Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдалану
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ..3
1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын тәрбиелеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері ... ... ... ... ... ... 12
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері ... ... ... ... ..25
Қорытынды ... ... ... ... ... 31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... .33
1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын тәрбиелеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері ... ... ... ... ... ... 12
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері ... ... ... ... ..25
Қорытынды ... ... ... ... ... 31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдау. 2012ж. 27-қаңтар
2. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
3. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
6. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
7. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
8. Тұрғынбаева Б. Шығармашылық қабілетін қалыптастыру. 2001. Алматы
9. Әл Фараби, Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
10. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
11. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
12. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
13. Смаилов С.С. Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы.
14. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
15. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Білім, 1994.
16. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
17. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
18. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. – 1954. Алматы
19. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. – 2000. Алматы
20. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
21. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: МГУ, 1975. – 343 с.
22. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
23. Жумабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. 2006
24. Жумабаев М. Педагогка. – Алматы: Рауан. – 1992
25. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
2. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
3. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
6. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
7. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
8. Тұрғынбаева Б. Шығармашылық қабілетін қалыптастыру. 2001. Алматы
9. Әл Фараби, Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
10. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
11. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
12. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
13. Смаилов С.С. Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы.
14. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
15. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Білім, 1994.
16. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
17. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
18. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. – 1954. Алматы
19. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. – 2000. Алматы
20. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
21. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: МГУ, 1975. – 343 с.
22. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
23. Жумабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. 2006
24. Жумабаев М. Педагогка. – Алматы: Рауан. – 1992
25. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл
ойын тәрбиелеудің жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...12
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .20
2.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .31
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..33
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-
ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп
үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі
мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [2].
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдаұратов, Г.М.Қасымова және т.б. зерттеулерінде түрлі
аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов және т.б. еңбектерінде балалардың ақыл ойын
ұйымдастырудың педагогикалық мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған
[3,4,5].
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова,
С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров,оқытуда халықтық педагогика
элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев,
Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева,
С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева,
Е.Ж.Рысбаев, А.С Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш мектеп оқушыларының оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыруда маңызды болып табылады [6,7,8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастыруда ойынның
мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ақыл ойды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті туралы оның
ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,М.Т.Тұрыскелдин, .Иманбеков зерттеуінде мектеп
жасына дейінгі балалаардың дамытушы ойындар арқылы оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов,
Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық
мақсаттарына жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі мекеме
жағдайында балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын қалыптастырудың
қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік
жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі
мекеменің нақты қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін
ескеру арқылы бұл мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы
қарама-қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс
шешімін іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты
“Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдалану” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын
тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдалану тұрғыда
негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемедегі
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу
үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәнін айқындау;
- Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын
тәрбиелеудің жолдары мен әдістерін қарастыру
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл
ойын тәрбиелеудің жолдары
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір
педагог-ғалымдар жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын- жаман
жұмыс сияқты деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін
жасайды. Өйткені, әрбір жас кезінде ойын тиісті дәрежеде ақыл мен қажыр-
қайрат жұмсауды керек етеді.Белсенді іс-әрекет пен күш-жігер жұмсалмаған
ойын, жақсы ойын болып табылмайды. Жақсы ойын да жақсы жұмыс та көңілді
қуанышқа толтырып, рахатқа бөлейді.
Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың ұқсастығы байқалады. Баланың
ойыныңда да белгілі дәрежеде тиісті жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс.
Олардың негізгі айырмашылығы тек мынада: баланың ойыны нақты материалдық
рухани байлықты көздемейді, ал жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы
екені айқын.
Баланың қуанышы мен реніші ойыңда айқын көрінеді. Ойын кезіндегі
баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.
Ойын үстінде бала бейне өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне
бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды.
Сондықтан шындықтағыдай сөйтейік, бүйтіп көрейік деуі, олардың ойынды
ойын деп түсінуінде жатыр.
Осыдан келіп ойын туралы мынандай т ұ ж ы р ы м ж а с а л а д ы :
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді т ә р б и е л е й д і.
ә) е р і к ж ә н е м і н е з қасиеттерін бекітеді, адамгершілік
сапаны жетілдіреді.
б) ұ ж ы м д ы қ с е з і м әрекеттері өсе түседі.
в) э с т е т и к а л ы қ т ә р б и е б е р у - өнерді,
көркемдікті түсіндіру құралына айналады.
г) е ң б е к т ә р б и е с і н б е р у мақсаттарын шешуге
мүмкіндік береді.
д) д е н е к ү ш і н і ң ж е т і л у і н е к ө м е к т е с е д
і - ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне
тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра
беруден бастаған. Солардың бірі – ұлт ойындары халықтың сәби шағымен
бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой-
жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйретудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен
білімділік, тәрбиелік маңызы бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың асыл қазынасы, бір жүйеге
келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң
болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарымыздың бірі Мұхтар
Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала кетейік: Біздің
заманымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар
ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып,
көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған.
Халқымыз ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп
өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге жетелейтін
адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Жас бала ойынға алдымен үйренуші,
көруші өсе келе соған белсенді қатынасушы келесі кезеңді үйретуші,
жаттықтырушы, ұлғая келе көруші жанкүйер ретінде қатынасады. Кейінгі кезде
ұлт ойындарына көңіл бөлмеу нәтижесінде, көбі ұмыт болып, мүлде жоғалуға
жуық[28].
Ұлт ойындарын жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі тәрбиелік
шараларда қосымша материал ретінде пайдаланып келеміз.
Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі – халықтың ұлттық ойындары көп
салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да
балабақша тәрбиеленушілерінің рухани өресі кең өсіп – жетілуіне,
эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың
бірі. Ұлы педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді,
демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи
түспек[29,30]. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары
деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге
келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі
балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол
жастағыларға лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш,
алақан соқпақ, ақ серек-көк серек т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа:
тақия тастамақ, тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай,
теңге алу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес т.б. ойындарын
жатқызуға болады. Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып,
жаңа тақырыптарды жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға
дағдыландырады. Мысалы, Соқыр теке ойыны (Ақ сандық, көк сандық Құраст.
Ш.Ибраев.А., 1988, 161-бет) арнайы сызылған шеңбердің ішінде ойналады.
Жүргізуші Тентек текені ортаға шығарып, көзін таңа бастағанда, ол былай
деп әндетеді:
Қараңғыда көзім жоқ,
Маған жақын келіңдер,
Тиіп кетсем сөзім жоқ,
Бір қыз ұстап беріңдер!..
Көзі байланған Соқыр текені айнала қоршап тұрғандар мазақтап:
Соқыр, соқыр, соқырақ,
Тотияйын салайын,
Оң көзіңе топырақ,
Ал, ұстап көр, батырым,
Топырағын алайын,
Міне, келе жатырмын!
деп өлеңді айтып болысымен әр жаққа қашады, ал Соқыр теке олардың бірін
ұстауға тырысады. Ұстаған баласы оның орнына тұрады, сөйтіп, ойын жалғаса
береді. Ұлт ойындары – ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні
байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз, сондықтан оны
күнделікті оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ
тәрбиелеуге пайдасы орасан зор екендігі сөзсіз. Ұлттық ойындардың адамға
тигізетін пайдасын халық ертеден-ақ білген. Алғашқы қауымдық құрылыс,
ертедегі тайпалардың одаққа біріккен дәуірлері ұлт ойындарының едәуір
дамыған кезеңі болды. Көшпелі өмір кешіп, мал баққан тайпалардың көзін
ашқаннан көрген театры да, өнері де, көңіл көтерер қызығы да осы ұлт
ойындары еді[31].
Халық арасында Денсаулық – зор байлық деп тегін айтылмаған. Бұл
арқылы халық даналығы тіршіліктің негізгі көзі осы денсаулық екенін тағы
ескертеді. Адамның денсаулығы жас кезінен бастап қалыптасуы керек. Демек,
кезінде ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру – жас
организмнің дұрыс та сергек өсуінің көзі. Онымен бірге бүлдіршіндер ойын
ойнаған кезде көпшіл, Отанның болашақ азаматы болуға, халқына адал қызмет
етуге бағыт алады.
Қазақ халқының сонау, көне заманнан бергі негізгі кәсібі мал
шаруашылығы болғандықтан, мал өсіру, мал басын көбейтуі өндіріс процесінің
негізгі мақсаты, сондықтан да халықтың бар байлығы малда болды. Қазақ
халқының тіршілігінде төрт түлік (қой, сиыр, жылқы, түйе) мал шешуші орын
алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен қазақ халқының этнографиялық даму
ерекшеліктері, той-думан, қуанышы мен реніші де осы малмен байланысты
болды.
Амандасқанда да жан амандығын сұрамай, мал-жан амандығын сұрауы,
қазақтың тіршілігінің тірегі, көзі малға деген көзқарасының ерекше бір
сезіммен қалыптасуы болды. Оларды халық ауыз әдебиетінде мақұлықтар
дүниесінің өкілі деп ұқпай, адамның өмір сүруінің негізгі тірегі мен жан
серігі екендігін шабыттана жырлаған.
Осындай экономикалық құрылыстың негізінде төрт түліктің қасиеті тек
қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, барлық мәдениет пен өнердің,
соның ішінде ұлт ойындарының дамуының да негізі болды, келе-келе негізгі
бас кейіпкерлері осы төрт түліктен тұратын ақбайпақ, көк сиыр, түйе-
түйе, соқыр теке т.б. сияқты ұлт ойындары да дами бастады.
Бұл ойындардың барлығы дерлік қазақ халқының төрт түлікті аса бір
сүйіспеншілікпен дәріптеп, қадірмен тұтып, жануарлардың бойында адам
баласының қасиеттері бар, сондықтан жан-жануарлардың бәрі бірдей деген
ұғымнан барып шыққан ойындар болды. Ондай қасиеттерді бірі осы ойындардың
көпшілігінде дерлік төрт түліктің қай-қайсысы болмасын, аналықтарының өз
төлдерін өлімге қимайтындығын аңғартады. Сондай Ақбайпақ ойынында,
жоғалтқан ботасын іздеген інген қатты күйзеледі. Ақырында ботасын көріп,
жаны жай тауып, ботасымен әңгімелесе келіп өзін тыққан ұрылардың кімнен
жақсылық, кімнен жамандық көрдің деп, содан ботаның айтуы бойынша інгеннің
бұйрығымен ойнаушылар жазасын алады.
Қазақ халқының малды соншалықты қадірлейтін себебі сол, халықтың саяси
әлеуметтік және экономикалық жағдайының даму процесінде осы төрт түлік
арқасында жеке адамның қай-қайсысы болмасын өмірден мұқтаждық көрмеді.
Сондықтан да төрт түлік қазақ халқының ауыз әдебиетінің, өнерінің,
мәдениеті мен ұлт ойындарының негізгі кейіпкері.
Бесік жырынан бастап ұлт ойындарының барлығы халық тәрбиесінің көзі.
Қай дәуірдің ұрпағына болмасын тіршілік жолына бағыт сілтеп, өмірге
аттандырады. Халық жырлары ата-ананың балаға қойған бірінші сенімі, тілек-
талабы. Мұның бәрі баланы ойната, көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп
айтылады да, өміріне рухани азық болатын өнегелі де ілтипатты сөздерді жас
кезінен құлақтарына құя береді. Ал ойындар болса баланың осы айтылған өнеге-
өсиет сөздерін күнделікті тіршілікте тәжірибе жүзінде іске асырудың құралы
болды. Айталық, ойын үстінде осы айтылған өнеге-өсиет бастан аяқ
қолданылады, осы негізде оның бойында адамдық қасиеттер қалыптаса бастайды.
Демек, ойын әр түрлі әрекетке қозғалысқа, денешынықтыруға ғана төселдіріп
қоймай, өмірдің рухани азығы – үлкеннің барлық қасиетін, яғни баланың жан-
жүйесіне әсер ететін этикалық, эстетикалық тәрбиені қабылдауға
қалыптастырады.
Ұлттық ойынның бірі – Ұшты-ұшты. Бұл ойынға ересек балалар мен
кішкентай балалар да қатысса қызықтырақ болады.
Ойын ережесі : Бір бала ортаға шығып жиналғандарды дөңгелете, өзіне
қаратып бір қатарға отырады. Содан кейін ойынның ойналу тәртібін
түсіндіреді. Сөйтіп ойынды бастайды. Ойын жүргізуші Ұшты-ұшты бөдене ұшты
деп қолын көтереді. Сол кезде ойнаушылар тыңдап отырады да ұшатын затқа
олар да қолдарын көтереді. Ұшпайтын затты ұшты қолын көтерсе, ойын
жүргізушімен бірге қолдарын көтерген ойыншылар жазасын тартады. Ал ұшатын
затты айтқанда, қолдарын көтермей қойса онда да жаза тартады. Сондықтан
ойын жүргізушінің әр айтқан сөзіне өте сақ болу, қырағы болу керек.Ойын
жүргізуші ұшатын зат пен ұшпайтын затты ұйқастырып айтып ойыншыларды ылғи
да жаңылдырып отыруға тырысады. Тіпті көпшілікке таныс емес құстардың атын
айтып та, ұшатын жәндіктердің атын айтып та жаңылдыруға болады. Мысалы,
ұшты-ұшты кекілік ұшты, ізінше кекілік ұшты, қарға ұшты – сырға ұшты,
көбелек ұшты – ебелек ұшты, тауық ұшты, уық ұшты, қаршыға ұшты, қанжыға
ұшты деп жалғаса береді.
Алданған ойыншылардың жазасы өлең айтып би билеп, мақал-мәтел,
жаңылтпаш, тақпақ айтады. Алданушылар көбейген сайын ойын қыза түседі,
ендеше ойын жүргізуші мен ойнаушылардың арасындағы бірін-бірі аңдаушылық та
күшейе түседі.
Бала ойындарының мазмұны байып, түрі өзгеріп отырады. Ата-ананың
ойлау, қиялдау, армандау қабілетін қалыптастыру үшін халық ауыз әдебиетінің
жанрларын – ертегі, жаңылтпаш, жұмбақтар, санамақтарды айтып үйреткен.
Мысалы, Тоғызқұмалақ ойыны:
Қызықтырған есепшіні, ойлыны,
Бабалардың бұл ежелгі ойыны.
Екі адамға тең бөлінген мал жайы,
Ойнау үшін тақтасы бар арнайы.
Онда бар он сегіз ұя – кіші отау,
Екі қазан – үлкен келген іші отау.
Бір жүз алпыс екі – барлық құмалақ
Сексен бірден екі ойыншы тұр қамап.
Әрқайсының сегіз ұя – ойы бар,
Әр ұяның дәл тоғыздан қойы бар.
Екі ойыншы – екі қойшы кезекпен
Түсіреді ұяға қой есеппен.
Бір-бірінің ұясына айдайды
Қой – құмалақ санын жіті аңдайды.
Ұяда қай жұп болса қой – құмалақ
Бәрі қарсы қазанға кеп құламақ.
Солай талай қой қазанға түседі
Есепке оны екі қойшы тізеді.
Кімде-кімнің қазаны тез толады,
Сол ойыншы ұтып шыққан болады.
...Қызықтырған бүгіндерде ойлыны
Міне, осындай бабалардың ойыны.
Халық мұғалімі Байтоғайұлы Малқай бала өміріндегі ойынды және ермекті
ол - баланың еңбегі,- дейді, демек бұл жай ермек емес, бала әлеміндегі
кәдімгі еңбек. Сондықтан да бала еңбегі – ойын. Ендеше, ойын балалардың
күнделікті тіршілігі адамның басынан өтетін өмірінің әр уақытындағы жазғы,
күзгі, қысқы істелетін кәсібі сияқты. Тіршіліктің түрі бар. Сол сияқты
балалардың да өзіне меншікті бала кезінде істейтін істері бар. Ол іс – жас
уақытындағы ойын. Сондықтан да қазақ балаларының негізгі ойындары асық,
құмалақ (түйенің, қойдың), бес тас, доп міне мұның бәрі осы балалар
еңбегінің құралдары болады. Өмір мен өнерге деген талаптың түп негізінің
өзі осы асық, доп, құмалақ, ләңгі, қуыршақ, мәшине, үй болып т.б.
ойнауларда жатыр. Ендеше халықтың бұл дана сөзін тура мағынасында түсінуге
болмайды.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір
құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез
тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде
дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай
оларды көзқарасының, мінез - құлқының қалыптасу құралы деп ерекше
бағалаған. Қазір бізге жеткен ойындарымыз: тоғызқұмалық, қуыршақ, асық
ойындары. Қазақтың көне жыр- дастандарында ұлттық ойындар балаларды
тәрбиелеуде ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен Қобыланды,
Алпамыс, Ер Тарғын сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың,
жұртшылық сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық
ойындарда сайысқа түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда
өздерінің мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін көрсеткендері
айтылады. Домбырамен күй шерту, Аттың құлағында ойнау, Аударыспақ,
Күлкі ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғызқұмалық, Жұмбақ айтыс,
Асық ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі біздің ата-
бабаларымыздың ұлттық ойындарының ғасырлар бойы өмір сүргендігін айқын
көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа,
қырағылыққа, бытылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын
дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі – Он бір қара
жұмбақ. Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы балаңың ойлау
қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол.
Санамақ, Жылдам айт, т.б. тартымды ойындарды үйрету,тіл өнеріне негіз
салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл
табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ
бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей
емес.
Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-
тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу,
қиялына қанат беріп,ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс
шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса кез-келген ойынның аяғында жеңу бар
да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер
айып тартады. Ол көбінесе тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде болады.
Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы - балалардың бойында өнердің, білімнің,
тәрбиенің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төселдіру екенін аңғару қиын емес
[32].
Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа
ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да,
психологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр,
шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ.
Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады.
Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше әр беріп, жаңартып
өткізіп отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары
абзал. Өйткені жас өндір бүлдіршіндер ойнай да, күле де, ойлай да білсін!
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы
мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери
шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының
ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін
педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін)
аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін
талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде
тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс
ойындарын, үшінші топқа – спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала
бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап,
құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ
атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық
философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері
Дидактикалық ойындар баланың ақыл - ойын дамытып, сабаққа деген
қызығушылықтарын арттырады. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні
тұрақсыз, импульсивті болғанымен, қабылдау есте сақтау мүмкіндіктері жақсы
дамыған. Сондықтан кез - келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар
қолдана білу керек. Мысылы Сауат ашу оқулығында тақырып соңында
тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойын арқылы өткізуге болады.
Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б. ойындар. Тіл
дамыту, сауат ашу сабақтарында да ролдік, сюжеттік ойындарды қолдануға
болады. Ролдік ойындар мектепке дейінгі балалармен өмірінде елеулі орын
алады. Бұл ойындар ұзақ та , қысқа да болу мүмкін. Сюжетті - рөлді
ойындар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты
жағынан бұлар көбінесе еліктену, шындықты көрсету болып табылады. Мысалы
Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушы әрекеттеріне
еліктейді, ал Мектеп болып ойнағанда мұғаліммен оқытушының әрекетіне
еліктейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті
өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге
болады Ұлттық қазақ ойындары: Қыз қуу, Орамал тастау, Асықтар,
Бәйге ойындары. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Ойындар әр
топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі. Баланың тілін жетілдіру үшін оны
әңгімеше тарта отырып, баланың сөздік қорын жаңа сөздермен толықтырып,
түсінігін молайту қажет. Баланың тілін дамытуда ойын түрлерін жүргізу
арқылы, ойын шарттарын айта отырып та байытуға балады. Мысалы: Қуыршаққа
қонаққа бару, Мен кіммін, Қуыршақты киіндіреміз, Шарбақты
құрастыру, Көлемі бойынша қой деген секілді ойын түрлерін қолдануға
болады. Мен кез келген ойын түрлерін сабағымен тақырыбына сай таңдап
аламын. Әсіресе дидактикалық ойындарды тіл дамыту сабақтарында пайдаланудың
тиімділігін тәжірибе көрсетіп отыр. Сабақты бекіту, баланың шығаршашылығын
дамыту, тіл байлығын молайту үшін ойындар сабақтың тақырыбына, мазмұнына
сай таңдап аламын. Мысалы: Телефон ойынында диалогтық сөйлеудегі
әңгіменің мақсаты - бір нәрсе жайында сұралап, баланың оған жауап беруге,
белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады. Рөлдік ойындар
мектепке дейінгі балалар өмірінде елеулі орын алады. Бұл ойындар ұзақ та
,қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті - рөлді ойындар бейнелеу құралы роль мен
ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктеу,
шындықты көрсету болып табылады. Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар
сатушы сатып алушының әрекеттеріне еліктейді. Шаштараз, Отбасы
ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен
алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады. Педагог
өтілген ойынға талдау жасап, оның балаларға тигізген тәрбиелік ықпалы
бағалауға, өз тобындағы сюжетті - рөльді ойындарының одан әрі басшылық ету
тәсілдерін ойластыруға тиіс.
Қойылымдық ойындарда рольдер, ойын әрекеттері қандай шығарманың,
ертегінің т.б. Сюжеті мен мазмұны шарттас болады. Ол сюжетті - рөльді
ойынға ұқсас. Барлық балалар ертегіні жақсы көреді, ертек айтып берсең бар
ынтасымен тындайды. Ертегі балалардың ой - қиялын, сөздік қорын
дамытады.Құрылымдық ойындар - балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі
мазмұны қоршаған өмірді алуан түрі құбылыстарды және соларға байланысты іс-
әректтерді бейнелеу болып табылады. Құрлыс ойыны бір жағынан сюжетті -
рөлді ойнауға ұқсас келеді. Балалар ойын үстінде көпірлер, стадиондар,
темір жолдар, театрлар, цирктер т.б. ірі құрылыстар салады. Дидактикалық
ойындар кішкене балаларға меилінше тән оқыту формасы болып табылады, оның
арғы тегі ойынды өлең мен қимылмен ұштастыру негізінде көп нерсені
үйрететін ойындарды жасаған халық педагогикасына жатыр. Мысалы: Сиқырлы
қалпақтың сырын ашайық - деген ойынды ересек топтарда тәрбиеші балаларды
зат туралы айта білуге үйрету, олардың жүйелі сөйлеу қабілетін дамыту
міндетін алға қояды. Ойын міндеті -қалпақтың астында не бар екенін білу.
Дидактикалық ойындар айналамен танысу сабағында, әдебиет, сабақтарында жиі
қолданады. Бала тәрбиесі қиын да, жауапты міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан
тыс, оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың бағыт - бағдармен, тыныс -
тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез - келген бүлдіршін үшін
бала тәрбиесі ата - анасына берілген тәлім - тәрбиені одан әрі жалғап,
жандыратыны сөзсіз. Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық іс - әрекетін
қалыптастыруда негізгі жұмыс түрі - ойын әрекеті.Бала саналы, мәдениетті,
адамгершілігі мол болып, жан - жақты дамуы үшін және тілін дамытып, сөз
байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың
маңызы зор. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен
белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С. Макаренко
былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында,
көбінесе сондай болады. Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу - бәрінен
бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын - балалар үшін айналадағы танып,
білу тәсілі. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық
өмір сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы айлардан бастап - ақ
маңайындағылармен қарым - қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау
құралы, күш қуаты тілді біртіндеп меңгереді. Ойын - бала әрекетінің негізгі
түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы
мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың
өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі
қалыптасады. Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай
сюжетті - рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды
ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді. Ойын балалардың негізгі іс -
әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық - физиологиялық, педагогикалық
маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі,
тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады[36].
Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.
Ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі ойынды кіші жастағы балалардың
табиғаты керек етеді. Балалардың еңбегі, оқуы ойыннан басталады. Ойын
арқылы оқушы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын
қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын
түрлері оқушылардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін
арттырып, есептеу дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында
қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы, Сақина салу, Ақсүйек
ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып қатысады.
Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тығылып жатыр. Кім дұрыс
шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген
тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек ғана
оқушының орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды
ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және жолдары және оларды
қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде
балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері
баянды болып жаңа білім игеріледі. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы
қадамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру
болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы оқушылар сан үйренеді, санға
аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние
танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін
дамытады. Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін
қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға қойылған мақсатты
шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға,
айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала
ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны
құрдастары ойыннан шеттетуі ықтимал. Ойын - балалардың негізгі іс -
әрекетінің бір түрі. Ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері
қалыптасады. Кіші мектеп жасындағы балаларды көргендерін, байқағандарын,
айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданалытанын байқау қиын емес. Ойын
айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани
бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап, сезініп білдіруге мүмкіндік алады,
адамдармен араласуға үйренеді. Бүгінгі күн талабы – баланың ақыл ойын
дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін
қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп тәрбиелеу. Сондықтан да
баланың танымын алғашқы күннен бастап дамтыудың, бойында оқыту мен
тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы – ойын әрекеті, яғни, ойын –
баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана балаларды қызықтырып,уақыт
өткізудің құралы бломай, балаға берілетін білім мен тәрбиенің құнды негізі
болуы керек. Яғни, оқыту-тәрбиелеу жұмысын бағдарлама талаптарына сәйкес
ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың логикалық ойлау қабілеттін
арттыруға жағдай жасау негізгі міндет. Бала ойын барысында айнала құбылыс
сырын танып сезінеді, себеп-салдарлық байланысты және тоәуелділікті
анықтауға тырысады. Айналадағы өмір құбылыстарын, ерекшеліктерін байқай
отырып, білуге қызығушылығы туындайды, осы сезім оны талпыныстарға
жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып, тапсырмалары өзінше зерттеп,
орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын айту жағдайларына мүмкіндік
туғызылса ғана бала еркін ойлы, өзіне сенімді, ерік-жігерлі, дүние танымы
кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан, болашаққа қызығушылығы оянған дара
тұлға ретінде жан-жақты дами алады.Баланың ақыл-ойының дамуы тек белгілі
бір білім көлемін ғана емес, жалпы тәлім-тәрбиелік іс-әрекеттерді игерумен
бірге, ойлау, қиялдау, есте сақтау, елестету және т.б. қабілеттерінің;
танымдық, іскерлік, шығармашылық қасиеттерінің дамуын қамтиды. Ойы
саяздың, тілі саяз деген ұлғатты сөз бекер айтылмаған. Ойлау негізі
баланың сөйлеу тілін қалыптастырады.
Сәлемдесу.
Арайланып таң атты,
Алтын сәуле таратты.
Жарқырайды күніміз,
Жарқырайды даламыз.
Қайырлы күн балалар!
Қайырлы күн қонақтар!
Жобаның мақсаты:
- Баланың ақыл ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік
қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп тәрбиелеу.
Жобаның тапсырмалары:
Жұмбақтар, суреттер, ситуациялық тапсырмалар, тест тапсырмалары, ертегі
негізіндегі тапсырмалар және санамақтар
Сабақтың түрлері
Зерттеу сабағы - іздендіру мақсатында
Саяхат сабақ - танымдық қабілетін дамыту
Семинар сабақ- оқушының білімін тереңдету
Сайыс сабақ – оқушылар ойларының жетітігін байқау
Ойын , жұмбақ - оқушылар зейінін дамыту.
Сахналау сабақ - оқуылар шығармашылығын дамыту.
Ертегі сабақ - оқушылардың ойлау қабілетін дамыту.
Дәстүрлі емес сабақтың бір түрі – ойын сабақ.
Сабақтың бұл түрі - баланың шығармашылық және ойлау қабілетін
дамытады. Жұмбақ шешу шығармашылық үрдіс. Сөзжұмбақты шешу кезінде алдын
ала тақтаға сұрақтарымен қосып жазып қойған дұрыс. Сөзжұмбақты кішкентай
қалташалар арқылы жасауға да болады. Қалташаларға салынған кеспе
қағаздардың беті өзіңе қарай қаратып жазып, екінші жағына тапсырмалар
жазуға болады. Тақырып бойынша құрастырылған сөзжұмбақты балалармен жеке
жұмыс жасағанда да қолдануға болады.
Жұмбақтар
Қызықтырып әркімді-ақ
Суда жүзер жылтылдап.
“Б”әрпінен басталар,
Сол жәндіктің атын тап. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл
ойын тәрбиелеудің жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...12
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .20
2.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .31
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..33
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-
ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп
үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі
мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [2].
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдаұратов, Г.М.Қасымова және т.б. зерттеулерінде түрлі
аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов және т.б. еңбектерінде балалардың ақыл ойын
ұйымдастырудың педагогикалық мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған
[3,4,5].
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова,
С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров,оқытуда халықтық педагогика
элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев,
Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева,
С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева,
Е.Ж.Рысбаев, А.С Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш мектеп оқушыларының оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыруда маңызды болып табылады [6,7,8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастыруда ойынның
мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ақыл ойды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті туралы оның
ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,М.Т.Тұрыскелдин, .Иманбеков зерттеуінде мектеп
жасына дейінгі балалаардың дамытушы ойындар арқылы оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов,
Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық
мақсаттарына жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі мекеме
жағдайында балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын қалыптастырудың
қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік
жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі
мекеменің нақты қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін
ескеру арқылы бұл мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы
қарама-қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс
шешімін іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты
“Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдалану” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын
тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдалану тұрғыда
негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемедегі
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу
үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәнін айқындау;
- Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын
тәрбиелеудің жолдары мен әдістерін қарастыру
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл
ойын тәрбиелеудің жолдары
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір
педагог-ғалымдар жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын- жаман
жұмыс сияқты деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін
жасайды. Өйткені, әрбір жас кезінде ойын тиісті дәрежеде ақыл мен қажыр-
қайрат жұмсауды керек етеді.Белсенді іс-әрекет пен күш-жігер жұмсалмаған
ойын, жақсы ойын болып табылмайды. Жақсы ойын да жақсы жұмыс та көңілді
қуанышқа толтырып, рахатқа бөлейді.
Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың ұқсастығы байқалады. Баланың
ойыныңда да белгілі дәрежеде тиісті жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс.
Олардың негізгі айырмашылығы тек мынада: баланың ойыны нақты материалдық
рухани байлықты көздемейді, ал жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы
екені айқын.
Баланың қуанышы мен реніші ойыңда айқын көрінеді. Ойын кезіндегі
баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.
Ойын үстінде бала бейне өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне
бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды.
Сондықтан шындықтағыдай сөйтейік, бүйтіп көрейік деуі, олардың ойынды
ойын деп түсінуінде жатыр.
Осыдан келіп ойын туралы мынандай т ұ ж ы р ы м ж а с а л а д ы :
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді т ә р б и е л е й д і.
ә) е р і к ж ә н е м і н е з қасиеттерін бекітеді, адамгершілік
сапаны жетілдіреді.
б) ұ ж ы м д ы қ с е з і м әрекеттері өсе түседі.
в) э с т е т и к а л ы қ т ә р б и е б е р у - өнерді,
көркемдікті түсіндіру құралына айналады.
г) е ң б е к т ә р б и е с і н б е р у мақсаттарын шешуге
мүмкіндік береді.
д) д е н е к ү ш і н і ң ж е т і л у і н е к ө м е к т е с е д
і - ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне
тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра
беруден бастаған. Солардың бірі – ұлт ойындары халықтың сәби шағымен
бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой-
жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйретудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен
білімділік, тәрбиелік маңызы бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың асыл қазынасы, бір жүйеге
келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң
болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарымыздың бірі Мұхтар
Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала кетейік: Біздің
заманымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар
ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып,
көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған.
Халқымыз ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп
өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге жетелейтін
адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Жас бала ойынға алдымен үйренуші,
көруші өсе келе соған белсенді қатынасушы келесі кезеңді үйретуші,
жаттықтырушы, ұлғая келе көруші жанкүйер ретінде қатынасады. Кейінгі кезде
ұлт ойындарына көңіл бөлмеу нәтижесінде, көбі ұмыт болып, мүлде жоғалуға
жуық[28].
Ұлт ойындарын жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі тәрбиелік
шараларда қосымша материал ретінде пайдаланып келеміз.
Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі – халықтың ұлттық ойындары көп
салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да
балабақша тәрбиеленушілерінің рухани өресі кең өсіп – жетілуіне,
эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың
бірі. Ұлы педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді,
демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи
түспек[29,30]. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары
деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге
келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі
балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол
жастағыларға лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш,
алақан соқпақ, ақ серек-көк серек т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа:
тақия тастамақ, тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай,
теңге алу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес т.б. ойындарын
жатқызуға болады. Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып,
жаңа тақырыптарды жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға
дағдыландырады. Мысалы, Соқыр теке ойыны (Ақ сандық, көк сандық Құраст.
Ш.Ибраев.А., 1988, 161-бет) арнайы сызылған шеңбердің ішінде ойналады.
Жүргізуші Тентек текені ортаға шығарып, көзін таңа бастағанда, ол былай
деп әндетеді:
Қараңғыда көзім жоқ,
Маған жақын келіңдер,
Тиіп кетсем сөзім жоқ,
Бір қыз ұстап беріңдер!..
Көзі байланған Соқыр текені айнала қоршап тұрғандар мазақтап:
Соқыр, соқыр, соқырақ,
Тотияйын салайын,
Оң көзіңе топырақ,
Ал, ұстап көр, батырым,
Топырағын алайын,
Міне, келе жатырмын!
деп өлеңді айтып болысымен әр жаққа қашады, ал Соқыр теке олардың бірін
ұстауға тырысады. Ұстаған баласы оның орнына тұрады, сөйтіп, ойын жалғаса
береді. Ұлт ойындары – ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні
байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз, сондықтан оны
күнделікті оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ
тәрбиелеуге пайдасы орасан зор екендігі сөзсіз. Ұлттық ойындардың адамға
тигізетін пайдасын халық ертеден-ақ білген. Алғашқы қауымдық құрылыс,
ертедегі тайпалардың одаққа біріккен дәуірлері ұлт ойындарының едәуір
дамыған кезеңі болды. Көшпелі өмір кешіп, мал баққан тайпалардың көзін
ашқаннан көрген театры да, өнері де, көңіл көтерер қызығы да осы ұлт
ойындары еді[31].
Халық арасында Денсаулық – зор байлық деп тегін айтылмаған. Бұл
арқылы халық даналығы тіршіліктің негізгі көзі осы денсаулық екенін тағы
ескертеді. Адамның денсаулығы жас кезінен бастап қалыптасуы керек. Демек,
кезінде ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру – жас
организмнің дұрыс та сергек өсуінің көзі. Онымен бірге бүлдіршіндер ойын
ойнаған кезде көпшіл, Отанның болашақ азаматы болуға, халқына адал қызмет
етуге бағыт алады.
Қазақ халқының сонау, көне заманнан бергі негізгі кәсібі мал
шаруашылығы болғандықтан, мал өсіру, мал басын көбейтуі өндіріс процесінің
негізгі мақсаты, сондықтан да халықтың бар байлығы малда болды. Қазақ
халқының тіршілігінде төрт түлік (қой, сиыр, жылқы, түйе) мал шешуші орын
алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен қазақ халқының этнографиялық даму
ерекшеліктері, той-думан, қуанышы мен реніші де осы малмен байланысты
болды.
Амандасқанда да жан амандығын сұрамай, мал-жан амандығын сұрауы,
қазақтың тіршілігінің тірегі, көзі малға деген көзқарасының ерекше бір
сезіммен қалыптасуы болды. Оларды халық ауыз әдебиетінде мақұлықтар
дүниесінің өкілі деп ұқпай, адамның өмір сүруінің негізгі тірегі мен жан
серігі екендігін шабыттана жырлаған.
Осындай экономикалық құрылыстың негізінде төрт түліктің қасиеті тек
қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, барлық мәдениет пен өнердің,
соның ішінде ұлт ойындарының дамуының да негізі болды, келе-келе негізгі
бас кейіпкерлері осы төрт түліктен тұратын ақбайпақ, көк сиыр, түйе-
түйе, соқыр теке т.б. сияқты ұлт ойындары да дами бастады.
Бұл ойындардың барлығы дерлік қазақ халқының төрт түлікті аса бір
сүйіспеншілікпен дәріптеп, қадірмен тұтып, жануарлардың бойында адам
баласының қасиеттері бар, сондықтан жан-жануарлардың бәрі бірдей деген
ұғымнан барып шыққан ойындар болды. Ондай қасиеттерді бірі осы ойындардың
көпшілігінде дерлік төрт түліктің қай-қайсысы болмасын, аналықтарының өз
төлдерін өлімге қимайтындығын аңғартады. Сондай Ақбайпақ ойынында,
жоғалтқан ботасын іздеген інген қатты күйзеледі. Ақырында ботасын көріп,
жаны жай тауып, ботасымен әңгімелесе келіп өзін тыққан ұрылардың кімнен
жақсылық, кімнен жамандық көрдің деп, содан ботаның айтуы бойынша інгеннің
бұйрығымен ойнаушылар жазасын алады.
Қазақ халқының малды соншалықты қадірлейтін себебі сол, халықтың саяси
әлеуметтік және экономикалық жағдайының даму процесінде осы төрт түлік
арқасында жеке адамның қай-қайсысы болмасын өмірден мұқтаждық көрмеді.
Сондықтан да төрт түлік қазақ халқының ауыз әдебиетінің, өнерінің,
мәдениеті мен ұлт ойындарының негізгі кейіпкері.
Бесік жырынан бастап ұлт ойындарының барлығы халық тәрбиесінің көзі.
Қай дәуірдің ұрпағына болмасын тіршілік жолына бағыт сілтеп, өмірге
аттандырады. Халық жырлары ата-ананың балаға қойған бірінші сенімі, тілек-
талабы. Мұның бәрі баланы ойната, көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп
айтылады да, өміріне рухани азық болатын өнегелі де ілтипатты сөздерді жас
кезінен құлақтарына құя береді. Ал ойындар болса баланың осы айтылған өнеге-
өсиет сөздерін күнделікті тіршілікте тәжірибе жүзінде іске асырудың құралы
болды. Айталық, ойын үстінде осы айтылған өнеге-өсиет бастан аяқ
қолданылады, осы негізде оның бойында адамдық қасиеттер қалыптаса бастайды.
Демек, ойын әр түрлі әрекетке қозғалысқа, денешынықтыруға ғана төселдіріп
қоймай, өмірдің рухани азығы – үлкеннің барлық қасиетін, яғни баланың жан-
жүйесіне әсер ететін этикалық, эстетикалық тәрбиені қабылдауға
қалыптастырады.
Ұлттық ойынның бірі – Ұшты-ұшты. Бұл ойынға ересек балалар мен
кішкентай балалар да қатысса қызықтырақ болады.
Ойын ережесі : Бір бала ортаға шығып жиналғандарды дөңгелете, өзіне
қаратып бір қатарға отырады. Содан кейін ойынның ойналу тәртібін
түсіндіреді. Сөйтіп ойынды бастайды. Ойын жүргізуші Ұшты-ұшты бөдене ұшты
деп қолын көтереді. Сол кезде ойнаушылар тыңдап отырады да ұшатын затқа
олар да қолдарын көтереді. Ұшпайтын затты ұшты қолын көтерсе, ойын
жүргізушімен бірге қолдарын көтерген ойыншылар жазасын тартады. Ал ұшатын
затты айтқанда, қолдарын көтермей қойса онда да жаза тартады. Сондықтан
ойын жүргізушінің әр айтқан сөзіне өте сақ болу, қырағы болу керек.Ойын
жүргізуші ұшатын зат пен ұшпайтын затты ұйқастырып айтып ойыншыларды ылғи
да жаңылдырып отыруға тырысады. Тіпті көпшілікке таныс емес құстардың атын
айтып та, ұшатын жәндіктердің атын айтып та жаңылдыруға болады. Мысалы,
ұшты-ұшты кекілік ұшты, ізінше кекілік ұшты, қарға ұшты – сырға ұшты,
көбелек ұшты – ебелек ұшты, тауық ұшты, уық ұшты, қаршыға ұшты, қанжыға
ұшты деп жалғаса береді.
Алданған ойыншылардың жазасы өлең айтып би билеп, мақал-мәтел,
жаңылтпаш, тақпақ айтады. Алданушылар көбейген сайын ойын қыза түседі,
ендеше ойын жүргізуші мен ойнаушылардың арасындағы бірін-бірі аңдаушылық та
күшейе түседі.
Бала ойындарының мазмұны байып, түрі өзгеріп отырады. Ата-ананың
ойлау, қиялдау, армандау қабілетін қалыптастыру үшін халық ауыз әдебиетінің
жанрларын – ертегі, жаңылтпаш, жұмбақтар, санамақтарды айтып үйреткен.
Мысалы, Тоғызқұмалақ ойыны:
Қызықтырған есепшіні, ойлыны,
Бабалардың бұл ежелгі ойыны.
Екі адамға тең бөлінген мал жайы,
Ойнау үшін тақтасы бар арнайы.
Онда бар он сегіз ұя – кіші отау,
Екі қазан – үлкен келген іші отау.
Бір жүз алпыс екі – барлық құмалақ
Сексен бірден екі ойыншы тұр қамап.
Әрқайсының сегіз ұя – ойы бар,
Әр ұяның дәл тоғыздан қойы бар.
Екі ойыншы – екі қойшы кезекпен
Түсіреді ұяға қой есеппен.
Бір-бірінің ұясына айдайды
Қой – құмалақ санын жіті аңдайды.
Ұяда қай жұп болса қой – құмалақ
Бәрі қарсы қазанға кеп құламақ.
Солай талай қой қазанға түседі
Есепке оны екі қойшы тізеді.
Кімде-кімнің қазаны тез толады,
Сол ойыншы ұтып шыққан болады.
...Қызықтырған бүгіндерде ойлыны
Міне, осындай бабалардың ойыны.
Халық мұғалімі Байтоғайұлы Малқай бала өміріндегі ойынды және ермекті
ол - баланың еңбегі,- дейді, демек бұл жай ермек емес, бала әлеміндегі
кәдімгі еңбек. Сондықтан да бала еңбегі – ойын. Ендеше, ойын балалардың
күнделікті тіршілігі адамның басынан өтетін өмірінің әр уақытындағы жазғы,
күзгі, қысқы істелетін кәсібі сияқты. Тіршіліктің түрі бар. Сол сияқты
балалардың да өзіне меншікті бала кезінде істейтін істері бар. Ол іс – жас
уақытындағы ойын. Сондықтан да қазақ балаларының негізгі ойындары асық,
құмалақ (түйенің, қойдың), бес тас, доп міне мұның бәрі осы балалар
еңбегінің құралдары болады. Өмір мен өнерге деген талаптың түп негізінің
өзі осы асық, доп, құмалақ, ләңгі, қуыршақ, мәшине, үй болып т.б.
ойнауларда жатыр. Ендеше халықтың бұл дана сөзін тура мағынасында түсінуге
болмайды.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір
құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез
тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде
дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай
оларды көзқарасының, мінез - құлқының қалыптасу құралы деп ерекше
бағалаған. Қазір бізге жеткен ойындарымыз: тоғызқұмалық, қуыршақ, асық
ойындары. Қазақтың көне жыр- дастандарында ұлттық ойындар балаларды
тәрбиелеуде ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен Қобыланды,
Алпамыс, Ер Тарғын сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың,
жұртшылық сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық
ойындарда сайысқа түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда
өздерінің мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін көрсеткендері
айтылады. Домбырамен күй шерту, Аттың құлағында ойнау, Аударыспақ,
Күлкі ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғызқұмалық, Жұмбақ айтыс,
Асық ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі біздің ата-
бабаларымыздың ұлттық ойындарының ғасырлар бойы өмір сүргендігін айқын
көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа,
қырағылыққа, бытылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын
дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі – Он бір қара
жұмбақ. Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы балаңың ойлау
қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол.
Санамақ, Жылдам айт, т.б. тартымды ойындарды үйрету,тіл өнеріне негіз
салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл
табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ
бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей
емес.
Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-
тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу,
қиялына қанат беріп,ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс
шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса кез-келген ойынның аяғында жеңу бар
да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер
айып тартады. Ол көбінесе тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде болады.
Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы - балалардың бойында өнердің, білімнің,
тәрбиенің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төселдіру екенін аңғару қиын емес
[32].
Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа
ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да,
психологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр,
шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ.
Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады.
Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше әр беріп, жаңартып
өткізіп отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары
абзал. Өйткені жас өндір бүлдіршіндер ойнай да, күле де, ойлай да білсін!
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы
мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери
шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының
ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін
педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін)
аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін
талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде
тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс
ойындарын, үшінші топқа – спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала
бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап,
құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ
атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық
философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері
Дидактикалық ойындар баланың ақыл - ойын дамытып, сабаққа деген
қызығушылықтарын арттырады. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні
тұрақсыз, импульсивті болғанымен, қабылдау есте сақтау мүмкіндіктері жақсы
дамыған. Сондықтан кез - келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар
қолдана білу керек. Мысылы Сауат ашу оқулығында тақырып соңында
тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойын арқылы өткізуге болады.
Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б. ойындар. Тіл
дамыту, сауат ашу сабақтарында да ролдік, сюжеттік ойындарды қолдануға
болады. Ролдік ойындар мектепке дейінгі балалармен өмірінде елеулі орын
алады. Бұл ойындар ұзақ та , қысқа да болу мүмкін. Сюжетті - рөлді
ойындар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты
жағынан бұлар көбінесе еліктену, шындықты көрсету болып табылады. Мысалы
Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушы әрекеттеріне
еліктейді, ал Мектеп болып ойнағанда мұғаліммен оқытушының әрекетіне
еліктейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті
өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге
болады Ұлттық қазақ ойындары: Қыз қуу, Орамал тастау, Асықтар,
Бәйге ойындары. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Ойындар әр
топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі. Баланың тілін жетілдіру үшін оны
әңгімеше тарта отырып, баланың сөздік қорын жаңа сөздермен толықтырып,
түсінігін молайту қажет. Баланың тілін дамытуда ойын түрлерін жүргізу
арқылы, ойын шарттарын айта отырып та байытуға балады. Мысалы: Қуыршаққа
қонаққа бару, Мен кіммін, Қуыршақты киіндіреміз, Шарбақты
құрастыру, Көлемі бойынша қой деген секілді ойын түрлерін қолдануға
болады. Мен кез келген ойын түрлерін сабағымен тақырыбына сай таңдап
аламын. Әсіресе дидактикалық ойындарды тіл дамыту сабақтарында пайдаланудың
тиімділігін тәжірибе көрсетіп отыр. Сабақты бекіту, баланың шығаршашылығын
дамыту, тіл байлығын молайту үшін ойындар сабақтың тақырыбына, мазмұнына
сай таңдап аламын. Мысалы: Телефон ойынында диалогтық сөйлеудегі
әңгіменің мақсаты - бір нәрсе жайында сұралап, баланың оған жауап беруге,
белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады. Рөлдік ойындар
мектепке дейінгі балалар өмірінде елеулі орын алады. Бұл ойындар ұзақ та
,қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті - рөлді ойындар бейнелеу құралы роль мен
ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктеу,
шындықты көрсету болып табылады. Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар
сатушы сатып алушының әрекеттеріне еліктейді. Шаштараз, Отбасы
ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен
алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады. Педагог
өтілген ойынға талдау жасап, оның балаларға тигізген тәрбиелік ықпалы
бағалауға, өз тобындағы сюжетті - рөльді ойындарының одан әрі басшылық ету
тәсілдерін ойластыруға тиіс.
Қойылымдық ойындарда рольдер, ойын әрекеттері қандай шығарманың,
ертегінің т.б. Сюжеті мен мазмұны шарттас болады. Ол сюжетті - рөльді
ойынға ұқсас. Барлық балалар ертегіні жақсы көреді, ертек айтып берсең бар
ынтасымен тындайды. Ертегі балалардың ой - қиялын, сөздік қорын
дамытады.Құрылымдық ойындар - балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі
мазмұны қоршаған өмірді алуан түрі құбылыстарды және соларға байланысты іс-
әректтерді бейнелеу болып табылады. Құрлыс ойыны бір жағынан сюжетті -
рөлді ойнауға ұқсас келеді. Балалар ойын үстінде көпірлер, стадиондар,
темір жолдар, театрлар, цирктер т.б. ірі құрылыстар салады. Дидактикалық
ойындар кішкене балаларға меилінше тән оқыту формасы болып табылады, оның
арғы тегі ойынды өлең мен қимылмен ұштастыру негізінде көп нерсені
үйрететін ойындарды жасаған халық педагогикасына жатыр. Мысалы: Сиқырлы
қалпақтың сырын ашайық - деген ойынды ересек топтарда тәрбиеші балаларды
зат туралы айта білуге үйрету, олардың жүйелі сөйлеу қабілетін дамыту
міндетін алға қояды. Ойын міндеті -қалпақтың астында не бар екенін білу.
Дидактикалық ойындар айналамен танысу сабағында, әдебиет, сабақтарында жиі
қолданады. Бала тәрбиесі қиын да, жауапты міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан
тыс, оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың бағыт - бағдармен, тыныс -
тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез - келген бүлдіршін үшін
бала тәрбиесі ата - анасына берілген тәлім - тәрбиені одан әрі жалғап,
жандыратыны сөзсіз. Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық іс - әрекетін
қалыптастыруда негізгі жұмыс түрі - ойын әрекеті.Бала саналы, мәдениетті,
адамгершілігі мол болып, жан - жақты дамуы үшін және тілін дамытып, сөз
байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың
маңызы зор. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен
белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С. Макаренко
былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында,
көбінесе сондай болады. Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу - бәрінен
бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын - балалар үшін айналадағы танып,
білу тәсілі. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық
өмір сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы айлардан бастап - ақ
маңайындағылармен қарым - қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау
құралы, күш қуаты тілді біртіндеп меңгереді. Ойын - бала әрекетінің негізгі
түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы
мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың
өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі
қалыптасады. Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай
сюжетті - рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды
ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді. Ойын балалардың негізгі іс -
әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық - физиологиялық, педагогикалық
маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі,
тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады[36].
Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.
Ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі ойынды кіші жастағы балалардың
табиғаты керек етеді. Балалардың еңбегі, оқуы ойыннан басталады. Ойын
арқылы оқушы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын
қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын
түрлері оқушылардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін
арттырып, есептеу дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында
қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы, Сақина салу, Ақсүйек
ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып қатысады.
Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тығылып жатыр. Кім дұрыс
шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген
тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек ғана
оқушының орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды
ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және жолдары және оларды
қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде
балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері
баянды болып жаңа білім игеріледі. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы
қадамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру
болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы оқушылар сан үйренеді, санға
аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние
танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін
дамытады. Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін
қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға қойылған мақсатты
шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға,
айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала
ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны
құрдастары ойыннан шеттетуі ықтимал. Ойын - балалардың негізгі іс -
әрекетінің бір түрі. Ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері
қалыптасады. Кіші мектеп жасындағы балаларды көргендерін, байқағандарын,
айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданалытанын байқау қиын емес. Ойын
айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани
бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап, сезініп білдіруге мүмкіндік алады,
адамдармен араласуға үйренеді. Бүгінгі күн талабы – баланың ақыл ойын
дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін
қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп тәрбиелеу. Сондықтан да
баланың танымын алғашқы күннен бастап дамтыудың, бойында оқыту мен
тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы – ойын әрекеті, яғни, ойын –
баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана балаларды қызықтырып,уақыт
өткізудің құралы бломай, балаға берілетін білім мен тәрбиенің құнды негізі
болуы керек. Яғни, оқыту-тәрбиелеу жұмысын бағдарлама талаптарына сәйкес
ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың логикалық ойлау қабілеттін
арттыруға жағдай жасау негізгі міндет. Бала ойын барысында айнала құбылыс
сырын танып сезінеді, себеп-салдарлық байланысты және тоәуелділікті
анықтауға тырысады. Айналадағы өмір құбылыстарын, ерекшеліктерін байқай
отырып, білуге қызығушылығы туындайды, осы сезім оны талпыныстарға
жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып, тапсырмалары өзінше зерттеп,
орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын айту жағдайларына мүмкіндік
туғызылса ғана бала еркін ойлы, өзіне сенімді, ерік-жігерлі, дүние танымы
кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан, болашаққа қызығушылығы оянған дара
тұлға ретінде жан-жақты дами алады.Баланың ақыл-ойының дамуы тек белгілі
бір білім көлемін ғана емес, жалпы тәлім-тәрбиелік іс-әрекеттерді игерумен
бірге, ойлау, қиялдау, есте сақтау, елестету және т.б. қабілеттерінің;
танымдық, іскерлік, шығармашылық қасиеттерінің дамуын қамтиды. Ойы
саяздың, тілі саяз деген ұлғатты сөз бекер айтылмаған. Ойлау негізі
баланың сөйлеу тілін қалыптастырады.
Сәлемдесу.
Арайланып таң атты,
Алтын сәуле таратты.
Жарқырайды күніміз,
Жарқырайды даламыз.
Қайырлы күн балалар!
Қайырлы күн қонақтар!
Жобаның мақсаты:
- Баланың ақыл ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік
қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп тәрбиелеу.
Жобаның тапсырмалары:
Жұмбақтар, суреттер, ситуациялық тапсырмалар, тест тапсырмалары, ертегі
негізіндегі тапсырмалар және санамақтар
Сабақтың түрлері
Зерттеу сабағы - іздендіру мақсатында
Саяхат сабақ - танымдық қабілетін дамыту
Семинар сабақ- оқушының білімін тереңдету
Сайыс сабақ – оқушылар ойларының жетітігін байқау
Ойын , жұмбақ - оқушылар зейінін дамыту.
Сахналау сабақ - оқуылар шығармашылығын дамыту.
Ертегі сабақ - оқушылардың ойлау қабілетін дамыту.
Дәстүрлі емес сабақтың бір түрі – ойын сабақ.
Сабақтың бұл түрі - баланың шығармашылық және ойлау қабілетін
дамытады. Жұмбақ шешу шығармашылық үрдіс. Сөзжұмбақты шешу кезінде алдын
ала тақтаға сұрақтарымен қосып жазып қойған дұрыс. Сөзжұмбақты кішкентай
қалташалар арқылы жасауға да болады. Қалташаларға салынған кеспе
қағаздардың беті өзіңе қарай қаратып жазып, екінші жағына тапсырмалар
жазуға болады. Тақырып бойынша құрастырылған сөзжұмбақты балалармен жеке
жұмыс жасағанда да қолдануға болады.
Жұмбақтар
Қызықтырып әркімді-ақ
Суда жүзер жылтылдап.
“Б”әрпінен басталар,
Сол жәндіктің атын тап. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz