Сүт және сүт өнімдерінің өндірісін басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
І БӨЛІМ. СҮТ ЖӘНЕ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨНДІРІСІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Нарықтық экономикада сүт және сүт өндірісін басқарудың теориялық және практикалық тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Отандық кәсіпорындардың нарықтық экономикада сүт өнімдерін басқарудың ерекшелігі мен жаңа технологияға негізделуі ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.3 Сүт өнеркәсібіндегі отандық кәсіпорындардың БСҰ кіруі және сүт өнеркәсібіндегі стандарттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
ІІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Шетел мемлекеттері мен Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдері нарықтарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.2 Қазақстан Республикасындағы сүт өнеркәсібінің бәсекелік қабілетін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.3 «ФудМастер . Шымкент» ЖШС басқару қызметініне талдау ... ... ... ... .. 32
ІІІ БӨЛІМ. СҮТ ӨНЕРКӘСІБІН БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы мен тиімділгін жоғарлату ... ... ... .. 39
3.2 «ФудМастер . Шымкент» ЖШС қызметін жетілдіру бағыттары ... ... ... . 43
3.3 «ФудМастер . Шымкент» ЖШС жаңа өнімі «Мереке» қоймалжыңына бизнес.жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
ҚОСЫМША 56
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
І БӨЛІМ. СҮТ ЖӘНЕ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨНДІРІСІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Нарықтық экономикада сүт және сүт өндірісін басқарудың теориялық және практикалық тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Отандық кәсіпорындардың нарықтық экономикада сүт өнімдерін басқарудың ерекшелігі мен жаңа технологияға негізделуі ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.3 Сүт өнеркәсібіндегі отандық кәсіпорындардың БСҰ кіруі және сүт өнеркәсібіндегі стандарттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
ІІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Шетел мемлекеттері мен Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдері нарықтарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.2 Қазақстан Республикасындағы сүт өнеркәсібінің бәсекелік қабілетін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.3 «ФудМастер . Шымкент» ЖШС басқару қызметініне талдау ... ... ... ... .. 32
ІІІ БӨЛІМ. СҮТ ӨНЕРКӘСІБІН БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы мен тиімділгін жоғарлату ... ... ... .. 39
3.2 «ФудМастер . Шымкент» ЖШС қызметін жетілдіру бағыттары ... ... ... . 43
3.3 «ФудМастер . Шымкент» ЖШС жаңа өнімі «Мереке» қоймалжыңына бизнес.жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
ҚОСЫМША 56
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі қысқа мерзімнің ішінде қоғамның өмір тіршілігін өзгертіп, жаңа саяси жүйе қалыптастыруда экономика мен әлеуметтік салаларды реформалауда іргелі табыстарға қол жеткізді.
Қазақстан Респубикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсеткендей «Қазақстан ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқада салаларын дамытуға үлкен мүмкіндігі бар. Ауыл шаруашылық шикізатын өндіру және өңдеу саласында аграрлық өндірісті тұрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет» (2000 – 2002 ж.ж. Ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бағдарламасы). Сонда ғана Отандық агробизнес ұлттық экономиканың, әсіресе Қазақстан халқының 44 пайызының әл-ауқатының артуына жағдай жасай алады, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін отандық ауыл шаруашылық шикізатымен жабдықтау көлемі мен сапасын ұлғайтып, экономиканың шикізаттық бағытын жоюға мемлекеттің азық - түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Республикалық кеңесте (31.01.05.) Қазақстан Президенті ауыл шаруашылығының өркендеуі - халықтың өркендеуі, Отанымыздың өркендеуі екендігін баса айтып, атқарушы органдардың алдына нақты міндеттер қойған болатын. Атап айтқанда: «Агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық елді мекендердің дамуын мемлекеттік реттеу туралы» Заң жобасын әзірлеу: ауыл шаруашылық өнімін өндіру мен өңдеуде кластерлік тәсілді кеңінен қолдану; ауылдық тауар өндірушілерге ақпараттық - консультациялық қолдауды күшейту, шетелдік тәжірибелерді игеру, ауыл шаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға көшуін жеделдету; ауылдың көліктік инфрақұрылымын дамыту; ауыл шаруашылығын несиелеудің тиімді әдістерін ойластыру; ауыл шаруашылық құрылымдарында тиімді менеджментті дамыту; ауыл шаруашылық ғылымын басым дамыту; орта және ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарын дамыту; әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту.
Қазақстан - мал шаруашылығы дамыған ел болып табылады және ол республиканың алдыңғы қатарлы саласы ретінде жалпы ұлттық өнім құрылымында 32% үлеске ие, ол ауыл шаруашылығы өнімдерінде -15% алады.
Сүт өнеркәсібі халық шараушылығының маңызды саласы, сондықтан сүт және сүт өнімдерін өндіру тиімділігі халықтың өмірсүру деңгейіне әсер етеді.
Елдің азық – түлік қауіпсіздігі елдің тәуелсіздігін қамтамасыз ете отырып, халықтың сапалы өнімдерді тұтынудың тұрақты кепілі болады.
Бұл жұмыста Республика және Оңтүстік Қазақстан облысындағы сүт өнеркәсібінің жалпы жағдайы және оны басқару тиімділігі, маңызы қарастырылады.
Әсіресе сүт саласының Облыстағы және Қазақстандағы негізгі көрсеткіштеріне, «ФудМастер – Шымкент Компаниясы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің пайдасы мен халыққа көрсететін қызметтеріне талдау жасау арқылы, оны жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар берілген.
Әлемдегі сүт өнеркәсіптерінің даму жағдайын ескере отырып, сүт және сүт өндірісінде инновациялық технологияны ендіру арқылы алға шығуға болатындығын атап өтуге болады, себебі бұл салада потенциалды оның дамуына мүмкіндік берітінін көрсетеді және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша келесі елдердің тәжирбесін қолданса болады: Канада, Франция, Ұлыбритания және т.б.
2007 жылы сәуір айында Қазақстан Республикасының Президентінің Халықа Жолдауында атап өткендей 2005 жылы ауыл шаруашылығы секторында өнім бәсекелестігін қамтамасыз ететін өндірістің негіздері құрылуы қажет, өнім өндіру және тұтыну нарықтарының теңдігі сақталып, экспортқа бағыттылықты дамыту бойынша жұмыстар жүргізілуі қажет. Сүт өнеркәсіптерінің қазіргі уақыттағы негізгі мәселесі, жоспарлау қызметін ұйымдастыру мен ауыл шаруашылығы және өндірістік кәсіпорындардың бірігуінің қиындығы болып табылады. Сондықтан бұл жұмыста сүт саласындағы негізгі мәселелер қарастырылып, оны шешу бойынша ұсыныстар берілген.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі қысқа мерзімнің ішінде қоғамның өмір тіршілігін өзгертіп, жаңа саяси жүйе қалыптастыруда экономика мен әлеуметтік салаларды реформалауда іргелі табыстарға қол жеткізді.
Қазақстан Респубикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсеткендей «Қазақстан ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқада салаларын дамытуға үлкен мүмкіндігі бар. Ауыл шаруашылық шикізатын өндіру және өңдеу саласында аграрлық өндірісті тұрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет» (2000 – 2002 ж.ж. Ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бағдарламасы). Сонда ғана Отандық агробизнес ұлттық экономиканың, әсіресе Қазақстан халқының 44 пайызының әл-ауқатының артуына жағдай жасай алады, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін отандық ауыл шаруашылық шикізатымен жабдықтау көлемі мен сапасын ұлғайтып, экономиканың шикізаттық бағытын жоюға мемлекеттің азық - түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Республикалық кеңесте (31.01.05.) Қазақстан Президенті ауыл шаруашылығының өркендеуі - халықтың өркендеуі, Отанымыздың өркендеуі екендігін баса айтып, атқарушы органдардың алдына нақты міндеттер қойған болатын. Атап айтқанда: «Агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық елді мекендердің дамуын мемлекеттік реттеу туралы» Заң жобасын әзірлеу: ауыл шаруашылық өнімін өндіру мен өңдеуде кластерлік тәсілді кеңінен қолдану; ауылдық тауар өндірушілерге ақпараттық - консультациялық қолдауды күшейту, шетелдік тәжірибелерді игеру, ауыл шаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға көшуін жеделдету; ауылдың көліктік инфрақұрылымын дамыту; ауыл шаруашылығын несиелеудің тиімді әдістерін ойластыру; ауыл шаруашылық құрылымдарында тиімді менеджментті дамыту; ауыл шаруашылық ғылымын басым дамыту; орта және ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарын дамыту; әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту.
Қазақстан - мал шаруашылығы дамыған ел болып табылады және ол республиканың алдыңғы қатарлы саласы ретінде жалпы ұлттық өнім құрылымында 32% үлеске ие, ол ауыл шаруашылығы өнімдерінде -15% алады.
Сүт өнеркәсібі халық шараушылығының маңызды саласы, сондықтан сүт және сүт өнімдерін өндіру тиімділігі халықтың өмірсүру деңгейіне әсер етеді.
Елдің азық – түлік қауіпсіздігі елдің тәуелсіздігін қамтамасыз ете отырып, халықтың сапалы өнімдерді тұтынудың тұрақты кепілі болады.
Бұл жұмыста Республика және Оңтүстік Қазақстан облысындағы сүт өнеркәсібінің жалпы жағдайы және оны басқару тиімділігі, маңызы қарастырылады.
Әсіресе сүт саласының Облыстағы және Қазақстандағы негізгі көрсеткіштеріне, «ФудМастер – Шымкент Компаниясы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің пайдасы мен халыққа көрсететін қызметтеріне талдау жасау арқылы, оны жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар берілген.
Әлемдегі сүт өнеркәсіптерінің даму жағдайын ескере отырып, сүт және сүт өндірісінде инновациялық технологияны ендіру арқылы алға шығуға болатындығын атап өтуге болады, себебі бұл салада потенциалды оның дамуына мүмкіндік берітінін көрсетеді және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша келесі елдердің тәжирбесін қолданса болады: Канада, Франция, Ұлыбритания және т.б.
2007 жылы сәуір айында Қазақстан Республикасының Президентінің Халықа Жолдауында атап өткендей 2005 жылы ауыл шаруашылығы секторында өнім бәсекелестігін қамтамасыз ететін өндірістің негіздері құрылуы қажет, өнім өндіру және тұтыну нарықтарының теңдігі сақталып, экспортқа бағыттылықты дамыту бойынша жұмыстар жүргізілуі қажет. Сүт өнеркәсіптерінің қазіргі уақыттағы негізгі мәселесі, жоспарлау қызметін ұйымдастыру мен ауыл шаруашылығы және өндірістік кәсіпорындардың бірігуінің қиындығы болып табылады. Сондықтан бұл жұмыста сүт саласындағы негізгі мәселелер қарастырылып, оны шешу бойынша ұсыныстар берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Агентство Республики Казахстан по статистики 2000г.
2. Агентство Республики Казахстан по статистики 2001г. Информационно – аналитический сборник под редакций А.А. Смаилова, Алматы, 2001г.
3. Ассоциация производителей молока и молочных продуктов Казахстана // Молочная промышленность. – 2001. №8 – с.52-54.
4. Ахметов Р. Совершенствование структуры управления регионалыюго
АПК // АПК: экономика, управление, 2003, №2, б12-19.
5. Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта. 2-е изд. М: Финансы и статистика, 2001
6. Б. Барақбаев Сүт және сүт тағамдары. Алматы «Қайнар» 1989ж.
7. Б.Садықов, И. Сарыев, А. Отарбаев Ақ дастархан. 1987ж.
8. Информация о ТОО «Компания «ФудМастер-Шымкент» 2007г.
9. Крусь Г.Н., Шалыгина Методы исследования молоко и молочных продуктов: Учеб. для вузов 2002.
10. Қазақстан 1991 – 2001 ж.ж. Алматы 2002ж.
11. Макин Г. Организация управления в АПК в современных условиях //
АПК: экономика, управление. М., 1999, №1, 26-32.б
12. Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім. 2001. - 96 б
13. Президенттің Қазақстан халқына биылғы Жолдауы. “Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан”. Егемен Қазақстан 2007ж.
14. Нурмухамедова Ш.С. Организация управления производством и сбытом
сельскохозяйственной продукции в АПК региона. Москва, 2001. - 173 б
15. Основные закономерности развития системы управления молочным комплексом А.Л. Комышев //Экономика сельскохозяйственных и переработывающих предприятий. – М.,2004-№5, -с. 33-35
16. Продовольственное обеспечение населения регионов Казахстана продуктами питания / Л.Семенова, С. Жантасова // АльПари. – Алматы, 2003. - №2. – с. 127-130
17. Регионы Казахстана. Информационно – аналитический сборник под редакцией А.А. Смаилова – Алматы, Агентство Республики Казахстан по статистике 2004г.Молочная промышленность / А.И. Манелле // Россия. 2003 г. С49.
18. Репп Х.О. Управление в агропромышленном комплексе (вопросы
теории и практики). М.: ВНИИЭСХ, 1994.
19. Репп Х.О. Реформирование управления в АПК // Экономист, 1993, №9.
. 8-12.б
20. Тажитаев К. Экономический механизм хозяйствования в аграрном
секторе. Дис.к.э.н. Алматы, 2001, с. 62-64, с. 85, с. 100-103. - 123 б
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. М: ИНФРА –М, 2003.
22. Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в
условиях рыночных отношений. А., 2001. - 219 б
23. Халуа Ертазин – Становление и развития агробизнеса в Казахстане. Алматы, 1999г. с. 50 -51.
24. Ювица Н.В. Система управления промышленными предпрлятиями в
условиж рынка. Дис. д.э.н. Алматы, 2000, с 155-156. – б
25. Оңтүстік Қазақстан облысының Web-сайты: www.uko.kz.
26. Чаянов А.В. Организация сельского хозяйства. М.: Колос, 1993. - 274 с.
1. Агентство Республики Казахстан по статистики 2000г.
2. Агентство Республики Казахстан по статистики 2001г. Информационно – аналитический сборник под редакций А.А. Смаилова, Алматы, 2001г.
3. Ассоциация производителей молока и молочных продуктов Казахстана // Молочная промышленность. – 2001. №8 – с.52-54.
4. Ахметов Р. Совершенствование структуры управления регионалыюго
АПК // АПК: экономика, управление, 2003, №2, б12-19.
5. Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта. 2-е изд. М: Финансы и статистика, 2001
6. Б. Барақбаев Сүт және сүт тағамдары. Алматы «Қайнар» 1989ж.
7. Б.Садықов, И. Сарыев, А. Отарбаев Ақ дастархан. 1987ж.
8. Информация о ТОО «Компания «ФудМастер-Шымкент» 2007г.
9. Крусь Г.Н., Шалыгина Методы исследования молоко и молочных продуктов: Учеб. для вузов 2002.
10. Қазақстан 1991 – 2001 ж.ж. Алматы 2002ж.
11. Макин Г. Организация управления в АПК в современных условиях //
АПК: экономика, управление. М., 1999, №1, 26-32.б
12. Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім. 2001. - 96 б
13. Президенттің Қазақстан халқына биылғы Жолдауы. “Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан”. Егемен Қазақстан 2007ж.
14. Нурмухамедова Ш.С. Организация управления производством и сбытом
сельскохозяйственной продукции в АПК региона. Москва, 2001. - 173 б
15. Основные закономерности развития системы управления молочным комплексом А.Л. Комышев //Экономика сельскохозяйственных и переработывающих предприятий. – М.,2004-№5, -с. 33-35
16. Продовольственное обеспечение населения регионов Казахстана продуктами питания / Л.Семенова, С. Жантасова // АльПари. – Алматы, 2003. - №2. – с. 127-130
17. Регионы Казахстана. Информационно – аналитический сборник под редакцией А.А. Смаилова – Алматы, Агентство Республики Казахстан по статистике 2004г.Молочная промышленность / А.И. Манелле // Россия. 2003 г. С49.
18. Репп Х.О. Управление в агропромышленном комплексе (вопросы
теории и практики). М.: ВНИИЭСХ, 1994.
19. Репп Х.О. Реформирование управления в АПК // Экономист, 1993, №9.
. 8-12.б
20. Тажитаев К. Экономический механизм хозяйствования в аграрном
секторе. Дис.к.э.н. Алматы, 2001, с. 62-64, с. 85, с. 100-103. - 123 б
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. М: ИНФРА –М, 2003.
22. Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в
условиях рыночных отношений. А., 2001. - 219 б
23. Халуа Ертазин – Становление и развития агробизнеса в Казахстане. Алматы, 1999г. с. 50 -51.
24. Ювица Н.В. Система управления промышленными предпрлятиями в
условиж рынка. Дис. д.э.н. Алматы, 2000, с 155-156. – б
25. Оңтүстік Қазақстан облысының Web-сайты: www.uko.kz.
26. Чаянов А.В. Организация сельского хозяйства. М.: Колос, 1993. - 274 с.
Пән: Ет, сүт, шарап өнімдері
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І БӨЛІМ. СҮТ ЖӘНЕ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨНДІРІСІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Нарықтық экономикада сүт және сүт өндірісін басқарудың теориялық
және практикалық 6
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.2 Отандық кәсіпорындардың нарықтық экономикада сүт өнімдерін
басқарудың ерекшелігі мен жаңа технологияға 10
негізделуі ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Сүт өнеркәсібіндегі отандық кәсіпорындардың БСҰ кіруі және сүт
өнеркәсібіндегі 14
стандарттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ІІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
МЕН ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Шетел мемлекеттері мен Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдері
нарықтарының 19
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстан Республикасындағы сүт өнеркәсібінің бәсекелік қабілетін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.3 ФудМастер - Шымкент ЖШС басқару қызметініне 32
талдау ... ... ... ... ..
ІІІ БӨЛІМ. СҮТ ӨНЕРКӘСІБІН БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУДЫҢ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы мен тиімділгін 39
жоғарлату ... ... ... ..
3.2 ФудМастер - Шымкент ЖШС қызметін жетілдіру бағыттары ... ... ... .43
3.3 ФудМастер - Шымкент ЖШС жаңа өнімі Мереке қоймалжыңына 46
бизнес-жоспар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
ҚОСЫМША 56
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі қысқа мерзімнің ішінде қоғамның
өмір тіршілігін өзгертіп, жаңа саяси жүйе қалыптастыруда экономика мен
әлеуметтік салаларды реформалауда іргелі табыстарға қол жеткізді.
Қазақстан Респубикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан
халқына Жолдауында атап көрсеткендей Қазақстан ауыл шаруашылығы мен
экономиканың басқада салаларын дамытуға үлкен мүмкіндігі бар. Ауыл
шаруашылық шикізатын өндіру және өңдеу саласында аграрлық өндірісті
тұрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет
(2000 – 2002 ж.ж. Ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бағдарламасы). Сонда
ғана Отандық агробизнес ұлттық экономиканың, әсіресе Қазақстан
халқының 44 пайызының әл-ауқатының артуына жағдай жасай алады,
жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін отандық ауыл шаруашылық шикізатымен
жабдықтау көлемі мен сапасын ұлғайтып, экономиканың шикізаттық
бағытын жоюға мемлекеттің азық - түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Республикалық кеңесте (31.01.05.) Қазақстан Президенті ауыл
шаруашылығының өркендеуі - халықтың өркендеуі, Отанымыздың өркендеуі
екендігін баса айтып, атқарушы органдардың алдына нақты міндеттер
қойған болатын. Атап айтқанда: Агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық елді
мекендердің дамуын мемлекеттік реттеу туралы Заң жобасын әзірлеу:
ауыл шаруашылық өнімін өндіру мен өңдеуде кластерлік тәсілді
кеңінен қолдану; ауылдық тауар өндірушілерге ақпараттық -
консультациялық қолдауды күшейту, шетелдік тәжірибелерді игеру, ауыл
шаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға көшуін жеделдету;
ауылдың көліктік инфрақұрылымын дамыту; ауыл шаруашылығын несиелеудің
тиімді әдістерін ойластыру; ауыл шаруашылық құрылымдарында тиімді
менеджментті дамыту; ауыл шаруашылық ғылымын басым дамыту; орта және
ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарын дамыту; әлеуметтік инфрақұрылымды
дамыту.
Қазақстан - мал шаруашылығы дамыған ел болып табылады және ол
республиканың алдыңғы қатарлы саласы ретінде жалпы ұлттық өнім құрылымында
32% үлеске ие, ол ауыл шаруашылығы өнімдерінде -15% алады.
Сүт өнеркәсібі халық шараушылығының маңызды саласы, сондықтан сүт және
сүт өнімдерін өндіру тиімділігі халықтың өмірсүру деңгейіне әсер етеді.
Елдің азық – түлік қауіпсіздігі елдің тәуелсіздігін қамтамасыз ете
отырып, халықтың сапалы өнімдерді тұтынудың тұрақты кепілі болады.
Бұл жұмыста Республика және Оңтүстік Қазақстан облысындағы сүт
өнеркәсібінің жалпы жағдайы және оны басқару тиімділігі, маңызы
қарастырылады.
Әсіресе сүт саласының Облыстағы және Қазақстандағы негізгі
көрсеткіштеріне, ФудМастер – Шымкент Компаниясы жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің пайдасы мен халыққа көрсететін қызметтеріне талдау жасау
арқылы, оны жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар берілген.
Әлемдегі сүт өнеркәсіптерінің даму жағдайын ескере отырып, сүт және
сүт өндірісінде инновациялық технологияны ендіру арқылы алға шығуға
болатындығын атап өтуге болады, себебі бұл салада потенциалды оның дамуына
мүмкіндік берітінін көрсетеді және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша
келесі елдердің тәжирбесін қолданса болады: Канада, Франция, Ұлыбритания
және т.б.
2007 жылы сәуір айында Қазақстан Республикасының Президентінің Халықа
Жолдауында атап өткендей 2005 жылы ауыл шаруашылығы секторында өнім
бәсекелестігін қамтамасыз ететін өндірістің негіздері құрылуы қажет, өнім
өндіру және тұтыну нарықтарының теңдігі сақталып, экспортқа бағыттылықты
дамыту бойынша жұмыстар жүргізілуі қажет. Сүт өнеркәсіптерінің қазіргі
уақыттағы негізгі мәселесі, жоспарлау қызметін ұйымдастыру мен ауыл
шаруашылығы және өндірістік кәсіпорындардың бірігуінің қиындығы болып
табылады. Сондықтан бұл жұмыста сүт саласындағы негізгі мәселелер
қарастырылып, оны шешу бойынша ұсыныстар берілген.
І БӨЛІМ. СҮТ ЖӘНЕ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨНДІРІСІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ.
1.1 Нарықтық экономикада сүт және сүт өндірісін басқарудың теориялық
және практикалық тұжырымдамалары
Сүт – адамзаттың ежелден келе жатқан тағамы. Тарихи деректерге
қарағанда адам әуелі етпен, содан кейін сүтпен қоректенуді үйренген
секілді. Келе – келе біздің ата – бабаларымыз сүтті рәсуә етпей сақтау
жағын да ойластырған. Осы жағдайға байланысты сүт тағамдары дүниеге келсе
керек.
Сүт – өте бағалы өнім. Олай дейтініміз, организмге оның құрамдас
бөлігінің 95–98 пайызы сіңеді. Сүт, сондай–ақ, амин қышқылдарының, макро
және микроэлементтердің, витаминдердің таптырмайтын көзі.
Адамзат баласы сүтті сол күйінде де, өнеркәсіп орындары өңдеп
шығаратын өнімдері күйінде де іше алады.
Сүттің тағы бір қасиеті – түрлі азық – түлікпен керемет үндесіп, адам
тағамының биологиялық құндылығын көтереді. Өйткені сүт организмге түсетін
қоректік заттардың көлемін арттырып қана қоймайды, сонымен бірге май,
белок, углевод, минералды тұздар, тағы басқалармен бірлесе, үндесе отырып,
әлгі қоректік заттардың организмге сіңімділігін жақсартады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесіндегі меншіктің әр алуандылығы
басқару ісіне жұмыскерлерді тарту мүмкіндіктері мен нысандарының
көптігіне, ұжымның өзін өзі басқаруына себепші болады. Меншікке ие болу
адамға деген қадір – құрметті туғызатыны сияқты, ол адамның өзіне
ризашылығын да туғызады, ал бұл, түптеп келгенде, өзін өзі басқару
дейтінге сәйкеседі.
Бәсекенің өршуі мен қаржы қиыншылықтары, нарықтық қатынастар жағдайында
аграрлық өндірісте кәсіпорындарды дамытудың басқа да қырлары – басқарушы
қызметшілердің даярлығы неғұрлым жоғары дәрежеде болуын қажет етеді.
Сондықтан кәсіпорынның жұмыс істеуі үшін адам капиталы басым мәнге ие
болады. Мұндай жағдайда жұмыскерлердің меншікті иеленуге және басқару
ісіне, әсіресе өзін өзі басқаруға қатысуы еңбекті ұйымдастырудың тәсілі,
оның ең жақсы амалы ретінде көрінеді. Зерттеулер көрсеткендей, жұмыскерлер
басқару үрдісіне тартылып және шешім қабылдауға ықпал етіп отыратын
кәсіпорындарда жақсы қарым – қатынас орнап, дау-жанжалдар оңай шешіледі,
ұжымның өзін өзі бағалауы әлдеқайда жоғары болады.
Міне осыған орай өндірісті басқарудағы негізгі мақсат – кәсіпорынның
алдында тұрған міндеттерді жүзеге асыру және нақты мақсатқа жету ұйымдық,
техникалық, әлеуметтік және басқа да жағдайлар қалыптасады. Сондықтан
басқару – ең әуелі басқарушылық ықпалдың объектісі болатын және жанама
түрде әр алуан нысандағы ақпарат ретінде көрінетін еңбек қызметі, деген
қағида қалыптасады.
Нарықтық экономика жағдайында өндірістің және кәсіпорын қызметінің
басқа да қырларын: нарықтарды зерттеу мен клиенттердің қажеттерін
қанағаттандырудың, инновациялардың, қызметшілер мен қаржыны басқарудың,
қоршаған ортаны қорғаудың және басқалардың тиімділігін арттыру қажет.
Басқаша айтқанда, әңгіме барлық қосалқы жүйелер мен тұтастай кәсіпорынның
тиімді жұмыс істеуі туралы болып отыр, ал оны басқару жүйесі жүзеге асыруы
тиіс. Сондықтан менеджменттің тиімділігі дегенде ең әуелі біртұтас жүйе
ретінде ұйымның жұмыс атқару мен дамуының тиімділігін, барлық бастауыш
буындар қызметінің тиімділігін қамтамасыз ететін басқару ісі бірінші
кезектегі міндетке айналады.
Тиімділікті өлшеу мен бағалау әдіснамасын түсіну үшін ұйым қызметінің
теориялық байыптамалары мен үлгілерін қарастыру қажет.
Ұйым теориясында кәсіпорынның тиімділігін бағалауға қолданылатын
теориялық байыптамалардың өзгеруін, менеджменттің ролін және басым
функциялары мен өлшемдерін бейнелейтін төрт үлгі тұрпаты атап көрсетіледі.
Бірінші тұрпатты үлгінің теориялық негізі – ғылыми менеджмент
мектебінің ережелері. Кәсіпорын өндіріс құрал–жабдықтары, жұмысшы күші
шикізат және материалдар сияқты негізгі өндірістік факторлардың қисынынан
тұратын тетік іспетті. Оның мұраттары
– пайданың, табыстылықтың, күрделі қаржының, жалпы капитал айналымының ең
жоғары мәні. Сондықтан менеджмент ең әуелі өндірістік факторлардың және
бүкіл өндіріс үрдісінің құрылымын оңтайландырушы жедел басқаруға
бағдарлануы тиіс. Осыған байланысты ұйым жұмысының тиімділігін бағалау
өндірілген өнімнің жұмсаған ресурстарға қатынасы ретінде анықталатын
экономикалық көрсеткіш бойынша жүзеге асырылады.
Үлгінің екінші тұрапаты – ұйымды еңбек бөлінісі принципімен құрылған
ұжым ретінде анықтауға, ал адамды еңбек өнімділігінің ең маңызды факторы
деп тануға негізделген. Сондықтан бұл үлгі жұмыскерлерге деген ілтипат,
олардың уәждемесі, шешім қабылдауға қатысуы, ұйым ішінде адамгершілік
қарым–қатынастарды қолдау сияқты элементтерден тұрады. Менеджерлердің
басты міндеті – қызметшілерді басқаруды ұйымдастыру, тиісті құрылымдарды
реттеу және алға қойған міндеттерді орындауға, дер кезінде шешім қабылдауға
қажетті үрдістерді үйлестіріп отыру.
Осы үлгі бойынша жұмыс нәтижелілігінің өлшемі ұйымның адам ресурстарын
жетілдіру арқылы оның тиімділігін арттыру болмақшы. Бұл еңбек сапасын
бағалауға және еңбек өнімділігін арттыру жөніндегі ішкі үрдістерді
айқындауға мүмкіндік беретін арнаулы әдіс – тәсілдерді тұжырымдауды қажет
етеді.
Осы аталған екі үлгі сыртқы ортаның тиімділікке ықпал–әсерін
ескермейтінін атап көрсету керек.
Үшінші үлгіде теорияның басты идеясы қосалқы жүйе мен тұтастай бүкіл
жүйе элементтерінің сыртқы ортамен өзара байланысын және өзара
ықпалдастығын мойындауда жатыр. Осы тұрғыдан алғанда ұйымдар нарықтың
құрамдас бөліктері ретінде қарастырылады, ал ол болса осы ұйымдардың
құырылымын және екі саладағы: сыртқы (білімді қоса есептегенде барлық
ресурс түрлері алынатын) және ішкі (ресурстарды өнімге және қызметке
айналдыру жағдайларын туғызатын) саладағы басқару жүйесін айқындайды.
Ресурстарды стратегиялық басқару менеджерлер қызметінің басты бағытына
айналады. Еңбек, материал, ақша ресурстарынан басқа бұл жүйеге кәсіпорынның
бағдарламаларын, өнімдерін және саясатын қоғамдық қолдау да кіреді.
Үлгінің төртінші тұрпаты кәсіпорынды іс–әрекетіне ішкі және сыртқы әр
алуан топтар мүделері болатын қоғамдық ұйым деп таниды. Осы мүдделерді
есепке алғанда ұйымның ресурс шығындарымен салыстырғанда ол ұсынатын
қызмет құнының басымдық өлшемі пайдаланылады. Бұл, мәселен, табыс, қоршаған
ортаны қорғау, тағы сол сияқты мән–маңызы әр қилы мақсаттың арасындағы
белгілі бір тепе–теңдікті сақтау қажеттілігін туғызады.
Осыған байланысты жұмыскерлердің ынтымақтастығы мен ұйым ісіне
қатысушылығын күшейту арқылы жоғары өнімділікке және тиімділікке жету
менеджменттің басты мақсатына айналуда. Тиімділікті анықтау ұйымның
құндылықтарын таңдауға және саяси бағдарын белгілеуге негізделеді.
Сондықтан әлеуметтік – экономикалық тиімділік өлшемдерін пайдаланумен бірге
ұйым жұмысты өз мүдделерін бизнес жөніндегі әріптестерінің мүдделерімен
ұштастыру, сондай–ақ әлеуметтік – мәдени саясаты ұжымның және тұтастай
қоғамның нормаларымен және құндылықтарымен үйлестіру бағыттары бойынша да
бағаланады.
Төртінші үлгі бойынша бағалау барлық ынталы топтардың құрамын, серпіні
мен басымдықтарын және қоғамдық құндылықтарды ескеруді қажет етеді.
Ірі кәсіпорындардың құрамында көптеген атқарымдылық қосалқы жүйелердің
(маркетинг, инновациялар, персоналды басқару және басқа) болуы олардың
өзіндік мақсатты нұсқамасы бар екенін және олардың жұмысы соған сәйкес
ұйымдастырылатынын білдіреді. (1 – сурет)
Ұйымның тиімділігін өлшеу және бағалау тәсілі
1 – сурет.
Тиімділік өлшемі мақсаттың әр алуандығы мен әр алуан топтардың
мүдделері арасындағы өзара байланысты бейнелеуі тиіс. Пайда, оның өсімі
ұйымның тиімді жұмыс атқарғандығының бірден – бір көрінісі ретінде
қарастырылмайды. Басты назар бір акцияға шаққандағы табыс серпініне, ұзақ
мерзімді инвестициялар көлеміне аударылуы керек, бұлар ұйымның экономикалық
қана емес, әлеуметтік жағдайын да анықтайды.
1.2 Отандық кәсіпорындардың нарықтық экономикада сүт өнімдерін басқарудың
ерекшелігі мен жаңа технологияға негізделуі.
10-20 жылдан соң өнеркәсіптік деңгейде сүт өнеркәсібі үшін келесі жаңа
технологиялар маңызды орын алады. (олар экспериметалды зауыттар немесе
лабороторияларда дайындалған): микробиалды генетика, экзимді реакция,
терминалдық емес консервілеу және орамдарды бірнеше бөлімдерде өндіру т.б.
Тамақ өнімдеріне қатысты негізгі үш кретерия бар: дәм, консистенция
және тағамдық құндылығы. Соның ішінде тұтынушы шешім қабылдауына дәм әсер
етеді. Дәммен консистенция байланысты, себебі ол ауызда дәмді келтіріп,
өнім туралы жалпы пікір туғызады. Тағамдық құндылығы өнімді
дифференциациялауда маңызды фактор ретінде қолданылады және адамның
ағзасының жалпы жағдайы мен денсаулылығына әсер етеді.
Сүт өнімдерінің дәмі жақсы болуы үшін сапаны тұрақтандырып әртүрлі дәм
келтіретін қоспаларды қосу қажет. Дәмнің сәйкес болмауы көп тұтынушыларға
жағымсыз әсер етеді. Сүт өнімдері өздеріне тиісті консистенцияға сай болуы
қажет. Мысалы Чеддер ірімшігіне Камбера консистенциясы сай келмейді.
Тағамдық жағынан сүт өнімдері жақсы теңестірілген себебі онда ақуыз
(белок), майлар, көмірсулар, витаминдер және минералды тұздар қалыпты
деңгейде бар. Қазіргі уақытта нарықта қосымша тағамдық қасиетке ие өнімдер
сатылады және ол сүттің негізгі компанентеріне негізделеді:
антистероопоротикалық; иммундық ынталандырушы, жоғары қан қысымына қарсы;
ісік ауруына қарсы, бактерияларға қарсы; вирусқа қарсы т.б. Бұл тізім
жылдан жылға ұлғаюда, себебі ғалымдар сүттің жаңа қасиеттері мен пайдалы
жағын жаңалық ретінде ашуда.
Сүт өнімдерінің көпшілігі тез бұзылады, сондықтан консервілеу мен
қаптау маңызды орын алады, ал дәмді, консистенцияны және тағамдық
құндылығын сақтау мерзіміне сәйкес қорғауға мүмкіндік береді.
Бұл химиялық бұзылудан, микробиалды белсенділіктен және ферменттік
реакциядан сақтайды. Тұтынушы қөзқарасы бойынша орамы тартымды, қолайлы әрі
берік болувы қажет.
Консервілеу технологиясы ұзақ мерзімде сақталатын өнімдер үшін
микроорганизмдерді бұзып, вирустардың алдын алып, кез келген ферментті
өлтіреді, ол дайын өнім сапасына әсер етеді. Сонымен қатар өнімнің
биологиялық қасиеті де сақталып қалу да маңызды болып табылады. Бұл екі
қарама қарсы талапқа байланысты компромисс табу қажет, ол кедергіні
технологияны пайдалануды талап етеді. Консервілеу технологиясы тұтынушылар
үшін қолайлылықты қамтамасыз етеді, мысалы сәулелендіру технологиясы сирек
қолданылады.
Зерттеушілердің оптимизмге сәйкес жаңа идеялар ұзақ мерзімдік
өнеркәсіптік шешімдерді тиімді қабылдауға жағдай жасайды. Кейбір жаңа
технологиялар мысалы, ультра жоғары қысымды қолдану басқа тағамдарды
даярлау технологиясында қолданылғанымен, сүт саласында ол қолданысқа енген
жоқ. Сондықтан біз лабароториялық және эксперименталдық жағдайда сынақтан
өткізілген технологияларды ғана қарастырамыз, олар тамақ өнеркәсібінің
басқа салаларында аз немесе шектеулі қолданылады.
Жаңа технологияларды пайдалану арқылы сүт өнімдерінің сапасын жақсарту
мен дәмін бақылаудың 2 бағыты бар. Біріншісі - өнімді өңдеуден өткізу
барысында дәмін аз өзгерту, екіншісі – жаңа дәмді қосу. Мысалы, ультра
жоғары қысымды пайдалану арқылы электрондық өрісті өзгерту арқылы қайнаған
сүттің жағымсыз дәмін азайтуға болады. Микромоликуляция болса сүтті
құрғату кезіндегі қажетті сапаны сақтап қалуға көмектеседі.
Қышқыл сүтті өнімдерде дәмді байланыстыру микробтардың физиологиясы
мен эндримологияда терең білімді талап етеді. Қазіргі уақытта микробиалды
генетика үлкен маңызға ие, себебі ол өнімдегі әр түрлі дәмдердің
байқалысын күшейтуге мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндіктер жақын арада
әлі жетуге ерте. Сүт өнімдерінің дәмдік сипаты мысалы, ірімшікті алатын
болсақ өте күрделі. Ол көп жақты метаболикалық процестің нәтижесінде дайын
өнімнің арнайы дәмге ие болуымен байланысты. Сонымен қатар соңғы дәмге әсер
ететін дәмдердің көптеген байланыстары бар. Сондықтан барлық дәмдік
байланыстардың сипатын білу үшін әрбір өнімнің тегі туралы терең білу
қажет.
Сүт өнімдерінің дәмін бақылайтын жаңа технологияның бір
микроинкопсуляция деп аталады, және қажетті дәмді енгізетін немесе жоятын
дистиляция деп аталатын технология қолданылады.
Осы уақытқа дейін сүт өнімдерінің консистенциясын тексерудің бірден
бір әдісі ретінде қажетті дәмді микроинкапсуляция әдісі қолданылады.
Сонымен қатар сүт өнімдерінің консистенциясын анықтау үшін оның құрамына
бақылау жасайды. Мысалы йогурт үшін компоненттердің байланысын таңдау
үшін келесілерді бақылаудан өткізеді: ақуыздың (белок) денатурациясы,
ақуыздың байланысы, негізгі минералды тұздардың деңгейі мен құрамы,
консистенцияға әсер ететін негізгі компонентердің байланысы, мысалы
ақуыздың трансглутаминазамен байланысы, қосылатын элементтердің
байланысының күшеюін бақылау.
Өндірістік деңгейде құрлымды таңдау және құру үшін мысалы дәнді
дақылдар өндірісінде ингридиенттердің байланысын бақылау үшін экструзияның
қозғалысы маңызды болады.
Экструзияны пайдалану арқылы балмұздақ және ірімшік өндірісінде үлкен
жетістікке жетті.
Сонымен қатар гидроколлойдтарды, крахмалды қолдану сүт өнімдерінң
консистенциясын бақылауда қосымша мүмкіндіктерді береді. Тексеру және
қателесу әдістері арқылы гидроколоидтардың түрлері мен деңгейлері қажетті
консистенция үшін анықталады.
Сүттің тағамдық құндылығын арттыру үшін және сүт өнімдерінің сату
көлемін ұлғайту үшін негізгі үш стратегия анықталды:
1. Сүтті байыту, ол үшін сүт өнімдеріне фиол қышқылы немесе
пробиотикалық бактериаларды қосады;
2. Сүтті өңдеу кезіндегі сүт экстронциясы – ол сүттің қатығынан
пантофиринді немесе сүт кальциін бөліп алып басқа сүт
өнімдеріне қосуды білдіреді;
3. Сүт құрамын өзгерту – сүттің ақуызын эндиматикалық
гидролизден өткізіп ингибиторлы нептиттер алынады.
Адам ағзасына сүттің нутрацептикалық компонентері пайдалы, олар:
понтоферрин, кальций, пантопероксидаз, иммуноглобулин, ақуыз, лимон
қышқылы, олигосахарид, фосфолипид және т.б.
Молозивод құрамында нутрацевтикалық компоненттер жоғары, олардың
кейбірі сүтке қарағанда жоғары консентрацияларда кездеседі.
Адам ағзасына пайдалы жаңа сүт өнімдерін жасау – бұл әлемдегі
интенсивті зерттеулердің негізгі пәні болып табылады.
Зерттеулердің негізгі бағыттары: қосылу технологиясы және оны өндіріске
ендіру; сүттің компонентерін анықтау үшін талдау әдісін қолдану; тиімді
тестілеуден өткізу, ол үшін invitro тәжірибесін пайдалана отырып клиникалық
жағдайда адамдармен жануарларға тәжірибе өткізеді; сүттің биоактивті және
өзгерген компонентерін сақтау технологиясы.
Сүт сусындары – инновацияға дайын. Сүт өнімдері мен сүттен жасалатын
тағамдар инновациялық сегмент болып табылады. Сүт өнеркәсібі инновация
бойынша 8,5% үлеске ие болып 2001 жылы әлемде төртінші орынды алды. Олар
кондитерлік өнімдер, тез дайындалатын тағамдар және соустарды қамтыды.
Барлығы 21 топ өнімдер зерттелді, негізгі Еуропалық елдерде сүт өнімдері
жалпы инновацияда 11% улеске ие.
Жаңалықтар жылдан жылға артуда, қолда бар өнімдерді қарапайым
модификациядан өткізу жеткіліксіз. Мұндай нәтижені Рейттердің зертеулері
бар. Ол болашақта инновациялық жаңалықтардың болжамды өсуін анықтады. Жаңа
өнімдер дәстүрлі мақсатты сегменттерге ғана бағытталмайды. Мұнда талғамына
сай жаңа тұтынушыларға да қажетті өнімдер дайындалады. Сүт және жеміс
қоспалары дәстүрлі сегменттен жаңа сегментке өтуге мүмкіндік береді.
Бәсекелестіктің өсу жағдайында жаңа тауарларды нарықта тұрақтандыру мен
жаңа сегменттерді анықтау үшін тұтынушылардың арнайы тобының талғамы мен
талаптарын дәл анықтап есепке алады.
Тұтыну өзгерсе, онда сатып алу мотиві де өзгереді. Мұнда тек бір
қажеттілікті қанағаттандыру қарастырылмайды. Ол үшін бірнеше комбинация
қолданылады:
денсаулық + қанағаттану + көтеріңкі көңіл күй = толық жетістікке ие
болу.
Бұл формула денсаулық бірінші орынға қойылатын барлық тағам өнімдері
үшін қолданылады. Мәліметтерге сәйкес сүт өнімдері 65% үлесінен
функционалдық өнімдер сегменттерге салқындатылған сусындар келесі орынға
ие. Нарықты зерттеушілер функционалдық өнімдерді тұтыну деңгейінің өсуін
жылына 15-20% дан бағалап отыр.
Сүт компонентерін экстракциядан өткізу үшін қосылудың жаңа
технологиялары келесілерді қамтиды: молекулярлы баспадан өткен полимерлер;
диффузия – мембрана бөлгіші ретінде; түйіршіктерді фракциялау; коллоидты
газды қолдану; суперкритикалық сұйықтықтарды экстракциялау; мицелдің кері
реакциясы; иондық алмасу, аралас, үздіксіз кальцилі және жоғары өнімділікке
ие сұйықтық хралотографиясы, қоспаларды магниттік бөлу т.б.
Жоғарыда аталған технологиялардың біразы сүт саласының өндірістерінде
кеңінен қолданылады, мысалы ион алмасу әдісі тағы басқалары, мысалы
сұйықтық хранотографиясы өнеркәсіптің көптеген салаларында қолданылады. Ал
кейбір зерттеулер лабороториялық деңгейде ғана қолданылып, тәжірибеде
қолданысқа ие емес.
Сол себепті зерттеу нәтижелерінің қайсысы сүтті өңдеу және
компонентерін экстракциялау кезінде жоғары жетістікке ие болады, соны
анықтайды.
Қазіргі уақытта ғалымдар консервілеудің термикалық емес технологиясы
бойынша зерттеулер жүргізеді: ультра жоғары қысым, электронды өріс,
бактофугирлік, микрофильтрация, пульстық жарық, озондау, ультра дыбыс,
сәулелендіру т.б.
Бұл бағыттағы зерттеулер барлық елдердегі университеттік
лабороторияларда интетсивті жүргізілуде. Оның кейбіреуі аз көлемде
өндірісті қолданысқа ие болды, бірақ оларды өндірісте кең көлемде қолдану
үшін әліде болса зертеулер жүргізіледі. Қазіргі уақытта консервілеудің
термикалық емес технологиясы ретінде сүт өнеркәсібінде микрофильтрация
әдісі қолданылады.
Оны ірімшік жасау үшін сүтті фильтирациядан өткізу үшін қолданылады.
Соңғы уақытта құрғату және булау бойынша жаңа технологиялар пайда
болды, мысалы: бумен құрғату, рефракциялық терезені пайдалану арқылы
қоспаны қайнату, акустикалық бөлу мен осмотикалық булау т.б. Бірақ жоғары
бумен құрғату немесе рефракциялық терезені қолдану сүт өнеркәсібінде
өндірістік қолданысқа ие болады деп айту қиын.
Сыртқы қорапты өндіру – бұл үлкен капиталды, зерттеулерді, әрдайым
жаңалап отыруды қажет ететін сала болып табылады. Қазіргі уақытта сыртқы
қораптың жаңа түрлері белесенді зертелуде, олар: антимикробиалды, оттегі
арқылы тазаланатын сақтау мерзімі біткені туралы ақпарат беретін қораптар,
олардың ассортиментін ұлғайтып отыру. Мысалы кесілген сырлар үшін т.б. Бұл
саладағы зерттеудің тағы бір бағыты – бірнеше бөлімдерге бөлінген сыртқы
қораптарды пайдалану болып табылады, ол фармацептика саласында қолданысқа
ие болды. Мұндай қораптарда биоактивті ингридиенттер қорапта немесе
бөтелкелерде орналасқан сұйықтыққа салу құралдары да қолданылады.
Сусындағы витаминдер уақыт өте өздерінің биоактивтілігін жоғалтады.
Сондықтан оларды таблетка түрінде шығарып, қораптың қалпағына
орналастырылады. Пайдалану алдында пластмастық кесу бөлшегі алюминдік
фольганы кесіп, таблетканың сұйықтыққа түсуіне мүмкіндік береді. Бұл
кестені сүт өнімдеріне де қолданса болады.
1.3 Сүт өнеркәсібіндегі отандық кәсіпорындардың БСҰ кіруі және сүт
өнеркәсібіндегі стандарттау.
Қазіргі уақытта кәсіпкерлік қызметтің дамуы өте күшті бәсекелестік
жағдайда өтуде. Кәсіпорын бір жағынан заңдық және нормативтік талаптарды
орындаса, екінші жағынан заңдық және нормативтік актілерге сәйкес жұмыс
жүргізеді, бұл кәсіпкердің мемлекет пен тұтынушы алдындағы негізгі міндеті.
Кәсіпорынның бәсекелік қабілетіне ие болуы, нарықта өз орнын, үлесін
алуы ондағы ұйымдастырылған менеджмент жүйесіне тікелей байланысты.
Кәсіпкерлік қызмет көптеген факторларға тәуелді, оның ішінде негізгі
орынды нарықты білу және түсіну маңызды. Өндіруші тұтынушы қажеттілігін
дәл анықтап, сұранысқа ие тауарларды өндіру қажет. Толыққанды нарықта
бәсекелестік қабілетке ие өнім келесі негізгі тұтынушы талабын орындау
қажет. Ол сапа және баға. Қажетті бағамен капиталды қамтамасыз ету үшін
кәсіпорында менеджменттің жаңа әдістерін пайдаланады.
Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, менеджменттің жаңа әдістерін қолдану
кәсіпорынның негізгі корпоративі мәдениетін құрайды. Оған ISO Халықаралық
стандарттары да дәлел болады. Ол ISO 9000 сапа жүйесінің Халықаралық
стандарттары мен ISO 14000 экономикалық менеджмент сериясындағы
халықаралық стандарттары қамтиды.
Қазіргі уақытта ISO стандарттары барлық елдерде танылған, ұлттық сапа
жүйесі ретінде қабылданған. Менеджмент сапа жүйесін сертификациядан өткізу
ол кәсіпорын басшысының өз еркімен қабылдаған шешімі болып табылады. Бірақ
қазіргі уақытта сапа жүйесінің сертификатының болмауы компаниялардың сыртқы
нарыққа шығуына негізгі кедергі болады. Трансұлттық компаниялар өздерінің
еншілес компанияларына ISO 9000 халықаралық стандарттарын енгізуді
міндеттейді.
Еуропалық одақ, АҚШ, Канада және т.б. өндірістік дамыған еледерде
қабылданған нормаларға сай өнім өндіруші және жеткізуші кәсіпорын
тұтынушылармен қарым қатынаста сенімділік жағдай жасау қажет, ол үшін олар
сапалы өнім ұсынады. Компаниялар сенімділікті менеджмент сапа жүйесі
сертификаттары арқылы дәлелдейді.
Шет елдерде ISO 9000 сапа жүйесі барлық қызмет түрлерінде қолданылады.
Жүргізілген зерттеулерге сәйкес осы стандарттарға сертификаттаудан әлемде
барлық салалар бойынша 600 мыңға жуық фирма өткен. Ең бірінші орынды
Ұлыбритания алады, мұнда 70 мыңға жуық кәсіпорындар саны менеджмент жүйесін
енгізген, Қытайда 60 мың кәсіпорын, Германияда 45 мың кәсіпорынды
құраған.
ТМД елдерін алатын болсақ: Ресейде 1500 кәсіпорын сапа жүйесі
бойынша сертификаттарын тіркеуден өткізген;
Украинада 200 ден жоғары, Белоруссияда 100 ге жуық.
Қазақстанда жылы қаңтарына мемлекеттік менеджмент сапа жүйесін
кәсіпорын алған және басқа елдердің ұлттық жүйесінде қабылданған.
Кеңес беруші фирмалардың ақпараты бойынша 90 жуық кәсіпорын сапа
менеджмент жүйесіне өтуге дайындық барысында.
Отандық тауар өндірушілердің ең алғаш ISO 9000 сапа менеджмент
жүйесіне негізделген басқаруға өткен кәсіпорындар келесілер: Инком мебель
ААҚ, Институт энергия – Теміртау қаласы т.б.
ISO 9000 стандарт жүйесі әмбебап, себебі ол барлық салаларда
қолданылады.
Қазақстан Бүкіл дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру бойынша жұмыстар
жүргізіліп жатыр. Оның басты себебі әлемдік нарықта экспорттаушы және
импорттаушы елдер үшін бірдей жағдай жасалады.
Балмұздақ жасайтын Алматы зауыты 2003 жылы тамыз айында ISO 9001 –
2000 сапасына сай келетін Халықаралық сертификат алды. Екінші TUV Rһren
Land InterCert халықаралық сертификаттау органының сертификатына
ФудМастер ие болды, 2003 жылы сонымен қатар осы сертификатты ФудМастер-
Шымкент иеленді. Біздің еліміздегі отандық тамақ кәсіпорындарының
көпшілігі мұндай жоғары көрсеткішке ие болған жоқ. Бұл қадамдар біздің
еліміздің БСҰ кіруі үшін жүргізіліп жатыр, ФудМастер сүт өнімдері
бәсекелік қабілетке ие болып сапаның халықаралық стандарттарына сай болуы
қажет.
Қазақстандағы 7 кәсіпорын 8 жылда өз өндірістерін модернизациялау
арқасында өнімдірін тек ішкі нарықта ғана емес, сыртқы нарықтарға
Қырғыстан, Тәжікістан, Ресей елдеріне өткізеді. 2003 жылы Brand of the
year -2003 тұтынушы пікірі бойынша ұйымдастырылған коммерциялық емес
конкурстың нәтижесінде 2003 жылы маркасы деген атаққа ие болып,
халықты мойындатты. Компания халықаралық және республикалық деңгейде
өткізілген тамақ өнеркәсібі өнімдерінің көрмесінде алған көптеген
марапаттауларға ие. Өткен жылы Компания Қазақстанның Мәскеудегі өткізілген
Ұлттық көрмесіне қатысты. Ресейліктерге ФудМастер компаниясының өнімдері
дәм жағынан да, сапа жағынан да өте ұнады. Ал сыртқы орамының эстетикалық
құрастырылуы өте жақсы пікірге ие болды. Фудмастердің өнімдерінің
ассортиментінің көп болуы, яғни 40 қа жуық қышқыл сүт өнімдері, сырлардың
түрлері, балмұздақтардың түрлері үлкен құрметке ие болды. Ресейліктер
ФудМастер өнімдерін өз нарықтарында қуана қабылдайтындықтарын атап өтті.
Сүт өнімдерін стандарттаудағы он жылдық тоқырауға қарамастан, саланың
нормативті базасын жетілдіру бойынша теориялық жұмыстар үзілген емес. Озық
ойлы ғалымдар мен өнеркәсіп өнімдерінің баспаға шыққан мақалаларға сай
саланың нормавтивті базасының мәселесін шешудің екі жолы ұсынады. Бұл
қадамдардың негізгі мәні бір жағынан стандарттау жүйесінің қарапайым түрін
ұсынады, оның негізі ретінде жалпы техникалық жағдайлардың мемлекеттік
стандарттары алынған, ал өнеркәсіптер техникалық құжаттар арқылы жұмыс
істейді. Бұл жол бойында әрбір тауар өндіруші өз техникалық құжаттарын
дайындау қажет болады (ТУ, ТИ, сапаны бақылау жүйесі) немесе осы
құжаттарды дайындайтын ұйымдарға тәуелді болады.
Сонымен қатар жалпы техникалық жағдай түріндегі ГОСТар (МЖС) төтенше
жағдайларда қажет болатын азық - түлік резервтерін құрудағы мемлекеттік
қажеттілікті ескермейді.
Екінші көзқарас бойынша, стандарттар жүйесі техникалық жағдайды
қамтамасыз ететін ГОСТар мен ЖТЖ қамтамасыз ететін ГОСТ қамтиды. Мақала
авторларының пікірі бойынша ТУ түріндегі ГОСТар өнім топтарына өз
талаптарын қояды, олар:
– елдің азық - түлік резервін құру және жаңарып отыру;
– тұтыну кәрзінкесіне ену;
– саланың кәсіпорындарының көпшілігі арқылы сериялық түрде
көп өндірілуі;
– өнімнің ұлттық түрін қамсыздандыру.
Біз тек дәстүрлі ассортименттегі тауарлар үшін қажет талаптарды
енгізу барысында барлық 2000 жуық кәсіпорынды өз есебінен ауыстыруға
мәжбүрлеу дұрыс емес бекер еді.
ТУ мемлекеттік стандарттарының жаңа түріне өту үшін елде типтік
технологиялық конструкциялар мен сапаны бақылаудың типтік жүйесі
енгізіледі, ол жаңа ГОСТармен бірге жасалып, бекітіледі.
Жоғарыда аталған тізімге енбеген өнімдер автордың пікірінше өндірушінің
техникалық құжатына сәйкес өндіріледі. Бірыңғай терминологиясы,
классификациясы, сапаның көрсеткіштер жүйесін енгізу үшін берілген тәртіпте
ОТУ түріндегі мемлекеттік стандарттар қабылданады.
Мұндай қадам мемлекеттік талаптарды орындаумен қатар өнімнің жаңа
түрлерінің ассортиментін дамытады.
ТУ түріндегі ГОСТарды қабылдау өндірушіден атқарушы тәртіпті орындауды
ғана талап етеді. Мұндай үлкен мәселелер туындамайды.
ОТУ түріндегі ГОСТарды енгізу стандарттау туралы үлкен көлемді ақпарат
алуды, классификациялауды, кодтауды, идентификациялауды, өнімнің сапасын
бақылауды қиындатады.
Жоғарыда атап өткендей Қазақстанда жаңа стандарттар жүйесін теориялық
негіздеу үздіксіз дамып отырды. Бірақ осы уақытқа дейін бұл жұмыстар
бойынша нақты есеп материалдар арнайы баспаларда баспаға шыққан жоқ.
Мемлекеттік стандарттау жоспарындағы ГОСТардың жобалары өнім тобы
бойынша иерархиялық жүйені көрсетеді, әрбір стандарт біртекті тауарлар
тобының жүйесін, оның түрлерін қамтиды. Әрбір стандартта біркелкі жүйелік
классификация мен терминология принциптері қолданылған.
Стандарттар жүйесінің басты мақсаты тарихи ҚР құрылған сүт өнімдерін
қорғау болып табылады және ол ұлттық дайындау технологиясы мен әдісіне
байланысты құрылады.
Қазақстанның дамыған елдердегі сүт және сүт өнімдерін өндіру көлемі
бойынша артта қалуы жаңа технологиялар қолдану мен ауыл шаруашылығындағы
техникалық жаңарту арқылы қысқартуға болады.
Нарықтық қатынастар мал шаруашылығының экстенсивті дамуына мүмкіндік
бермейді.
ІІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СҮТ ӨНІМДЕРІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ
2.1 Шетел мемлекеттері мен Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдері
нарықтарының жағдайы.
Ұзақ кезеңде сүт өнімдерін тұтыну оның өндірісіне тең болды. Сүт
өнімдерін өндіру адамдардың тұтынуына бағытталады, бірақ онда малдарға
тағам ретінде қолданылу мен өндірістік мақсатқа қолданылу деңгейі
ескерілмеді.
Соңғы жылдары сүтті жалпы тұтыну жалпы өндірісті анықтады, және
реттеліп отырды, ал кесте 1, кесте 2 де көрсетілген. 2001 мен 2002 жылдары
Еуропалық одақ елдері мен АҚШ та май қорының жиналуы байқалады. Мұнда оның
қажетті деңгейден әлдеқайда асып кеткені байқалады. Ішуге бағытталған сүт
өнімдері нарығында тұрақты даму көрсетіледі және ол адам басына
шаққандағы қажетті деңгейден әліде төмен. Бұл келесі факторлар арқылы
түсіндіріледі.
Оның бірі фермада тұтынылатын санға фермадан тікелей сатылатын
өнімдердің санын қосады. Фермалардың саны азайған жағдайда тұтынудың жалпы
көлемі де азаяды. Келесі себебі – сүттің тұтыну деңгейінің негізгі тағам
ретінде төмендеуі болып табылады. Соның нәтижесінде сүтті тағамдарды
дайындауда аз қолданады, сондықтан сүт өнеркәсібі өз өнімдерін тұтынуға
дайын күйінде ұсынады. Сонымен қатар, бұл топта сүт өнімдердің басқа
түрлерімен алмастырылады. Сүтті үйге жеткізіп сату көлемі азайды, ал жеке
саудадағы құрлымдық өзгерістерге байланысты болып отыр және өңдеудің соңғы
әдістерін пайдалану арқылы сүттің сақталу мерзімі ұлғайды.
Дамыған нарықтарда келесі жағдайды атап өтуге болады. Мұнда сату
көлемі бөлу жүйесінің өсуімен ұлғайып отыр, ал ол тұтынушылардың
мүмкіншіліктерін арттырды. Мектеп оқушыларын сүттен қамсыздандыру үлесі
төмен, ал ол ертеңгі тұтынушыны тартудың бірден бір құралы болып табылады.
Сүтті пайдалану ауа райы жағдайларына да байланысты. 1999 жылы
Солтүстік жарты шардағы ыстық ауа райы Еуропалық одақ пен АҚШ та сүт
өнімдерін тұтынуды жоғарлатты. Сүттің өткізу көлемінің өсуі Қытайда
байқалады, бірақ ол әлі де болса қажетті деңгейден төмен.
Шет мемлекеттерінің сүтті тұтыну деңгейі
Кесте 1
Елдер Мың тонна Жан басына шаққанда кг.
2004 ж. 2005ж. 2006 ж.2004 ж. 2005ж. 2006 ж.
Австрия 600 620 618 74,2 76,5 76,8
Бельгия 651 632 647 63,8 62,0 62,8
Дания 508 513 518 95,8 96,7 96,78
Финляндия 740 730 737 143,5 141,5 141,7
Франция 5600 5560 5576 95,1 94,3 94,5
Германия 7240 7360 7347 95,1 94,3 94,1
Греция 400 387 38,2 36,1
Ирландия 559 571 578 151,0 152,5 152,7
Италия 4916 5200 5187 85,3 90,0 90,8
Нидерланды 1912 2012 2059 121,8 127,3 132,3
Португалия 831 885 874 83,0 88,5 88,8
Испания 3693 3654 94,3 93,7
Швеция 1028 1010 1014 116,4 114,1 114,8
Ұлыбритания 6986 6977 6964 117,9 117,3 116,7
Норвегия 529 485 494 119,4 109,4 111,4
Швецария 678 650 664 94,0 90,0 92,4
Исландия 42 39 153,6 153,2
Болгария 512 489 61,0 59,1
Чехия Республика726 764 758 72,4 76,2 76,9
Венгрия 666 687 674 65,7 67,8 66,8
Польша 3211 3196 83,1 82,6
Словакия 440 433 437 81,5 80,2 80,6
Эстония 118 81,6
Украина 3492 3350 3465 69,6 67,0 68,0
Канада 2764 2790 2802 91,7 92,8 93,8
АҚШ 25069 25242 25408 92,8 91,8 93,6
Аргентина 2325 2533 2547 64,6 69,6 69,8
Чили 463 - 30,3
Уругвай 245 - 78,4
Австралия 2095 2106 2156 111,1 110,4 111,2
Израйль 405 412 436 67,8 67,4 69,4
Оңт. Африка 1250 1306 1378 28,2 28,9 29,2
Зимбабве 104 109 114 8,3 8,6 9,2
Сүт өнімдері, қышқыл өнім, йогуртты пайдалану көлемі
Кесте 2
Елдер Мың тонна Жан басына шаққанда кг.
2004 ж.2005ж. 2006 ж. 2004 ж. 2005ж. 2006 ж.
Австрия 119 122 146 14,7 15,1 16,2
Бельгия 193 207 223 18,7 20,3 21,2
Дания 145 159 176 27,3 29,8 31,4
Финляндия 198 203 221 38,8 43,1
Франция 1582 1630 1718 26,9 27,4 24,2
Германия 2049 2100 2192 25,0 25,5 26,4
Нидерланды 707 710 733 45,0 48,2
Португалия 109 115 134 11,0 11,5 12,1
Испания 570 600 642 14,5 15,4 16,3
Швеция 265 268 258 30,0 35,4 32,3
Норвегия 85 88 92 19,3 30,2 36,2
Швецария 7 12 25,3 28,6
Болгария 132 148 15,6
Чехия 109 137 123 10,6 13,3 12,4
Республика
Венгрия 95 110 134 9,4 10,9 11,2
Польша 285 310 298 7,4 7,9 65,3
Словакия 35 37 42 6,4 15,0 16,2
Украина 170 172 193 3,4 3,4 6,3
Канада 111 130 298 3,7 4,2 4,6
Аргентина 224 251 278 6,2 6,9 7,2
Австралия 106 112 132 5,6 5,8 6,4
Оңт. Африка 138 140 165 3,1 3,4 -
Ал сүт, қышқыл сүт өнімдері және десерттерді тұтыну барлық нарықтарда
өскені байқалады. Тек Ресейде бұл өнімдерді Батыс Еуропадан импорттау
төмендегенін, бірақ қазір ол қайта өсуде. Сонымен қатар орталық және Шығыс
Еуропада сүт өнімдерін тұтыну өсуі күтілуде, себебі олар Батыс Еуропа
деңгейіне жетуі қажет.
Сүтті өндірістік өңдеу және қайта өңдеу үшін сүт зауыттарына 2004
жылы 390 млн.т сиыр сүті өткізді, ол жалпы өндірістің 68% құрайды. Батыс
Еуропа, Солтүстік Америкада және Жапонияда өндіріске жеткізілетін сүттің
үлесі өте жоғары және ол келесі жылдары ұлғаю мүмкіндігі жоқ емес. Орталық
және Шығыс Еуропа елдері мен ТМД елдерінде сүт өнеркәсібінің нарықтағы
жағдайы төмен себебі олар сүт өнімдерін өздері нарыққа алып келіп өткізетін
фермалар мен бәсекелес болып отыр. Соңғы жылдары бұл жағдай бірнеше елде
ғана жақсарды, ал Ресей, Белоруссия және Украинада ал жағдай нашарлаған.
Енді бұл процесс қалай өзгереді, ал негізгі мәселе болып отыр.
Құрғақ және ішілетін сүт, жаңа сүт өнімдері, сыр өндіру көлемі
Кесте 3
Елдер Жылдар
2004 ж. 2005ж. 2006 ж.
ЕС 15 123733 123683 13222
Исландия 119 129
Норвегия 1670 1674 1534
Швецария 3068 3008
Эстония 532 549
Латвия 464 405
Литва 1474 1465
Болгария 701 711
Словакия 929 936
Словения 420 435 459
Ческая Республика 2450 2387 2567
Россия 12730 12760
Украина 4690 4830 5643
Польша 7234 7242 7355
Венгрия 1793 1688
Хорватия 456 382
Канада 7467 7533
Мексика 8289 8534
США 70755 72334 75389
Аргентина 8978 9593 9235
Чили 1754 1514
Израиль 1263 1174 1234
Жапония 8497 8553
Қытай 3856 3965
Иордания 75 84 97
Австралия 9834 10433 11105
Жаңа Зеландия 10200 11233 12324
Зимбабе 167 177 185
Мұнда фермалар өздерін кіші кәсіпорындарын құру арқылы сүтті өздері
өңдеп сату мүмкіндігі немесе сүт зауыттарының ірі ауқымдағы өндіріске өз
капиталдарын салу арқылы өндіріс көлемін ұлғайту және фермерлерге сүт үшін
төлемді қамтамасыз ету мүмкіндігі қарастырылады. Сүт өнімдерін өңдеуге
өткізу көлемінің статистикасының барлық елдерде нақты болмауы, оны 60 -70%
-дан шамалауға болатындығын көрсетіп отыр.
Көп елдерде ұсақ шаруашылықтар тұтынушыларды сүт және сүт өнімдерімен
қамсыздандыруда үлкен үлес қосып отыр. Бұл Оңтүстік Азия, Польша, Орталық
және Шығыс еуропада орын алған. Сүтті қамсыздандырудың мұндай дәстүрлі
формасы Батыс Еуропаның кейбір елдерінде де кездеседі. Бірақ ол уақыт өте
жойылады., себебі фермерлік шаруашылық құрлымы ірілену бойынша өзгереді.
Дамушы елдердегі урбанизация бұл процесті тездетеді.
Сүтті пайдалану ұзақ мерзімдік қарқынға сәйкес өтеді, ол тек 2001
жылдың ортасы мен 2002 жылдың ортасында ғана өзгерді. Оны 4- кестеден
көруімізге болады. Бұл қарқын бойынша ірімшік, сүт өнімдері, ішілетін және
құрғақ сүт, май және құрғақ майсыз сүт өнімдерінің өсуі күтілуде.
Қазіргі уақытта техникалық жетістіктердің нәтижесінде нарықтағы
өнімдер үлесі өсті. Әсіресе сүт өнімдері нарығында йогурт, сүт сусындары,
десерттер үлесі өсіп отыр.
Еуропа және Солтүстік Американың дамыған нарықтарында дәстүрлі сүтті
өткізу станциясы орын алды, ал өткізу жүйесінің кеңеюі мен тұтынушылар
санының өсуімен түсіндіріледі. Бірақ Шығыс Еуропа мен ТМД елдерінде сату
көлемі төмендеді. Жалпы көлемі 81 млн.т бағаланады, оған 11,5 млн.т ішуге
арналған қаймақтарды қосса болады.
Ішуге арналған сүт пен сүт өнімдерін негізгі өнімдер және қосымша
құндылыққа ие өнімдерден болса болады. Дәстүрлі ішуге арналған сүт – ол
негізгі өнім. Схема 2. Оны тұтыну көлемі өте жоғары және жақын арада оның
өсуін күтудің қажеті жоқ. Ал екінші жағынан тұтынудың төменгі деңгейі
байқалған нарықтарда сүт өткізу көлемінің өсуі күтілуде, оның себебі
өндіріс көлемін ұлғайту, сүт өнеркәсібінің сауда қызметін ұлғайту болып
табылады.
2000 және 2001 жылдары сүт өнімдерін өткізудің көп каналды (арнайы)
нарықтың жүйесі қалыптасты. Сүт өнімдерін өткізу құралымында 2003 жылы
2002 жылмен салыстырғанда мемлекеттік сатып алулар бойынша кәсіпорындар мен
ұйымдарға сату үлесі азайған.
Бірақ ауыл шаруашылық ұйымдары үшін бұл сүт өткізу арнасы негізгі болып
қалды, сол себепті сүт зауыттары өндірушілерге төменгі бағамен сатуды талап
ете алады. Сүт өнімдерінің нарықтық арналар бойынша өткізу көлемі ұлғайған
(нарық, жеке дүкен, палаткалар т.б.).
Қоғамдық тамақтану жүйесі бойынша сүт өнімдерін өткізу көлемі де
азайған, сонымен қатар бартерлік келісім арқылы сату үлесі де төмендеді.
Сүт саласы бойынша бағаларды басқа саладағы өнім бағаларымен
паритеттік салыстыру арқылы сүт өнімдері мен сүттің бағасы басқа сала
өнімдерінің бағаларынан өсу деңгейінен төмен екені анықталады, әсіресе отын
– энергетикалық ресурстар бағасының өсуімен салыстырғанда (кесте 5)
Сүт балансының негізгі шығыс статьялары жеке және өндірістік тұтыну
болып табылады. Бұл екі бапқа (статьяға) сүт ресурстарынң 95% жұмсалады.
Сүтті тағамдық мақсатта пайдалану соңғы үш жылда өндіруге қарағанда тез
өсті, ал өндірістік тұтыну төмендеді. Отандық сүт және сүт өнімдеріне
жетіспеушілік импорт есебінен толықтырылып отырды. Сүт және сүт өнімдері
бойынша соңғы төрт жылда импорт үлесі тұрақты 12,4% деңгейінде болды.
(Кесте 4)
2002 жылдан 2003жылға 2001 жылдан 2002 жылға
Сүт өнімдері - 10,4% -4,5%
Сызба 2
Сүт және сүт өнімдерінің импорт көлемі еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігі үшін аса қауіпті емес, бірақ Қазақстандық тауар өндірушілерді
қолдану мақсатында ірімшік пен мал майларының импортын шектеу қажет.
Статистикалық мәліметтерге сәйкес 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда
сүт және сүт өнімдерінің көтерме және жеке саудадағы нарықтық айналымы
едәуір өскен, әсіресе толық сүт өнімдері үшін. Бұл халықтың төлем қабілеті
сұранысы мен сүт өнімдерін тұтынудың өскенін көрсетеді. Сүт өнімдерінің
нарықтық айналымының өсу қарқыны 2003 жылы сақталып қалды. Отандық сүт
өнімдерінің нарықтық сапасы импорт өнімдерімен салыстырғанда 2002 жылы
жоғары деңгейде болды.
Егер тарихқа жүгініп негізгі көрсеткіштердің динамикасын қарастыратын
болсақ 1980-2003 жылдары кезеңінде сүт өнімдерін өндіру 17,1% өскен, сүт
сауудың орта жылдық өсімі 130,7% өскен, бір адамға шаққандағы сүт өнімдерін
өндіру 74% өскен, және сүтті тұтыну 1980 жылмен салыстырғанда 39,3% өскен.
Берілген көрсеткіштерді талдау арқылы сыртқы факторларды ескере отырып
сүт өнеркәсібіндегі өндірістік кәсіпорындар шетелдік шикізат импортына
тәуелділікті азайтуға ұмтылатынын анықтадық, ол үшін олар отандық тауар
өндірушілермен тікелей байланысты орнатты. Көп жағдайда олар
агроөнеркәсіптік кешеннің өндірістерінің интегратор қызметін өз қаржыларын
отандық шикізат базасын кеңейтуге жұмсау арқылы орындайды.
Сүт және сүт өнімдерінің өндірісінің 2000 жылмен салыстырғанда 2003
жылы өсуі халықтың ақшалай табысының жоғарғы өсу қарқыны мен түсіндіріледі
және Қазақстанда сүт және сүт өнімдерін тұтыну адам басына шаққанда жылына
211 кг 264 кг өсті.
Дамыған елдермен салыстырғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І БӨЛІМ. СҮТ ЖӘНЕ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨНДІРІСІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Нарықтық экономикада сүт және сүт өндірісін басқарудың теориялық
және практикалық 6
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.2 Отандық кәсіпорындардың нарықтық экономикада сүт өнімдерін
басқарудың ерекшелігі мен жаңа технологияға 10
негізделуі ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Сүт өнеркәсібіндегі отандық кәсіпорындардың БСҰ кіруі және сүт
өнеркәсібіндегі 14
стандарттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ІІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
МЕН ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Шетел мемлекеттері мен Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдері
нарықтарының 19
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстан Республикасындағы сүт өнеркәсібінің бәсекелік қабілетін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.3 ФудМастер - Шымкент ЖШС басқару қызметініне 32
талдау ... ... ... ... ..
ІІІ БӨЛІМ. СҮТ ӨНЕРКӘСІБІН БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУДЫҢ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы мен тиімділгін 39
жоғарлату ... ... ... ..
3.2 ФудМастер - Шымкент ЖШС қызметін жетілдіру бағыттары ... ... ... .43
3.3 ФудМастер - Шымкент ЖШС жаңа өнімі Мереке қоймалжыңына 46
бизнес-жоспар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
ҚОСЫМША 56
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі қысқа мерзімнің ішінде қоғамның
өмір тіршілігін өзгертіп, жаңа саяси жүйе қалыптастыруда экономика мен
әлеуметтік салаларды реформалауда іргелі табыстарға қол жеткізді.
Қазақстан Респубикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан
халқына Жолдауында атап көрсеткендей Қазақстан ауыл шаруашылығы мен
экономиканың басқада салаларын дамытуға үлкен мүмкіндігі бар. Ауыл
шаруашылық шикізатын өндіру және өңдеу саласында аграрлық өндірісті
тұрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет
(2000 – 2002 ж.ж. Ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бағдарламасы). Сонда
ғана Отандық агробизнес ұлттық экономиканың, әсіресе Қазақстан
халқының 44 пайызының әл-ауқатының артуына жағдай жасай алады,
жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін отандық ауыл шаруашылық шикізатымен
жабдықтау көлемі мен сапасын ұлғайтып, экономиканың шикізаттық
бағытын жоюға мемлекеттің азық - түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Республикалық кеңесте (31.01.05.) Қазақстан Президенті ауыл
шаруашылығының өркендеуі - халықтың өркендеуі, Отанымыздың өркендеуі
екендігін баса айтып, атқарушы органдардың алдына нақты міндеттер
қойған болатын. Атап айтқанда: Агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық елді
мекендердің дамуын мемлекеттік реттеу туралы Заң жобасын әзірлеу:
ауыл шаруашылық өнімін өндіру мен өңдеуде кластерлік тәсілді
кеңінен қолдану; ауылдық тауар өндірушілерге ақпараттық -
консультациялық қолдауды күшейту, шетелдік тәжірибелерді игеру, ауыл
шаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға көшуін жеделдету;
ауылдың көліктік инфрақұрылымын дамыту; ауыл шаруашылығын несиелеудің
тиімді әдістерін ойластыру; ауыл шаруашылық құрылымдарында тиімді
менеджментті дамыту; ауыл шаруашылық ғылымын басым дамыту; орта және
ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарын дамыту; әлеуметтік инфрақұрылымды
дамыту.
Қазақстан - мал шаруашылығы дамыған ел болып табылады және ол
республиканың алдыңғы қатарлы саласы ретінде жалпы ұлттық өнім құрылымында
32% үлеске ие, ол ауыл шаруашылығы өнімдерінде -15% алады.
Сүт өнеркәсібі халық шараушылығының маңызды саласы, сондықтан сүт және
сүт өнімдерін өндіру тиімділігі халықтың өмірсүру деңгейіне әсер етеді.
Елдің азық – түлік қауіпсіздігі елдің тәуелсіздігін қамтамасыз ете
отырып, халықтың сапалы өнімдерді тұтынудың тұрақты кепілі болады.
Бұл жұмыста Республика және Оңтүстік Қазақстан облысындағы сүт
өнеркәсібінің жалпы жағдайы және оны басқару тиімділігі, маңызы
қарастырылады.
Әсіресе сүт саласының Облыстағы және Қазақстандағы негізгі
көрсеткіштеріне, ФудМастер – Шымкент Компаниясы жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің пайдасы мен халыққа көрсететін қызметтеріне талдау жасау
арқылы, оны жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар берілген.
Әлемдегі сүт өнеркәсіптерінің даму жағдайын ескере отырып, сүт және
сүт өндірісінде инновациялық технологияны ендіру арқылы алға шығуға
болатындығын атап өтуге болады, себебі бұл салада потенциалды оның дамуына
мүмкіндік берітінін көрсетеді және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша
келесі елдердің тәжирбесін қолданса болады: Канада, Франция, Ұлыбритания
және т.б.
2007 жылы сәуір айында Қазақстан Республикасының Президентінің Халықа
Жолдауында атап өткендей 2005 жылы ауыл шаруашылығы секторында өнім
бәсекелестігін қамтамасыз ететін өндірістің негіздері құрылуы қажет, өнім
өндіру және тұтыну нарықтарының теңдігі сақталып, экспортқа бағыттылықты
дамыту бойынша жұмыстар жүргізілуі қажет. Сүт өнеркәсіптерінің қазіргі
уақыттағы негізгі мәселесі, жоспарлау қызметін ұйымдастыру мен ауыл
шаруашылығы және өндірістік кәсіпорындардың бірігуінің қиындығы болып
табылады. Сондықтан бұл жұмыста сүт саласындағы негізгі мәселелер
қарастырылып, оны шешу бойынша ұсыныстар берілген.
І БӨЛІМ. СҮТ ЖӘНЕ СҮТ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨНДІРІСІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ.
1.1 Нарықтық экономикада сүт және сүт өндірісін басқарудың теориялық
және практикалық тұжырымдамалары
Сүт – адамзаттың ежелден келе жатқан тағамы. Тарихи деректерге
қарағанда адам әуелі етпен, содан кейін сүтпен қоректенуді үйренген
секілді. Келе – келе біздің ата – бабаларымыз сүтті рәсуә етпей сақтау
жағын да ойластырған. Осы жағдайға байланысты сүт тағамдары дүниеге келсе
керек.
Сүт – өте бағалы өнім. Олай дейтініміз, организмге оның құрамдас
бөлігінің 95–98 пайызы сіңеді. Сүт, сондай–ақ, амин қышқылдарының, макро
және микроэлементтердің, витаминдердің таптырмайтын көзі.
Адамзат баласы сүтті сол күйінде де, өнеркәсіп орындары өңдеп
шығаратын өнімдері күйінде де іше алады.
Сүттің тағы бір қасиеті – түрлі азық – түлікпен керемет үндесіп, адам
тағамының биологиялық құндылығын көтереді. Өйткені сүт организмге түсетін
қоректік заттардың көлемін арттырып қана қоймайды, сонымен бірге май,
белок, углевод, минералды тұздар, тағы басқалармен бірлесе, үндесе отырып,
әлгі қоректік заттардың организмге сіңімділігін жақсартады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесіндегі меншіктің әр алуандылығы
басқару ісіне жұмыскерлерді тарту мүмкіндіктері мен нысандарының
көптігіне, ұжымның өзін өзі басқаруына себепші болады. Меншікке ие болу
адамға деген қадір – құрметті туғызатыны сияқты, ол адамның өзіне
ризашылығын да туғызады, ал бұл, түптеп келгенде, өзін өзі басқару
дейтінге сәйкеседі.
Бәсекенің өршуі мен қаржы қиыншылықтары, нарықтық қатынастар жағдайында
аграрлық өндірісте кәсіпорындарды дамытудың басқа да қырлары – басқарушы
қызметшілердің даярлығы неғұрлым жоғары дәрежеде болуын қажет етеді.
Сондықтан кәсіпорынның жұмыс істеуі үшін адам капиталы басым мәнге ие
болады. Мұндай жағдайда жұмыскерлердің меншікті иеленуге және басқару
ісіне, әсіресе өзін өзі басқаруға қатысуы еңбекті ұйымдастырудың тәсілі,
оның ең жақсы амалы ретінде көрінеді. Зерттеулер көрсеткендей, жұмыскерлер
басқару үрдісіне тартылып және шешім қабылдауға ықпал етіп отыратын
кәсіпорындарда жақсы қарым – қатынас орнап, дау-жанжалдар оңай шешіледі,
ұжымның өзін өзі бағалауы әлдеқайда жоғары болады.
Міне осыған орай өндірісті басқарудағы негізгі мақсат – кәсіпорынның
алдында тұрған міндеттерді жүзеге асыру және нақты мақсатқа жету ұйымдық,
техникалық, әлеуметтік және басқа да жағдайлар қалыптасады. Сондықтан
басқару – ең әуелі басқарушылық ықпалдың объектісі болатын және жанама
түрде әр алуан нысандағы ақпарат ретінде көрінетін еңбек қызметі, деген
қағида қалыптасады.
Нарықтық экономика жағдайында өндірістің және кәсіпорын қызметінің
басқа да қырларын: нарықтарды зерттеу мен клиенттердің қажеттерін
қанағаттандырудың, инновациялардың, қызметшілер мен қаржыны басқарудың,
қоршаған ортаны қорғаудың және басқалардың тиімділігін арттыру қажет.
Басқаша айтқанда, әңгіме барлық қосалқы жүйелер мен тұтастай кәсіпорынның
тиімді жұмыс істеуі туралы болып отыр, ал оны басқару жүйесі жүзеге асыруы
тиіс. Сондықтан менеджменттің тиімділігі дегенде ең әуелі біртұтас жүйе
ретінде ұйымның жұмыс атқару мен дамуының тиімділігін, барлық бастауыш
буындар қызметінің тиімділігін қамтамасыз ететін басқару ісі бірінші
кезектегі міндетке айналады.
Тиімділікті өлшеу мен бағалау әдіснамасын түсіну үшін ұйым қызметінің
теориялық байыптамалары мен үлгілерін қарастыру қажет.
Ұйым теориясында кәсіпорынның тиімділігін бағалауға қолданылатын
теориялық байыптамалардың өзгеруін, менеджменттің ролін және басым
функциялары мен өлшемдерін бейнелейтін төрт үлгі тұрпаты атап көрсетіледі.
Бірінші тұрпатты үлгінің теориялық негізі – ғылыми менеджмент
мектебінің ережелері. Кәсіпорын өндіріс құрал–жабдықтары, жұмысшы күші
шикізат және материалдар сияқты негізгі өндірістік факторлардың қисынынан
тұратын тетік іспетті. Оның мұраттары
– пайданың, табыстылықтың, күрделі қаржының, жалпы капитал айналымының ең
жоғары мәні. Сондықтан менеджмент ең әуелі өндірістік факторлардың және
бүкіл өндіріс үрдісінің құрылымын оңтайландырушы жедел басқаруға
бағдарлануы тиіс. Осыған байланысты ұйым жұмысының тиімділігін бағалау
өндірілген өнімнің жұмсаған ресурстарға қатынасы ретінде анықталатын
экономикалық көрсеткіш бойынша жүзеге асырылады.
Үлгінің екінші тұрапаты – ұйымды еңбек бөлінісі принципімен құрылған
ұжым ретінде анықтауға, ал адамды еңбек өнімділігінің ең маңызды факторы
деп тануға негізделген. Сондықтан бұл үлгі жұмыскерлерге деген ілтипат,
олардың уәждемесі, шешім қабылдауға қатысуы, ұйым ішінде адамгершілік
қарым–қатынастарды қолдау сияқты элементтерден тұрады. Менеджерлердің
басты міндеті – қызметшілерді басқаруды ұйымдастыру, тиісті құрылымдарды
реттеу және алға қойған міндеттерді орындауға, дер кезінде шешім қабылдауға
қажетті үрдістерді үйлестіріп отыру.
Осы үлгі бойынша жұмыс нәтижелілігінің өлшемі ұйымның адам ресурстарын
жетілдіру арқылы оның тиімділігін арттыру болмақшы. Бұл еңбек сапасын
бағалауға және еңбек өнімділігін арттыру жөніндегі ішкі үрдістерді
айқындауға мүмкіндік беретін арнаулы әдіс – тәсілдерді тұжырымдауды қажет
етеді.
Осы аталған екі үлгі сыртқы ортаның тиімділікке ықпал–әсерін
ескермейтінін атап көрсету керек.
Үшінші үлгіде теорияның басты идеясы қосалқы жүйе мен тұтастай бүкіл
жүйе элементтерінің сыртқы ортамен өзара байланысын және өзара
ықпалдастығын мойындауда жатыр. Осы тұрғыдан алғанда ұйымдар нарықтың
құрамдас бөліктері ретінде қарастырылады, ал ол болса осы ұйымдардың
құырылымын және екі саладағы: сыртқы (білімді қоса есептегенде барлық
ресурс түрлері алынатын) және ішкі (ресурстарды өнімге және қызметке
айналдыру жағдайларын туғызатын) саладағы басқару жүйесін айқындайды.
Ресурстарды стратегиялық басқару менеджерлер қызметінің басты бағытына
айналады. Еңбек, материал, ақша ресурстарынан басқа бұл жүйеге кәсіпорынның
бағдарламаларын, өнімдерін және саясатын қоғамдық қолдау да кіреді.
Үлгінің төртінші тұрпаты кәсіпорынды іс–әрекетіне ішкі және сыртқы әр
алуан топтар мүделері болатын қоғамдық ұйым деп таниды. Осы мүдделерді
есепке алғанда ұйымның ресурс шығындарымен салыстырғанда ол ұсынатын
қызмет құнының басымдық өлшемі пайдаланылады. Бұл, мәселен, табыс, қоршаған
ортаны қорғау, тағы сол сияқты мән–маңызы әр қилы мақсаттың арасындағы
белгілі бір тепе–теңдікті сақтау қажеттілігін туғызады.
Осыған байланысты жұмыскерлердің ынтымақтастығы мен ұйым ісіне
қатысушылығын күшейту арқылы жоғары өнімділікке және тиімділікке жету
менеджменттің басты мақсатына айналуда. Тиімділікті анықтау ұйымның
құндылықтарын таңдауға және саяси бағдарын белгілеуге негізделеді.
Сондықтан әлеуметтік – экономикалық тиімділік өлшемдерін пайдаланумен бірге
ұйым жұмысты өз мүдделерін бизнес жөніндегі әріптестерінің мүдделерімен
ұштастыру, сондай–ақ әлеуметтік – мәдени саясаты ұжымның және тұтастай
қоғамның нормаларымен және құндылықтарымен үйлестіру бағыттары бойынша да
бағаланады.
Төртінші үлгі бойынша бағалау барлық ынталы топтардың құрамын, серпіні
мен басымдықтарын және қоғамдық құндылықтарды ескеруді қажет етеді.
Ірі кәсіпорындардың құрамында көптеген атқарымдылық қосалқы жүйелердің
(маркетинг, инновациялар, персоналды басқару және басқа) болуы олардың
өзіндік мақсатты нұсқамасы бар екенін және олардың жұмысы соған сәйкес
ұйымдастырылатынын білдіреді. (1 – сурет)
Ұйымның тиімділігін өлшеу және бағалау тәсілі
1 – сурет.
Тиімділік өлшемі мақсаттың әр алуандығы мен әр алуан топтардың
мүдделері арасындағы өзара байланысты бейнелеуі тиіс. Пайда, оның өсімі
ұйымның тиімді жұмыс атқарғандығының бірден – бір көрінісі ретінде
қарастырылмайды. Басты назар бір акцияға шаққандағы табыс серпініне, ұзақ
мерзімді инвестициялар көлеміне аударылуы керек, бұлар ұйымның экономикалық
қана емес, әлеуметтік жағдайын да анықтайды.
1.2 Отандық кәсіпорындардың нарықтық экономикада сүт өнімдерін басқарудың
ерекшелігі мен жаңа технологияға негізделуі.
10-20 жылдан соң өнеркәсіптік деңгейде сүт өнеркәсібі үшін келесі жаңа
технологиялар маңызды орын алады. (олар экспериметалды зауыттар немесе
лабороторияларда дайындалған): микробиалды генетика, экзимді реакция,
терминалдық емес консервілеу және орамдарды бірнеше бөлімдерде өндіру т.б.
Тамақ өнімдеріне қатысты негізгі үш кретерия бар: дәм, консистенция
және тағамдық құндылығы. Соның ішінде тұтынушы шешім қабылдауына дәм әсер
етеді. Дәммен консистенция байланысты, себебі ол ауызда дәмді келтіріп,
өнім туралы жалпы пікір туғызады. Тағамдық құндылығы өнімді
дифференциациялауда маңызды фактор ретінде қолданылады және адамның
ағзасының жалпы жағдайы мен денсаулылығына әсер етеді.
Сүт өнімдерінің дәмі жақсы болуы үшін сапаны тұрақтандырып әртүрлі дәм
келтіретін қоспаларды қосу қажет. Дәмнің сәйкес болмауы көп тұтынушыларға
жағымсыз әсер етеді. Сүт өнімдері өздеріне тиісті консистенцияға сай болуы
қажет. Мысалы Чеддер ірімшігіне Камбера консистенциясы сай келмейді.
Тағамдық жағынан сүт өнімдері жақсы теңестірілген себебі онда ақуыз
(белок), майлар, көмірсулар, витаминдер және минералды тұздар қалыпты
деңгейде бар. Қазіргі уақытта нарықта қосымша тағамдық қасиетке ие өнімдер
сатылады және ол сүттің негізгі компанентеріне негізделеді:
антистероопоротикалық; иммундық ынталандырушы, жоғары қан қысымына қарсы;
ісік ауруына қарсы, бактерияларға қарсы; вирусқа қарсы т.б. Бұл тізім
жылдан жылға ұлғаюда, себебі ғалымдар сүттің жаңа қасиеттері мен пайдалы
жағын жаңалық ретінде ашуда.
Сүт өнімдерінің көпшілігі тез бұзылады, сондықтан консервілеу мен
қаптау маңызды орын алады, ал дәмді, консистенцияны және тағамдық
құндылығын сақтау мерзіміне сәйкес қорғауға мүмкіндік береді.
Бұл химиялық бұзылудан, микробиалды белсенділіктен және ферменттік
реакциядан сақтайды. Тұтынушы қөзқарасы бойынша орамы тартымды, қолайлы әрі
берік болувы қажет.
Консервілеу технологиясы ұзақ мерзімде сақталатын өнімдер үшін
микроорганизмдерді бұзып, вирустардың алдын алып, кез келген ферментті
өлтіреді, ол дайын өнім сапасына әсер етеді. Сонымен қатар өнімнің
биологиялық қасиеті де сақталып қалу да маңызды болып табылады. Бұл екі
қарама қарсы талапқа байланысты компромисс табу қажет, ол кедергіні
технологияны пайдалануды талап етеді. Консервілеу технологиясы тұтынушылар
үшін қолайлылықты қамтамасыз етеді, мысалы сәулелендіру технологиясы сирек
қолданылады.
Зерттеушілердің оптимизмге сәйкес жаңа идеялар ұзақ мерзімдік
өнеркәсіптік шешімдерді тиімді қабылдауға жағдай жасайды. Кейбір жаңа
технологиялар мысалы, ультра жоғары қысымды қолдану басқа тағамдарды
даярлау технологиясында қолданылғанымен, сүт саласында ол қолданысқа енген
жоқ. Сондықтан біз лабароториялық және эксперименталдық жағдайда сынақтан
өткізілген технологияларды ғана қарастырамыз, олар тамақ өнеркәсібінің
басқа салаларында аз немесе шектеулі қолданылады.
Жаңа технологияларды пайдалану арқылы сүт өнімдерінің сапасын жақсарту
мен дәмін бақылаудың 2 бағыты бар. Біріншісі - өнімді өңдеуден өткізу
барысында дәмін аз өзгерту, екіншісі – жаңа дәмді қосу. Мысалы, ультра
жоғары қысымды пайдалану арқылы электрондық өрісті өзгерту арқылы қайнаған
сүттің жағымсыз дәмін азайтуға болады. Микромоликуляция болса сүтті
құрғату кезіндегі қажетті сапаны сақтап қалуға көмектеседі.
Қышқыл сүтті өнімдерде дәмді байланыстыру микробтардың физиологиясы
мен эндримологияда терең білімді талап етеді. Қазіргі уақытта микробиалды
генетика үлкен маңызға ие, себебі ол өнімдегі әр түрлі дәмдердің
байқалысын күшейтуге мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндіктер жақын арада
әлі жетуге ерте. Сүт өнімдерінің дәмдік сипаты мысалы, ірімшікті алатын
болсақ өте күрделі. Ол көп жақты метаболикалық процестің нәтижесінде дайын
өнімнің арнайы дәмге ие болуымен байланысты. Сонымен қатар соңғы дәмге әсер
ететін дәмдердің көптеген байланыстары бар. Сондықтан барлық дәмдік
байланыстардың сипатын білу үшін әрбір өнімнің тегі туралы терең білу
қажет.
Сүт өнімдерінің дәмін бақылайтын жаңа технологияның бір
микроинкопсуляция деп аталады, және қажетті дәмді енгізетін немесе жоятын
дистиляция деп аталатын технология қолданылады.
Осы уақытқа дейін сүт өнімдерінің консистенциясын тексерудің бірден
бір әдісі ретінде қажетті дәмді микроинкапсуляция әдісі қолданылады.
Сонымен қатар сүт өнімдерінің консистенциясын анықтау үшін оның құрамына
бақылау жасайды. Мысалы йогурт үшін компоненттердің байланысын таңдау
үшін келесілерді бақылаудан өткізеді: ақуыздың (белок) денатурациясы,
ақуыздың байланысы, негізгі минералды тұздардың деңгейі мен құрамы,
консистенцияға әсер ететін негізгі компонентердің байланысы, мысалы
ақуыздың трансглутаминазамен байланысы, қосылатын элементтердің
байланысының күшеюін бақылау.
Өндірістік деңгейде құрлымды таңдау және құру үшін мысалы дәнді
дақылдар өндірісінде ингридиенттердің байланысын бақылау үшін экструзияның
қозғалысы маңызды болады.
Экструзияны пайдалану арқылы балмұздақ және ірімшік өндірісінде үлкен
жетістікке жетті.
Сонымен қатар гидроколлойдтарды, крахмалды қолдану сүт өнімдерінң
консистенциясын бақылауда қосымша мүмкіндіктерді береді. Тексеру және
қателесу әдістері арқылы гидроколоидтардың түрлері мен деңгейлері қажетті
консистенция үшін анықталады.
Сүттің тағамдық құндылығын арттыру үшін және сүт өнімдерінің сату
көлемін ұлғайту үшін негізгі үш стратегия анықталды:
1. Сүтті байыту, ол үшін сүт өнімдеріне фиол қышқылы немесе
пробиотикалық бактериаларды қосады;
2. Сүтті өңдеу кезіндегі сүт экстронциясы – ол сүттің қатығынан
пантофиринді немесе сүт кальциін бөліп алып басқа сүт
өнімдеріне қосуды білдіреді;
3. Сүт құрамын өзгерту – сүттің ақуызын эндиматикалық
гидролизден өткізіп ингибиторлы нептиттер алынады.
Адам ағзасына сүттің нутрацептикалық компонентері пайдалы, олар:
понтоферрин, кальций, пантопероксидаз, иммуноглобулин, ақуыз, лимон
қышқылы, олигосахарид, фосфолипид және т.б.
Молозивод құрамында нутрацевтикалық компоненттер жоғары, олардың
кейбірі сүтке қарағанда жоғары консентрацияларда кездеседі.
Адам ағзасына пайдалы жаңа сүт өнімдерін жасау – бұл әлемдегі
интенсивті зерттеулердің негізгі пәні болып табылады.
Зерттеулердің негізгі бағыттары: қосылу технологиясы және оны өндіріске
ендіру; сүттің компонентерін анықтау үшін талдау әдісін қолдану; тиімді
тестілеуден өткізу, ол үшін invitro тәжірибесін пайдалана отырып клиникалық
жағдайда адамдармен жануарларға тәжірибе өткізеді; сүттің биоактивті және
өзгерген компонентерін сақтау технологиясы.
Сүт сусындары – инновацияға дайын. Сүт өнімдері мен сүттен жасалатын
тағамдар инновациялық сегмент болып табылады. Сүт өнеркәсібі инновация
бойынша 8,5% үлеске ие болып 2001 жылы әлемде төртінші орынды алды. Олар
кондитерлік өнімдер, тез дайындалатын тағамдар және соустарды қамтыды.
Барлығы 21 топ өнімдер зерттелді, негізгі Еуропалық елдерде сүт өнімдері
жалпы инновацияда 11% улеске ие.
Жаңалықтар жылдан жылға артуда, қолда бар өнімдерді қарапайым
модификациядан өткізу жеткіліксіз. Мұндай нәтижені Рейттердің зертеулері
бар. Ол болашақта инновациялық жаңалықтардың болжамды өсуін анықтады. Жаңа
өнімдер дәстүрлі мақсатты сегменттерге ғана бағытталмайды. Мұнда талғамына
сай жаңа тұтынушыларға да қажетті өнімдер дайындалады. Сүт және жеміс
қоспалары дәстүрлі сегменттен жаңа сегментке өтуге мүмкіндік береді.
Бәсекелестіктің өсу жағдайында жаңа тауарларды нарықта тұрақтандыру мен
жаңа сегменттерді анықтау үшін тұтынушылардың арнайы тобының талғамы мен
талаптарын дәл анықтап есепке алады.
Тұтыну өзгерсе, онда сатып алу мотиві де өзгереді. Мұнда тек бір
қажеттілікті қанағаттандыру қарастырылмайды. Ол үшін бірнеше комбинация
қолданылады:
денсаулық + қанағаттану + көтеріңкі көңіл күй = толық жетістікке ие
болу.
Бұл формула денсаулық бірінші орынға қойылатын барлық тағам өнімдері
үшін қолданылады. Мәліметтерге сәйкес сүт өнімдері 65% үлесінен
функционалдық өнімдер сегменттерге салқындатылған сусындар келесі орынға
ие. Нарықты зерттеушілер функционалдық өнімдерді тұтыну деңгейінің өсуін
жылына 15-20% дан бағалап отыр.
Сүт компонентерін экстракциядан өткізу үшін қосылудың жаңа
технологиялары келесілерді қамтиды: молекулярлы баспадан өткен полимерлер;
диффузия – мембрана бөлгіші ретінде; түйіршіктерді фракциялау; коллоидты
газды қолдану; суперкритикалық сұйықтықтарды экстракциялау; мицелдің кері
реакциясы; иондық алмасу, аралас, үздіксіз кальцилі және жоғары өнімділікке
ие сұйықтық хралотографиясы, қоспаларды магниттік бөлу т.б.
Жоғарыда аталған технологиялардың біразы сүт саласының өндірістерінде
кеңінен қолданылады, мысалы ион алмасу әдісі тағы басқалары, мысалы
сұйықтық хранотографиясы өнеркәсіптің көптеген салаларында қолданылады. Ал
кейбір зерттеулер лабороториялық деңгейде ғана қолданылып, тәжірибеде
қолданысқа ие емес.
Сол себепті зерттеу нәтижелерінің қайсысы сүтті өңдеу және
компонентерін экстракциялау кезінде жоғары жетістікке ие болады, соны
анықтайды.
Қазіргі уақытта ғалымдар консервілеудің термикалық емес технологиясы
бойынша зерттеулер жүргізеді: ультра жоғары қысым, электронды өріс,
бактофугирлік, микрофильтрация, пульстық жарық, озондау, ультра дыбыс,
сәулелендіру т.б.
Бұл бағыттағы зерттеулер барлық елдердегі университеттік
лабороторияларда интетсивті жүргізілуде. Оның кейбіреуі аз көлемде
өндірісті қолданысқа ие болды, бірақ оларды өндірісте кең көлемде қолдану
үшін әліде болса зертеулер жүргізіледі. Қазіргі уақытта консервілеудің
термикалық емес технологиясы ретінде сүт өнеркәсібінде микрофильтрация
әдісі қолданылады.
Оны ірімшік жасау үшін сүтті фильтирациядан өткізу үшін қолданылады.
Соңғы уақытта құрғату және булау бойынша жаңа технологиялар пайда
болды, мысалы: бумен құрғату, рефракциялық терезені пайдалану арқылы
қоспаны қайнату, акустикалық бөлу мен осмотикалық булау т.б. Бірақ жоғары
бумен құрғату немесе рефракциялық терезені қолдану сүт өнеркәсібінде
өндірістік қолданысқа ие болады деп айту қиын.
Сыртқы қорапты өндіру – бұл үлкен капиталды, зерттеулерді, әрдайым
жаңалап отыруды қажет ететін сала болып табылады. Қазіргі уақытта сыртқы
қораптың жаңа түрлері белесенді зертелуде, олар: антимикробиалды, оттегі
арқылы тазаланатын сақтау мерзімі біткені туралы ақпарат беретін қораптар,
олардың ассортиментін ұлғайтып отыру. Мысалы кесілген сырлар үшін т.б. Бұл
саладағы зерттеудің тағы бір бағыты – бірнеше бөлімдерге бөлінген сыртқы
қораптарды пайдалану болып табылады, ол фармацептика саласында қолданысқа
ие болды. Мұндай қораптарда биоактивті ингридиенттер қорапта немесе
бөтелкелерде орналасқан сұйықтыққа салу құралдары да қолданылады.
Сусындағы витаминдер уақыт өте өздерінің биоактивтілігін жоғалтады.
Сондықтан оларды таблетка түрінде шығарып, қораптың қалпағына
орналастырылады. Пайдалану алдында пластмастық кесу бөлшегі алюминдік
фольганы кесіп, таблетканың сұйықтыққа түсуіне мүмкіндік береді. Бұл
кестені сүт өнімдеріне де қолданса болады.
1.3 Сүт өнеркәсібіндегі отандық кәсіпорындардың БСҰ кіруі және сүт
өнеркәсібіндегі стандарттау.
Қазіргі уақытта кәсіпкерлік қызметтің дамуы өте күшті бәсекелестік
жағдайда өтуде. Кәсіпорын бір жағынан заңдық және нормативтік талаптарды
орындаса, екінші жағынан заңдық және нормативтік актілерге сәйкес жұмыс
жүргізеді, бұл кәсіпкердің мемлекет пен тұтынушы алдындағы негізгі міндеті.
Кәсіпорынның бәсекелік қабілетіне ие болуы, нарықта өз орнын, үлесін
алуы ондағы ұйымдастырылған менеджмент жүйесіне тікелей байланысты.
Кәсіпкерлік қызмет көптеген факторларға тәуелді, оның ішінде негізгі
орынды нарықты білу және түсіну маңызды. Өндіруші тұтынушы қажеттілігін
дәл анықтап, сұранысқа ие тауарларды өндіру қажет. Толыққанды нарықта
бәсекелестік қабілетке ие өнім келесі негізгі тұтынушы талабын орындау
қажет. Ол сапа және баға. Қажетті бағамен капиталды қамтамасыз ету үшін
кәсіпорында менеджменттің жаңа әдістерін пайдаланады.
Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, менеджменттің жаңа әдістерін қолдану
кәсіпорынның негізгі корпоративі мәдениетін құрайды. Оған ISO Халықаралық
стандарттары да дәлел болады. Ол ISO 9000 сапа жүйесінің Халықаралық
стандарттары мен ISO 14000 экономикалық менеджмент сериясындағы
халықаралық стандарттары қамтиды.
Қазіргі уақытта ISO стандарттары барлық елдерде танылған, ұлттық сапа
жүйесі ретінде қабылданған. Менеджмент сапа жүйесін сертификациядан өткізу
ол кәсіпорын басшысының өз еркімен қабылдаған шешімі болып табылады. Бірақ
қазіргі уақытта сапа жүйесінің сертификатының болмауы компаниялардың сыртқы
нарыққа шығуына негізгі кедергі болады. Трансұлттық компаниялар өздерінің
еншілес компанияларына ISO 9000 халықаралық стандарттарын енгізуді
міндеттейді.
Еуропалық одақ, АҚШ, Канада және т.б. өндірістік дамыған еледерде
қабылданған нормаларға сай өнім өндіруші және жеткізуші кәсіпорын
тұтынушылармен қарым қатынаста сенімділік жағдай жасау қажет, ол үшін олар
сапалы өнім ұсынады. Компаниялар сенімділікті менеджмент сапа жүйесі
сертификаттары арқылы дәлелдейді.
Шет елдерде ISO 9000 сапа жүйесі барлық қызмет түрлерінде қолданылады.
Жүргізілген зерттеулерге сәйкес осы стандарттарға сертификаттаудан әлемде
барлық салалар бойынша 600 мыңға жуық фирма өткен. Ең бірінші орынды
Ұлыбритания алады, мұнда 70 мыңға жуық кәсіпорындар саны менеджмент жүйесін
енгізген, Қытайда 60 мың кәсіпорын, Германияда 45 мың кәсіпорынды
құраған.
ТМД елдерін алатын болсақ: Ресейде 1500 кәсіпорын сапа жүйесі
бойынша сертификаттарын тіркеуден өткізген;
Украинада 200 ден жоғары, Белоруссияда 100 ге жуық.
Қазақстанда жылы қаңтарына мемлекеттік менеджмент сапа жүйесін
кәсіпорын алған және басқа елдердің ұлттық жүйесінде қабылданған.
Кеңес беруші фирмалардың ақпараты бойынша 90 жуық кәсіпорын сапа
менеджмент жүйесіне өтуге дайындық барысында.
Отандық тауар өндірушілердің ең алғаш ISO 9000 сапа менеджмент
жүйесіне негізделген басқаруға өткен кәсіпорындар келесілер: Инком мебель
ААҚ, Институт энергия – Теміртау қаласы т.б.
ISO 9000 стандарт жүйесі әмбебап, себебі ол барлық салаларда
қолданылады.
Қазақстан Бүкіл дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру бойынша жұмыстар
жүргізіліп жатыр. Оның басты себебі әлемдік нарықта экспорттаушы және
импорттаушы елдер үшін бірдей жағдай жасалады.
Балмұздақ жасайтын Алматы зауыты 2003 жылы тамыз айында ISO 9001 –
2000 сапасына сай келетін Халықаралық сертификат алды. Екінші TUV Rһren
Land InterCert халықаралық сертификаттау органының сертификатына
ФудМастер ие болды, 2003 жылы сонымен қатар осы сертификатты ФудМастер-
Шымкент иеленді. Біздің еліміздегі отандық тамақ кәсіпорындарының
көпшілігі мұндай жоғары көрсеткішке ие болған жоқ. Бұл қадамдар біздің
еліміздің БСҰ кіруі үшін жүргізіліп жатыр, ФудМастер сүт өнімдері
бәсекелік қабілетке ие болып сапаның халықаралық стандарттарына сай болуы
қажет.
Қазақстандағы 7 кәсіпорын 8 жылда өз өндірістерін модернизациялау
арқасында өнімдірін тек ішкі нарықта ғана емес, сыртқы нарықтарға
Қырғыстан, Тәжікістан, Ресей елдеріне өткізеді. 2003 жылы Brand of the
year -2003 тұтынушы пікірі бойынша ұйымдастырылған коммерциялық емес
конкурстың нәтижесінде 2003 жылы маркасы деген атаққа ие болып,
халықты мойындатты. Компания халықаралық және республикалық деңгейде
өткізілген тамақ өнеркәсібі өнімдерінің көрмесінде алған көптеген
марапаттауларға ие. Өткен жылы Компания Қазақстанның Мәскеудегі өткізілген
Ұлттық көрмесіне қатысты. Ресейліктерге ФудМастер компаниясының өнімдері
дәм жағынан да, сапа жағынан да өте ұнады. Ал сыртқы орамының эстетикалық
құрастырылуы өте жақсы пікірге ие болды. Фудмастердің өнімдерінің
ассортиментінің көп болуы, яғни 40 қа жуық қышқыл сүт өнімдері, сырлардың
түрлері, балмұздақтардың түрлері үлкен құрметке ие болды. Ресейліктер
ФудМастер өнімдерін өз нарықтарында қуана қабылдайтындықтарын атап өтті.
Сүт өнімдерін стандарттаудағы он жылдық тоқырауға қарамастан, саланың
нормативті базасын жетілдіру бойынша теориялық жұмыстар үзілген емес. Озық
ойлы ғалымдар мен өнеркәсіп өнімдерінің баспаға шыққан мақалаларға сай
саланың нормавтивті базасының мәселесін шешудің екі жолы ұсынады. Бұл
қадамдардың негізгі мәні бір жағынан стандарттау жүйесінің қарапайым түрін
ұсынады, оның негізі ретінде жалпы техникалық жағдайлардың мемлекеттік
стандарттары алынған, ал өнеркәсіптер техникалық құжаттар арқылы жұмыс
істейді. Бұл жол бойында әрбір тауар өндіруші өз техникалық құжаттарын
дайындау қажет болады (ТУ, ТИ, сапаны бақылау жүйесі) немесе осы
құжаттарды дайындайтын ұйымдарға тәуелді болады.
Сонымен қатар жалпы техникалық жағдай түріндегі ГОСТар (МЖС) төтенше
жағдайларда қажет болатын азық - түлік резервтерін құрудағы мемлекеттік
қажеттілікті ескермейді.
Екінші көзқарас бойынша, стандарттар жүйесі техникалық жағдайды
қамтамасыз ететін ГОСТар мен ЖТЖ қамтамасыз ететін ГОСТ қамтиды. Мақала
авторларының пікірі бойынша ТУ түріндегі ГОСТар өнім топтарына өз
талаптарын қояды, олар:
– елдің азық - түлік резервін құру және жаңарып отыру;
– тұтыну кәрзінкесіне ену;
– саланың кәсіпорындарының көпшілігі арқылы сериялық түрде
көп өндірілуі;
– өнімнің ұлттық түрін қамсыздандыру.
Біз тек дәстүрлі ассортименттегі тауарлар үшін қажет талаптарды
енгізу барысында барлық 2000 жуық кәсіпорынды өз есебінен ауыстыруға
мәжбүрлеу дұрыс емес бекер еді.
ТУ мемлекеттік стандарттарының жаңа түріне өту үшін елде типтік
технологиялық конструкциялар мен сапаны бақылаудың типтік жүйесі
енгізіледі, ол жаңа ГОСТармен бірге жасалып, бекітіледі.
Жоғарыда аталған тізімге енбеген өнімдер автордың пікірінше өндірушінің
техникалық құжатына сәйкес өндіріледі. Бірыңғай терминологиясы,
классификациясы, сапаның көрсеткіштер жүйесін енгізу үшін берілген тәртіпте
ОТУ түріндегі мемлекеттік стандарттар қабылданады.
Мұндай қадам мемлекеттік талаптарды орындаумен қатар өнімнің жаңа
түрлерінің ассортиментін дамытады.
ТУ түріндегі ГОСТарды қабылдау өндірушіден атқарушы тәртіпті орындауды
ғана талап етеді. Мұндай үлкен мәселелер туындамайды.
ОТУ түріндегі ГОСТарды енгізу стандарттау туралы үлкен көлемді ақпарат
алуды, классификациялауды, кодтауды, идентификациялауды, өнімнің сапасын
бақылауды қиындатады.
Жоғарыда атап өткендей Қазақстанда жаңа стандарттар жүйесін теориялық
негіздеу үздіксіз дамып отырды. Бірақ осы уақытқа дейін бұл жұмыстар
бойынша нақты есеп материалдар арнайы баспаларда баспаға шыққан жоқ.
Мемлекеттік стандарттау жоспарындағы ГОСТардың жобалары өнім тобы
бойынша иерархиялық жүйені көрсетеді, әрбір стандарт біртекті тауарлар
тобының жүйесін, оның түрлерін қамтиды. Әрбір стандартта біркелкі жүйелік
классификация мен терминология принциптері қолданылған.
Стандарттар жүйесінің басты мақсаты тарихи ҚР құрылған сүт өнімдерін
қорғау болып табылады және ол ұлттық дайындау технологиясы мен әдісіне
байланысты құрылады.
Қазақстанның дамыған елдердегі сүт және сүт өнімдерін өндіру көлемі
бойынша артта қалуы жаңа технологиялар қолдану мен ауыл шаруашылығындағы
техникалық жаңарту арқылы қысқартуға болады.
Нарықтық қатынастар мал шаруашылығының экстенсивті дамуына мүмкіндік
бермейді.
ІІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СҮТ ӨНІМДЕРІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ
2.1 Шетел мемлекеттері мен Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдері
нарықтарының жағдайы.
Ұзақ кезеңде сүт өнімдерін тұтыну оның өндірісіне тең болды. Сүт
өнімдерін өндіру адамдардың тұтынуына бағытталады, бірақ онда малдарға
тағам ретінде қолданылу мен өндірістік мақсатқа қолданылу деңгейі
ескерілмеді.
Соңғы жылдары сүтті жалпы тұтыну жалпы өндірісті анықтады, және
реттеліп отырды, ал кесте 1, кесте 2 де көрсетілген. 2001 мен 2002 жылдары
Еуропалық одақ елдері мен АҚШ та май қорының жиналуы байқалады. Мұнда оның
қажетті деңгейден әлдеқайда асып кеткені байқалады. Ішуге бағытталған сүт
өнімдері нарығында тұрақты даму көрсетіледі және ол адам басына
шаққандағы қажетті деңгейден әліде төмен. Бұл келесі факторлар арқылы
түсіндіріледі.
Оның бірі фермада тұтынылатын санға фермадан тікелей сатылатын
өнімдердің санын қосады. Фермалардың саны азайған жағдайда тұтынудың жалпы
көлемі де азаяды. Келесі себебі – сүттің тұтыну деңгейінің негізгі тағам
ретінде төмендеуі болып табылады. Соның нәтижесінде сүтті тағамдарды
дайындауда аз қолданады, сондықтан сүт өнеркәсібі өз өнімдерін тұтынуға
дайын күйінде ұсынады. Сонымен қатар, бұл топта сүт өнімдердің басқа
түрлерімен алмастырылады. Сүтті үйге жеткізіп сату көлемі азайды, ал жеке
саудадағы құрлымдық өзгерістерге байланысты болып отыр және өңдеудің соңғы
әдістерін пайдалану арқылы сүттің сақталу мерзімі ұлғайды.
Дамыған нарықтарда келесі жағдайды атап өтуге болады. Мұнда сату
көлемі бөлу жүйесінің өсуімен ұлғайып отыр, ал ол тұтынушылардың
мүмкіншіліктерін арттырды. Мектеп оқушыларын сүттен қамсыздандыру үлесі
төмен, ал ол ертеңгі тұтынушыны тартудың бірден бір құралы болып табылады.
Сүтті пайдалану ауа райы жағдайларына да байланысты. 1999 жылы
Солтүстік жарты шардағы ыстық ауа райы Еуропалық одақ пен АҚШ та сүт
өнімдерін тұтынуды жоғарлатты. Сүттің өткізу көлемінің өсуі Қытайда
байқалады, бірақ ол әлі де болса қажетті деңгейден төмен.
Шет мемлекеттерінің сүтті тұтыну деңгейі
Кесте 1
Елдер Мың тонна Жан басына шаққанда кг.
2004 ж. 2005ж. 2006 ж.2004 ж. 2005ж. 2006 ж.
Австрия 600 620 618 74,2 76,5 76,8
Бельгия 651 632 647 63,8 62,0 62,8
Дания 508 513 518 95,8 96,7 96,78
Финляндия 740 730 737 143,5 141,5 141,7
Франция 5600 5560 5576 95,1 94,3 94,5
Германия 7240 7360 7347 95,1 94,3 94,1
Греция 400 387 38,2 36,1
Ирландия 559 571 578 151,0 152,5 152,7
Италия 4916 5200 5187 85,3 90,0 90,8
Нидерланды 1912 2012 2059 121,8 127,3 132,3
Португалия 831 885 874 83,0 88,5 88,8
Испания 3693 3654 94,3 93,7
Швеция 1028 1010 1014 116,4 114,1 114,8
Ұлыбритания 6986 6977 6964 117,9 117,3 116,7
Норвегия 529 485 494 119,4 109,4 111,4
Швецария 678 650 664 94,0 90,0 92,4
Исландия 42 39 153,6 153,2
Болгария 512 489 61,0 59,1
Чехия Республика726 764 758 72,4 76,2 76,9
Венгрия 666 687 674 65,7 67,8 66,8
Польша 3211 3196 83,1 82,6
Словакия 440 433 437 81,5 80,2 80,6
Эстония 118 81,6
Украина 3492 3350 3465 69,6 67,0 68,0
Канада 2764 2790 2802 91,7 92,8 93,8
АҚШ 25069 25242 25408 92,8 91,8 93,6
Аргентина 2325 2533 2547 64,6 69,6 69,8
Чили 463 - 30,3
Уругвай 245 - 78,4
Австралия 2095 2106 2156 111,1 110,4 111,2
Израйль 405 412 436 67,8 67,4 69,4
Оңт. Африка 1250 1306 1378 28,2 28,9 29,2
Зимбабве 104 109 114 8,3 8,6 9,2
Сүт өнімдері, қышқыл өнім, йогуртты пайдалану көлемі
Кесте 2
Елдер Мың тонна Жан басына шаққанда кг.
2004 ж.2005ж. 2006 ж. 2004 ж. 2005ж. 2006 ж.
Австрия 119 122 146 14,7 15,1 16,2
Бельгия 193 207 223 18,7 20,3 21,2
Дания 145 159 176 27,3 29,8 31,4
Финляндия 198 203 221 38,8 43,1
Франция 1582 1630 1718 26,9 27,4 24,2
Германия 2049 2100 2192 25,0 25,5 26,4
Нидерланды 707 710 733 45,0 48,2
Португалия 109 115 134 11,0 11,5 12,1
Испания 570 600 642 14,5 15,4 16,3
Швеция 265 268 258 30,0 35,4 32,3
Норвегия 85 88 92 19,3 30,2 36,2
Швецария 7 12 25,3 28,6
Болгария 132 148 15,6
Чехия 109 137 123 10,6 13,3 12,4
Республика
Венгрия 95 110 134 9,4 10,9 11,2
Польша 285 310 298 7,4 7,9 65,3
Словакия 35 37 42 6,4 15,0 16,2
Украина 170 172 193 3,4 3,4 6,3
Канада 111 130 298 3,7 4,2 4,6
Аргентина 224 251 278 6,2 6,9 7,2
Австралия 106 112 132 5,6 5,8 6,4
Оңт. Африка 138 140 165 3,1 3,4 -
Ал сүт, қышқыл сүт өнімдері және десерттерді тұтыну барлық нарықтарда
өскені байқалады. Тек Ресейде бұл өнімдерді Батыс Еуропадан импорттау
төмендегенін, бірақ қазір ол қайта өсуде. Сонымен қатар орталық және Шығыс
Еуропада сүт өнімдерін тұтыну өсуі күтілуде, себебі олар Батыс Еуропа
деңгейіне жетуі қажет.
Сүтті өндірістік өңдеу және қайта өңдеу үшін сүт зауыттарына 2004
жылы 390 млн.т сиыр сүті өткізді, ол жалпы өндірістің 68% құрайды. Батыс
Еуропа, Солтүстік Америкада және Жапонияда өндіріске жеткізілетін сүттің
үлесі өте жоғары және ол келесі жылдары ұлғаю мүмкіндігі жоқ емес. Орталық
және Шығыс Еуропа елдері мен ТМД елдерінде сүт өнеркәсібінің нарықтағы
жағдайы төмен себебі олар сүт өнімдерін өздері нарыққа алып келіп өткізетін
фермалар мен бәсекелес болып отыр. Соңғы жылдары бұл жағдай бірнеше елде
ғана жақсарды, ал Ресей, Белоруссия және Украинада ал жағдай нашарлаған.
Енді бұл процесс қалай өзгереді, ал негізгі мәселе болып отыр.
Құрғақ және ішілетін сүт, жаңа сүт өнімдері, сыр өндіру көлемі
Кесте 3
Елдер Жылдар
2004 ж. 2005ж. 2006 ж.
ЕС 15 123733 123683 13222
Исландия 119 129
Норвегия 1670 1674 1534
Швецария 3068 3008
Эстония 532 549
Латвия 464 405
Литва 1474 1465
Болгария 701 711
Словакия 929 936
Словения 420 435 459
Ческая Республика 2450 2387 2567
Россия 12730 12760
Украина 4690 4830 5643
Польша 7234 7242 7355
Венгрия 1793 1688
Хорватия 456 382
Канада 7467 7533
Мексика 8289 8534
США 70755 72334 75389
Аргентина 8978 9593 9235
Чили 1754 1514
Израиль 1263 1174 1234
Жапония 8497 8553
Қытай 3856 3965
Иордания 75 84 97
Австралия 9834 10433 11105
Жаңа Зеландия 10200 11233 12324
Зимбабе 167 177 185
Мұнда фермалар өздерін кіші кәсіпорындарын құру арқылы сүтті өздері
өңдеп сату мүмкіндігі немесе сүт зауыттарының ірі ауқымдағы өндіріске өз
капиталдарын салу арқылы өндіріс көлемін ұлғайту және фермерлерге сүт үшін
төлемді қамтамасыз ету мүмкіндігі қарастырылады. Сүт өнімдерін өңдеуге
өткізу көлемінің статистикасының барлық елдерде нақты болмауы, оны 60 -70%
-дан шамалауға болатындығын көрсетіп отыр.
Көп елдерде ұсақ шаруашылықтар тұтынушыларды сүт және сүт өнімдерімен
қамсыздандыруда үлкен үлес қосып отыр. Бұл Оңтүстік Азия, Польша, Орталық
және Шығыс еуропада орын алған. Сүтті қамсыздандырудың мұндай дәстүрлі
формасы Батыс Еуропаның кейбір елдерінде де кездеседі. Бірақ ол уақыт өте
жойылады., себебі фермерлік шаруашылық құрлымы ірілену бойынша өзгереді.
Дамушы елдердегі урбанизация бұл процесті тездетеді.
Сүтті пайдалану ұзақ мерзімдік қарқынға сәйкес өтеді, ол тек 2001
жылдың ортасы мен 2002 жылдың ортасында ғана өзгерді. Оны 4- кестеден
көруімізге болады. Бұл қарқын бойынша ірімшік, сүт өнімдері, ішілетін және
құрғақ сүт, май және құрғақ майсыз сүт өнімдерінің өсуі күтілуде.
Қазіргі уақытта техникалық жетістіктердің нәтижесінде нарықтағы
өнімдер үлесі өсті. Әсіресе сүт өнімдері нарығында йогурт, сүт сусындары,
десерттер үлесі өсіп отыр.
Еуропа және Солтүстік Американың дамыған нарықтарында дәстүрлі сүтті
өткізу станциясы орын алды, ал өткізу жүйесінің кеңеюі мен тұтынушылар
санының өсуімен түсіндіріледі. Бірақ Шығыс Еуропа мен ТМД елдерінде сату
көлемі төмендеді. Жалпы көлемі 81 млн.т бағаланады, оған 11,5 млн.т ішуге
арналған қаймақтарды қосса болады.
Ішуге арналған сүт пен сүт өнімдерін негізгі өнімдер және қосымша
құндылыққа ие өнімдерден болса болады. Дәстүрлі ішуге арналған сүт – ол
негізгі өнім. Схема 2. Оны тұтыну көлемі өте жоғары және жақын арада оның
өсуін күтудің қажеті жоқ. Ал екінші жағынан тұтынудың төменгі деңгейі
байқалған нарықтарда сүт өткізу көлемінің өсуі күтілуде, оның себебі
өндіріс көлемін ұлғайту, сүт өнеркәсібінің сауда қызметін ұлғайту болып
табылады.
2000 және 2001 жылдары сүт өнімдерін өткізудің көп каналды (арнайы)
нарықтың жүйесі қалыптасты. Сүт өнімдерін өткізу құралымында 2003 жылы
2002 жылмен салыстырғанда мемлекеттік сатып алулар бойынша кәсіпорындар мен
ұйымдарға сату үлесі азайған.
Бірақ ауыл шаруашылық ұйымдары үшін бұл сүт өткізу арнасы негізгі болып
қалды, сол себепті сүт зауыттары өндірушілерге төменгі бағамен сатуды талап
ете алады. Сүт өнімдерінің нарықтық арналар бойынша өткізу көлемі ұлғайған
(нарық, жеке дүкен, палаткалар т.б.).
Қоғамдық тамақтану жүйесі бойынша сүт өнімдерін өткізу көлемі де
азайған, сонымен қатар бартерлік келісім арқылы сату үлесі де төмендеді.
Сүт саласы бойынша бағаларды басқа саладағы өнім бағаларымен
паритеттік салыстыру арқылы сүт өнімдері мен сүттің бағасы басқа сала
өнімдерінің бағаларынан өсу деңгейінен төмен екені анықталады, әсіресе отын
– энергетикалық ресурстар бағасының өсуімен салыстырғанда (кесте 5)
Сүт балансының негізгі шығыс статьялары жеке және өндірістік тұтыну
болып табылады. Бұл екі бапқа (статьяға) сүт ресурстарынң 95% жұмсалады.
Сүтті тағамдық мақсатта пайдалану соңғы үш жылда өндіруге қарағанда тез
өсті, ал өндірістік тұтыну төмендеді. Отандық сүт және сүт өнімдеріне
жетіспеушілік импорт есебінен толықтырылып отырды. Сүт және сүт өнімдері
бойынша соңғы төрт жылда импорт үлесі тұрақты 12,4% деңгейінде болды.
(Кесте 4)
2002 жылдан 2003жылға 2001 жылдан 2002 жылға
Сүт өнімдері - 10,4% -4,5%
Сызба 2
Сүт және сүт өнімдерінің импорт көлемі еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігі үшін аса қауіпті емес, бірақ Қазақстандық тауар өндірушілерді
қолдану мақсатында ірімшік пен мал майларының импортын шектеу қажет.
Статистикалық мәліметтерге сәйкес 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда
сүт және сүт өнімдерінің көтерме және жеке саудадағы нарықтық айналымы
едәуір өскен, әсіресе толық сүт өнімдері үшін. Бұл халықтың төлем қабілеті
сұранысы мен сүт өнімдерін тұтынудың өскенін көрсетеді. Сүт өнімдерінің
нарықтық айналымының өсу қарқыны 2003 жылы сақталып қалды. Отандық сүт
өнімдерінің нарықтық сапасы импорт өнімдерімен салыстырғанда 2002 жылы
жоғары деңгейде болды.
Егер тарихқа жүгініп негізгі көрсеткіштердің динамикасын қарастыратын
болсақ 1980-2003 жылдары кезеңінде сүт өнімдерін өндіру 17,1% өскен, сүт
сауудың орта жылдық өсімі 130,7% өскен, бір адамға шаққандағы сүт өнімдерін
өндіру 74% өскен, және сүтті тұтыну 1980 жылмен салыстырғанда 39,3% өскен.
Берілген көрсеткіштерді талдау арқылы сыртқы факторларды ескере отырып
сүт өнеркәсібіндегі өндірістік кәсіпорындар шетелдік шикізат импортына
тәуелділікті азайтуға ұмтылатынын анықтадық, ол үшін олар отандық тауар
өндірушілермен тікелей байланысты орнатты. Көп жағдайда олар
агроөнеркәсіптік кешеннің өндірістерінің интегратор қызметін өз қаржыларын
отандық шикізат базасын кеңейтуге жұмсау арқылы орындайды.
Сүт және сүт өнімдерінің өндірісінің 2000 жылмен салыстырғанда 2003
жылы өсуі халықтың ақшалай табысының жоғарғы өсу қарқыны мен түсіндіріледі
және Қазақстанда сүт және сүт өнімдерін тұтыну адам басына шаққанда жылына
211 кг 264 кг өсті.
Дамыған елдермен салыстырғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz