінде қарастыра
алады.
Менеджмент өндіріс тиімділігін арттыруға септігін тигізетін, жұмысшылар
игіліктерін қамтамасыз ету мақсатында адамдардың рационалды ұйымдастырылуы
ретінде талқылана алады.
1. Менеджмент – бұл басқару шешімдерін қабылдау процесі. Өндіріс
процесінің үздіксіздігін қолдануға ұласатын көптеген жағдайлар
мен мәселелер басқарушыдан шешім қабылдауды талап етеді. Олар
басқарылатын объекттің ішкі және сыртқы ортасына қатысты.
Өнеркәсіп сыртқы ортаға кері байланыс негізінде бейімделеді.
Нарықтық қатынастар туралы ақпарат алып, менеджер сыртқы орта
элементтеріне, әсіресе нарық жағдайына әсері болып табылатын
шешім қабылдайды. Өнеркәсіптің ішкі және сыртқы ортасы туралы
ақпаратты талдау және оның негізінде басқару шешімдерін қабылдау
менеджмент технологиясын танытады.
2. Менеджмент – бұл басқару органы немесе аппараты. Расында,
басқару аппараты кез келген ұйымның құрамдас бөлігі және
менеджмент түсінігіне сәйкес. Басқару аппаратсыз ұйым тұтас
түзіліс ретінде тиімді жұмыс істей алмайды. Басқару аппараты
өнеркәсіпті басқарудың құрылымында нақты көрініс табады.
3. Менеджмент – бұл адамдар тобы. Ұйымдастырушылық қатынаста
фирмаларды басқару менеджмент термині қолданылатын 3 деңгейде
іске асырылады: top management – жоғары басшылық, middle
management – басқарудың орта буыны, fole management – басқарудың
төменгі буыны.
4. Менеджерлер – бұл басқару шешімдерін жасап және іске асыратын адамдар
тобы. Кәсіби менеджерлер – бұл белгілі бір объектіні басқарудың тәжірибелік
дағдыларын меңгерген және басқару ғылымының теориялық негіздерін білетін
мамандар.
5. Менеджмент – бұл басқару ғылымы мен ұйымы. Менеджмент ғылым ретінде
басқару қызметін іске асыруға мүмкіндік беретін, адами білімдер саласы. Ол
ғылыми кеңестер бойынша тәжірибелік қызметті қамтамасыз етіп, басқару
тәжірибесінің теориялық қорын құрайды. Ғылыми жұмыс мазмұнын талдау мен
оның негізгі құрамын анықтау жолымен басқару әдістемесін ұсынды. Ғылыми
басқару құраушысы - өндірістік күштерді арттыруға қызығушылықты арттыру
мақсаты мен жұмысшыларды жүйелі реттеу қажеттігі.
6. Менеджмент - өнер екендігі туралы пікір де кең таралған. Еңбек, заттай,
қаржылай, ақпараттық қорларды басқару ерекше және қабілеттер мен дарынды
талап етеді. Менеджердің білімі және дағдылары өзінің және басқару
қызметімен айналысатын өзге адамдардың тәжірибесінен алынды. Яғни,
менеджмент ғылым мен өнердің үйлескен қызмет саласы.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, біріншіден, менеджмент – бұл
қорларды рационалды қолдану жолымен қызмет тиімділігін арттыруға
бағытталған, нарықтық жағдайда өнеркәсіптің кез келген шаруашылық қызметін
басқаруды кәсіби іске асыру. Екіншіден, менеджмент – фирма қызметі мен
өнімінің бәсекеге қабілеттілігіне және қызмет тиімділігіне қол жеткізуге,
шетелдік тәжірибені басқарудың, қазіргі әдістері мен қағидаларын
қолданатын, менеджерлерге еркін кәсіпкерлік қызметке мүмкіндік беретін,
нарықтық экономика жағдайындағы басқару жүйесінің ерекше түрі. Менеджемент
– бұл барлық адамзат мүмкіншіліктері, оларды лидерлер ұйымның стратегиялық
және тактикалық мақсаттарына жету үшін қолданылады. Кәсіби менеджмент
жұмысы ұйымның шаруашылық қызметі. Объектіге бағытталған кәсіби менеджер –
субъектінің болуын талап ететін қызметтің дербес түрі. Өз қызмет
процесінде менеджер түрлі қызметтер атқарып және түрлі рольдерді иеленеді.
Сурет 2. Басқару шеңбері
Басқарудың үш аспектісі бар:
1) институционалдық аспект (кім кіммен басқарады);
2) функционалдық аспект (басқару қалай орындалады және ол қол
астындағыларға қалай әсер етеді);
3) инструментальдық аспект (немен басқару орындалады)
Туристік кәсіпорындар менеджментінің мәні – алға қойған мақсатына
жетуде, олар басқарудың келесідей негізгі міндеттерін орындайды:
• қазіргі жағдайды армандаған жағдаймен салыстыру (біз қайдамыз? және
біз қайда барамыз?)
• әрекеттерге басқарушылық талаптар (не істеу қажет?);
• шешім қабылдау критерийлері (қай жол абзал?)
• бақылау саймандары (шын мәнінде біз қай жерге келдік және бұдан не
жөн болады) [2]
Сурет 3. Менеджменттің мәні
1.3. Туристік кәсіпорындарды басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
Менеджменттің мақсаты ғылым ретінде сараптамалық зерттеу, талқылау
негізінде ғылыми принциптер мен әдістерді ұжымның дұрыс қызмет жасауына
бәсекелестік қабілетті объекті қалыптастыруға қолдану болып табылады.
Менеджменттің қолайлы жұмысының қалыптасуы нақты ережелерді қолдану арқылы
жүзеге асады. Оларды менеджмент принциптері деп атайды. Солардың ішіндегі
ең негізгілері:
1. ғылыми принципті өнер элементтерімен қатар қолдану. Бұл принцип
менеджментті ғылым және өнер ретінде бір мерзімде қарастырып, басқару
ісі тікелей теория мен концепцияға бағынса, оның нақты қолданылуы
әжептеуір өнерді қажет етеді.
2. Басқарудың мақсаттылығының принциптері – мұнда басқару нақты
проблемаларға шешім қабылдауға негізделуі тиіс.
3. Жүйеленген мамандандырудың әмбебаптылығы мен үндестік принципі. Бұл
принцип әрбір объектіге өзіндік басқару өнері қасиеттігін дәлелдейді.
Егер де шын мәнісінде әрбір жағдайда әртүрлі қалыпта қызмет
көрсететін болса, онда басқарудың бірнеше әдістерінің болғаны.
4. Басқару прогресінің қайталану принципі – мұнда басқару процесінің
элементтері белгілі бір реттілікпен жүргізілуі тиіс. Басқару ісінің
қайталануы циклдік жүйе арқылы жүргізіледі. Егер белгілі бір бөлігі
белгілі бір уақыт аралығында қайталанып отырса мұны алдын-ала
жоспарланған нәрсе деп қарастыруымыз керек.
5. Қызметкерлер мен қоғамдық психологияның және ерекшеліктерін талдау
принципі. Басқарудағы адам факторларын есептеп отыруға негізделген.
6. Міндеткерлік пен жауапкершілік құқықтарын қамтамасыз ету принципі.
Басқару ісінде маңызды орын алады. Өйткені басқару ісі құқықтар мен
міндеттердің дұрыс қалыптасуына байланысты жүргізіледі.
7. Басқару ісінің мақсаты – барлық қызметкерлердің экономикалық
қызығушылығының болуы. Бұл принциптің орындалуы қызметкерді біріктіру
мақсатын түсініп, материалдық және моральдық жағынан оны қолдауына
байланысты.
8. Басқару ісінде қатысушылардың бәсекелестік қабілетін арттыру. Басқару
ісінде және жалпы процесінде бәсекелестікті күшейту арқылы табысқа
жету. Қазіргі таңда менеджменттің негізгі бағыттарын – менеджмент
типтерін анықтау маңызды болып табылады.
Жүйе тұрғысынан көзқарас атақты биолог Фон Берталанфидің жалпы жүйе
теориясынан қанаттанып жетілдірілген. Жүйе принциптер табуды, оны
жетілдіруді мақсат ететін математикалық экономикалық дамулар орын алып
отырған қазіргі кезде өмірлік маңызы бар. Осы кең көлемді проблемалардың
шешілуі көп бағыттағы ойды, сол өзгерістердің арасынан ең ыңғайлы
байланысты қажет етеді.
Жүйе ұғымы ғылыми тәртіп болумен қатар басқару, техника, көзқарас
немесе көзқарас тәсілі болып табылады. Бұл көзқарастың ең маңызды
ерекшелігі басқарудың және бірліктерінің бір-бірлерімен байланыстарын, бұл
байланыстардың сипаттарын, бір бөлімдегі өзгерістердің басқа бөлімдерге
әсерлерін зерттеу және басқаруды қоршаған ортаның шарттарына байланыстыра
отырып қарастыру.
Жалпы жүйе теориясы әлемдегі жүйелерді жанды және жансыз жүйелер деп 2-
ге бөледі:
1) Жанды жүйелер. Бұл теория жанды жүйелерді ашық түрде сипаттайды. Жүйенің
ашық болуы, қоршаған ортадан әсерленуі және қоршаған ортаға әсер ете алуы
деген сөз.
2) Жансыз жүйелер. Бұл теория жансыз жүйелерді жабық түрде сипаттайды. Жүйе
қоршаған ортадан кіріс ала отырып өзін түрлендіреді, төңірегіне шығын
шығара отырып, қоршаған ортаны өзгертеді. Мұны жабық жүйе деп атайды.
Жүйе сондай-ақ өздігінен құрылған жүйе және бағыттандырылған жүйе
болып бөлінеді:
1) Өздігінен құрылған жүйелерді табиғи жүйе деп атауға болады. Табиғи
жүйелер категориясына барлық жанды нәрселер кіреді.
2) Жасанды түрде пайда болған жүйелерді бағыттандырылған жүйелер деп
атауға болады. Бағытталған жүйелерге мысал ретінде ұйымдарды келтіруге
болады.
Жүйе қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Жүйенің күрделілігі бір
жағынан өзіне кіретін элементтер санына төменгі жүйелер халінде
түрленуіне, екінші жағынан бұлардың араларындағы байланыстардың жиілігіне
сипатына қарай өзгереді. Қарапайым жүйе күрделі жүйеге қарағанда әлдеқайда
аз элементке, әлдеқайда аз төменгі жүйелерге және байланыстарға мұқтаж.
Жүйе дегеніміз не? Негізі грекшеден алынған және бөлшектер құраған бүтін
мағынасын беретін жүйе сөзі қазіргі күнде кең және қарапайым түрде “тек
бір бүтін құрайтындай түрде бір жерге топтасқан өзара байланыстары мен
тәуелдіктері бар элементтер тізбегі” немесе ”элементтер бір-біріне
бағынышты, өзара ықпалдас бүтін” мағынасында қолданылады. Жүйенің кең
қолданылатын анықтамасы мынадай:
- “Белгілі бөлшектерден (төменгі жүйелерден, төменгі бөлшектерден),
- Бұл бөлшектер арасында белгілі байланыстары бар,
- Бұл бөлшектердің сонымен қатар сыртқы ортамен байланысы бар бүтінді” –
жүйе дейді.
Жоғарыда жасалған анықтамалардан түсінгеніміздей “жүйе” –
байланыстар бүтіні. Бүтін өзін-өзі құраған бөлшектердің жалпы жиынтығынан
асатын және осы бөлшектерге мағына беретін құрылымды білдіреді. Құрылымды
құрайтын бөлшектердің біреуінің өзгеруі, жүйенің элементтері арасындағы
байланыстардың табиғи нәтижесі болып табылады.
Басқарудағы жүйе көзқарасында ұйым бір жүйе ретінде
қабылданғандықтан, бұл жүйенің төменгі жүйелер арасындағы байланыстарға мән
берілуі керек. Жүйе көзқарасында ұйым, бір-бірлерінен өзара байланыстағы
төменгі жүйелерден пайда болған және қоршаған ортамен де кіріс-шығысты
байланысы бар жүйе болып табылады. Тағы да жүйе көзқарасында ұйым, бедел,
иерархия, құрылым, бюрократиялық элементтерден гөрі сыртқы ортадан алынған
мәлімет, қуат және материал айналымына мән беріледі. Ақырында Аристоның
“бүтін, бөлшектердің жиынтығынан көп” деген пікірі жүйе көзқарасының
негізін құрайды. Бұл көзқарастар ұйым бөлшектер жиынтығынан ғана емес,
олардың жиынтығынан өзгеше бір бүтін болып табылады. Осы көзқараста
бірнеше бүтіннің мәні бар. Бөлшектің бүтінге қосқан үлесіндей
пропорционалды мәні бар.
Басқарудың түрлі объектілерін дұрыс басқару үшін менеджменттің ғылыми
негізі қалыптасуы тиіс. Мұнда өзара байланысты бағыттар бар: менеджмент
тарихы, басқару теориясы, бірлестік теориясы, басқару жүйесін зерттеу,
басқару шешімдерін талдау.
Басқарудың субъектілері менеджерлер болып табылады. Олар жалпы менеджмент
бойынша кәсіби даярланған және маманданған адамдар болуы керек. Мысалы
өндіруші менеджмент өзінің өндірген объектісінің нарықта бәсекеге қабілетті
болуын қамтамасыз етуі тиіс. Өндіруші менеджмент теориясында теориялық,
методикалық және тәжірибелік сұрақтар және ұйымдастырушы жүйелер негізінде
қойылады. Сонымен қатар өндірудің бірлескен құқықтық формаларының нақты
қызмет көрсетудің формалар бойынша сұрақтар қалыптасады. Суретте
келтірілген менеджменттің 12 түрінен басқа қазіргі уақытта әлеуметтік орта
менеджменті, салық менеджменті сияқты түрлері бар. Барлық менеджмент
түрлері басқарудың ортақ принциптері мен әдістеріне негізделеді (сурет-4).
Мысалы: Дағдарысты басқару менеджментін кәсіпорында дағдарысты болдырмау
және алдын-алу мақсатында басқарады.
Сурет 4. Менеджмент жүйесі
Менеджменттің барлық түрлерінде кәсіпорын қолданатын барлық
ресурстардың түрлері зерттеледі. Олардың ішінде:
1. Техникалық ресурстар – өндіруші құрал-жабықтар, инвестор,
негізгі және көмекші материалдар.
2. Технологиялық ресурстар – технологиялық процестердің қолдануы
ғылыми идеялар мен мақсаттардың бәсекелестікке қабілеттілігі.
3. Кадрлық ресурстар – квалификациялық, демографиялық құрал және
қызметкерлердің кәсіпорын мақсатының өзгеруіне бейімделу қасиеті.
4. Кеңістік ресурстары – өңдеуші ғимараттары, территориясы, байланысы.
5. Информациялық ресурстар – кәсіпорын қызметінің жағдайы жөнінде мәлімет.
6. Қаржылық ресурс – активтердің жағдайы, қаржылық тұрақтылық.
Барлық кәсіпорындардың қарым-қатынасы негізінде жаңа қасиеттер пайда
болады. Бұдан жүйенің тұтастығының эффекті шығады. Сауда экономикасында
кәсіпкерлік қабілеттілік маңызды роль ойнайды. Ресурстың осы ерекше түрі
қалған ресурстарды іс-әрекетке жұмылдырады.
Кәсіпорын жүйе ретінде әрдайым сыртқы ортамен байланысты болады. Ол
барлық объектімен ұқсастығын, өзгерісін, дамуын және қызмет жасауындағы
объектілерді зерттейді.
Кәсіпорынға әсер ететін факторлар ұқсастығы 5-суретте көрсетілген.
Жанама әсер етуші сыртқы орта
факторлары: экономика, саясат,
құқық, физикалық-географиялық
жағдай
Ішкі орта
факторлары
еңбек, материалдық,
Тікелей әсер етуші сыртқы қаржылық кәсіпорын
орта факторлары: (клиенттер, ресурстары. Басқарудың
бәсекелестер, акционерлер, ұжымдасқан жүйесі.
өнімді жеткізушілер, жергілікті Корпаративтік мәдениет
орган билеушілері)
Сурет 5. Ішкі орта факторлары
Экономикалық анализ теориясының концепциясына байланысты, кәсіпорынға
әсер етуші барлық факторлардың ұқсастығын анықтауға болады. Оларды екі
топқа бөліп қарастырамыз.
1) Кәсіпорынға қатысты сыртқы фактор (сыртқы орта факторы). Оның әсері
салыстырмалы болмауы да мүмкін.
2) Ішкі (ішкі орта факторы) кәсіпорынның ұйымдасу қызметіне байланысты
жүргізіледі. Мысалы, қызметкерлерді қабылдау және шығару еркіндігі,
материалдық түрлердің сатып алынуының еркіндігі.
Сыртқы орта факторлары тікелей әсер ету факторы болып өз ішінен бөлінеді.
Мұнда кәсіпорын өзара араласуы мүмкін. Жаңаша әсер ету факторында
кәсіпорындар араласа алмайды. Кәсіпорынның даму стратегиясын дамытуда
сыртқы орта факторлары ашылады: бәсекелестер қабілеті, сауданың
белсенділігі т.б.
1.4. Менеджменттің функциялары
Туристік кәсіпорындар менеджментінің өз ерекшелігі спецификасы бар.
Тұтынушы мен өндірушінің қарым-қатынасы тек нарықтық айналыммен шектелмейді
– олардың арасында әлеуметтік, мәдениеттік, психологиялық компоненттермен
толған қысыңқы әрекет бар. Басқаша айтқанда, туристік кәсіпорындар басқару
ісіндегі өндірістік-технологиялық процестер бірлік емес болып табылады және
көп жағдайларда туристік кәсіпорындардың іс-әрекетінде анықталмаған да.
Туристік кәсіпорындардың басқаруы қызмет көрсету өндірісінің нарықтық
дамуының міндеттеріне бағынышты (персонал еңбектерінің ұйымдастырылуы,
қызметкерлердің еңбек өндірісінің жоғарлатуы, қызмет көрсетудің
бәсекелестік қабілеттілігіне жету олардың табыстылығы және т.б.). Сонымен
бірге ол үлкен адамдардың, нақты индивидуумдардың талаптарымен көптүрлі
сұраныстарының өңдеуіне мақсатталған, олар қызмет көрсету өндірушілермен
нарықтық айналым процесінде іске асады. Бұлардың барлығы туристік
кәсіпорындарының менеджменттің қоғамдық бейнедегі ұйымдардағы айырмашылығын
қалыптастырады.
Туристік кәсіпорындардың менеджменті деп аталатын қызмет үш негізгі
топқа бөлінеді:
1) жалпы басқару (нормативтік талаптардың, басқару саясатының, инновацияның
саясаты, жұмыстың жоспарлануы, ұйымдастырылуы, ынталандыру, үйлесімдік,
бақылау және жауапкершілікті орнату);
2) кәсіпорынның құрылымын басқару (оның құрылуы, қызмет пәні, құқықтық
формалары, аймақтық сұрақтары, басқа кәсіпорындармен байланысы,
ұйымдастыру, қайта құру, жою);
3) басқарудың нақты облыстары (маркетинг, өндіріс, кадрлар, қаржы, негізгі
фондтар).
Басқару функциясы – бұл жұмыстың ұйымдастырылуына сәйкес, арнайы
тәсілдер мен әдістерден орындалатын басқарушылық қызметтің нақты түрі. Әр
функцияда арнайы мінез, ерекше мазмұн бар және ол өздігінше орындалады.
Барлық басқару функциялары жалпыға және нақтыға бөлінеді. Қызмет сферасы
бойынша бөлінетін функциялар нақты деп аталады. Қазіргі ұйымдарға
негізделген және оның ішінде өтетін сол немесе басқа процестермен
байланысты менеджменттің негізгі түрлері 6-суретте көрсетілген.
Сурет 6. Менеджмент объектісі
Жалпы функция басқарудың кезеңдері бойынша айырылады. Менеджментте бұндай
функциялардың бесеуі бар. 1916 жылы олар менеджменттің негізін қалаушы Анри
Файолмен қалыптастырылған.
Сурет 7. Менеджменттің функциялары
Бұл басқару функциялардың өткізілуі әртүрлі тәсілдерді қолдану
жолымен орындалады. Ұжымға екі әдіспен әсер етуге болады: зорлаумен және
ынталандырумен. Бірінші вариантта ұжымнан не талап етсе соны істеуге
мәжбүрлейді, ал екінші вариантта – ұжым өзінен не талап етеді соны істейді,
өйткені ол өзі құштарлы болғандықтан.
Сурет 8. Басшылықтың тәсілдері
1.4.1. Менеджментте жоспарлау және ұйымдастыру функциялары
Жоспарлау жүйеге ықпал ететін белсенді басқару процесі болып
табылады, сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму
қарқыны, материалдық көздері мен оны жетілдіру єдістері анықталады.
Басқарудың басты функциясы ретінде жоспарлау ұйымның болашақтағы дамуын
анықтайды, алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістерін белгілейді,
міндетті орындауда болуы ықтимал зардаптарды көре білуді қамтиды.
Жоспарлаудың маңызы болып қоршаған сыртқы орта факторларының єсері
мен ұйымның ішкі міндеттерін бағалай отырып мақсаттарды белгілеу жєне сол
мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді єдіс жолдарын таңдап алу болып табылады.
Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнемі қадағалап
отыру мақсатында маркетинг жүйесімен жєне бақылау процесімен тығыз
байланыста болады. Басқаша айтқанда, жоспарлау мынандай сұрақтарға жауап
береді:
Біздің қазіргі, бүгінгі жағдайымыз қандай?
Болашақта біз қандай болуымыз қажет?
Осы жолда нендей кедергілер орын алған?
Мақсатқа жетуге қандай әрекеттер жасағанымыз орынды ?
Осыдан барып жоспарлау барысында ұйым деңгейінде жүзеге асырылатын
төмендегідей міндеттерді атап өтуге болады:
• нақтылы мерзім ауқымында белгіленген мақсаттар мен оны орындаудағы іс-
әрекеттер;
• қажет етілетін адамдық, материалдық, ақпараттық басқа да ресурстарды
іздестіру;
• басқару жүйесі мен ұйымдық құрылымды қалыптастыру және ақпараттар
тасқынын реттеу;
• еңбек өнімділігі мен пайда деңгейін арттыру, өндіріс барысы мен құрал-
жабдықтарды ұтымды пайдалану және жақсарту жолдарын қарастыру;
• сенімді бақылау жүйесін қамтамасыз ету арқылы міндеттерді орындауға
қол жеткізу.
Басшылықтың алдында тұрған проблемалар мен міндеттер єрдайым өзара
байланысты әрекеттер жиынтығын талап етеді. Осы тұста жоспарлауды ұйымның
даму бағытын белгілейтін кешенді жиынтық ретінде қарастыра отырып, бірқатар
бастапқы кезеңдерін атап өтуге болады:
1-кезең, мұнда ұйымның нақтылы жағдайы мен мүмкіндіктерін, нарықтағы
алар орнын бағалау жєне бєсекелестер мен қызмет жасау ортасын зерттеу
орындалады.
2-кезең, бастапқы мақсаттар шеңберінде жалпы ұйымның жєне оның єрбір
бөлімшелерінің нақтылы міндеттері айқындалып, олардың орындалу мерзімі
белгіленеді. Міндеттерге жағдайдың сай келуі, олардың жүзеге асырылу
мүмкіндігінің болуы, нақты жєне тартымды орын алуы, талаптар қойылады.
3-кезең, анықталған міндеттерді орындауға қажетті іс-әрекеттер
жиынтығын ұйымның ішкі және сыртқы жағдайларын ескере отырып қалыптастыру
орын алады.
4-кезең, мұнда жүргізілетін зерттеулер мен болжамдар негізінде қажетті
баламаны таңдап алу арқылы жоспарды жасап шығару көзделеді.
5-кезең, мұнда жоспарды жүзеге асыру мен қажет болған жағдайда
түзетулер жєне өзгерістер еңгізу әрекеттері орындалады.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде стратегиялық
жоспарлау, тактикалық жоспарлау, индикативті жоспарлау және ұйым ішіндегі
жоспарлау орын алады.
Стратегиялық жоспарлау
Стратегиялық жоспарлау – бұл басшы тарапынан қабылданған шешімдерді
таңдау іс-әрекеттері.
Стратегиялық жоспарлаудың мақсаты – ұйымның алға қойған мақсатына
жетуге көмек беру.
Стратегиялық жоспарлаудың міндеті – белгілі дәрежеде ұйымда болып
жатқан өзгерістермен қамтамасыз ету.
Басқару қызметін жүзеге асыруда стратегиялық жоспарлау шеңберінде
мынандай әрекеттер орындалады:
Ресурстарды бөлу қызметі барлық қоғамдық ресурстардың шектеулілігімен
байланысты. Яғни, ұйымдағы қолда бар еңбек, материалдық және қаржылық
ресурстарды мақсат барысында тиімді бөле отырып, барынша жоғары нәтижеге
қол жеткізуге бағытталады.
Сыртқы ортаға бейімделу. Басқару ісінің барысы көп жағдайда қоршаған
ортадағы экономикалық, саяси, әлеуметтік-мәдени, техникалық факторлардың
әсерінде болады. Жоспарды жүзеге асыруда басшылық ұйым тарапынан тысқары
факторларды зерттеп, солар тарапынан төнетін қауіп-қатерді анықтайды.
Ішкі үйлесімдікті орындау дегеніміз стратегияны іс жүзіне асырудағы
ұйымның ішкі мүмкіндіктерін, жетістіктер мен єлсіз тұстарын басқарушылық
зерттеу, бағалау арқылы мақсаттың орындалуын қамтамасыз ету. Осыған орай
басқарушылық зерттеуге ұйымдағы өндіріс, қаржы, маркетинг, қызметкерлер
жєне мєдениет бөлімі қызметтері енгізіледі.
Ұйымдық стратегияны ұғыну басқарудағы осыған дейінгі орын алған
тәжірибе, кешенді жоспарлар мен деректерге сүйене отырып дамытудың бағытын
белгілеуді ұсынады. Ал енді осы айтылғандарды қорытындылай келе,
ұйымдардағы стратегияны анықтап өтейік.
Стратегиялық жоспар қабылданған кезде ол бүкіл ұйымның болашағын
анықтайтындай нақтылы деректермен негізделіне отырып, кәсіпорын
айқындылығын білдіретіндей жағдайда жоғары басшылықтың ұйғарымымен жузеге
асырады. Аталған жоспар ұйымның барлық дамуын белгілей отырып, тек қана
тұтас, кешенді жиынтық қана емес, сонымен қатар, жағдайға қарай икемді де
болуы тиіс. Міне осылардың барлығы стратегиялық жоспардың белгілерін
анықтап береді.
Стратегиялық жоспарды жүзеге асырудың үлкен маңызы бар, себебі қолда
бар ресурстарды тиімді пайдалана отырып, мақсатты орындаған кезде ғана
жоспардың маңызды сипаты болады. Жоспар қабылданғаннан кейін оны орындау
бағдарлама, бюджет әдістерімен қатар, стратегиялық жоспарлау мынандай
этаптар негізінде жүзеге асырылады:
Тактика - ұзақ мерзімді, кешенді стратегияны орындаудағы нақтылы іс-
қимылдың қысқа мерзімде үйлестірілуі.
Саясат – мақсатқа жетуді жеңілдету үшін шешім қабылдау мен іс-
қимылда жалпы ұйымдастыру шаралары. Стратегияны жүзеге асыру саясаты
мақсатты орындаудағы тиянақты да түпкілікті шешім қабылдауда тәуекел мен
ізденістерді пайдалануға, еңбек ресурстарын тиімді қолдануға және оларды
әлеуметтк қорғауға жағдай тудырады.
Іс-жосығы - ұйым қызметінің барысы қайталанылатын жағдайда алдын-
ала қарастырылған нақтылы бір іс-қимылды басшылықтың орнықты деп ұғынып,
қалыпты шешімдер қабылдауын білдіреді. Осындай шешімдер басшылыққа бір
қатар ұтыстар әкеледі. Дегенмен, осыған дейінгі іс-қимылды толық
қайталауға болмайды, себебі әр жағдайдың өз ерекшелігі бар. Және де іс-
жосық нақтылы жағдайдағы іс-қимыл жиынтығын беретін болғандықтан
орындаушыға аз мөлшерде еркіндік пен балама беріледі, ал бұл бір қатар
кедергілер мен келіспеушіліктер тудырады.
Кішігірім міндеттер мен шектеулі сұрақтарды шешуде орын алатын іс-
әрекеттердің нақтылы жиынтығы ереже деп аталады. Ереже арқылы басшылық
орындаушының міндеттерін нақтылы белгілеп, барлық күш-жігерді тек шектеулі
мақсатты орындауға бағыттайды.
Ереже мен іс-жосығы міндеттерді орындауда қызметкерлерге жоғарғы
ықтималды нәтиже беруге тиісті бағытты белгілеуде, қажетсіз шешімдердің
қайталануына жол бермеуде, нақтылы жағдайда орындаушының қимылын болжауда
және дұрыс салыстырулар жургізуде маңызды орын алады. Атап көрсететін бір
жағдай, 1994 жылы АҚШ-да өнімді шығарудың қарқынды өсуін қамтамасыз етуге
тиісті өндірісті дамытудың бес жылдық жоспары қабылданған. Сонымен қатар,
батыстағы ірі концерндер өз кәсіпорындарына орта мерзімді жылдық
тапсырмалар беріп отырады.
Өндіріс пен экономиканы басқарудың тиімділігін дамыту мақсатында
тактикалық жоспарлаудың қолданылуы орынды. Ал енді осы белгілеріне қарай
тактикалық жоспардың қабылдануы мен бастапқы міндеттерін анықтап өтейік.
Кәсіпорындағы жоспарлар жүйесі барлық саласының нақтылы
шектелген әрі жекелеген жоспарларынан тұрады. Осыған орай ұйымда тактикалық
жоспарлау шеңберінде арнайы қабылданған өндірістік жоспар, шикізат жоспары,
еңбек күшінің жоспары, маркетинг кешенінің жоспары, тауар айналымының
жоспары, қысқа мерзімді қаржы жоспары орыналады.
Тәжірибеде басшылық көптеген жоспарларға өзгерістер енгізіп
жетілдіріп отырады, яғни басшылық жоспарды үнемі басқарып отыруы тиіс.
Индикативті жоспарлау
Қазіргі кездегі өндірістің күрделене түсуі жағдайында айқын
экономикалық құрылымдық саясаттың қабылдануы мен жүзеге асырылуын халық
шаруашылығының басым салаларының дамуындағы мемлекеттік бағдарламаларына
негізделген индикативті жоспарсыз елестету қиын. Жоспардың аталған түрі
нарықтық экономика кең етек алған көптеген дамыған елдерде қолданылады.
Мысалы, Жапонияда үш жолы он жылдық мемлекеттік жоспар қабылданады.
Дегенмен, батыс елдерінде қолданылатын индикативті жоспар біздегі
жоспарлардан бірқатар өзгеше болып келеді. Оның себебі қоғамдық және жеке
қысқа мерзімді және ұзақ уақыттағы мүдделерді тепе-теңдікті ұстауда жүйеге
әкімшілдік араласу емес, экономикалық реттеу арқылы ықпал етуінде.
Индикативті жоспар кең мағынасында мемлекеттің әлеуметтік
экономикалық дамуындағы басылымдылық пен ғылыми дәлелденген мақсаттарды
анықтауды, осыларға байланысты өлшемдер жүйесін міндетті орындау әдістерін
береді.
Жеке аймақтың, кәсіпорынның және азаматтардың құқұқтары мен
мүдделері сақталына отырып, нарықты экономикада индикативті жоспар арқылы
әлеуметтік-экономикалық саясаттың бағыт-бағдарламасы мен оны жүзеге асыру
әдістемесі орындалады.
Бастапқы макроэкономикалық көрсеткіштер экономикалық даму қарқынының
болжамын, қоғамдық өндірістің құрылымын, мемлекеттің, кәсіпорындардың
құрылымын, мемлекеттің, халықтың қаржы қорларын анықтайды.
Ұйым ішіндегі жоспарлау
Ұйым ішіндегі жоспарлау фирманың сыртқы ортаға бейімделу
барысын, мақсаттар мен ықтималды, стратегияларды қалыптастыруларды
және олардың орындалуындағы қажетті іс-қимылды бейнелейді.
Ұйым ішіндегі жоспарлаудың мақсаты: ұйымның сыртқы ортасындағы
белгісіздік пен тұрақсыздықтың кертартпа зардаптарын жою; күш-жігер
мен көңіл-күйді негізгі мақсатттарды орындауға бағыттау; экономикалық
қызмет жасауды қамтамасыз ету; бақылауды жеңілдету болып табылады.
Фирма деңгейіндегі жоспарлау ұйым болашағын бейнелей отырып
келесі кезеңдерден тұрады:
• мүмкіндіктерді бағалау ресурстар, өндіріс, т.б.
• нақтылы жоспардың мақсаты мен нәтижесін анықтау;
• жоспардың негізгі көрсеткіштерін бейнелеу;
• іс-әрекетттердің тиімді бағыт-бағдарламасын белгілеу;
• қажетті баламаны талдау;
• жоспардың орындалуын қамтамасыз ету.
Жоспардың бағдарламаның орындалуын қамтамасыз етуге тиісті ұйымдық
құрылымды құруды басқарудың маңызды функцияларының бірі – ұйымдастыру
береді. Аталған функцияның мақсаты – басқарушы және басқарылушы жүйелерді,
сондай-ақ олардың арасындағы байланыстар мен қатынастарды қалыптастыру.
Ұйымдастыру еңбекті мамандандыру мен бөлісуді құрай отырып, адамдар
еңбегінің тиімділігін арттырады. Әркім өз міндеті мен жауапкершілігін айқын
түсініп, осы мақсатта өзгелермен қоян-қолтық әрекет еткенде ғана бірлесіп
атқарған жұмыстың тиімді болатыны сөзсіз. Осыған орай процесс ретінде
ұйымдастыру ұйымдаспаған жүйеден ұйымдасқан жүйеге көшуді білдіреді.
Басқару функциясы ретіндегі ұйымдастырылудың объективтілігі, адамдар мен
материалдық бөліктердің бірігуі кездейсоқ емес, қайта белгілі бір міндетті
орындауға және басқару заңдарына бағындырылуына байланысты болады.
Жалпы ұйымдастыру функциясында мынадай біршама дербес, бірақ өзара
байланысты қызметтерді бөліп көрсетуге болады:
1. Басқару жүйесін ұйымдастыру;
2. Басқару объектісі мен субъектісі арасындағы байланыстар мен
қатынастарды ұйымдастыру;
3. Басқару субъектісінің ішіндегі байланыстарды ұйымдастыру.
Ұйымдастырудағы негізгі анықтамалар
Басшының ең басты міндеті өзіне бағынышты қызметкерлерінің күш-
жігерін алға қойылған міндеттерді шешуге, және оларды мейлінше жақсы
атқаруға қабілетті ұйым құруға бағыттау болып табылады. Осы тұста төменгі
анықтамаларға көңіл бөлуіміз қажет.
Өкілеттіліктер - ұйым ресурстарын пайдалануда және қызметкерлердің
күш-жігерін нақтылы бір мәселелерді шешуге бағыттауда берілетін шектеулі
мүмкіндік немесе құқық.
Делегирлеу - мақсаттардың орындалуына толық жауап беретін адамға
өкілдік пен шешімдерді жүзеге асыруды жүктеу.
Жауапкершілік - алда тұрған мақсаттарды орындау жөніндегі міндеттеме
және олардың қанағаттанарлық шешіміне жауап беру.
Делегирлеу тек қана өкілеттіліктер қабылдаған кезде ғана жүзеге
асады. Сондықтан жауапкершіліктің өзі делегирленуі мүмкін емес.
Өкілеттіліктерді беру процесі екі тұжырымдамаға жүгінеді. Классикалық
түжырымдама бойынша ұйым арасында өкілеттіліктер жоғарыдан төменгі буынға
беріледі және бұл өкілеттілікті қабылдау тұжырымдамасы кейбір жағдайда
орындаушы ұйымдағы өз міндеттерін толық ұғынған кезде басшының берген
өкілеттілігін қабылдамай тастайды деген үғымға негізделеді. Дегенмен, кез-
келген жағдайда өкілеттіліктер шектеулі болып келеді.
Басқару құрылымын айқындаған кезде ұйымдық жүйе мақсатын жеке
анықтап, осы мақсатқа жету үшін қажетті процестерді білу қажет. Әрбір
кәсіпорын үшін мақсат тұтастай алғанда бірдей келеді, ал ол өндірістік,
ғылыми техникалық, ұйымдық, экономикалық және әлеуметтік болуы мүмкін.
Осыған орай басқару органы аппаратты қүрылады.
Аппаратты өкілеттіліктер: кеңес беруші, қызмет көрсетуші және жеке
аппарат болып жіктеледі.
Кеңес беруші аппарат. Сызықты басшылық арнаулы білімді қажет ететін
ерекше проблема туындағанда тиісті мамандарды өзіне уақытша немесе тұрақты
негізінде жұмысқа шақыра отырып кеңес беруші аппарат құрады. Олардың
міндетіне – басшылықты өз мамандығы бойынша қызметкерлерді баулу және
жетілдіру, жаңа техника және технология, құқық т.б. салаларда жоғары
дәрежелі кеңес беру, үйрету енеді.
Қызмет көрсетуші аппарат қоғаммен байланыс, қаржыландыру,
маркетингтік зерттеулер, жоспарлау, жабдықтау, мәліметтермен қамтамасыз
ету, экологияны қорғау міндеттерін орындайды.
Жеке аппарат жоғары басшының еңбегін тиімді ұйымдастыруға ықпал
ететін жеке хатшы мен көмекші қызметкерден құрылады. Жеке аппараттың ресми
өкілеттілігі болмайды, дегенмен, көптеген мәселелерді шешуде атқаратын
мүмкіндігі зор болып келеді.
1.4.2. Мотивация менеджменті қызметі ретінде
Мотив дегеніміз – адамдардың белгілі бір іс-қимыл (әрекет) жасауларына
итермелейтін себеп (негіз). Мотив тек қана адамдарды іс-әрекетке итермелеп
қана қоймайды, сонымен бірге ол не істеу керектігін және оны қалай
орындайтындығын да анықтайды.
Мотивациялау – бұл адамдардың бойындағы мотивтерді қозғау арқылы
оларға әсер ету процесі.
Мотивациялау адамдарды басқару негізін құрайды. Мотивациялаудың 2 типі
бар:
1. Сыртқы күштердің әсерінен адамдардағы белгілі іс-қимыл мотивтерін қозғау
(ояту). (Мысалы, сауда келісімі). Екі жақ бір-бірімен мүдделі қарым-
қатынаста болмаса мотивациялық процесс болмайды.
2. Адам бойында белгілі мотивациялық құрылымның қалыптасуы. Бұл тип –
тәрбиелеу және оқыту процестеріне байланысты. Адам еңбегінің нәтижесіне де
байланысты.
Қорыта айтқанда, мотивация дегеніміз – бір бағыттағы мақсатқа жету үшін
адамдардың белгілі бір дәрежеде жұмсаған күш-жігері, көрсеткен табандылығы
және талпыну деңгейі немесе әркімнің өз мақсаттарына және ұйым мақсаттарына
жету үшін өзін және өзгелерді қызметке тарту процесі.
Мотивацияны процесс ретінде қарастырғандықтан, оны бір-бірімен тығыз
байланысқан 6 кезең ретінде қарастыру керек:
І-кезең. Қамшы және пряник саясаты.
ІІ-кезең. Психологиялық әдістерді басқаруда пайдалану талпыныстары. Мұнда
мотивация теориясын 2 категорияға бөліп қарастырамыз:
1) мотивацияның мазмұндылық теориялары;
2) мотивацияның процессуалдық теориялары.
ІІІ-кезең. Ояну
IV-кезең. Сыйлықтар тапсыру (марапаттаулар)
V-кезең. Ішкі марапаттау
VI-кезең. Сыртқы марапаттау
Мотивацияны процесс ретінде қарастырғандықтан, оны бір-бірімен тығыз
байланысқан 6 кезең ретінде қарастыру керек:
І-кезең. Қамшы және пряник саясаты. Мұның мәні мынада: жеке бастары мен
жанұялары күн көруі үшін адамдар бәріне де риза болып, көнуге мәжбүр
болады.
Үнемі пряник әдістері адамдарды жақсы еңбектенуге мәжбүр ете алмайды.
Осы фактор басқару саласындағы мамандарды психологиялық аспектілердегі
мотивация мәселелерінің жаңа шешімдерін іздеуге мәжбүр етті.
ІІ-кезең. Психологиялық әдістерді басқаруда пайдалану талпыныстары. Мұнда
мотивация теориясын 2 категорияға бөліп қарастырамыз:
1) мотивацияның мазмұндылық теориялары;
2) мотивацияның процессуалдық теориялары.
Мотивацияның бұл аталған теорияларының мағынасын түсіну үшін, алдымен
мына түсініктердің мағынасын меңгеріп алу қажет.
Психологтардың айтуынша, адамдар физиологиялық және психологиялық
жетіспеушілік салдарынан қажеттілікті сезінеді.
1. Алғашқы немесе бірінші қажеттілік – ол табиғаты жағынан физиологиялық
болып табылады және туа пайда болады. Бұған тамақ ішуге, суға, ауаға, ұйқы,
тыныштық қажеттіліктерін жатқызуға болады.
2. Қосымша қажеттілік – ол табиғаты жағынан психологиялық болып келеді.
Мысалы, табысқа жету, құрметке ие болу, үстемдік қажеттіліктері.
3. Бастапқы қажеттіліктер – ол адамдарға ген (тұқым қуалаушылық) арқылы
беріледі.
4. Қосымша қажеттіліктер – ол адамдар бойында тәрбие арқылы жинақталады.
Егер адам бойында қажеттілік пайда болса, онда ол адамның ынта-
жігерін оятады.
ІІІ-кезең. Ояну – бұл белгілі бір бағыттағы жетіспеушілікті сезіну. Барлық
қажеттілікті қанағаттандыру үшін адам алдына мақсат қояды.
IV-кезең. Сыйлықтар тапсыру (марапаттаулар). Адамдарды тиімді қызметке
тарту үшін сыйлықтар тапсыру қолданылады.
Сыйлықтар тапсыру дегенді жай ғана ақшалай сыйлық деп түсінуге
болмайды, мұның мағынасы үлкен. Сонымен қатар әрбір адам үшін маңызды, өте
қымбат. Адамдардың талғамы әртүрлі болғандықтан сыйлықтар да әртүрлі болуы
қажет.
V-кезең. Ішкі марапаттау – ол жұмыстың өзінен жүзеге асады. Мысалы,
нәтижеге қол жеткізу сезімі – өзін құрметтеу. Жұмыс барысындағы достық пен
қарым-қатынас.
VI-кезең. Сыртқы марапаттау – оны ұйымдар жүзеге асырады. Мысалы, еңбек
ақы, қызметті жоғарылату, мадақтау және қосымша төлемдер (демалыс, жеке
кабинет беру).
Мотивацияның мазмұндылық теориясы
Мотивацияның мазмұндылық теориялары бірінші кезекте адамдарды әрекетке
итермелейтін қажеттіліктерді анықтауға бағытталған. Бұл теорияның негізін
қалаушылар: Абрахам Маслоу, Фредерик Герцберг, Дэвид Мак Клелланд.
Маслоудың қажеттілік теориясы (иерархиясы). Басшылар адамдардың
қажеттіліктерінің күрделіліктерін және олардың мотивацияға ықпалын ең алғаш
рет А.Маслоу есімді бихевиористің еңбектерінен білді.
Бихевиоризм – ағылшынша мінез-құлық деген мағынаны береді. Бұл
американ психологиясының ХХ ғасырда пайда болған бір бағыты. Оның басқа
теориялардан айырмашылығы, психологиялық пән ретінде сана мен ойлауды ғана
емес, мінез-құлықты да қарастырады деп дәлелдейді.
40-шы жылдары өзінің мотивация теориясын құра отырып, Маслоу
қажеттіліктерді 5 негізгі категорияларға бөлген:
1. Физиологиялық қажеттіліктер – ол өмір сүру үшін қажет. Оларға тамақтану,
су, демалыс, тыныштық, сексуальдық қажеттіліктер жатады.
2. Қауіпсіздік және болашаққа деген сенімділік қажеттілігі. Бұған қоршаған
ортадағы физикалық және психологиялық қауіптерден қорғану және
физиологиялық қажеттіліктер болашақта да қанағаттандырылатынына сену
жатады. Оған мысал ретінде сақтандыру полисін сатып алу немесе жақсы
зейнетақыны қамтамасыз ететін сенімді жұмысты айтуға болады.
3. Әлеуметтік қажеттіліктер. Басқарудың сені қабылдауы, түсінуі, қолдауы.
Адам өзін әлеуметтік қатынастардың мүшесімін деп сезінуі жатады. Сенім
артар біреуді қажет ету.
4. Құрметке ие болу қажеттілігі. Өзін-өзі сыйлау, жеке басының
жетістіктері, біліктілігі, басқалардың көрсететін қызметі және құрметі.
5. Өзін-өзі көрсете білуге деген қажеттілік. Адам өзіндік потенциалдық
мүмкіндіктерін пайдалануы және тұлға ретінде дамуы. Қызмет барысында
жоғарылауы.
Маслоу теориясы бойынша, бұл айтылған қажеттіліктерді 9-суретте
көрсетілгендей қатаң иерархиялық құрылым ретінде орналастыруға болады.
Өзін-өзі көрсету
Құрметке ие болу
Соңғы қажеттіліктер
Әлеуметтік
Қауіпсіздік және сақтық
Алғашқы қажеттіліктер
Физиологиялық қажеттілік
Сурет 9. Маслоудың қажеттілік теориясы (иерархиясы)
Мотивацияның процессуалдық теориясы (іс жүргізу).
Мотивацияның мазмұндылық теориясы адамдардың мінез-құлықтарын
анықтайтын факторлармен байланысты қажеттіліктерге негізделген.
Процессуалдық теория мотивацияны басқа жоспарда қарастырады. Онда адам
әртүрлі мақсаттарға жету үшін өз күшін қалай жұмсайды және мінез-құлықтың
нақты түрін қалай таңдайды соған талдау жасайды. Процессуалдық теория
қажеттіліктердің болуына қарсы емес, бірақ адамдардың мінез-құлқы тек
солармен ғана анықталады деп ойламайды. Мотивацияның 3 негізгі
процессуалдық теориялары бар:
1. Күту теориясы.
2. Әділеттілік теориясы.
3. Портер-Лоулер моделі (үлгісі).
1. Күту теориясы. Бұл теорияның негізін Виктор Варумның еңбектерінен көруге
болады.
Күту – бұл белгілі бір жағдайдың ықтималдығын бағалауы болып
табылады. Мысалы, көптеген адамдар оқуды бітіргеннен кейін жақсы жұмыс
табылатынын күтеді және ол жұмысты шынайы беріліп атқарса қызметінің
өсетініне де сенеді.
Еңбекке деген мотивацияны талдау кезінде күту теориясы үш өзара
байланысты бөліп көрсетеді:
1. Еңбек шығындары – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Басқару ғылымының пәні мен әдісі
Қазіргі таңда менеджмент ғылымы пайда болғанға дейін оның өзекті
мәселелерімен бірнеше ғылымдар, атап айтқанда, заң және экономика ғылымдары
айналысып келді. Мысалы, бұрыңғы кезеңдерде заң ғылымы жалпы адамдар
арасында әділеттілікті үгіттеумен айналысатын еді. Ол әділеттілікті орнату
шеңберінде адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін тапшы ресурстар
мен шексіз қажеттіліктер арасында әділ тепе-теңдік орнатуға тырысқан еді,
бірақ уақыт өте келе заң ғылымының қарастыратын мәселелерінің аясы кеңейіп
күрделене түскендіктен оның орнын экономика ғылымы басты.
Экономика ғылымы ұзақ уақыт бойы заң саласынан қабылдаған тапшы
ресурстар мен шексіз адам қажеттіліктерін қамтамасыз ету міндетін атқарды.
Сондықтан да ең алдымен қолда бар шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктерді
пайдаланды. Бұлардың жеткіліксіз болуы салдарынан адам қажеттіліктерін
қамтамасыз етуді одан ары жақсарта түсу үшін өзге жаңа ресурстар (тауар
және қызмет көрсету) өндіре бастады. Бұлармен қолда бар ресурстарды қосып
қажеттіліктер мен ресурстар арасында одан да әділ тепе-теңдік құру жолында
барынша күш салды.
Экономика ғылымы бір жағынан адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
тауарлар мен қызмет көрсетуді арттырса, келесі бір жақтан адамдардың оған
деген қажеттіліктерін де арттыра түсті. Қажеттіліктер мен ресурстар
арасында тепе-теңдікті сақтау мүмкін болмады. Бұл тепе-теңдікті қамтамасыз
етуді мақсат тұтқан экономика ғылымы мәселесінің аумағы барған сайын
кеңейіп, маңызы арта түсті. Экономика ғылымы бұл мәселелерді жеке өзі
зерттеп үлгере алмайтын жағдайға жеткен кезде жаңа бір ғылым саласы
қалыптасып, экономика мәселелерінің бір бөлімін өз зерттеу объектісіне алды
және өзіне дейінгі заң ғылымының жалпы принциптері мен шектеу шеңберінде
осыларды жүзеге асыру үшін қызмет етті. Бұл жаңа ғылым саласын менеджмент
деп атаймыз. Оның қарастыратын мәселелеріне адам қажеттіліктерін қамтамасыз
ету мақсатында тауар және қызмет өндіру жатады. Бұл іс-шараларды жүзеге
асыру барысында осы салада өзіне дейінгі экономика және заң ғылымдары
тарапынан қабылдаған заңдылықтар, принциптер (қағидалар) және шектемелерге
тәуелді болады.
Әлемдік нарықтық экономикада соңғы уақыттарда үлкен маңызын қызмет
нарығы тауып отыр, ол күрделі жүйе, оның негізгі мақсаты қызмет ету кезінде
халықтың талаптарын қанағаттандыра білу болып табылады. Жаңа туристік
өнімді жасап шығару, оны нарықта алға шығару кез-келген туристік кәсіпорын
қызметінің ең маңызды кезеңі болып табылады. Ол үшін туристік кәсіпорынның
менеджмент ерекшеліктерін, стратегияларын қалыптастырып, әртүрлі
методикаларды пайдалана білу қажет. Қазақстан Республикасында қызмет
көрсететін туристік мекемелер көптеп кездеседі. Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы елімізде туристік мекемелер қызметі
дамып, жақсы бағыттар алуда. Туристік кәсіпорындардың қызмет көрсетуі әрбір
туристік қонақтардың көңіліне жақсы әсер қалдыруы тиіс, сондай-ақ Қазақстан
деген мемлекеттің бар екендігін, ондағы адамдардың қонақжайлылығын
сезінулері, түсінулері керек. Қазіргі кезде егеменді елімізге әрбір шет
мемлекеттен туристер, қонақтар, мемлекет басшылары және т.б. ағылып келуде,
міне соған да байланысты туристік кәсіпорындар өз жұмыстарын көркейтіп,
туристік қызметті дамыту жолын алдыңғы қатарына қойған.
Туристік кәсіпорын менеджменті практика жүзінде баяғыдан қалыптасып
келуде. Нарықта табысқа жетудің сенімді құралы ретінде менеджмент
ерекшеліктерін нақтылы пайдалану үшін туристік кәсіпорын басқарушылары мен
мамандарына оның теоретико-методологиясын меңгеру қажет және оны нақтылы
жағдайларға байланысты шығармашылық қолдана алулары керек.
Туристік кәсіпорындардың басқаруы қызмет көрсету өндірісінің нарықтық
дамуының міндеттеріне бағынышты. Сонымен бірге ол үлкен адамдардың, нақты
индивидуумдардың талаптарымен көптүрлі сұраныстарының өңдеуіне
мақсатталған, олар қызмет көрсету өндірушілермен нарықтық айналым
процесінде іске асады. Бұлардың барлығы туристік кәсіпорындарының
менеджменттің қоғамдық бейнедегі ұйымдардағы айырмашылығын қалыптастырады.
Туристік кәсіпорындар менеджментінің мәні алға қойған мақсатына
жетуде, олар басқарудың келесідей негізгі міндеттерін орындайды:
• қазіргі жағдайды армандаған жағдаймен салыстыру (біз қайдамыз? және
біз қайда барамыз?)
• әрекеттерге басқарушылық талаптар (не істеу қажет?);
• шешім қабылдау критерийлері (қай жол абзал?)
• бақылау саймандары (шын мәнінде біз қай жерге келдік және бұдан не
жөн болады)
Туристік кәсіпорындарды басқару ісіндегі өндірістік-технологиялық
процестер бірлік емес болып табылады және көп жағдайларда туристік
кәсіпорындардың іс-әрекетінде анықталмаған да. Туристік кәсіпорындардың
басқаруы қызмет көрсету өндірісінің нарықтық дамуының міндеттеріне
бағынышты (персонал еңбектерінің ұйымдастырылуы, қызметкерлердің еңбек
өндірісінің жоғарылауы, қызмет көрсетудің бәсекелестік қабілеттілігіне жету
олардың табыстылығы және т.б.).
Басқару процесінің басқару міндеттері мен қызметтері қатынасушылар
арасында бөлінеді. Туристік кәсіпорынның басқару құрылымы біріккен
элементтерінің жиынтығы деп түсініледі. Осындай туристік кәсіпорындар
менеджментінің ерекшеліктері осы пәнде толық қарастырылған.
1.2. Менеджменттің түсінігі мен мәні
ХІХғ. соңында туындап, менеджмент ХХғ. 30-шы жылдарында ерекше
кеңінен тараған. Сол кезде-ақ басқару қызметі ерекше кәсіпке айналып, ал
білім саласы – дербес пән болды. Менеджменттің қалыптасуы мен дамуына орай
менеджерлердің кәсіби тобы зиялы қоғамдық күшке айналды. Өте үлкен
экономикалық, өндірістік, ғылыми-техникалық және ақпараттық потенциалмен
иеленген алып корпорациялар пайда болған кезде мемлекет тәріздес көмек
қуаты туындаған соң менеджерлердің ролі одан әрі асты. Нарықтық экономикасы
бар елдерде ірі өндірістік бірлестіктер мен банктер мемлекеттің
экономикалық және саяси күшін құрады. Туристік кәсіпорындардың басқару
процесі басқа кез келген ұйымдардың басқару процесімен қай салада болмасын
көптеген жалпы ұқсастықтары бар.
Менеджмент ағылшын тілінен өзге тілдерге аударылмайды. Ол басқару,
ал менеджер – басқарушы мәнін береді. Менеджмент – латынның қол
деген сөзінен туындаған. Алғашында ол жылқыларды басқару өнері мәнін берсе,
кейін ол адамдар мен ұйымдарды басқару тәжірибесі мен ғылым саласы ретінде
аталды. Классикалық көзқараста, басқару категориясы менеджмент
категориясынан кеңірек, өйткені ол адамзат қызметінің әртүрлі түрінде
қолданылады. Мысалы, автомобиль және басқа өте қиын техникалық жүйелердің
басқаруында. Басқару адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған ойластырылған
іс-әрекеті болып табылады, оның көмегімен адам өзінің қызығушылықтарына
қоршаған ортаның элементтерін реттейді және бағыныштайды. Басқару әрқилы
болады және оның әр түрлісі бар. Олар техникалық басқару, мемлекеттік
басқару, идеологиялық басқару, әлеуметтік процестерді басқару және
шаруашылық басқару. Менеджмент – бұл шаруашылық қызметтің (әлеуметтік-
экономикалық жүйесінің) міндетті басқаруы болып табылады. Бірақ менеджмент
жай шаруашылық басқару емес, ол тек мына жағдайда орын алады, егер шаруа
субьектісі толығымен бос болғанда және нарық жағдайында іске асқанда жеке
оның қажеттілігіне сүйенеді.
Менеджмент өзінің туылуымен жүз және мың жұмысшысы бар үлкен
кәсіпорындардың өсу санына тиісті болған: олардың егелері мұншама
бағынудағы адамдармен өздігінше маман ретінде басқара алмағандықтан маман
адамдарды – менеджерлерді, профессионалды басқарушыларды жұмсауға мәжбүр
болды. Уақыт өте келе меншіктілердің біразы да өз кәсіпкерлік қызметтерін
атқара алмады. Себебі ол үшін де нақты білім мен тәжірибе қажет болған.
Сондықтан да оны жалдаған басқарушылардың қолына өткізуге мәжбүр болды.
Бұндай басқарушылар қызметті екіге бөлген: ағымдағы қызметті басқаруы және
кәсіпкерлік. Бұндай басқарушылардың тобы менеджмент деген атаққа ие
болған, бұның мағынасы басқару деген сөзіне іспеттес.
Сурет 1. Менеджмент түсінігінің мазмұны
Батыста менеджер – нақты ұйымды басқарумен айналысатын адам, ал жалпы
мәнде әкімшілік сөзі қолданылады. Менеджер – бұл белгілі бір сала маманы
емес, ерекше кәсіпке жататынын білетін, арнайы мамандандырылған кәсіби
басқарушы.
Менеджер болу үшін міндетті түрде басқарушылық қызметте болып және
менеджментке кәсіби қатыстылықты сезіну, бұл сала білімдерін меңгеру,
корпоративті тәртіп нормаларын ұстану қажет.
Менеджмент кәсіби қызметтің дербес түрі. Жоғары дәрежелі маман болып,
менеджер өндірістік процесс байланысы мен бірлігін қамтамасыз етіп және
өндіріс тиімділігіне әсер етеді. Менеджмент – нарықтық экономика
жағдайындағы басқару, мұндағы шаруашылық субъектісі міндетті:
- басқарудың экономикалық әдістерін қолдануға;
- нарық құрылымына бағдарлануға;
- тұтынушылар сұранысына ие және белгіленген пайданы алуға кепіл бола
алатын тауар түрлерін шығаруға;
- аз шығынмен нәтиже алуға тырысу;
- нарық сұранысына өндірістік бағдарламаны бағдарлауға.
Түрлі салалар қызметкерлері менеджер бола алады: фирма басшысының қол
астында істейтін экономистер, инженерлер, есепшілер, психологтар және т.б.
Менеджмент термині АҚШ-та пайда болса да, қазір әрбір сауатты адамға
белгілі. Жалпы мағынада менеджмент – бұл басқа адамдардың ақыл-ой, еңбегін
пайдаланып, қойылған мақсаттарға жете білу; сондықтан менеджментті басқару
қызметі ретінде түсінеді, яғни экономиканың кез-келген саласында адамдарды
басқарудың кәсіби қызметі.
Ағылшын тілдес елдерде менеджмент термині шаруашылық қызметте
қолданылатын түрлі мәндерді береді. Менеджмент мазмұны түрлі бағыттарда
қарастырылуы мүмкін: қызмет немесе кәсіби қызмет түрі, өнеркәсіпті
басқаруды ұйымдастыру, басқару шешімдерін жасау және қабылдау процесі,
басқару органы немесе аппаратты, адамдар тобы, басқару ғылымы мен өнері.
Сонымен, менеджмент мазмұны түрлілігі:
1. Менеджмент – нақты мақсатқа жетуге бағытталған, қызмет немесе кәсіби
қызмет түрі. Оның мәні қызметінен байқалады: ұйымдастыру, жоспарлау,
координациялық бақылау. Сондықтан менеджмент – бұл ұйымда жұмыс істейтін
адамдардың еңбегі мен ақыл-ойын, тәртібін мақсатқа жетуге бағыттау.
2. Менеджмент – бұл өнеркәсіпті басқаруды ұйымдастыру, яғни өнеркәсіп
бөлімшелері арасында тұрақты және уақытша байланыс орнату, тәртіпті және
оның қызмет жағдайларын анықтау. Нәтижеге жету үшін әр ұйым белгілі бір
қызмет атқарады. [1]
Ұйым басқару органы, оның субъектісі ретінде қарастырылады. Бұл ұйым
жоғары ұйыммен басқарылатындықтан, басқару объектісі ретінде қарастыра
алады.
Менеджмент өндіріс тиімділігін арттыруға септігін тигізетін, жұмысшылар
игіліктерін қамтамасыз ету мақсатында адамдардың рационалды ұйымдастырылуы
ретінде талқылана алады.
1. Менеджмент – бұл басқару шешімдерін қабылдау процесі. Өндіріс
процесінің үздіксіздігін қолдануға ұласатын көптеген жағдайлар
мен мәселелер басқарушыдан шешім қабылдауды талап етеді. Олар
басқарылатын объекттің ішкі және сыртқы ортасына қатысты.
Өнеркәсіп сыртқы ортаға кері байланыс негізінде бейімделеді.
Нарықтық қатынастар туралы ақпарат алып, менеджер сыртқы орта
элементтеріне, әсіресе нарық жағдайына әсері болып табылатын
шешім қабылдайды. Өнеркәсіптің ішкі және сыртқы ортасы туралы
ақпаратты талдау және оның негізінде басқару шешімдерін қабылдау
менеджмент технологиясын танытады.
2. Менеджмент – бұл басқару органы немесе аппараты. Расында,
басқару аппараты кез келген ұйымның құрамдас бөлігі және
менеджмент түсінігіне сәйкес. Басқару аппаратсыз ұйым тұтас
түзіліс ретінде тиімді жұмыс істей алмайды. Басқару аппараты
өнеркәсіпті басқарудың құрылымында нақты көрініс табады.
3. Менеджмент – бұл адамдар тобы. Ұйымдастырушылық қатынаста
фирмаларды басқару менеджмент термині қолданылатын 3 деңгейде
іске асырылады: top management – жоғары басшылық, middle
management – басқарудың орта буыны, fole management – басқарудың
төменгі буыны.
4. Менеджерлер – бұл басқару шешімдерін жасап және іске асыратын адамдар
тобы. Кәсіби менеджерлер – бұл белгілі бір объектіні басқарудың тәжірибелік
дағдыларын меңгерген және басқару ғылымының теориялық негіздерін білетін
мамандар.
5. Менеджмент – бұл басқару ғылымы мен ұйымы. Менеджмент ғылым ретінде
басқару қызметін іске асыруға мүмкіндік беретін, адами білімдер саласы. Ол
ғылыми кеңестер бойынша тәжірибелік қызметті қамтамасыз етіп, басқару
тәжірибесінің теориялық қорын құрайды. Ғылыми жұмыс мазмұнын талдау мен
оның негізгі құрамын анықтау жолымен басқару әдістемесін ұсынды. Ғылыми
басқару құраушысы - өндірістік күштерді арттыруға қызығушылықты арттыру
мақсаты мен жұмысшыларды жүйелі реттеу қажеттігі.
6. Менеджмент - өнер екендігі туралы пікір де кең таралған. Еңбек, заттай,
қаржылай, ақпараттық қорларды басқару ерекше және қабілеттер мен дарынды
талап етеді. Менеджердің білімі және дағдылары өзінің және басқару
қызметімен айналысатын өзге адамдардың тәжірибесінен алынды. Яғни,
менеджмент ғылым мен өнердің үйлескен қызмет саласы.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, біріншіден, менеджмент – бұл
қорларды рационалды қолдану жолымен қызмет тиімділігін арттыруға
бағытталған, нарықтық жағдайда өнеркәсіптің кез келген шаруашылық қызметін
басқаруды кәсіби іске асыру. Екіншіден, менеджмент – фирма қызметі мен
өнімінің бәсекеге қабілеттілігіне және қызмет тиімділігіне қол жеткізуге,
шетелдік тәжірибені басқарудың, қазіргі әдістері мен қағидаларын
қолданатын, менеджерлерге еркін кәсіпкерлік қызметке мүмкіндік беретін,
нарықтық экономика жағдайындағы басқару жүйесінің ерекше түрі. Менеджемент
– бұл барлық адамзат мүмкіншіліктері, оларды лидерлер ұйымның стратегиялық
және тактикалық мақсаттарына жету үшін қолданылады. Кәсіби менеджмент
жұмысы ұйымның шаруашылық қызметі. Объектіге бағытталған кәсіби менеджер –
субъектінің болуын талап ететін қызметтің дербес түрі. Өз қызмет
процесінде менеджер түрлі қызметтер атқарып және түрлі рольдерді иеленеді.
Сурет 2. Басқару шеңбері
Басқарудың үш аспектісі бар:
1) институционалдық аспект (кім кіммен басқарады);
2) функционалдық аспект (басқару қалай орындалады және ол қол
астындағыларға қалай әсер етеді);
3) инструментальдық аспект (немен басқару орындалады)
Туристік кәсіпорындар менеджментінің мәні – алға қойған мақсатына
жетуде, олар басқарудың келесідей негізгі міндеттерін орындайды:
• қазіргі жағдайды армандаған жағдаймен салыстыру (біз қайдамыз? және
біз қайда барамыз?)
• әрекеттерге басқарушылық талаптар (не істеу қажет?);
• шешім қабылдау критерийлері (қай жол абзал?)
• бақылау саймандары (шын мәнінде біз қай жерге келдік және бұдан не
жөн болады) [2]
Сурет 3. Менеджменттің мәні
1.3. Туристік кәсіпорындарды басқарудағы жүйелік тәсілдің негіздері
Менеджменттің мақсаты ғылым ретінде сараптамалық зерттеу, талқылау
негізінде ғылыми принциптер мен әдістерді ұжымның дұрыс қызмет жасауына
бәсекелестік қабілетті объекті қалыптастыруға қолдану болып табылады.
Менеджменттің қолайлы жұмысының қалыптасуы нақты ережелерді қолдану арқылы
жүзеге асады. Оларды менеджмент принциптері деп атайды. Солардың ішіндегі
ең негізгілері:
1. ғылыми принципті өнер элементтерімен қатар қолдану. Бұл принцип
менеджментті ғылым және өнер ретінде бір мерзімде қарастырып, басқару
ісі тікелей теория мен концепцияға бағынса, оның нақты қолданылуы
әжептеуір өнерді қажет етеді.
2. Басқарудың мақсаттылығының принциптері – мұнда басқару нақты
проблемаларға шешім қабылдауға негізделуі тиіс.
3. Жүйеленген мамандандырудың әмбебаптылығы мен үндестік принципі. Бұл
принцип әрбір объектіге өзіндік басқару өнері қасиеттігін дәлелдейді.
Егер де шын мәнісінде әрбір жағдайда әртүрлі қалыпта қызмет
көрсететін болса, онда басқарудың бірнеше әдістерінің болғаны.
4. Басқару прогресінің қайталану принципі – мұнда басқару процесінің
элементтері белгілі бір реттілікпен жүргізілуі тиіс. Басқару ісінің
қайталануы циклдік жүйе арқылы жүргізіледі. Егер белгілі бір бөлігі
белгілі бір уақыт аралығында қайталанып отырса мұны алдын-ала
жоспарланған нәрсе деп қарастыруымыз керек.
5. Қызметкерлер мен қоғамдық психологияның және ерекшеліктерін талдау
принципі. Басқарудағы адам факторларын есептеп отыруға негізделген.
6. Міндеткерлік пен жауапкершілік құқықтарын қамтамасыз ету принципі.
Басқару ісінде маңызды орын алады. Өйткені басқару ісі құқықтар мен
міндеттердің дұрыс қалыптасуына байланысты жүргізіледі.
7. Басқару ісінің мақсаты – барлық қызметкерлердің экономикалық
қызығушылығының болуы. Бұл принциптің орындалуы қызметкерді біріктіру
мақсатын түсініп, материалдық және моральдық жағынан оны қолдауына
байланысты.
8. Басқару ісінде қатысушылардың бәсекелестік қабілетін арттыру. Басқару
ісінде және жалпы процесінде бәсекелестікті күшейту арқылы табысқа
жету. Қазіргі таңда менеджменттің негізгі бағыттарын – менеджмент
типтерін анықтау маңызды болып табылады.
Жүйе тұрғысынан көзқарас атақты биолог Фон Берталанфидің жалпы жүйе
теориясынан қанаттанып жетілдірілген. Жүйе принциптер табуды, оны
жетілдіруді мақсат ететін математикалық экономикалық дамулар орын алып
отырған қазіргі кезде өмірлік маңызы бар. Осы кең көлемді проблемалардың
шешілуі көп бағыттағы ойды, сол өзгерістердің арасынан ең ыңғайлы
байланысты қажет етеді.
Жүйе ұғымы ғылыми тәртіп болумен қатар басқару, техника, көзқарас
немесе көзқарас тәсілі болып табылады. Бұл көзқарастың ең маңызды
ерекшелігі басқарудың және бірліктерінің бір-бірлерімен байланыстарын, бұл
байланыстардың сипаттарын, бір бөлімдегі өзгерістердің басқа бөлімдерге
әсерлерін зерттеу және басқаруды қоршаған ортаның шарттарына байланыстыра
отырып қарастыру.
Жалпы жүйе теориясы әлемдегі жүйелерді жанды және жансыз жүйелер деп 2-
ге бөледі:
1) Жанды жүйелер. Бұл теория жанды жүйелерді ашық түрде сипаттайды. Жүйенің
ашық болуы, қоршаған ортадан әсерленуі және қоршаған ортаға әсер ете алуы
деген сөз.
2) Жансыз жүйелер. Бұл теория жансыз жүйелерді жабық түрде сипаттайды. Жүйе
қоршаған ортадан кіріс ала отырып өзін түрлендіреді, төңірегіне шығын
шығара отырып, қоршаған ортаны өзгертеді. Мұны жабық жүйе деп атайды.
Жүйе сондай-ақ өздігінен құрылған жүйе және бағыттандырылған жүйе
болып бөлінеді:
1) Өздігінен құрылған жүйелерді табиғи жүйе деп атауға болады. Табиғи
жүйелер категориясына барлық жанды нәрселер кіреді.
2) Жасанды түрде пайда болған жүйелерді бағыттандырылған жүйелер деп
атауға болады. Бағытталған жүйелерге мысал ретінде ұйымдарды келтіруге
болады.
Жүйе қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Жүйенің күрделілігі бір
жағынан өзіне кіретін элементтер санына төменгі жүйелер халінде
түрленуіне, екінші жағынан бұлардың араларындағы байланыстардың жиілігіне
сипатына қарай өзгереді. Қарапайым жүйе күрделі жүйеге қарағанда әлдеқайда
аз элементке, әлдеқайда аз төменгі жүйелерге және байланыстарға мұқтаж.
Жүйе дегеніміз не? Негізі грекшеден алынған және бөлшектер құраған бүтін
мағынасын беретін жүйе сөзі қазіргі күнде кең және қарапайым түрде “тек
бір бүтін құрайтындай түрде бір жерге топтасқан өзара байланыстары мен
тәуелдіктері бар элементтер тізбегі” немесе ”элементтер бір-біріне
бағынышты, өзара ықпалдас бүтін” мағынасында қолданылады. Жүйенің кең
қолданылатын анықтамасы мынадай:
- “Белгілі бөлшектерден (төменгі жүйелерден, төменгі бөлшектерден),
- Бұл бөлшектер арасында белгілі байланыстары бар,
- Бұл бөлшектердің сонымен қатар сыртқы ортамен байланысы бар бүтінді” –
жүйе дейді.
Жоғарыда жасалған анықтамалардан түсінгеніміздей “жүйе” –
байланыстар бүтіні. Бүтін өзін-өзі құраған бөлшектердің жалпы жиынтығынан
асатын және осы бөлшектерге мағына беретін құрылымды білдіреді. Құрылымды
құрайтын бөлшектердің біреуінің өзгеруі, жүйенің элементтері арасындағы
байланыстардың табиғи нәтижесі болып табылады.
Басқарудағы жүйе көзқарасында ұйым бір жүйе ретінде
қабылданғандықтан, бұл жүйенің төменгі жүйелер арасындағы байланыстарға мән
берілуі керек. Жүйе көзқарасында ұйым, бір-бірлерінен өзара байланыстағы
төменгі жүйелерден пайда болған және қоршаған ортамен де кіріс-шығысты
байланысы бар жүйе болып табылады. Тағы да жүйе көзқарасында ұйым, бедел,
иерархия, құрылым, бюрократиялық элементтерден гөрі сыртқы ортадан алынған
мәлімет, қуат және материал айналымына мән беріледі. Ақырында Аристоның
“бүтін, бөлшектердің жиынтығынан көп” деген пікірі жүйе көзқарасының
негізін құрайды. Бұл көзқарастар ұйым бөлшектер жиынтығынан ғана емес,
олардың жиынтығынан өзгеше бір бүтін болып табылады. Осы көзқараста
бірнеше бүтіннің мәні бар. Бөлшектің бүтінге қосқан үлесіндей
пропорционалды мәні бар.
Басқарудың түрлі объектілерін дұрыс басқару үшін менеджменттің ғылыми
негізі қалыптасуы тиіс. Мұнда өзара байланысты бағыттар бар: менеджмент
тарихы, басқару теориясы, бірлестік теориясы, басқару жүйесін зерттеу,
басқару шешімдерін талдау.
Басқарудың субъектілері менеджерлер болып табылады. Олар жалпы менеджмент
бойынша кәсіби даярланған және маманданған адамдар болуы керек. Мысалы
өндіруші менеджмент өзінің өндірген объектісінің нарықта бәсекеге қабілетті
болуын қамтамасыз етуі тиіс. Өндіруші менеджмент теориясында теориялық,
методикалық және тәжірибелік сұрақтар және ұйымдастырушы жүйелер негізінде
қойылады. Сонымен қатар өндірудің бірлескен құқықтық формаларының нақты
қызмет көрсетудің формалар бойынша сұрақтар қалыптасады. Суретте
келтірілген менеджменттің 12 түрінен басқа қазіргі уақытта әлеуметтік орта
менеджменті, салық менеджменті сияқты түрлері бар. Барлық менеджмент
түрлері басқарудың ортақ принциптері мен әдістеріне негізделеді (сурет-4).
Мысалы: Дағдарысты басқару менеджментін кәсіпорында дағдарысты болдырмау
және алдын-алу мақсатында басқарады.
Сурет 4. Менеджмент жүйесі
Менеджменттің барлық түрлерінде кәсіпорын қолданатын барлық
ресурстардың түрлері зерттеледі. Олардың ішінде:
1. Техникалық ресурстар – өндіруші құрал-жабықтар, инвестор,
негізгі және көмекші материалдар.
2. Технологиялық ресурстар – технологиялық процестердің қолдануы
ғылыми идеялар мен мақсаттардың бәсекелестікке қабілеттілігі.
3. Кадрлық ресурстар – квалификациялық, демографиялық құрал және
қызметкерлердің кәсіпорын мақсатының өзгеруіне бейімделу қасиеті.
4. Кеңістік ресурстары – өңдеуші ғимараттары, территориясы, байланысы.
5. Информациялық ресурстар – кәсіпорын қызметінің жағдайы жөнінде мәлімет.
6. Қаржылық ресурс – активтердің жағдайы, қаржылық тұрақтылық.
Барлық кәсіпорындардың қарым-қатынасы негізінде жаңа қасиеттер пайда
болады. Бұдан жүйенің тұтастығының эффекті шығады. Сауда экономикасында
кәсіпкерлік қабілеттілік маңызды роль ойнайды. Ресурстың осы ерекше түрі
қалған ресурстарды іс-әрекетке жұмылдырады.
Кәсіпорын жүйе ретінде әрдайым сыртқы ортамен байланысты болады. Ол
барлық объектімен ұқсастығын, өзгерісін, дамуын және қызмет жасауындағы
объектілерді зерттейді.
Кәсіпорынға әсер ететін факторлар ұқсастығы 5-суретте көрсетілген.
Жанама әсер етуші сыртқы орта
факторлары: экономика, саясат,
құқық, физикалық-географиялық
жағдай
Ішкі орта
факторлары
еңбек, материалдық,
Тікелей әсер етуші сыртқы қаржылық кәсіпорын
орта факторлары: (клиенттер, ресурстары. Басқарудың
бәсекелестер, акционерлер, ұжымдасқан жүйесі.
өнімді жеткізушілер, жергілікті Корпаративтік мәдениет
орган билеушілері)
Сурет 5. Ішкі орта факторлары
Экономикалық анализ теориясының концепциясына байланысты, кәсіпорынға
әсер етуші барлық факторлардың ұқсастығын анықтауға болады. Оларды екі
топқа бөліп қарастырамыз.
1) Кәсіпорынға қатысты сыртқы фактор (сыртқы орта факторы). Оның әсері
салыстырмалы болмауы да мүмкін.
2) Ішкі (ішкі орта факторы) кәсіпорынның ұйымдасу қызметіне байланысты
жүргізіледі. Мысалы, қызметкерлерді қабылдау және шығару еркіндігі,
материалдық түрлердің сатып алынуының еркіндігі.
Сыртқы орта факторлары тікелей әсер ету факторы болып өз ішінен бөлінеді.
Мұнда кәсіпорын өзара араласуы мүмкін. Жаңаша әсер ету факторында
кәсіпорындар араласа алмайды. Кәсіпорынның даму стратегиясын дамытуда
сыртқы орта факторлары ашылады: бәсекелестер қабілеті, сауданың
белсенділігі т.б.
1.4. Менеджменттің функциялары
Туристік кәсіпорындар менеджментінің өз ерекшелігі спецификасы бар.
Тұтынушы мен өндірушінің қарым-қатынасы тек нарықтық айналыммен шектелмейді
– олардың арасында әлеуметтік, мәдениеттік, психологиялық компоненттермен
толған қысыңқы әрекет бар. Басқаша айтқанда, туристік кәсіпорындар басқару
ісіндегі өндірістік-технологиялық процестер бірлік емес болып табылады және
көп жағдайларда туристік кәсіпорындардың іс-әрекетінде анықталмаған да.
Туристік кәсіпорындардың басқаруы қызмет көрсету өндірісінің нарықтық
дамуының міндеттеріне бағынышты (персонал еңбектерінің ұйымдастырылуы,
қызметкерлердің еңбек өндірісінің жоғарлатуы, қызмет көрсетудің
бәсекелестік қабілеттілігіне жету олардың табыстылығы және т.б.). Сонымен
бірге ол үлкен адамдардың, нақты индивидуумдардың талаптарымен көптүрлі
сұраныстарының өңдеуіне мақсатталған, олар қызмет көрсету өндірушілермен
нарықтық айналым процесінде іске асады. Бұлардың барлығы туристік
кәсіпорындарының менеджменттің қоғамдық бейнедегі ұйымдардағы айырмашылығын
қалыптастырады.
Туристік кәсіпорындардың менеджменті деп аталатын қызмет үш негізгі
топқа бөлінеді:
1) жалпы басқару (нормативтік талаптардың, басқару саясатының, инновацияның
саясаты, жұмыстың жоспарлануы, ұйымдастырылуы, ынталандыру, үйлесімдік,
бақылау және жауапкершілікті орнату);
2) кәсіпорынның құрылымын басқару (оның құрылуы, қызмет пәні, құқықтық
формалары, аймақтық сұрақтары, басқа кәсіпорындармен байланысы,
ұйымдастыру, қайта құру, жою);
3) басқарудың нақты облыстары (маркетинг, өндіріс, кадрлар, қаржы, негізгі
фондтар).
Басқару функциясы – бұл жұмыстың ұйымдастырылуына сәйкес, арнайы
тәсілдер мен әдістерден орындалатын басқарушылық қызметтің нақты түрі. Әр
функцияда арнайы мінез, ерекше мазмұн бар және ол өздігінше орындалады.
Барлық басқару функциялары жалпыға және нақтыға бөлінеді. Қызмет сферасы
бойынша бөлінетін функциялар нақты деп аталады. Қазіргі ұйымдарға
негізделген және оның ішінде өтетін сол немесе басқа процестермен
байланысты менеджменттің негізгі түрлері 6-суретте көрсетілген.
Сурет 6. Менеджмент объектісі
Жалпы функция басқарудың кезеңдері бойынша айырылады. Менеджментте бұндай
функциялардың бесеуі бар. 1916 жылы олар менеджменттің негізін қалаушы Анри
Файолмен қалыптастырылған.
Сурет 7. Менеджменттің функциялары
Бұл басқару функциялардың өткізілуі әртүрлі тәсілдерді қолдану
жолымен орындалады. Ұжымға екі әдіспен әсер етуге болады: зорлаумен және
ынталандырумен. Бірінші вариантта ұжымнан не талап етсе соны істеуге
мәжбүрлейді, ал екінші вариантта – ұжым өзінен не талап етеді соны істейді,
өйткені ол өзі құштарлы болғандықтан.
Сурет 8. Басшылықтың тәсілдері
1.4.1. Менеджментте жоспарлау және ұйымдастыру функциялары
Жоспарлау жүйеге ықпал ететін белсенді басқару процесі болып
табылады, сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму
қарқыны, материалдық көздері мен оны жетілдіру єдістері анықталады.
Басқарудың басты функциясы ретінде жоспарлау ұйымның болашақтағы дамуын
анықтайды, алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістерін белгілейді,
міндетті орындауда болуы ықтимал зардаптарды көре білуді қамтиды.
Жоспарлаудың маңызы болып қоршаған сыртқы орта факторларының єсері
мен ұйымның ішкі міндеттерін бағалай отырып мақсаттарды белгілеу жєне сол
мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді єдіс жолдарын таңдап алу болып табылады.
Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнемі қадағалап
отыру мақсатында маркетинг жүйесімен жєне бақылау процесімен тығыз
байланыста болады. Басқаша айтқанда, жоспарлау мынандай сұрақтарға жауап
береді:
Біздің қазіргі, бүгінгі жағдайымыз қандай?
Болашақта біз қандай болуымыз қажет?
Осы жолда нендей кедергілер орын алған?
Мақсатқа жетуге қандай әрекеттер жасағанымыз орынды ?
Осыдан барып жоспарлау барысында ұйым деңгейінде жүзеге асырылатын
төмендегідей міндеттерді атап өтуге болады:
• нақтылы мерзім ауқымында белгіленген мақсаттар мен оны орындаудағы іс-
әрекеттер;
• қажет етілетін адамдық, материалдық, ақпараттық басқа да ресурстарды
іздестіру;
• басқару жүйесі мен ұйымдық құрылымды қалыптастыру және ақпараттар
тасқынын реттеу;
• еңбек өнімділігі мен пайда деңгейін арттыру, өндіріс барысы мен құрал-
жабдықтарды ұтымды пайдалану және жақсарту жолдарын қарастыру;
• сенімді бақылау жүйесін қамтамасыз ету арқылы міндеттерді орындауға
қол жеткізу.
Басшылықтың алдында тұрған проблемалар мен міндеттер єрдайым өзара
байланысты әрекеттер жиынтығын талап етеді. Осы тұста жоспарлауды ұйымның
даму бағытын белгілейтін кешенді жиынтық ретінде қарастыра отырып, бірқатар
бастапқы кезеңдерін атап өтуге болады:
1-кезең, мұнда ұйымның нақтылы жағдайы мен мүмкіндіктерін, нарықтағы
алар орнын бағалау жєне бєсекелестер мен қызмет жасау ортасын зерттеу
орындалады.
2-кезең, бастапқы мақсаттар шеңберінде жалпы ұйымның жєне оның єрбір
бөлімшелерінің нақтылы міндеттері айқындалып, олардың орындалу мерзімі
белгіленеді. Міндеттерге жағдайдың сай келуі, олардың жүзеге асырылу
мүмкіндігінің болуы, нақты жєне тартымды орын алуы, талаптар қойылады.
3-кезең, анықталған міндеттерді орындауға қажетті іс-әрекеттер
жиынтығын ұйымның ішкі және сыртқы жағдайларын ескере отырып қалыптастыру
орын алады.
4-кезең, мұнда жүргізілетін зерттеулер мен болжамдар негізінде қажетті
баламаны таңдап алу арқылы жоспарды жасап шығару көзделеді.
5-кезең, мұнда жоспарды жүзеге асыру мен қажет болған жағдайда
түзетулер жєне өзгерістер еңгізу әрекеттері орындалады.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде стратегиялық
жоспарлау, тактикалық жоспарлау, индикативті жоспарлау және ұйым ішіндегі
жоспарлау орын алады.
Стратегиялық жоспарлау
Стратегиялық жоспарлау – бұл басшы тарапынан қабылданған шешімдерді
таңдау іс-әрекеттері.
Стратегиялық жоспарлаудың мақсаты – ұйымның алға қойған мақсатына
жетуге көмек беру.
Стратегиялық жоспарлаудың міндеті – белгілі дәрежеде ұйымда болып
жатқан өзгерістермен қамтамасыз ету.
Басқару қызметін жүзеге асыруда стратегиялық жоспарлау шеңберінде
мынандай әрекеттер орындалады:
Ресурстарды бөлу қызметі барлық қоғамдық ресурстардың шектеулілігімен
байланысты. Яғни, ұйымдағы қолда бар еңбек, материалдық және қаржылық
ресурстарды мақсат барысында тиімді бөле отырып, барынша жоғары нәтижеге
қол жеткізуге бағытталады.
Сыртқы ортаға бейімделу. Басқару ісінің барысы көп жағдайда қоршаған
ортадағы экономикалық, саяси, әлеуметтік-мәдени, техникалық факторлардың
әсерінде болады. Жоспарды жүзеге асыруда басшылық ұйым тарапынан тысқары
факторларды зерттеп, солар тарапынан төнетін қауіп-қатерді анықтайды.
Ішкі үйлесімдікті орындау дегеніміз стратегияны іс жүзіне асырудағы
ұйымның ішкі мүмкіндіктерін, жетістіктер мен єлсіз тұстарын басқарушылық
зерттеу, бағалау арқылы мақсаттың орындалуын қамтамасыз ету. Осыған орай
басқарушылық зерттеуге ұйымдағы өндіріс, қаржы, маркетинг, қызметкерлер
жєне мєдениет бөлімі қызметтері енгізіледі.
Ұйымдық стратегияны ұғыну басқарудағы осыған дейінгі орын алған
тәжірибе, кешенді жоспарлар мен деректерге сүйене отырып дамытудың бағытын
белгілеуді ұсынады. Ал енді осы айтылғандарды қорытындылай келе,
ұйымдардағы стратегияны анықтап өтейік.
Стратегиялық жоспар қабылданған кезде ол бүкіл ұйымның болашағын
анықтайтындай нақтылы деректермен негізделіне отырып, кәсіпорын
айқындылығын білдіретіндей жағдайда жоғары басшылықтың ұйғарымымен жузеге
асырады. Аталған жоспар ұйымның барлық дамуын белгілей отырып, тек қана
тұтас, кешенді жиынтық қана емес, сонымен қатар, жағдайға қарай икемді де
болуы тиіс. Міне осылардың барлығы стратегиялық жоспардың белгілерін
анықтап береді.
Стратегиялық жоспарды жүзеге асырудың үлкен маңызы бар, себебі қолда
бар ресурстарды тиімді пайдалана отырып, мақсатты орындаған кезде ғана
жоспардың маңызды сипаты болады. Жоспар қабылданғаннан кейін оны орындау
бағдарлама, бюджет әдістерімен қатар, стратегиялық жоспарлау мынандай
этаптар негізінде жүзеге асырылады:
Тактика - ұзақ мерзімді, кешенді стратегияны орындаудағы нақтылы іс-
қимылдың қысқа мерзімде үйлестірілуі.
Саясат – мақсатқа жетуді жеңілдету үшін шешім қабылдау мен іс-
қимылда жалпы ұйымдастыру шаралары. Стратегияны жүзеге асыру саясаты
мақсатты орындаудағы тиянақты да түпкілікті шешім қабылдауда тәуекел мен
ізденістерді пайдалануға, еңбек ресурстарын тиімді қолдануға және оларды
әлеуметтк қорғауға жағдай тудырады.
Іс-жосығы - ұйым қызметінің барысы қайталанылатын жағдайда алдын-
ала қарастырылған нақтылы бір іс-қимылды басшылықтың орнықты деп ұғынып,
қалыпты шешімдер қабылдауын білдіреді. Осындай шешімдер басшылыққа бір
қатар ұтыстар әкеледі. Дегенмен, осыған дейінгі іс-қимылды толық
қайталауға болмайды, себебі әр жағдайдың өз ерекшелігі бар. Және де іс-
жосық нақтылы жағдайдағы іс-қимыл жиынтығын беретін болғандықтан
орындаушыға аз мөлшерде еркіндік пен балама беріледі, ал бұл бір қатар
кедергілер мен келіспеушіліктер тудырады.
Кішігірім міндеттер мен шектеулі сұрақтарды шешуде орын алатын іс-
әрекеттердің нақтылы жиынтығы ереже деп аталады. Ереже арқылы басшылық
орындаушының міндеттерін нақтылы белгілеп, барлық күш-жігерді тек шектеулі
мақсатты орындауға бағыттайды.
Ереже мен іс-жосығы міндеттерді орындауда қызметкерлерге жоғарғы
ықтималды нәтиже беруге тиісті бағытты белгілеуде, қажетсіз шешімдердің
қайталануына жол бермеуде, нақтылы жағдайда орындаушының қимылын болжауда
және дұрыс салыстырулар жургізуде маңызды орын алады. Атап көрсететін бір
жағдай, 1994 жылы АҚШ-да өнімді шығарудың қарқынды өсуін қамтамасыз етуге
тиісті өндірісті дамытудың бес жылдық жоспары қабылданған. Сонымен қатар,
батыстағы ірі концерндер өз кәсіпорындарына орта мерзімді жылдық
тапсырмалар беріп отырады.
Өндіріс пен экономиканы басқарудың тиімділігін дамыту мақсатында
тактикалық жоспарлаудың қолданылуы орынды. Ал енді осы белгілеріне қарай
тактикалық жоспардың қабылдануы мен бастапқы міндеттерін анықтап өтейік.
Кәсіпорындағы жоспарлар жүйесі барлық саласының нақтылы
шектелген әрі жекелеген жоспарларынан тұрады. Осыған орай ұйымда тактикалық
жоспарлау шеңберінде арнайы қабылданған өндірістік жоспар, шикізат жоспары,
еңбек күшінің жоспары, маркетинг кешенінің жоспары, тауар айналымының
жоспары, қысқа мерзімді қаржы жоспары орыналады.
Тәжірибеде басшылық көптеген жоспарларға өзгерістер енгізіп
жетілдіріп отырады, яғни басшылық жоспарды үнемі басқарып отыруы тиіс.
Индикативті жоспарлау
Қазіргі кездегі өндірістің күрделене түсуі жағдайында айқын
экономикалық құрылымдық саясаттың қабылдануы мен жүзеге асырылуын халық
шаруашылығының басым салаларының дамуындағы мемлекеттік бағдарламаларына
негізделген индикативті жоспарсыз елестету қиын. Жоспардың аталған түрі
нарықтық экономика кең етек алған көптеген дамыған елдерде қолданылады.
Мысалы, Жапонияда үш жолы он жылдық мемлекеттік жоспар қабылданады.
Дегенмен, батыс елдерінде қолданылатын индикативті жоспар біздегі
жоспарлардан бірқатар өзгеше болып келеді. Оның себебі қоғамдық және жеке
қысқа мерзімді және ұзақ уақыттағы мүдделерді тепе-теңдікті ұстауда жүйеге
әкімшілдік араласу емес, экономикалық реттеу арқылы ықпал етуінде.
Индикативті жоспар кең мағынасында мемлекеттің әлеуметтік
экономикалық дамуындағы басылымдылық пен ғылыми дәлелденген мақсаттарды
анықтауды, осыларға байланысты өлшемдер жүйесін міндетті орындау әдістерін
береді.
Жеке аймақтың, кәсіпорынның және азаматтардың құқұқтары мен
мүдделері сақталына отырып, нарықты экономикада индикативті жоспар арқылы
әлеуметтік-экономикалық саясаттың бағыт-бағдарламасы мен оны жүзеге асыру
әдістемесі орындалады.
Бастапқы макроэкономикалық көрсеткіштер экономикалық даму қарқынының
болжамын, қоғамдық өндірістің құрылымын, мемлекеттің, кәсіпорындардың
құрылымын, мемлекеттің, халықтың қаржы қорларын анықтайды.
Ұйым ішіндегі жоспарлау
Ұйым ішіндегі жоспарлау фирманың сыртқы ортаға бейімделу
барысын, мақсаттар мен ықтималды, стратегияларды қалыптастыруларды
және олардың орындалуындағы қажетті іс-қимылды бейнелейді.
Ұйым ішіндегі жоспарлаудың мақсаты: ұйымның сыртқы ортасындағы
белгісіздік пен тұрақсыздықтың кертартпа зардаптарын жою; күш-жігер
мен көңіл-күйді негізгі мақсатттарды орындауға бағыттау; экономикалық
қызмет жасауды қамтамасыз ету; бақылауды жеңілдету болып табылады.
Фирма деңгейіндегі жоспарлау ұйым болашағын бейнелей отырып
келесі кезеңдерден тұрады:
• мүмкіндіктерді бағалау ресурстар, өндіріс, т.б.
• нақтылы жоспардың мақсаты мен нәтижесін анықтау;
• жоспардың негізгі көрсеткіштерін бейнелеу;
• іс-әрекетттердің тиімді бағыт-бағдарламасын белгілеу;
• қажетті баламаны талдау;
• жоспардың орындалуын қамтамасыз ету.
Жоспардың бағдарламаның орындалуын қамтамасыз етуге тиісті ұйымдық
құрылымды құруды басқарудың маңызды функцияларының бірі – ұйымдастыру
береді. Аталған функцияның мақсаты – басқарушы және басқарылушы жүйелерді,
сондай-ақ олардың арасындағы байланыстар мен қатынастарды қалыптастыру.
Ұйымдастыру еңбекті мамандандыру мен бөлісуді құрай отырып, адамдар
еңбегінің тиімділігін арттырады. Әркім өз міндеті мен жауапкершілігін айқын
түсініп, осы мақсатта өзгелермен қоян-қолтық әрекет еткенде ғана бірлесіп
атқарған жұмыстың тиімді болатыны сөзсіз. Осыған орай процесс ретінде
ұйымдастыру ұйымдаспаған жүйеден ұйымдасқан жүйеге көшуді білдіреді.
Басқару функциясы ретіндегі ұйымдастырылудың объективтілігі, адамдар мен
материалдық бөліктердің бірігуі кездейсоқ емес, қайта белгілі бір міндетті
орындауға және басқару заңдарына бағындырылуына байланысты болады.
Жалпы ұйымдастыру функциясында мынадай біршама дербес, бірақ өзара
байланысты қызметтерді бөліп көрсетуге болады:
1. Басқару жүйесін ұйымдастыру;
2. Басқару объектісі мен субъектісі арасындағы байланыстар мен
қатынастарды ұйымдастыру;
3. Басқару субъектісінің ішіндегі байланыстарды ұйымдастыру.
Ұйымдастырудағы негізгі анықтамалар
Басшының ең басты міндеті өзіне бағынышты қызметкерлерінің күш-
жігерін алға қойылған міндеттерді шешуге, және оларды мейлінше жақсы
атқаруға қабілетті ұйым құруға бағыттау болып табылады. Осы тұста төменгі
анықтамаларға көңіл бөлуіміз қажет.
Өкілеттіліктер - ұйым ресурстарын пайдалануда және қызметкерлердің
күш-жігерін нақтылы бір мәселелерді шешуге бағыттауда берілетін шектеулі
мүмкіндік немесе құқық.
Делегирлеу - мақсаттардың орындалуына толық жауап беретін адамға
өкілдік пен шешімдерді жүзеге асыруды жүктеу.
Жауапкершілік - алда тұрған мақсаттарды орындау жөніндегі міндеттеме
және олардың қанағаттанарлық шешіміне жауап беру.
Делегирлеу тек қана өкілеттіліктер қабылдаған кезде ғана жүзеге
асады. Сондықтан жауапкершіліктің өзі делегирленуі мүмкін емес.
Өкілеттіліктерді беру процесі екі тұжырымдамаға жүгінеді. Классикалық
түжырымдама бойынша ұйым арасында өкілеттіліктер жоғарыдан төменгі буынға
беріледі және бұл өкілеттілікті қабылдау тұжырымдамасы кейбір жағдайда
орындаушы ұйымдағы өз міндеттерін толық ұғынған кезде басшының берген
өкілеттілігін қабылдамай тастайды деген үғымға негізделеді. Дегенмен, кез-
келген жағдайда өкілеттіліктер шектеулі болып келеді.
Басқару құрылымын айқындаған кезде ұйымдық жүйе мақсатын жеке
анықтап, осы мақсатқа жету үшін қажетті процестерді білу қажет. Әрбір
кәсіпорын үшін мақсат тұтастай алғанда бірдей келеді, ал ол өндірістік,
ғылыми техникалық, ұйымдық, экономикалық және әлеуметтік болуы мүмкін.
Осыған орай басқару органы аппаратты қүрылады.
Аппаратты өкілеттіліктер: кеңес беруші, қызмет көрсетуші және жеке
аппарат болып жіктеледі.
Кеңес беруші аппарат. Сызықты басшылық арнаулы білімді қажет ететін
ерекше проблема туындағанда тиісті мамандарды өзіне уақытша немесе тұрақты
негізінде жұмысқа шақыра отырып кеңес беруші аппарат құрады. Олардың
міндетіне – басшылықты өз мамандығы бойынша қызметкерлерді баулу және
жетілдіру, жаңа техника және технология, құқық т.б. салаларда жоғары
дәрежелі кеңес беру, үйрету енеді.
Қызмет көрсетуші аппарат қоғаммен байланыс, қаржыландыру,
маркетингтік зерттеулер, жоспарлау, жабдықтау, мәліметтермен қамтамасыз
ету, экологияны қорғау міндеттерін орындайды.
Жеке аппарат жоғары басшының еңбегін тиімді ұйымдастыруға ықпал
ететін жеке хатшы мен көмекші қызметкерден құрылады. Жеке аппараттың ресми
өкілеттілігі болмайды, дегенмен, көптеген мәселелерді шешуде атқаратын
мүмкіндігі зор болып келеді.
1.4.2. Мотивация менеджменті қызметі ретінде
Мотив дегеніміз – адамдардың белгілі бір іс-қимыл (әрекет) жасауларына
итермелейтін себеп (негіз). Мотив тек қана адамдарды іс-әрекетке итермелеп
қана қоймайды, сонымен бірге ол не істеу керектігін және оны қалай
орындайтындығын да анықтайды.
Мотивациялау – бұл адамдардың бойындағы мотивтерді қозғау арқылы
оларға әсер ету процесі.
Мотивациялау адамдарды басқару негізін құрайды. Мотивациялаудың 2 типі
бар:
1. Сыртқы күштердің әсерінен адамдардағы белгілі іс-қимыл мотивтерін қозғау
(ояту). (Мысалы, сауда келісімі). Екі жақ бір-бірімен мүдделі қарым-
қатынаста болмаса мотивациялық процесс болмайды.
2. Адам бойында белгілі мотивациялық құрылымның қалыптасуы. Бұл тип –
тәрбиелеу және оқыту процестеріне байланысты. Адам еңбегінің нәтижесіне де
байланысты.
Қорыта айтқанда, мотивация дегеніміз – бір бағыттағы мақсатқа жету үшін
адамдардың белгілі бір дәрежеде жұмсаған күш-жігері, көрсеткен табандылығы
және талпыну деңгейі немесе әркімнің өз мақсаттарына және ұйым мақсаттарына
жету үшін өзін және өзгелерді қызметке тарту процесі.
Мотивацияны процесс ретінде қарастырғандықтан, оны бір-бірімен тығыз
байланысқан 6 кезең ретінде қарастыру керек:
І-кезең. Қамшы және пряник саясаты.
ІІ-кезең. Психологиялық әдістерді басқаруда пайдалану талпыныстары. Мұнда
мотивация теориясын 2 категорияға бөліп қарастырамыз:
1) мотивацияның мазмұндылық теориялары;
2) мотивацияның процессуалдық теориялары.
ІІІ-кезең. Ояну
IV-кезең. Сыйлықтар тапсыру (марапаттаулар)
V-кезең. Ішкі марапаттау
VI-кезең. Сыртқы марапаттау
Мотивацияны процесс ретінде қарастырғандықтан, оны бір-бірімен тығыз
байланысқан 6 кезең ретінде қарастыру керек:
І-кезең. Қамшы және пряник саясаты. Мұның мәні мынада: жеке бастары мен
жанұялары күн көруі үшін адамдар бәріне де риза болып, көнуге мәжбүр
болады.
Үнемі пряник әдістері адамдарды жақсы еңбектенуге мәжбүр ете алмайды.
Осы фактор басқару саласындағы мамандарды психологиялық аспектілердегі
мотивация мәселелерінің жаңа шешімдерін іздеуге мәжбүр етті.
ІІ-кезең. Психологиялық әдістерді басқаруда пайдалану талпыныстары. Мұнда
мотивация теориясын 2 категорияға бөліп қарастырамыз:
1) мотивацияның мазмұндылық теориялары;
2) мотивацияның процессуалдық теориялары.
Мотивацияның бұл аталған теорияларының мағынасын түсіну үшін, алдымен
мына түсініктердің мағынасын меңгеріп алу қажет.
Психологтардың айтуынша, адамдар физиологиялық және психологиялық
жетіспеушілік салдарынан қажеттілікті сезінеді.
1. Алғашқы немесе бірінші қажеттілік – ол табиғаты жағынан физиологиялық
болып табылады және туа пайда болады. Бұған тамақ ішуге, суға, ауаға, ұйқы,
тыныштық қажеттіліктерін жатқызуға болады.
2. Қосымша қажеттілік – ол табиғаты жағынан психологиялық болып келеді.
Мысалы, табысқа жету, құрметке ие болу, үстемдік қажеттіліктері.
3. Бастапқы қажеттіліктер – ол адамдарға ген (тұқым қуалаушылық) арқылы
беріледі.
4. Қосымша қажеттіліктер – ол адамдар бойында тәрбие арқылы жинақталады.
Егер адам бойында қажеттілік пайда болса, онда ол адамның ынта-
жігерін оятады.
ІІІ-кезең. Ояну – бұл белгілі бір бағыттағы жетіспеушілікті сезіну. Барлық
қажеттілікті қанағаттандыру үшін адам алдына мақсат қояды.
IV-кезең. Сыйлықтар тапсыру (марапаттаулар). Адамдарды тиімді қызметке
тарту үшін сыйлықтар тапсыру қолданылады.
Сыйлықтар тапсыру дегенді жай ғана ақшалай сыйлық деп түсінуге
болмайды, мұның мағынасы үлкен. Сонымен қатар әрбір адам үшін маңызды, өте
қымбат. Адамдардың талғамы әртүрлі болғандықтан сыйлықтар да әртүрлі болуы
қажет.
V-кезең. Ішкі марапаттау – ол жұмыстың өзінен жүзеге асады. Мысалы,
нәтижеге қол жеткізу сезімі – өзін құрметтеу. Жұмыс барысындағы достық пен
қарым-қатынас.
VI-кезең. Сыртқы марапаттау – оны ұйымдар жүзеге асырады. Мысалы, еңбек
ақы, қызметті жоғарылату, мадақтау және қосымша төлемдер (демалыс, жеке
кабинет беру).
Мотивацияның мазмұндылық теориясы
Мотивацияның мазмұндылық теориялары бірінші кезекте адамдарды әрекетке
итермелейтін қажеттіліктерді анықтауға бағытталған. Бұл теорияның негізін
қалаушылар: Абрахам Маслоу, Фредерик Герцберг, Дэвид Мак Клелланд.
Маслоудың қажеттілік теориясы (иерархиясы). Басшылар адамдардың
қажеттіліктерінің күрделіліктерін және олардың мотивацияға ықпалын ең алғаш
рет А.Маслоу есімді бихевиористің еңбектерінен білді.
Бихевиоризм – ағылшынша мінез-құлық деген мағынаны береді. Бұл
американ психологиясының ХХ ғасырда пайда болған бір бағыты. Оның басқа
теориялардан айырмашылығы, психологиялық пән ретінде сана мен ойлауды ғана
емес, мінез-құлықты да қарастырады деп дәлелдейді.
40-шы жылдары өзінің мотивация теориясын құра отырып, Маслоу
қажеттіліктерді 5 негізгі категорияларға бөлген:
1. Физиологиялық қажеттіліктер – ол өмір сүру үшін қажет. Оларға тамақтану,
су, демалыс, тыныштық, сексуальдық қажеттіліктер жатады.
2. Қауіпсіздік және болашаққа деген сенімділік қажеттілігі. Бұған қоршаған
ортадағы физикалық және психологиялық қауіптерден қорғану және
физиологиялық қажеттіліктер болашақта да қанағаттандырылатынына сену
жатады. Оған мысал ретінде сақтандыру полисін сатып алу немесе жақсы
зейнетақыны қамтамасыз ететін сенімді жұмысты айтуға болады.
3. Әлеуметтік қажеттіліктер. Басқарудың сені қабылдауы, түсінуі, қолдауы.
Адам өзін әлеуметтік қатынастардың мүшесімін деп сезінуі жатады. Сенім
артар біреуді қажет ету.
4. Құрметке ие болу қажеттілігі. Өзін-өзі сыйлау, жеке басының
жетістіктері, біліктілігі, басқалардың көрсететін қызметі және құрметі.
5. Өзін-өзі көрсете білуге деген қажеттілік. Адам өзіндік потенциалдық
мүмкіндіктерін пайдалануы және тұлға ретінде дамуы. Қызмет барысында
жоғарылауы.
Маслоу теориясы бойынша, бұл айтылған қажеттіліктерді 9-суретте
көрсетілгендей қатаң иерархиялық құрылым ретінде орналастыруға болады.
Өзін-өзі көрсету
Құрметке ие болу
Соңғы қажеттіліктер
Әлеуметтік
Қауіпсіздік және сақтық
Алғашқы қажеттіліктер
Физиологиялық қажеттілік
Сурет 9. Маслоудың қажеттілік теориясы (иерархиясы)
Мотивацияның процессуалдық теориясы (іс жүргізу).
Мотивацияның мазмұндылық теориясы адамдардың мінез-құлықтарын
анықтайтын факторлармен байланысты қажеттіліктерге негізделген.
Процессуалдық теория мотивацияны басқа жоспарда қарастырады. Онда адам
әртүрлі мақсаттарға жету үшін өз күшін қалай жұмсайды және мінез-құлықтың
нақты түрін қалай таңдайды соған талдау жасайды. Процессуалдық теория
қажеттіліктердің болуына қарсы емес, бірақ адамдардың мінез-құлқы тек
солармен ғана анықталады деп ойламайды. Мотивацияның 3 негізгі
процессуалдық теориялары бар:
1. Күту теориясы.
2. Әділеттілік теориясы.
3. Портер-Лоулер моделі (үлгісі).
1. Күту теориясы. Бұл теорияның негізін Виктор Варумның еңбектерінен көруге
болады.
Күту – бұл белгілі бір жағдайдың ықтималдығын бағалауы болып
табылады. Мысалы, көптеген адамдар оқуды бітіргеннен кейін жақсы жұмыс
табылатынын күтеді және ол жұмысты шынайы беріліп атқарса қызметінің
өсетініне де сенеді.
Еңбекке деген мотивацияны талдау кезінде күту теориясы үш өзара
байланысты бөліп көрсетеді:
1. Еңбек шығындары – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz