Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық сипаттамма
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНЕ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАММА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Физикалық.географиялық орны және жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Климаты және ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4.Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі ... ... ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .
2.1.Экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Мұнай және газ өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Ауыл шаруашылығы. Балық кәсіпшілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Маңғышлақтың өндіріс кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Су ресурсына геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Атмосфераға геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Топыраққа геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Адам денсаулығына геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... .
3.5.Геоэкологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНЕ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАММА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Физикалық.географиялық орны және жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Климаты және ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4.Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі ... ... ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .
2.1.Экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Мұнай және газ өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Ауыл шаруашылығы. Балық кәсіпшілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Маңғышлақтың өндіріс кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Су ресурсына геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Атмосфераға геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Топыраққа геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Адам денсаулығына геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ... ... ... .
3.5.Геоэкологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 1960–жылдардан бастап ‘’қазыналы түбек’’ атанған Маңғыстаудың мол байлығын игерумен байланысты, мұнда, көптеген өндіріс салалары дамып, бұрын халық өте аз мекендеген өлкеге мыңдаған мамандар келіп, жаңа қалалар мен елді мекендер пайда болды. Солардың ішінде, Ақтау қаласы, өзінің архитектуралық көркемдігі жағынан, тек Маңғыстаудың ғана емес, бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналып отыр. Табиғаты қатаң аймақта халық мекендеген жерлерді көгалдандыру аса жауапты іс.
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды. Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ, нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан, ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе … онда Маңғыстаудан артық жерді таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай шөл табиғатының әр түрлі көріністерінің барлық арсеналдары жиналған. Осы қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау ''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өдірудің үлкен өндірістік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы жазды
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш, бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық. Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады. Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал көгалды дақылдарға құрамында шамалы тұз ерітінділері бар су қажет. Сондықтан бұл тұщыланған суға жерасты ұнғымаларынан жеткізілген тұзды сулармен араластырып суаруға пайдаланылады. Бұл жағдай судың құнын біршама арзандата түседі.
Ал, көгалдандыруды шешудегі екінші басты мәселе-жергілікті топырақтардың экологиялық-мелиоративтік жағдайлары. Біздер ‘’топырақтардың жергілікті экологиялық-мелиоративтік жағдайлары’’ деген мәселеге тегін көңіл аударып отырғанымыз жоқ. Себебі, жергілікті топырақтардың құнарын қолдан арттырмайынша ештеңе өспейді. Ал жақсартудың бұл аймақтағы басты шарасы-суару. Түбірі латыннан алынған ’’мелиорация’’ деген сөз қазақша ‘’жақсарту’’ деген мағынаны білдіреді. Ал, мұндағы топырақтарды жақсарту үшін, олардың жергілікті табиғи жағдайлары және түзіліп, қалыптасу ерекшеліктері, яғни ‘’экологиялық’’ болмысы үлкен маңыз атқарады.
Түбек байлығын халық шаруашылығына түбегейлі игеру- мәселесі бұл аймақтың топырақ жағдайларын да терең зерттеуді қажет етті. Себебі, мұндай зерттеулерсіз жаңа салынып жатқан қалалар мен елді мекендерді
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 1960–жылдардан бастап ‘’қазыналы түбек’’ атанған Маңғыстаудың мол байлығын игерумен байланысты, мұнда, көптеген өндіріс салалары дамып, бұрын халық өте аз мекендеген өлкеге мыңдаған мамандар келіп, жаңа қалалар мен елді мекендер пайда болды. Солардың ішінде, Ақтау қаласы, өзінің архитектуралық көркемдігі жағынан, тек Маңғыстаудың ғана емес, бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналып отыр. Табиғаты қатаң аймақта халық мекендеген жерлерді көгалдандыру аса жауапты іс.
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды. Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ, нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан, ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе … онда Маңғыстаудан артық жерді таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай шөл табиғатының әр түрлі көріністерінің барлық арсеналдары жиналған. Осы қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау ''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өдірудің үлкен өндірістік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы жазды
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш, бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық. Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады. Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал көгалды дақылдарға құрамында шамалы тұз ерітінділері бар су қажет. Сондықтан бұл тұщыланған суға жерасты ұнғымаларынан жеткізілген тұзды сулармен араластырып суаруға пайдаланылады. Бұл жағдай судың құнын біршама арзандата түседі.
Ал, көгалдандыруды шешудегі екінші басты мәселе-жергілікті топырақтардың экологиялық-мелиоративтік жағдайлары. Біздер ‘’топырақтардың жергілікті экологиялық-мелиоративтік жағдайлары’’ деген мәселеге тегін көңіл аударып отырғанымыз жоқ. Себебі, жергілікті топырақтардың құнарын қолдан арттырмайынша ештеңе өспейді. Ал жақсартудың бұл аймақтағы басты шарасы-суару. Түбірі латыннан алынған ’’мелиорация’’ деген сөз қазақша ‘’жақсарту’’ деген мағынаны білдіреді. Ал, мұндағы топырақтарды жақсарту үшін, олардың жергілікті табиғи жағдайлары және түзіліп, қалыптасу ерекшеліктері, яғни ‘’экологиялық’’ болмысы үлкен маңыз атқарады.
Түбек байлығын халық шаруашылығына түбегейлі игеру- мәселесі бұл аймақтың топырақ жағдайларын да терең зерттеуді қажет етті. Себебі, мұндай зерттеулерсіз жаңа салынып жатқан қалалар мен елді мекендерді
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 Федорович Б.А. Лик пустыни. -М., 1948. -240 с.
2 Жамалбеков Е.Ү. Қазыналы түбек. - Алматы: Қайнар, 1990. -192 б.
3 Маңғыстау энциклопедиясы. - Алматы: Атамұра, 1997. -382 б.
4 Шалабаев С., Өмірбаев Е., Сыдиқов Қ. Маңғыстау. –Алматы: Қазақстан, 1973. -218 б.
5 Қондыбаев Серік. Маңғыстау географиясы. -Алматы: Қанағат- ҚС, 1997. - 135 б.
6 Бесімбаев Е.Б. Маңғыстау облысының физикалық географиясы. –Алматы, 2000. - 65 б.
7 Андрусов Н.И. Материалы для геологии Закаспийской области. -Ч. 2: Мангышлак Труды Арало-Каспийской экспедиции. -Петроград, 1915. - Вып. 8. – С. 10-13.
8 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. и др. Почвы полуострова Мангышлак. – Алма-Ата: Наука, 1974. - 224 с.
9 Колпаков В.Б. Водные ресурсы горного Мангышлака. -Алма-Ата: Казахстан, 1961. - 245 с.
10 Боровский В.М.,Джамалбеков Е.У. Пустыни Мангышлака и проблемы их освоения. –Алма-Ата: Казахстан, 1983. - 60 с.
11 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. Почвы полуострова Мангышлак как объект мелиорации // Вестник АН КазССР. -1969. -№3. -С.3-9.
12. Белов Вячеслав. Мангышлак солнечная земля. –М.: Политиздат, 1981. -127 с.
13 Полынов Б.Б. Кора выветривания. -М., 1934. -Ч. 1.- 41 с.
14 Армандс Пуполс. Ақтаудың радиологиялық картасы // Маңғыстау. - 2003. -10 маусым.
15 Жамалбеков Е.Ү. Түлеген түбек. - Алматы, 1973. -84 б.
16 Буренков В. Мангышлак . -Алма-Ата: Қайнар, 1984. -174 с.
17 Есполов К.Е. Водные ресурсы Мангышлакской области и перспективы развития орошения // Сб.: Проблемы мелиорации почв, озеленения и селскохозяйственного освоения Мангышлака. - Алма-Ата, 1976. -С. 4-8.
18 Степанов В.В. Жажда у моря. -Алма-Ата: Кайнар, 1983. -120 с.
19 Колодкин М.В. Опреснение воды в пустынях СССР // Проблемы освоения пустынь. -1976. - № 3. -С. 22-24.
20 тепанов В. Живая вода Мангышлака // Казахстанская правда. -1997. - 6 июня.
21 Дильдяев Г. Атомное сердце. Мангышлака // Известия . -1983. - 17 июля.
22. Квятковский О. Надежный атом // Казахстанская правда. -1989. -7 марта.
23. Төлешов К.Т. Манғыстау облыстық қоршаған ортаның жайы мен оны қорғау мен сауықтыру шаралары туралы баяндама. – Ақтау, 2001. – 10 б.
24. Жамалбеков Е.Ү. Жер құнары-өмір нәрі. - Алматы: Қайнар, 1987. - 136 б.
25. Боровский В.М., Джамалбеков Е.У., Файзулина А.Х. Критерий оценки использования почв полуострова Мангышлак орошения // Материалы VІІ- съезда. ВОП. - Ташкент, 1985. -С. 53-55.
26. Джамалбеков Е.У. О почвообразовании при рекультивации земель в Казахстане // Почвоведение. -1989. -№ 4. - С. 75-82.
27. Боровский В.М. Формирование засоленных почв и галогеохимические провинции Казхатана. -Алма-Ата: Наука, 1982. -80 с.
28. Боровский В.М., Жамалбеков Е.У. Почвы приморской равнины Мангышлака в районе г. Шевченко // Вестн. с-х. наук. -1967. -№ 1. -С.16 -39.
29. Жамалбеков Е.У. Қазақстан топырақтары және олардың ауылшаруашылығымыздағы орны // Табиғат - ел байлығы. -Алматы, 1979. -36-56 бб.
30 Ахтырская Л.Г., Жамалбеков Е.У. Опыт мелиорации бурых почв г. Шевченко для целей озеленения // Пятая респ. конф. почвоведов. -Алма-Ата, 1982. - С. 300 -301.
31. Андреева Н., Боровский В.М., Жамалбеков Е.Ү. Микроморфологические и физико-химические особенности бурых и серо-бурых почв полуострова Мангышлак // Изв. АН СССР. Серия биологическая. - 1981. -№6. - С. 881-891.
32. Жамалбеков Е.У., Грабаров П.Г., Квитко Б.Я., Солодникова Е.А., Файзуллина А.Х. Микроэлементы в почвах полуострова Мангышлак // Вестник АН КазССР. - 1976. - №11. - С.36-41.
33. Димо Н.А. Из бассейна Амударьи // Тр. Гос.океанограф ин-та. -Л., 1950. -Вып. 15. - С.20-23.
34. Файзуллина А.Х., Жамалбеков Е.У. Почвенно-географическое районирование и проблемы использования пустынной территроии Мангышлакской области // Тез. докл. Ү Всесоюз. конф. по освоению пустынь. -Ашхабад, 1986. - Т. 3. - С. 170-172.
35. Асанбаев И.К. Современный антропогенез, экологические состояние и пути востановления нарушенных почв аридных территорий Казахстана (на примере Прикаспия и Приаралья): Дис…д-ра с-х. наук. - Алматы, 1999. - 280
1 Федорович Б.А. Лик пустыни. -М., 1948. -240 с.
2 Жамалбеков Е.Ү. Қазыналы түбек. - Алматы: Қайнар, 1990. -192 б.
3 Маңғыстау энциклопедиясы. - Алматы: Атамұра, 1997. -382 б.
4 Шалабаев С., Өмірбаев Е., Сыдиқов Қ. Маңғыстау. –Алматы: Қазақстан, 1973. -218 б.
5 Қондыбаев Серік. Маңғыстау географиясы. -Алматы: Қанағат- ҚС, 1997. - 135 б.
6 Бесімбаев Е.Б. Маңғыстау облысының физикалық географиясы. –Алматы, 2000. - 65 б.
7 Андрусов Н.И. Материалы для геологии Закаспийской области. -Ч. 2: Мангышлак Труды Арало-Каспийской экспедиции. -Петроград, 1915. - Вып. 8. – С. 10-13.
8 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. и др. Почвы полуострова Мангышлак. – Алма-Ата: Наука, 1974. - 224 с.
9 Колпаков В.Б. Водные ресурсы горного Мангышлака. -Алма-Ата: Казахстан, 1961. - 245 с.
10 Боровский В.М.,Джамалбеков Е.У. Пустыни Мангышлака и проблемы их освоения. –Алма-Ата: Казахстан, 1983. - 60 с.
11 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. Почвы полуострова Мангышлак как объект мелиорации // Вестник АН КазССР. -1969. -№3. -С.3-9.
12. Белов Вячеслав. Мангышлак солнечная земля. –М.: Политиздат, 1981. -127 с.
13 Полынов Б.Б. Кора выветривания. -М., 1934. -Ч. 1.- 41 с.
14 Армандс Пуполс. Ақтаудың радиологиялық картасы // Маңғыстау. - 2003. -10 маусым.
15 Жамалбеков Е.Ү. Түлеген түбек. - Алматы, 1973. -84 б.
16 Буренков В. Мангышлак . -Алма-Ата: Қайнар, 1984. -174 с.
17 Есполов К.Е. Водные ресурсы Мангышлакской области и перспективы развития орошения // Сб.: Проблемы мелиорации почв, озеленения и селскохозяйственного освоения Мангышлака. - Алма-Ата, 1976. -С. 4-8.
18 Степанов В.В. Жажда у моря. -Алма-Ата: Кайнар, 1983. -120 с.
19 Колодкин М.В. Опреснение воды в пустынях СССР // Проблемы освоения пустынь. -1976. - № 3. -С. 22-24.
20 тепанов В. Живая вода Мангышлака // Казахстанская правда. -1997. - 6 июня.
21 Дильдяев Г. Атомное сердце. Мангышлака // Известия . -1983. - 17 июля.
22. Квятковский О. Надежный атом // Казахстанская правда. -1989. -7 марта.
23. Төлешов К.Т. Манғыстау облыстық қоршаған ортаның жайы мен оны қорғау мен сауықтыру шаралары туралы баяндама. – Ақтау, 2001. – 10 б.
24. Жамалбеков Е.Ү. Жер құнары-өмір нәрі. - Алматы: Қайнар, 1987. - 136 б.
25. Боровский В.М., Джамалбеков Е.У., Файзулина А.Х. Критерий оценки использования почв полуострова Мангышлак орошения // Материалы VІІ- съезда. ВОП. - Ташкент, 1985. -С. 53-55.
26. Джамалбеков Е.У. О почвообразовании при рекультивации земель в Казахстане // Почвоведение. -1989. -№ 4. - С. 75-82.
27. Боровский В.М. Формирование засоленных почв и галогеохимические провинции Казхатана. -Алма-Ата: Наука, 1982. -80 с.
28. Боровский В.М., Жамалбеков Е.У. Почвы приморской равнины Мангышлака в районе г. Шевченко // Вестн. с-х. наук. -1967. -№ 1. -С.16 -39.
29. Жамалбеков Е.У. Қазақстан топырақтары және олардың ауылшаруашылығымыздағы орны // Табиғат - ел байлығы. -Алматы, 1979. -36-56 бб.
30 Ахтырская Л.Г., Жамалбеков Е.У. Опыт мелиорации бурых почв г. Шевченко для целей озеленения // Пятая респ. конф. почвоведов. -Алма-Ата, 1982. - С. 300 -301.
31. Андреева Н., Боровский В.М., Жамалбеков Е.Ү. Микроморфологические и физико-химические особенности бурых и серо-бурых почв полуострова Мангышлак // Изв. АН СССР. Серия биологическая. - 1981. -№6. - С. 881-891.
32. Жамалбеков Е.У., Грабаров П.Г., Квитко Б.Я., Солодникова Е.А., Файзуллина А.Х. Микроэлементы в почвах полуострова Мангышлак // Вестник АН КазССР. - 1976. - №11. - С.36-41.
33. Димо Н.А. Из бассейна Амударьи // Тр. Гос.океанограф ин-та. -Л., 1950. -Вып. 15. - С.20-23.
34. Файзуллина А.Х., Жамалбеков Е.У. Почвенно-географическое районирование и проблемы использования пустынной территроии Мангышлакской области // Тез. докл. Ү Всесоюз. конф. по освоению пустынь. -Ашхабад, 1986. - Т. 3. - С. 170-172.
35. Асанбаев И.К. Современный антропогенез, экологические состояние и пути востановления нарушенных почв аридных территорий Казахстана (на примере Прикаспия и Приаралья): Дис…д-ра с-х. наук. - Алматы, 1999. - 280
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық
сипаттамма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Физикалық-географиялық орны және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... . ...
1.3. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.4.Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .
2.1.Экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2. Мұнай және газ
өндірісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
2.3. Ауыл шаруашылығы. Балық
кәсіпшілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Маңғышлақтың өндіріс
кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Су ресурсына геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ...
3.2. Атмосфераға геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ...
3.3. Топыраққа геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
3.4. Адам денсаулығына геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... .
3.5.Геоэкологиялық мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 1960–жылдардан бастап ‘’қазыналы түбек’’
атанған Маңғыстаудың мол байлығын игерумен байланысты, мұнда, көптеген
өндіріс салалары дамып, бұрын халық өте аз мекендеген өлкеге мыңдаған
мамандар келіп, жаңа қалалар мен елді мекендер пайда болды. Солардың
ішінде, Ақтау қаласы, өзінің архитектуралық көркемдігі жағынан, тек
Маңғыстаудың ғана емес, бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналып отыр.
Табиғаты қатаң аймақта халық мекендеген жерлерді көгалдандыру аса жауапты
іс.
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы
жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды.
Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді
мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық
жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ,
нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау
қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан,
ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің
барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл
зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында
Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің
барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе ... онда Маңғыстаудан артық жерді
таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай
шөл табиғатының әр түрлі көріністерінің барлық арсеналдары жиналған. Осы
қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау
''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өдірудің үлкен
өндірістік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы
жазды
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш,
бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық.
Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала
жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом
электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы
тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек
тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады.
Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі
үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру
қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан
тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал көгалды
дақылдарға құрамында шамалы тұз ерітінділері бар су қажет. Сондықтан бұл
тұщыланған суға жерасты ұнғымаларынан жеткізілген тұзды сулармен
араластырып суаруға пайдаланылады. Бұл жағдай судың құнын біршама арзандата
түседі.
Ал, көгалдандыруды шешудегі екінші басты мәселе-жергілікті
топырақтардың экологиялық-мелиоративтік жағдайлары. Біздер ‘’топырақтардың
жергілікті экологиялық-мелиоративтік жағдайлары’’ деген мәселеге тегін
көңіл аударып отырғанымыз жоқ. Себебі, жергілікті топырақтардың құнарын
қолдан арттырмайынша ештеңе өспейді. Ал жақсартудың бұл аймақтағы басты
шарасы-суару. Түбірі латыннан алынған ’’мелиорация’’ деген сөз қазақша
‘’жақсарту’’ деген мағынаны білдіреді. Ал, мұндағы топырақтарды жақсарту
үшін, олардың жергілікті табиғи жағдайлары және түзіліп, қалыптасу
ерекшеліктері, яғни ‘’экологиялық’’ болмысы үлкен маңыз атқарады.
Түбек байлығын халық шаруашылығына түбегейлі игеру- мәселесі бұл
аймақтың топырақ жағдайларын да терең зерттеуді қажет етті. Себебі, мұндай
зерттеулерсіз жаңа салынып жатқан қалалар мен елді мекендерді көгалдандыру
жұмыстарын жүргізу, шамалы болса да тасымалдауға жарамайтын азық-түлікпен
жергілікті халықты қамтамасыз ету мүмкін де емес.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. жұмыстың негізгі мақсаты – Маңғыстау
өңірінің экологиялық жағдайына талддау жасау және оны шешу жолдарын көрсету
болып табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері Зерттеу жұмысына
2006--2007 жылдар аралығындағы автордың жеке ізденістері нәтижесінде,
тақырыпқа орай жинақталған мәліметтері мен ғылыми әдебиеттер,
картографиялық және басылымдар қорындағы деректерді талдауы негіз болды.
Сонымен қатар, Қазақ Ғылым Академиясының Ө.Оспанов атындағы топырақтану
институтының профессоры Е.Ү.Жамалбековтың басқаруымен, 1960 жылдан бастап,
соңғы жылдарға дейінгі жалғасқан зерттеулері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дмпломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін 3 суретпен, 4 кестемен жабдықталды.
Жұмыстың көлемі бет, қолданылған әдебиеттер саны
1. Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық сипаттама
1.1 Физикалық-географиялық орны және жер бедері
Маңғыстау облысы 1973 жылдың 20 наурызында құрылды. Бұған дейін бұл
аймақ Атырау облысына қарады. 1988 ж. қайтадан Атырау облысы қарамағына
берілді. 1990 ж. Маңғыстау дербес облыс атанды.
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік батысында
орналасқан. Жерінің жалпы көлемі 16,7 млн га, оның 12,7 млн га-ы жайылымдық
жер болып есептелінеді. Экономикалық қатынас, жан-жақты байланыс тұрғысынан
алғанда бұл аймақтың орналасу реті өте тиімді. Өйткені облыстың батысы мен
терістігінен орала қоршаған Каспий теңізі арқылы Шығыс Европаға шығуға
толықтай мүмкіндік болса, оңтүстігінде Түрікменстанмен, оңтүстік шығысында
Қарақалпақстанмен, солт. мен солт.-шығысында Атырау, Ақтөбе облыстары
шаруашылықтарымен шектесіп, күнбе-күнгі тығыз байланыс мүмкіндігінде Ақтау
форты қазақ мемлекетінің, оның болашақ теңіз флотының дүние жүзілік аренаға
теңіз су жолы арқылы шығатын орталығына айналуда. Сондай-ақ Ақтау әуе қолы
қатынасының да дүниежүзілік маңызы бар қатынас жолына айналып, Алматы —
Ақтау - Стамбул ұшағы ұша бастады. Маңғыстау облысы ежелгі кезеңдерден бері
мал шаруашылығымен айналысады. Топырағы сортаң, өсімдігі бұталы, ащылы,
қысы қытымыр, тым ұзақ емес, бірақ желді, қара суық ызғырықты, ылғалы аз,
көктемі созылмалы, нағыз континенталь-шөл далаға жатады. Осы жерде өсетін
закөл қойы, қазақтың түсайыр түйесі, қысы-жазы жайылыммен өсіп-өнген Адай
жылқысы осы аймақтың қым-қиғаш, айнымалы табиғатының өзіне лайықты
түліктері болып табылады. Маңғыстау өңірінде өнеркәсіптің 1960 жылдардан
бастап қауырт дамуына байланысты бұл аймақ тек қана мал шаруашылықты аймақ
емес, өндірісі жан-жақты жедел дамыған ірі өнеркәсіпті облыстар деңгейіне
көтерілді. Дүниежүзілік маңызы бар мұнай мен газ қоры, жылдам нейтронды
энергия көзі, стратегиялық-қорғаныстық маңызы бар бағалы рудалар мен
минералдық тыңайтқыштар, көмірдің мол қоры, құрылыстық ұлутас, ақ боры мен
әлі алынбай жатқан табиғи асфальты (кир) бар аймақ. Бұған қоса Маңғыстаудың
емдік суы мен байлығы, шұбаты мен қымызы әлі де болса тереңірек игерілуін
күтіп жатқан әлеуметтік тұрғыдағы табиғи мүмкіндіктер көзі болып саналады.
Маңғыстауда шикізат өндірумен қатар өнеркәсіптің шикізатын өңдейтін саласы
да қауырт дамып келеді. Өзен жағалауындағы Қазақтың газ айдау заводы,
Ақтаудағы пластмасса, кен байыту заводтары, БН-350 ре-акторы, Италиямен
бірігіп салынған тіс пастасын шығаратын заводы қазіргі таңда халық игілігі
үшін қызмет жасайтын ұжымдық еңбектің ұйтқылы орындары болып есептеледі.
Сондай-ақ Ақтау қаласында құс фабрикасы, ет комбинаты, сүт заводы,
көкөніспен жабдықтаушы 6 га Шаруа жылыжай ұжымдық шағын кәсіпорны жұмыс
жасайды.
Қазір Маңғыстау облысының шаруашылықтары мен қожалықтарыңда 650 мыңнан
аса қой-ешкі, 50 мыңға жуық жылқы, 35 мыңға тарта түйе өсіріледі.
ә) Жер бедері. Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ
дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса,
оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа
тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып
табылады.
Маңғыстауды 1950 ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-
мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан
түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың
га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық — 75,1%, құмдық жер — 5,5%,
сор — 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап — 6,4%, тақырлар - 0,6%, сулы жерлер
-1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер - 0,89% болып келеді. Маңғыстау
облыстарына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше
аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты
аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да,
теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы соранды кебіртең, кейбір
жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысы теңіз деңгейінен
— 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстікінде теңіз
деңгейінен — 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай — 19 м
белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз
деңгейінен — 19-27 мтомен жатқан Каспий теңізімен қоршалған. Орталық таулы
Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және
солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан
тектонико - эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті
тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері
сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер,
жекелеген терткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады.
Таулы Маңғыстау – ұзындындығы 117 км, ені 10—15 км-ге созылған батыс және
шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан
тұрады. Орташа биіктігі 300 - 400 м, биіктігі 532-556 м-ге жететін От-ман,
Бесшоқы Қаратаудың ең биік таушоқыларының санатына жатады. Қаратау
сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы,
Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге
дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын
Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік
беті Күйекжол арқылы
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де
оңтүстік және оңтүстік батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік
Маңғыстау жазығына жалғасады. Батыс аймақ — Түпқараған т ү б е г і . Түбек
солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір
тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шындар
сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке :арай әр түрлі
ұзындықта орналаскан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы,
сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі.
Оңтүстік батыс адырлы айм а қ . Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі
Ақтаулар оңтүстік - батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері
тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салаларымен жинақтала
келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5—6 км-дей болып
Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып,
одан әрі оңтүстікке қарай Ұзын-бас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен
Қарақия ойпатына құлайды. Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың
батысы Боржақты адыры арқылы Исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс
арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты
теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Шығыс құмдық ауданға кіретін
Мырзайыр, Басқұдық, Итқара құмы, Тышқан құм, Сеңгір құм, Бостан құм, Сенек,
Аққұдық, Қарынжарық құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктіктегі
шыңтауларымен қоршалған. Құмдық аудандардың тау сілемдері қойнауына
орналасқан аралық сор, одан ары құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік
микроклиматтың ерекшеліктерімен Маңғыстаудың шаруамен айналысатын
тұрғындары үшін ең қолайлы қыстақ орындар болып есептелінеді. Шығыс құмдық
ауданның жалпы жер көлемі 220 мың га-ға жуық.
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Оңтүстік Маңғыстау жазығы терістігін Өзен,
Жетібай дөңінен бастап оңтүстікке қарай бірте-бірте аласарып, оңтүстік -
батыс беті Каспий теңізін жағалай Бегдашыға тірелсе, оңтүстік -шығысы
Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақ - сорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай
Шағала сорға барып тіреледі. Жалпы көлемі бүкіл Маңғыстау жерінің жетіден
біріне жуығын алып жатқан бұл тегістік өзінің жер бедері, топырақ және
климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бөлек, бір аймақ болып есептеледі.
Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар, ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі)
немесе әр түрлі формадағы жан-жағы төрткіл қыраттарымен көмкерілген терең
шұқыр, астау ойлар, шөпті-шөпсіз төбелер, бір-біріне тіркесе қатар түзеген
төрткіл белес-белес қаражалдар, адырлар болып келіп, шыңға жақындағанда
топырағы қатайып, қабыршық тас араласып, соған сәйкес жер бедері,
өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының негізгі өсімдігі татыр, түбі бос ұзын
сабақты боз жусан, ол да келдеу-көлдеуде ғана кездеседі. Сонымен қатар
қатқылдық-тегістікке ауысар тұста күйреуік, бұйрығын, бұталардан қаттықара
өседі. Оңтүстік Маңғыстау жазығы жерінің сортандығы мен шөбінің ащылығына
байланысты тек қана күз, қыс айларында болмаса наурыз айы туысымен мал
ұстауға қолайсыз.
Үстірт жоны немесе Оңтүстік Ү с т і р т . Үстірт жоны Маңғыстаудың
Қаройынан Күйкеннің тұмсығынан басталатын Ақшабас, Қаратүйе, Кертті,
Аққуыс, Жосалы, Қараған-Босаға, Көкесем, Кендірлі, Елшібек, Сүйірше сияқты
жағалай ұшпа шындар мен жарқабақты таулар бөліп тұрады.
Үстірт жонына Қаратүлей, Есенқазақ, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл,
Белсексеуілдің түлейлері орналасқан. Түлейдің өзі және оны маңайлаған
жердің топырағы бос, сортаң тартып, соған сәйкес шөбі де бұталы күйректеу
келеді. Оңтүстік – шығыс Үстіртке қарай шөп, жусан азайып көбіне бұйрығын,
сиректеу күйреуікпен алмасады. Одан әрі солтүстік -шығысқа қаптаған қара
баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұйрығынды құба жондар жалғасып кетеді. Үстірт
жонының құйқалы жері – негізінен Көкесем құдығынан басталып Сарықамыс
бағытына қарай созылып жатқан Мұзбел жотасынан терістікке қарай, сондай-ақ
ең жақын деген Сыпырашың ернегінен бастап Үстіртке қарай есептегенде
50—70 км - ге дейінгі Қарнау деп аталатын жердін жайалысы құнарлы болып
келеді.
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары
Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор
дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады.
Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің
бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-
райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық құрылымына да
айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен
газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып, кейін
тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің
атқарар орны орасан зор. Сондықтан да мамандардың дәлелдегеніндей қазіргі
Маңғыстаудың жер қыртысындағы көрер көзге сайрап жатқан геологиялық
түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне
дәуірімен тұстас келеді. Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас
шамасындағы пермь, триас кезендерінен ( бұдан бұрырынғы 190 млн. жыл
шамасы) қалған құм, тас, саз, сланец, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау
баурайларынан жиі кездеседі. Батыс және шығыс Қаратау мен оның сілемдері
сол пермь және триас кезеңінің шөгінділерінен түзілген ежелгі жыныстары
болып табылады.
Юра (бұдан 140-150 млн. жылдар бұрын шамасы) кезеңінің қалдықтары құм,
саз карбонатты жыныстар күйінде түбектің өне бойынан түгел табылады.
Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен 1300 м-ге дейін жетеді. Жетібай,
Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай алынып отыр.
Маңғыстауда ең көп кездесетін тау жынысының бірі бор (бұдан 115-120
млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің қалдықтары. Солтүстік пен оңтүстік Актау
және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар негізінен бор ) ірінің
шөгінділері құм, тастан ақмергель ор, өктас, саз тастардан тұрады. Бор
дәуірінен қалған, жел мен судың және күннің әсерінен адам таңқаларлық әр
түрлі бейнедегі отыр тастарды жиі кездестіруге болады. Кайнозой дәуірінің
палеоген (30—65 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің жұрнақтары түбектің кез
келген пұшпағында кездеседі. Палеогеннің аяқ кезеңі олигоцен тұсында
(бұдан 30—40 млн. жыл шамасы бұрын) теңіз қайтадан тасып, қазіргі
Маңғыстау түп-түгел су астында жатады. Бірақ теңіз қайтадан қайтып тау
жоталары пайда болып, қара жер көріне бастайды. Неоген тұсы (20—30 млн. жыл
шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын тасып, Оңтүстік Маңғыстау
жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар қабатын құраған.
Геологиялық жас дәуір бас-аяғы ең соңғы бір млн. жыл ауқымымен шектелетін
ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл түбекте өте мол. Каспий жағалығы,
Қарақия ойпаты мен Бозащы түбегі сол ширектік кезең
шөгінділерінен тұрады. Жоғарыдағы көріністерге қарағанда Маңғыстауда
алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, бұдан 190—200 млн.
жылдар шамасында қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда өңір көп
уақытқа дейін су астында Қаратаудан кейін орталық Маңғыстау мен Үстірт
судан босаған; Бозащы түбегі тіптен беріде құрғаққа айналған деген
қорытынды шығарылуда.
Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістері
Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұқият зерттеген көрнекті бұрынғы Одақтық
дәрежедегі Ғылым акдемиясының коррозиы мүшесі Б. А. Феодоровичтің
пайымдауынша ежелгі өзендер Палео - Амудария, Палео - Еділ. Палео-
Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына құйғанда, теңізге орасан көп тұнба
ағызып әкеліп отырған. Әр түрлі қалындықта қордалана жинақталған тұнбалар,
шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға айналған. Белгілі палео-географ,
геология-минералогия ғыылым докторы Н. И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай
және Өзен кендері ежелгі Өзеннің сағасының орындарынан табылып отыр. Ол
айтылып отырған өзен шамасы осыдан екі мың жыл бүрын Каспийге кұйып жатқан
көне Яксарт (Амудария) болса керек (Природа журналы, № 2,1976,107-6.).
Маңғыстауда мұнаймен бірге табиғи газдың да қоры өте көп мөлшерде аталады.
Сондай-ақ бұл өлкенің төмен және жоғары юра қабатынан тас көмір табылды. Ал
бор дәуірінің шөгіңділері қабаттарыңда фосфорит кені көп кездеседі. Н. И.
Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты. Қаратаудағы
пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендері табылды. Темір
кендері сол сияқты юра және төмендегі бор қабаттарында ұшырасады. Маңғыстау
мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары қабаттарынан аса құнды құрылыс
материаддары ұлутас кен орындары көптеп ашылуда. Өлкеде бұлардан басқа
силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, магний, ас тұздары, кесек күкірт,
ақ бор кендері барлық ауа райы.
1.3. Климаты және ішкі сулары
Маңғыстаудың ауа райы контирлентальды. Жазы ыстық, қысы суық, жыл
маусымдары бір-біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны
ете аз, ауа ылғалдылығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты
күшті болады. Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы,
теңіз жағалық азғана жерін қоспағанда, ауа райына жөнді әсер ете қоймайды.
Температураның жылдық абсолюттік минимумы 26—30° шамасы, ал максимумы —
34—35°. Ауа температураының жылдық амплитудасы 70—75°. Жылдық температура
4300°—4600° жылылыққа жетеді, жерден ұшатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін
барады.
Көп жылдық (55 жылға дейін) мәліметтер бойынша жасалған ауаның орташа
жылдық температурасы (°С) Форт—Шевченкода — 11,2, Тұщыбекте - 10,4,
Қарақияда — 11,2, Аққұдықта — 11,4, Самда - 8,5 болады. Ал жауын-шашынның
жылдық жиынтығы тиісінше аталған жерлерде 214, 247,175,155, 179 мм болып
келеді. Жыл бойына күшті дауылды күндер саны (секундына 15 м). Самда — 17,
Бейнеуде — 25, Форт - Шевченкода — 32, Ералыда — 37 мөлшерін көрсетеді.
Жалпы аймақ бойынша ауаның температурасы 0 градустан төмен болса қыс, ал 0°-
дан 15°-қа дейінгіні көктем және күз, 15°-тан жоғарыны жаз деп айтуға
болады. Осы ретпен есептегенде әр маусымның ұзақтығы темендегідей болады.
а) Көктем - наурыз, сәуір — 61 күн.
ә) Жаз - мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек —153 күн.
б) Күз — қазан, қараша — 61 күн.
в) Қыс — желтоқсан, қаңтар, ақпан — 90 күн.
Көп жылғы байқаудың нәтижесінде аязсыз күндердің саны 273 күнге, 5°С-
тан жоғары күндер саны 232 күнге жуықтайды. Ал жылдық ылғалдың маусым
бойынша түсуі төмендегіше болып келеді.
а) көктем — 61 күн — 25 мм
ә) жаз — 153 күн - 57 мм
б) күз — 61 күн — 20 мм
в) қыс — 90 күн — 30 мм
Барлығы: —132 мм
Облыстың көлемін агрометеорогиялық үш аймаққа бөлуге болады.
1. Құрғақ ыссы шөл аймақ — Бейнеу әкімшілік ауданын алып жатыр. Бұл арада
10 градустан жоғары температураның жалпы мөлшері 3500°, жауын-шашын мөлшері
80— 100 мм төңірегінде ауытқып, өзгеріп отырады.
Көктемгі суық, орта есеппен сәуірдің екінші он күндігінде бітеді де,
күзгі суық қазанның бірінші онкүндігінде түседі. Ал жылы кезең орта
есеппен 180 күнге созылады. Қар әдетте желтоқсанның үшінші онкүндігінде
жата бастайды. Қардың тұрақты жатуы орта есеппен 60—70 күнге созылады.
2. Теңіз жағалық құрғақ және ыстық шөл аймағы Маңғыстау және Қарақия
әкімшілік аудандарының жағалық бөліктерін алып жатыр.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3600—3850°.
Жауын-шашын мөлшері 80-85 мм шамасы. Қардың қалыңдығы орта есеппен 5 см-
ден аспайды. 3. Өте ыссы құрғақ шөл аймақтың алып жатқан жері — Үстірт жоны
мен Маңғыстау таулары, негізінен Маңғыстау мен Қарақия әкімшілігі
аудандарының оңтүстік шығыс жақтары.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3800—4300°.
Жылдық жауын-шашын мөлшері 90—160 мм. Қардың жату ұзақтығы солтүстік
шығысында 60—70 күнге, оңтүстік батысында 30—40 күнге созылады.1
Маңғыстаудың ауа-райы (ауытқу жылдарын айтпағанда) жайы-лымдарда малды
жыл бойы ұстауға қолайлы келеді. Мал шаруашылығына байланысты барлық
шараларды жүргізу мерзімдері әрбір нақты жағдайда, ауа-райына орай
белгіленеді. Манғыстаудың қай түпкіріне барсаң да малдың тұяғы,
малшының табаны тимеген жер кем де кем. Сол шаруагердің бар болмысының
бұлтартпас куәсіндей сәлекей күнгейді, болмашы ықтасынды сағалаған ескінің
кезі, не заманғы қара жұрттар алдыңнан шығады. Олардың бәрі бірдей
тұрақты, орын емес, шаруаның маусымды қонысты пайдаланған уақытша
аялдамасы.
Қара жұрт маңында құдықта жоқ. Бірақ сол тәңіректе тақыр мен
тастақтың, қоңырдаң мен күптің, болмағаңда ескі шырлаудың жосағы
табылады. Ерте көктемде ұқыпты қолмен көмілген қар суы шырлауы азғана
шаруаны ыссы түскенше ілдалдалайды. Маңғыстау шаруагерінің осылайша суды
айрықша қастерлеп жаңбыр мен қар суларының жиналатын орнын есепке алып,
оларға айрықша ат беріп айдар тағуы да осыдан. Құсымның тұраны, Қызылтұран,
Көктастың тұраны, Қаншым тұран немесе су тұратын тақырлардың аты да атадан
балаға мұра болып Айранның тақыры, Құсқонбастың тақыры, Ұланақтың тақыры,
Елейдің тақыры, Бәйменнің тақыры дейтін орындар бар. Ал жан-жағы тасты
жарқабақ, табаны қатқыл тұйықтағы Қазан шұқыр күп деп аталып, оның
сулары 1950—60 жылдарға дейін кәдеге асты.
Астаудың астына арнайы дере жасалады. Маңғыстауда құдық қазуды кәсіп
еткен рулар мен әулеттер болған. Өлкеде XIX ғасырдың 70 жылдарында 812
тұщы, 322 ащы, барғығы 1139 құдық болған. Ал, олардың саны 9 ж. - 1211
тұщы, 2957 ащы, барлығы 4168 құдыққа жетіпті. Соңғы мәліметтегі құдықының
бұлайша екі есе көбеюі патша Үкіметінің 1881 жылғы Каспий сырты облысын
құрып, әуелгі мәліметтерге Теке, Краснозодск уездерінің қосылып, мәлімет
аумағының кеңеюіне сәйкес келеді.
Түбектегі құдық санының бірде көбейіп, бірде азайып көрінуі
Маңғыстауды коныстанған шаруагерлер мен мал басының кемуне әсу қарқынына
тікелей байланысты болып отырған.2
Қаратау сілемдерінен су алатын 20 шақты орын бар. Олардың ішінде ең
ірілері — Тұщыбек, Шайыр, Шетпе, Қарақұдық, Оңды, Жармыш, Ағашты, Аусары,
Күркүреуік, Керіз, Доллы апа. Бұлардағы су мүмкіндігі 1,5-тен 6,3 лс
дейін, ал атпалы түтіктердікі 5-15 лс-ке дейін (Тұщыбек, Шайыр, Онды), кей
жерлерде 23 лс дейін (Қарақұдық), кей жылдары бірсыпыра су кездерінің
(Тұщыбек, Шайыр) өнімділігі көктемде 15—25 лс жетеді. Пайдаланатын су қоры
әр түрлі әдіспен есептегенде 260 лс деп бағаланады.
Ұланақ аңғары. Ұланақ аңғарының бірінші қабатының суы тұщы, екінші,
үшінші, төртінші қабаттарының суы 150—240 м тереңдікте жатыр, суының
ащылығы азырақ (3 гл дейін). Жалпы қоры 220 лс шамасындай. Ұланақ 1950 ж.
зерттеліп 27 жылдық қоры белгіленген, 1961 жылдан бастап суы алына бастады.
Сол жылдан бері 70 түтіктен 600 мм-дің үстінде су алынды. Судың шамадан тыс
есепсіз алынуынан судың деңгейі 250—270 м төмеңдеп кеткен, ал Шетпе
маңайыңдағы жер асты суларының шет жерлерінде судың деңгейі 40—50 м-ге
төмеңдеген. Ол маңдағы құдықтардың суы тартыла бастаған. Құйылыстан қазір
тәулігіне 45—55 мың текше метр су сорылып, оның тек қана 4,5 мың текше
метрі ауыз суға пайдаланылып, қалғаны өндірістік мақсатқа жұмсалады.
Басқұдық құмы. Жер көлемі 150 км2 Басқұдық құмды аумағы Бекі-Басқұдық
солтүстік қанатын алып жатыр. Мұның барлық жері сулы болып келмейді, тек
терістік ойпаттары ғана сулы болады. Жер асты суының тұздылығы литріне 0,24
г-ға дейін, тұщы су құмның орталық бөлігін алып жатыр. Жер асты суы жауын-
шашын суының сүзіліп өтуінен және ішінара құмды аумақ астыңдағы альбсеноман
шегіндісінде ашық жер деп аталатын саңылаудан ағу арқылы көбейеді. Судың
қоры - 50лс.3
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні. Аталған сулы аумақ батыс және шығыс
Қаратау жондарының солтүстік жағына орналасқан, жалпы аумағы 500 км2. Оның
ұзыңдығы 100, ені 40-50 шақырым шамасында. Сулы аумақ су ұстайтын 6
қабаттан тұрады. Жалпы олардың тереңдігі 700-1100 метрдің арасыңда.
Әрқайсысының қабаты 50-60 метр шамасыңда болады. Суы неғұрлым молырағы және
тұщысы - жоғарғы қабаттары. Екінші және үшінші қабаттарының практикалық
мәні зор, бірақ судың тараған аумағы оларда салыстырмалы түрде үлкен емес,
минералдығы 3 гл төңірегінде. Екінші қабаттағы судың қоры 400—500 лс
жобасында.
Самқұмы. Самқұмы Үстірт жонының солтүстік шығыс жағын алып жатыр.
Оның жалпы аумағы 2320 шаршы км шамасыңда, ұзындығы 70-80 шақырым. Су
қабатының қалыңдығы шет жағында 0,5—1,5 м, орталығында 25— 30 м. Тұщы судың
көзі терт линзадан тұрады. Олар бір-бірінен тұздылығы жоғарылау сумен
бөлініп тұрады. Орташа тұздылығы 1 гл тәулігіне 35,6 мың м3 су қоры
пайдаланылады, оның 110 лс батыс линзада, 200 оңтүстік, 89,4 солтүстік,
11,9 лс шығыс линзада. Қызылқұм сулы аумағы. Қызылқүм сулы аумағы Бозащы
түбегінің орталық бөлігіне орналасқан. Жалпы көлемі 800 шаршы километрден
астам ауданды алып жатқан құмды аумақ. Ұзындығы 40, көлденеңі 4—10 шақырым
шамасында. Құмды аумақ түгелге жуық сулы.
Құмды аумақтың және су ұстағыш шөгінділердің жер бедеріне байланысты
жер асты суларының жату тереңдігі 1—5м-ден 10-12 м-ге дейін ауытқиды.
Құмдағы су молшылығы тұтасымен алғанда онша үлкен емес. Судың деңгейі 0,3-
1,0 м төмендегенде құдықтардың өнімділігі секундына 0,1-ден 6,8 литрге
дейін ауытқиды. Судың беткейіңде судың тұздылығы литріне 0,6-0,9 грамнан
аспайды, ал терендегенде және құмның шетіне қарай ол көрсеткіш 3 грамға
дейін жоғарылайды. Қызылқұм сулы аумағының жалпы табиғи мүмкіндігі
секундына 60 литр болады, ал тұздылығы литріне 1 грамға дейінгі тұщы су
қорының мүмкіндігі секундына 25—30 литр деп бағаланған.
Құмды аумақтың көп бөлігінде су тұщы және алғаулы болып келеді. Ауыз
судың тұздылығы 03—06 грамнан аспайды. Құмның солтүстік бетінде құм жиегіне
жа-қындағанда судың тұздылығы шұғыл артып, литрінде 5—10 грамға дейін
жетеді. Жер асты суы жауын-шашын есебінен көбейеді. Құмсауысқан кен орны
1964 жылдан бастап Жаңаөзен қаласын, Өзен және Теңге поселкаларын сумен
қамтамасыз етуге пайдаланылып келеді. Құмсауысқан кен орны 29 жыл үзбей
пайдаланылып, одан 30 милл су алынды, ал оның жалпы қоры қорғалған уақытта
16 жылға есеп жасалынған болатын. Алғашқы жылдары судың жер бетінен деңгейі
1,5—5 метрге дейін болса, қазір бұл қашықтық 9-15 метрге дейін жетіп отыр.
Алынатын судың мөлшері жылдан - жылға кеміп барады. 1977 жылдары тәулігіне
5 мың м3 су сорылса, қазір оның мөлшері 3,25 мың м3дейін азайған. Түйесу
құмы сулы аумағы.Түйесу құмының жалпы ауданы 180—190 шаршы км. Оның сулы
қабаты батыстан шығысқа карай 22—24 шақырымға, ал көлденеңі 1,5-6,8
шақырымға созылады. Тұздылығы 1 литрде 1 г баламасына дейінгі жер асты суы
кен орнының жалпы ауданы 82 км2, оның ішінде негізгі линза — 65 км2
солтүстік батыс линза — 17 км2, ал егер тұздылығы литріне 1-ден 3 г-
ғадейінгі бағаулы су көлемін алсақ, оның көлемі 30 км2-ден асады. Оның
негізгі өнімділігі орта есеппен секундына 0,54 л болады. Түйесу су коры 15
жылға қорғалып, 1972 жылдан бері Өзен өндіріс орнына пайдаланылып келеді.
Осы жылдар ішінде одан 74 милл су сорылған. Судың жер асты деңгейі жылдан-
жылға төмендеуде. Алғашқы кезде судың жер бетінен қашықтығы 5—17 метр
болса, ол қазір 17—35 метрге дейін төмен кеткен. Қазір Түйе-судан тәулігіне
9,25 мың м3 су сорылады. Су деңгейінің төмендеуі құмдағы бұталардың
жоғалуына, сөйтіп соңғы жылдары құм көшкініне соқтырып, елді мекендерді құм
баса бастады.
Құмды мүйіс. Исан түбегінің сүйірлене барып теңізге сұғына кірген
тұмсығы Құмды мүйіс Құрық кентінен 25 шақырым солтүстік батысқа қарай
орналасқан. Кен орны екі қабатты сулы қабаттан тұрады. Түбектің оңтүстік
жағалығын бойлай тұзды ортада қалқып таралған құм маңында тұщы су созылыңқы
линза тәрізді болып жатады. Құмды жамылғының қалындығы 1,5—13,5 м,
көлденеңі 3 км және ұзындығы 10 км-ге дейін созылады.
Құмның сулы бөлігінің қалындығы 0,25—12,8 м, құмдағы тұщы су
линзасының орташа қалыңдығы 2 м болады. Тұзды ортада қалқып жүретін,
тұздылығы литріне 1 г-ға дейінгі тұщы су линзасының жалпы ауданы 11 км2,
құмда 3 км2, әк тастарда 22 км2 болады, судың өнімділігі секундына 1,3-тен
3,7 л аралығында ауытқиды.
Кетік аңғары. Кетік аңғарыңдасу жиналатын алқаптың ауданы 190 кмм2.
Тұщы және алғаулы жер асты суларының мол қоры аңғардың арна бөлігіне тура
келеді, бірақ онша енді емес (1,5 км-ге дейін) тілімделген, оның қалындығы
14,0-тен 63,9 м-ге дейін жетеді.
Жер бетінің бедеріне байланысты жер асты суының орналасу терендігі
арна бәлігінде 15-тен 35 м-ге дейін, аңғар беткейлерінде 50-ден 70 м-ге
дейін ауытқиды. Сулы қабаттың бүкіл қалыңдығында судың тұздылығы литріне
0,8—1,0г болады.4
Бұлар Жолбаян, Қырықыстау, Шаңғала, Түкібай құдықтары
маңдарындағы су көздерінде кездеседі.
Төңірекшың су көзі аумағы. Бұл аумақтың суының тұздылығы 1 л-де 3 г-ға
дейін болып, жалпы көлемі 1,5 мың км2 жерді алып жатады. Суы 550-700 м
терендіктен кездесіп, түтікшелер арқылы жер бетіне өз бетінше атқылап
шығады. Сулы қабаттың орташа қалыңдығы 50 м. Өздігінен ағатын атпалы судың
өнімділігі 30-40 лсек болып келеді. Күн ілгері алынған мәлімет бойынша, 3
гл-ға дейінгі тұздылықтағы су қоры кемінде 50 лс деп есептелінген.
Маңғыстау облысы бойынша ауыл шаруашылығына бағытталған 11599,6 мың га
жайылыстың 5275 мың га жайылымы суландырылған. Бұл жайылыстарда қазір 588
шахталы, 691 тұрбалы, барлығы 1279 құдық бар. Әр түрлі жарамсыздық
себептерімен 1511 мың га жайылымды қамтитын 1357 құдық (оның 337-сі
шахталы, 1020-сы тұрбалы құдықтар) есептен шығарылған. Елді мекендер мен
сусыз аймақтардағы жайылымдық жерлерді игеру мақсатында 1974— 90 жылдар
арасында біркатар жұмыстар атқарылып, ұзындығы 403 шақырымдық, су айдау
мүмкіндігі тәулігіне 0,25—1,663 м3 арасындағы болатын Опорный-Қарақұм, Сам
2-Бейнеу, Ақжігіт-Сам құмы, Қызылқұм-Қызан, Басқұдық-Бекі, Тереңорпа-
Сеңгірқұм су құбырлары пайдалануға берілді. Аталған су құбырларынан
шаруашылықгар жылына орта есеппен 170—180 мың текше метр арасында тұщы су
көздерін пайдаланып келеді. Сондай-ақ жаңбыр, қар суларын үлкен көлемде
жинау және оны шаруашылык мақсаттарына пайдалану бағытында 1974—80 жылдарда
Қаратау, Ақтау жондарынан түсетін үлкен аңғарлардан ағын су кедергілері
жасалынып, Ақмыш, Жармыш, Құйылыс су бөгеттері пайдалануға берілді. Бірақ
су қоймаларының орнын тандауда, оның гипсометриялық, гидравликалық және
алқаптық параметрлерін жасаудағы есеп-қисаптарының ғылымға негізделіп
мұқият зерттелмеуінен бөгеттердің көпшілігі мезгілсіз істен шықты, ал
бірқатары жердің ащылығы, сондай-ақ су ағыстарының жолшыбай сорлы
аумақтарды басып өтуіне байланысты бөгет сулары тұзданып пайдасызданып
қалды.
Маңғыстау облысы бойынша көп жылдардан бері шаруашылықтар үшін тұрақты
пайдаланылып келе жатқан бөгеттердің есебіне Ырызбай, Қарасай бөгеттерін
жатқызуға болды.
1.4. Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі Маңғыстаудың
жері биоклимат 1 жағдайына қарай шөлдландшафты аймаққа жатады. Аймақтың
топырағы негізінен өсетін өсімдігіне және топырағының түсі мен беткі
қабатына қарай екі аймаққа бөлінеді. Оның екіншісі — қоңыр топырақты
солтүстік сортаң жусан өсетін далалық шөл аймақ және сұр - қоңыр
топырақты, ерте қурап өшіп кететін раң тәріздес өсімдік және ащылы шөп бұта
тектілер өсетін орталық шөл аймақ. Қоңыр топырақты аймақ облыстың
соллтүстік жағын (Түпқараған түбегі, Бозащысы, Таулы Маңғыстау, Үстірттің
Қарнау бөлігін) алып жатыр. Тұздану, сортаңдану дәрежесіне және қарашірік
қабатының қалындығына қарай топырақтың сұр-қоңыр, сортаң, сор-сортаң,
сорлау, сор, қоңыр топырақтың су шайып бүлінген және нашар дамыған
түрлері көзге түседі. Аталған топыраққа негізінен жусан өседі,
қарашірік қабаты жоқ десе де болады. Қоңыр сортаң жене аздап сор-сортаң
топырақты учаскелерді әр түрлі ауыл шаруашылық дақылдарын егуге
пайдалануға болады. Тек екінші рет тұзданып кетпеуі үшін оны суармалы ету
және басқа да шараларды жүзеге асыру керек. Сұр-қоңыр топырақты аймақ
Қарақия ойпатының оңтүстігінен бастап, Маңғыстау жазығының көпшілік бөлігін
алып жатыр. Сондай-ақ топырақтың бұл түрі Үстірт жонының оңтүстік шетін
түгелге жуық қамтиды. Карбонатты топыраққа жататын топырақгың бұл түріне
көбіне бұйрығын мен тітір, сондай-ақ сояулы, биік, берікбас, ақ жусан,
сиректеу күйреуік өседі. Шабындық-қоңыр топырақтың аздап тараған жері —
таулы Маңғыстау. Бұл топырақ тау араларында, сондай-ақ суффозиялық-баулық
және карсты ойпаттардағы дәнді-жусан өсімдіктердің астында құрылады. Оның
құрылуы минералданған, аздап тұщы ыза суының әсерімен, атмосфералық нөсер
жауын-шашынның ағысы есебінен бетінің қосымша ылғалдануына байланысты
болады. Шабындық - қоңыр топыраққа тиімді әсер ететін дренаж жасау арқылы
мелиорация жүргізу оны ауылшаруашылығына лайықтап игерудің ең
перспективалық жолы. Шөлдің сортаң топырағы өте-мөте кең тараған. Өсімдігі
мейлінше қуарып, сиреп кеткен, мұнда өсетіңдер бұйрығын, тасбұйрығын мен
қаражусан. Бұл топырақта көзге түсетіні натрий мөлшерінің көптігі, ол
топыраққа сіңген негіздердің 30—50 процентіне жетеді. Шабындық-сортаң
топырақтар айтарлықтай сирек кездеседі. Олар тым күшті минералданған, ыза
суы тайыз 3—4 м жерде, тау арасындағы ойпандардағы ажырық, басқалай сораң
тектес ащылы өсімдіктер астында түзіледі.
Маңғыстаудың өсімдіктер және жануарлар дүниесі сондай-ақ су көздері
туралы мәліметтер арнайы тақырыппен өз алдына енетін болғандықтан бұл жерде
қайталап жазудың қажеттілігі болмады. Өсімдігі. Маңғыстау өлкесінің
өсімдіктер дүниесін зерттеу жұмыстары ерте кезден басталып, 150 жыл бұрын
ботаник және әуесқой табиғат зерттеушілері: А. И. Шренк, И. Г. Борщов, П.
П. Семенов-Тян-Шанский, И. А. Северцов, Эйхвальдтардың еңбектері арқылы
ғылымға белгілі бола бастады. Оның ішінде 1825—26 жылдары жарық көрген
Эйхвальдтың — Каспий теңізінің Маңғыстаудан Шағадамға (Красноводск қаласы)
дейінгі жағалауындағы өсімдіктер дүниесі туралы еңбегі айрықша маңызды. Г.
С. Карелин 1832 ж. Каспий теңізінің терістік шығысынан қамал салу үшін
қолайлы орын іздей жүріп, Маңғыстаудың өсімдіктер дүниесі жөнінде құнды
пікірлер қалдырды. И. Г. Бориговтага, 1965 ж. жарық көрген Арал-Каспий
аймағының ботаникалық географиясына материалдар атты еңбегінде Маңғыстау
жарты аралының өсімдіктер дүниесі жөнінде көптеген ескертпелер жасалды.
Маңғыстау жерін зерттеген атақты геологтар Барбот де Марни, Баярунас,
Андрусов, Алексейчиктердің еңбектерінен де бұл аймақтың өсімдіктер дүниесі
туралы көптеген мағлұматтар алуға болады. Бұрынғы Гурьев, қазіргі Атырау
жайылым және мелиоративтік тресінің 1948 ж. Аққұдық-Қарынжарық және
Оңтүстік Үстірттің оған шектес жерлеріне жүргізген зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде Маңғыстаудың оңтүстік құмдақ ауданының өсімдіктер дүниесі мен
жайылымдық шебінің өнімділігі туралы нақты деректемелер жинақталды.
Маңғыстаудың құмды аймақтары мен Үстірт жонындағы түлейлерде, сондай-
ақ, Сам, Матай құмдарында: сексеуіл, жүзген, жыңғыл, қоянсүйек, ақшаотау,
шағыр, құсқанбас; Орталық Үстірт жонының шығыс, терістік шығыс белігінде
баялыш; тау бойы мен Түпқараған аймағында және Оңтүстік Маңғыстау жазығының
ойпаң тұстарында қарағаш, қаттықара, қараған, түйесіңір өседі. Сонымен
қатар, жердің бедері мен құрылымына, топырағының ащы, тұщылығына қарай
теріскен, күйреуік, жантақ; құм жағаларында — сүттіген, Бозащы түбегінің
теңіз жағалауында сораң мен садақ, Оңтүстік Маңғыстау жазығының үштен екі
бөлігінде тітір шөбі еседі. Итсигек пен адыраспан, құртқа-шаш пен сүттіген
көбіне елді мекенде немесе мал көп жайлаған тұяқкесті жерлерде кездеседі.
Еркек, боз, бидайық, ақ шөптер көбіне құмды аудандар мен Бозащыда,
Түпқараған жазығында кездеседі.
Мортық қонысты жылдары Маңғыстаудың көпшілік жерінде шығады. Көктемде
бас жарғанға дейін мал жақсы жейді. Кей жылдары мортықты мал азығы үшін де
дайындайды. Азыктық және шығымдылық сапасы жағынан мортықпен деңгейлес
шөптердің бірі — ебелек. Ол да мортық сияқты Маңғыстаудың көпшілік жерінде
кездеседі. Мортықтан ерекшелігі — жаңбырлы жылдары көктемнен коңыр күзге
дейін мезгіл тандамай шыға береді. Малдың барлық түрі, оның ішінде жылқы
малы ебелекті жақсы жейді. Дәнденіп, қатайған уақытта қозы үшін тиімсіз.
Әдетте қазан айының соңғы он күндігінен бастап ебелек ұша бастайды.
Малға жұғымдылығы жағынан бағалы шөптердің бірі — ажырық. Ол тау
қойнауларында, ағыстардың түйіскен, су жиналатын жартылай тақыр
тегістіктерінде тұтаса өседі. Ғылымда ажырықты мал семірткіш азық деп
бағалайды. Шаруашылықтар қалың шыққан жылдары ажырықты мал азығы үшін де
дайындайды.
Маңғыстау даласында ши басқа өсімдіктердей кең көлемде кездесе
бермейді. Бұл су сағалайтын, жоғарғы қабаттағы тұщы сулардан нәр алатын
өсімдік. Шиді тау бөктерлерінде, ызалы, еспелі бұлақтар маңында, құмның
қоңырлыққа айқасар сулы, тепсеңді алқаптарында кездестіруге болады. Ши
сақалдарын мал жақсы жейді. Ал шидің өзін тартып дайындап, тоқып үй
тұрмысына және малға ықтасын ретінде пайдаланады. Суармалы жерлерде мал
азығы үшін жоңышка, жүгері, судан шөбі жақсы өседі. Бірақ су көздерінің
тапшылығына байланысты, өсімдіктің бұл түрлері кең көлемде тарамаған. Өзен,
көл, жайылма судың жоқтығына байланысты Маңғыстауда тұрақты шабындық жоқ.
Қоныс реттеріне қарай әр жылда әр жерден мал азығы дайындалады. Мал азықтық
өсімдіктердің орташа өнімділігі бір гек-тардан 1,8-2,5 центнер шамасынан
келеді. Мал азығының көлемі ең көп дайындалған жылдары облыс шаруашылықтары
бойынша 80 мың тоннаға дейін жетеді. Бірақ бұл көрсеткіш соңғы 20 жылда екі-
ақ рет қайталанды. Көпшілік жерде, әсіресе, топырағы карбонатты Оңтүстік
Маңғыстау жазығы мен Оңтүстік Үстіртте шабылған жердің өсімдігі 4—5 жылға
дейін жетіспейді. Сондықтан да Маңғыстау жағдайыңда мал өз аяғымен
жайылатын жердің шөбін шаппаған дұрыс.
Емдік шөптер. Маңғыстаудың байтақ даласында кездесетін сан алуан
өсімдіктер дүниесінде емдік шөптердің алатын орны ерекше. Өз заманында өмір
талабына сай Маңғыстауда кездесетін емдік шөптерді іздеп тауып, қажетіне
пайдалана білген Кожық, Айтқұл, Койсары сияқты халық емшілері болды.
Маңғыстауда емдік шөптің қоры өте көп, олар болашақта мұқият зерттеуді
қажет етеді. Осыған орай Маңғыстау даласының табиғат жайылымында өскен
малдың етінің ерекше дәмді болуы да тегін емес.
Төменде Маңғыстауда кездесетін бірқатар емдік шөптердің тізбесін
келтіре отырып, осы шөптерді танитын, не осында жазылған мәліметтерді оқи
сала одан өзін-өзі емдеумен немесе жалпы фитотерапевтік емшілікпен
шұғылдануға тиіс деген ұғым тумауы керек. Науқасты тек қана маман
дәрігерлердің ғана емдей алатындығы, сондай-ақ ел-жұртқа танымал арнайы
рұқсаты бар халықтық медицинаны жақсы білетін халық емшілерінің емдеуі тиіс
екенін ұмытпаған жөн. Халық емшілері де заманында емдік шөптерді жария
етуге құмар болған емес. Өйткені олар ондай құнды шөптердің жойы-лып
кетпеуін көздеген, ең бастысы кез келген адамды оларды қалай болса солай
пайдаланудан, кездейсоқ бақытсыздықтан сақтандыру болатын.
Адыраспан. Маңғыстаудың барлық аймақтарында кездеседі. Оның биіктігі
30-60 см-дей. Мамыр, шілде айларында гүлдейді. Жемісі қоңыр түсті, ірі
ұрығы бар шар тәріздес қауашақ. Негізінен ескі жұрт маңдарында өседі.
Химиялық құрамы. Құрамында улы гармин және гармолин алка-лоидтары, ал
гүлі мен бұтағында пеганин алколоиды болады. Адыраспан улы өсімдік,
сондықтан оны тек дәрігерлердің нұсқауымен ғана аса сақтықпен пайдалану
керек.
Қолданылуы. Емдік мақсатқа адыраспанның шөбін яғни бұтақтарын,
жапырақтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық
сипаттамма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Физикалық-географиялық орны және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... . ...
1.3. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.4.Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ӨНДІРІС ОРЫНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .
2.1.Экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2. Мұнай және газ
өндірісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
2.3. Ауыл шаруашылығы. Балық
кәсіпшілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Маңғышлақтың өндіріс
кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Су ресурсына геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ...
3.2. Атмосфераға геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ...
3.3. Топыраққа геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
3.4. Адам денсаулығына геоэкологиялық жағдайдың
әсері ... ... ... ... ... .
3.5.Геоэкологиялық мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 1960–жылдардан бастап ‘’қазыналы түбек’’
атанған Маңғыстаудың мол байлығын игерумен байланысты, мұнда, көптеген
өндіріс салалары дамып, бұрын халық өте аз мекендеген өлкеге мыңдаған
мамандар келіп, жаңа қалалар мен елді мекендер пайда болды. Солардың
ішінде, Ақтау қаласы, өзінің архитектуралық көркемдігі жағынан, тек
Маңғыстаудың ғана емес, бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналып отыр.
Табиғаты қатаң аймақта халық мекендеген жерлерді көгалдандыру аса жауапты
іс.
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы
жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды.
Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді
мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық
жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ,
нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау
қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан,
ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің
барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл
зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында
Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің
барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе ... онда Маңғыстаудан артық жерді
таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай
шөл табиғатының әр түрлі көріністерінің барлық арсеналдары жиналған. Осы
қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау
''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өдірудің үлкен
өндірістік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы
жазды
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш,
бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық.
Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала
жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом
электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы
тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек
тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады.
Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі
үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру
қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан
тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал көгалды
дақылдарға құрамында шамалы тұз ерітінділері бар су қажет. Сондықтан бұл
тұщыланған суға жерасты ұнғымаларынан жеткізілген тұзды сулармен
араластырып суаруға пайдаланылады. Бұл жағдай судың құнын біршама арзандата
түседі.
Ал, көгалдандыруды шешудегі екінші басты мәселе-жергілікті
топырақтардың экологиялық-мелиоративтік жағдайлары. Біздер ‘’топырақтардың
жергілікті экологиялық-мелиоративтік жағдайлары’’ деген мәселеге тегін
көңіл аударып отырғанымыз жоқ. Себебі, жергілікті топырақтардың құнарын
қолдан арттырмайынша ештеңе өспейді. Ал жақсартудың бұл аймақтағы басты
шарасы-суару. Түбірі латыннан алынған ’’мелиорация’’ деген сөз қазақша
‘’жақсарту’’ деген мағынаны білдіреді. Ал, мұндағы топырақтарды жақсарту
үшін, олардың жергілікті табиғи жағдайлары және түзіліп, қалыптасу
ерекшеліктері, яғни ‘’экологиялық’’ болмысы үлкен маңыз атқарады.
Түбек байлығын халық шаруашылығына түбегейлі игеру- мәселесі бұл
аймақтың топырақ жағдайларын да терең зерттеуді қажет етті. Себебі, мұндай
зерттеулерсіз жаңа салынып жатқан қалалар мен елді мекендерді көгалдандыру
жұмыстарын жүргізу, шамалы болса да тасымалдауға жарамайтын азық-түлікпен
жергілікті халықты қамтамасыз ету мүмкін де емес.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. жұмыстың негізгі мақсаты – Маңғыстау
өңірінің экологиялық жағдайына талддау жасау және оны шешу жолдарын көрсету
болып табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері Зерттеу жұмысына
2006--2007 жылдар аралығындағы автордың жеке ізденістері нәтижесінде,
тақырыпқа орай жинақталған мәліметтері мен ғылыми әдебиеттер,
картографиялық және басылымдар қорындағы деректерді талдауы негіз болды.
Сонымен қатар, Қазақ Ғылым Академиясының Ө.Оспанов атындағы топырақтану
институтының профессоры Е.Ү.Жамалбековтың басқаруымен, 1960 жылдан бастап,
соңғы жылдарға дейінгі жалғасқан зерттеулері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дмпломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін 3 суретпен, 4 кестемен жабдықталды.
Жұмыстың көлемі бет, қолданылған әдебиеттер саны
1. Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық сипаттама
1.1 Физикалық-географиялық орны және жер бедері
Маңғыстау облысы 1973 жылдың 20 наурызында құрылды. Бұған дейін бұл
аймақ Атырау облысына қарады. 1988 ж. қайтадан Атырау облысы қарамағына
берілді. 1990 ж. Маңғыстау дербес облыс атанды.
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік батысында
орналасқан. Жерінің жалпы көлемі 16,7 млн га, оның 12,7 млн га-ы жайылымдық
жер болып есептелінеді. Экономикалық қатынас, жан-жақты байланыс тұрғысынан
алғанда бұл аймақтың орналасу реті өте тиімді. Өйткені облыстың батысы мен
терістігінен орала қоршаған Каспий теңізі арқылы Шығыс Европаға шығуға
толықтай мүмкіндік болса, оңтүстігінде Түрікменстанмен, оңтүстік шығысында
Қарақалпақстанмен, солт. мен солт.-шығысында Атырау, Ақтөбе облыстары
шаруашылықтарымен шектесіп, күнбе-күнгі тығыз байланыс мүмкіндігінде Ақтау
форты қазақ мемлекетінің, оның болашақ теңіз флотының дүние жүзілік аренаға
теңіз су жолы арқылы шығатын орталығына айналуда. Сондай-ақ Ақтау әуе қолы
қатынасының да дүниежүзілік маңызы бар қатынас жолына айналып, Алматы —
Ақтау - Стамбул ұшағы ұша бастады. Маңғыстау облысы ежелгі кезеңдерден бері
мал шаруашылығымен айналысады. Топырағы сортаң, өсімдігі бұталы, ащылы,
қысы қытымыр, тым ұзақ емес, бірақ желді, қара суық ызғырықты, ылғалы аз,
көктемі созылмалы, нағыз континенталь-шөл далаға жатады. Осы жерде өсетін
закөл қойы, қазақтың түсайыр түйесі, қысы-жазы жайылыммен өсіп-өнген Адай
жылқысы осы аймақтың қым-қиғаш, айнымалы табиғатының өзіне лайықты
түліктері болып табылады. Маңғыстау өңірінде өнеркәсіптің 1960 жылдардан
бастап қауырт дамуына байланысты бұл аймақ тек қана мал шаруашылықты аймақ
емес, өндірісі жан-жақты жедел дамыған ірі өнеркәсіпті облыстар деңгейіне
көтерілді. Дүниежүзілік маңызы бар мұнай мен газ қоры, жылдам нейтронды
энергия көзі, стратегиялық-қорғаныстық маңызы бар бағалы рудалар мен
минералдық тыңайтқыштар, көмірдің мол қоры, құрылыстық ұлутас, ақ боры мен
әлі алынбай жатқан табиғи асфальты (кир) бар аймақ. Бұған қоса Маңғыстаудың
емдік суы мен байлығы, шұбаты мен қымызы әлі де болса тереңірек игерілуін
күтіп жатқан әлеуметтік тұрғыдағы табиғи мүмкіндіктер көзі болып саналады.
Маңғыстауда шикізат өндірумен қатар өнеркәсіптің шикізатын өңдейтін саласы
да қауырт дамып келеді. Өзен жағалауындағы Қазақтың газ айдау заводы,
Ақтаудағы пластмасса, кен байыту заводтары, БН-350 ре-акторы, Италиямен
бірігіп салынған тіс пастасын шығаратын заводы қазіргі таңда халық игілігі
үшін қызмет жасайтын ұжымдық еңбектің ұйтқылы орындары болып есептеледі.
Сондай-ақ Ақтау қаласында құс фабрикасы, ет комбинаты, сүт заводы,
көкөніспен жабдықтаушы 6 га Шаруа жылыжай ұжымдық шағын кәсіпорны жұмыс
жасайды.
Қазір Маңғыстау облысының шаруашылықтары мен қожалықтарыңда 650 мыңнан
аса қой-ешкі, 50 мыңға жуық жылқы, 35 мыңға тарта түйе өсіріледі.
ә) Жер бедері. Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ
дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса,
оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа
тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып
табылады.
Маңғыстауды 1950 ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-
мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан
түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың
га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық — 75,1%, құмдық жер — 5,5%,
сор — 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап — 6,4%, тақырлар - 0,6%, сулы жерлер
-1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер - 0,89% болып келеді. Маңғыстау
облыстарына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше
аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты
аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да,
теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы соранды кебіртең, кейбір
жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысы теңіз деңгейінен
— 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстікінде теңіз
деңгейінен — 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай — 19 м
белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз
деңгейінен — 19-27 мтомен жатқан Каспий теңізімен қоршалған. Орталық таулы
Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және
солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан
тектонико - эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті
тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері
сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер,
жекелеген терткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады.
Таулы Маңғыстау – ұзындындығы 117 км, ені 10—15 км-ге созылған батыс және
шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан
тұрады. Орташа биіктігі 300 - 400 м, биіктігі 532-556 м-ге жететін От-ман,
Бесшоқы Қаратаудың ең биік таушоқыларының санатына жатады. Қаратау
сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы,
Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге
дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын
Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік
беті Күйекжол арқылы
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де
оңтүстік және оңтүстік батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік
Маңғыстау жазығына жалғасады. Батыс аймақ — Түпқараған т ү б е г і . Түбек
солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір
тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шындар
сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке :арай әр түрлі
ұзындықта орналаскан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы,
сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі.
Оңтүстік батыс адырлы айм а қ . Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі
Ақтаулар оңтүстік - батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері
тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салаларымен жинақтала
келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5—6 км-дей болып
Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып,
одан әрі оңтүстікке қарай Ұзын-бас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен
Қарақия ойпатына құлайды. Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың
батысы Боржақты адыры арқылы Исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс
арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты
теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Шығыс құмдық ауданға кіретін
Мырзайыр, Басқұдық, Итқара құмы, Тышқан құм, Сеңгір құм, Бостан құм, Сенек,
Аққұдық, Қарынжарық құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктіктегі
шыңтауларымен қоршалған. Құмдық аудандардың тау сілемдері қойнауына
орналасқан аралық сор, одан ары құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік
микроклиматтың ерекшеліктерімен Маңғыстаудың шаруамен айналысатын
тұрғындары үшін ең қолайлы қыстақ орындар болып есептелінеді. Шығыс құмдық
ауданның жалпы жер көлемі 220 мың га-ға жуық.
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Оңтүстік Маңғыстау жазығы терістігін Өзен,
Жетібай дөңінен бастап оңтүстікке қарай бірте-бірте аласарып, оңтүстік -
батыс беті Каспий теңізін жағалай Бегдашыға тірелсе, оңтүстік -шығысы
Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақ - сорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай
Шағала сорға барып тіреледі. Жалпы көлемі бүкіл Маңғыстау жерінің жетіден
біріне жуығын алып жатқан бұл тегістік өзінің жер бедері, топырақ және
климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бөлек, бір аймақ болып есептеледі.
Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар, ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі)
немесе әр түрлі формадағы жан-жағы төрткіл қыраттарымен көмкерілген терең
шұқыр, астау ойлар, шөпті-шөпсіз төбелер, бір-біріне тіркесе қатар түзеген
төрткіл белес-белес қаражалдар, адырлар болып келіп, шыңға жақындағанда
топырағы қатайып, қабыршық тас араласып, соған сәйкес жер бедері,
өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының негізгі өсімдігі татыр, түбі бос ұзын
сабақты боз жусан, ол да келдеу-көлдеуде ғана кездеседі. Сонымен қатар
қатқылдық-тегістікке ауысар тұста күйреуік, бұйрығын, бұталардан қаттықара
өседі. Оңтүстік Маңғыстау жазығы жерінің сортандығы мен шөбінің ащылығына
байланысты тек қана күз, қыс айларында болмаса наурыз айы туысымен мал
ұстауға қолайсыз.
Үстірт жоны немесе Оңтүстік Ү с т і р т . Үстірт жоны Маңғыстаудың
Қаройынан Күйкеннің тұмсығынан басталатын Ақшабас, Қаратүйе, Кертті,
Аққуыс, Жосалы, Қараған-Босаға, Көкесем, Кендірлі, Елшібек, Сүйірше сияқты
жағалай ұшпа шындар мен жарқабақты таулар бөліп тұрады.
Үстірт жонына Қаратүлей, Есенқазақ, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл,
Белсексеуілдің түлейлері орналасқан. Түлейдің өзі және оны маңайлаған
жердің топырағы бос, сортаң тартып, соған сәйкес шөбі де бұталы күйректеу
келеді. Оңтүстік – шығыс Үстіртке қарай шөп, жусан азайып көбіне бұйрығын,
сиректеу күйреуікпен алмасады. Одан әрі солтүстік -шығысқа қаптаған қара
баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұйрығынды құба жондар жалғасып кетеді. Үстірт
жонының құйқалы жері – негізінен Көкесем құдығынан басталып Сарықамыс
бағытына қарай созылып жатқан Мұзбел жотасынан терістікке қарай, сондай-ақ
ең жақын деген Сыпырашың ернегінен бастап Үстіртке қарай есептегенде
50—70 км - ге дейінгі Қарнау деп аталатын жердін жайалысы құнарлы болып
келеді.
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары
Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор
дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады.
Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің
бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-
райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық құрылымына да
айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен
газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып, кейін
тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің
атқарар орны орасан зор. Сондықтан да мамандардың дәлелдегеніндей қазіргі
Маңғыстаудың жер қыртысындағы көрер көзге сайрап жатқан геологиялық
түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне
дәуірімен тұстас келеді. Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас
шамасындағы пермь, триас кезендерінен ( бұдан бұрырынғы 190 млн. жыл
шамасы) қалған құм, тас, саз, сланец, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау
баурайларынан жиі кездеседі. Батыс және шығыс Қаратау мен оның сілемдері
сол пермь және триас кезеңінің шөгінділерінен түзілген ежелгі жыныстары
болып табылады.
Юра (бұдан 140-150 млн. жылдар бұрын шамасы) кезеңінің қалдықтары құм,
саз карбонатты жыныстар күйінде түбектің өне бойынан түгел табылады.
Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен 1300 м-ге дейін жетеді. Жетібай,
Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай алынып отыр.
Маңғыстауда ең көп кездесетін тау жынысының бірі бор (бұдан 115-120
млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің қалдықтары. Солтүстік пен оңтүстік Актау
және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар негізінен бор ) ірінің
шөгінділері құм, тастан ақмергель ор, өктас, саз тастардан тұрады. Бор
дәуірінен қалған, жел мен судың және күннің әсерінен адам таңқаларлық әр
түрлі бейнедегі отыр тастарды жиі кездестіруге болады. Кайнозой дәуірінің
палеоген (30—65 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің жұрнақтары түбектің кез
келген пұшпағында кездеседі. Палеогеннің аяқ кезеңі олигоцен тұсында
(бұдан 30—40 млн. жыл шамасы бұрын) теңіз қайтадан тасып, қазіргі
Маңғыстау түп-түгел су астында жатады. Бірақ теңіз қайтадан қайтып тау
жоталары пайда болып, қара жер көріне бастайды. Неоген тұсы (20—30 млн. жыл
шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын тасып, Оңтүстік Маңғыстау
жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар қабатын құраған.
Геологиялық жас дәуір бас-аяғы ең соңғы бір млн. жыл ауқымымен шектелетін
ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл түбекте өте мол. Каспий жағалығы,
Қарақия ойпаты мен Бозащы түбегі сол ширектік кезең
шөгінділерінен тұрады. Жоғарыдағы көріністерге қарағанда Маңғыстауда
алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, бұдан 190—200 млн.
жылдар шамасында қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда өңір көп
уақытқа дейін су астында Қаратаудан кейін орталық Маңғыстау мен Үстірт
судан босаған; Бозащы түбегі тіптен беріде құрғаққа айналған деген
қорытынды шығарылуда.
Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістері
Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұқият зерттеген көрнекті бұрынғы Одақтық
дәрежедегі Ғылым акдемиясының коррозиы мүшесі Б. А. Феодоровичтің
пайымдауынша ежелгі өзендер Палео - Амудария, Палео - Еділ. Палео-
Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына құйғанда, теңізге орасан көп тұнба
ағызып әкеліп отырған. Әр түрлі қалындықта қордалана жинақталған тұнбалар,
шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға айналған. Белгілі палео-географ,
геология-минералогия ғыылым докторы Н. И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай
және Өзен кендері ежелгі Өзеннің сағасының орындарынан табылып отыр. Ол
айтылып отырған өзен шамасы осыдан екі мың жыл бүрын Каспийге кұйып жатқан
көне Яксарт (Амудария) болса керек (Природа журналы, № 2,1976,107-6.).
Маңғыстауда мұнаймен бірге табиғи газдың да қоры өте көп мөлшерде аталады.
Сондай-ақ бұл өлкенің төмен және жоғары юра қабатынан тас көмір табылды. Ал
бор дәуірінің шөгіңділері қабаттарыңда фосфорит кені көп кездеседі. Н. И.
Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты. Қаратаудағы
пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендері табылды. Темір
кендері сол сияқты юра және төмендегі бор қабаттарында ұшырасады. Маңғыстау
мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары қабаттарынан аса құнды құрылыс
материаддары ұлутас кен орындары көптеп ашылуда. Өлкеде бұлардан басқа
силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, магний, ас тұздары, кесек күкірт,
ақ бор кендері барлық ауа райы.
1.3. Климаты және ішкі сулары
Маңғыстаудың ауа райы контирлентальды. Жазы ыстық, қысы суық, жыл
маусымдары бір-біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны
ете аз, ауа ылғалдылығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты
күшті болады. Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы,
теңіз жағалық азғана жерін қоспағанда, ауа райына жөнді әсер ете қоймайды.
Температураның жылдық абсолюттік минимумы 26—30° шамасы, ал максимумы —
34—35°. Ауа температураының жылдық амплитудасы 70—75°. Жылдық температура
4300°—4600° жылылыққа жетеді, жерден ұшатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін
барады.
Көп жылдық (55 жылға дейін) мәліметтер бойынша жасалған ауаның орташа
жылдық температурасы (°С) Форт—Шевченкода — 11,2, Тұщыбекте - 10,4,
Қарақияда — 11,2, Аққұдықта — 11,4, Самда - 8,5 болады. Ал жауын-шашынның
жылдық жиынтығы тиісінше аталған жерлерде 214, 247,175,155, 179 мм болып
келеді. Жыл бойына күшті дауылды күндер саны (секундына 15 м). Самда — 17,
Бейнеуде — 25, Форт - Шевченкода — 32, Ералыда — 37 мөлшерін көрсетеді.
Жалпы аймақ бойынша ауаның температурасы 0 градустан төмен болса қыс, ал 0°-
дан 15°-қа дейінгіні көктем және күз, 15°-тан жоғарыны жаз деп айтуға
болады. Осы ретпен есептегенде әр маусымның ұзақтығы темендегідей болады.
а) Көктем - наурыз, сәуір — 61 күн.
ә) Жаз - мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек —153 күн.
б) Күз — қазан, қараша — 61 күн.
в) Қыс — желтоқсан, қаңтар, ақпан — 90 күн.
Көп жылғы байқаудың нәтижесінде аязсыз күндердің саны 273 күнге, 5°С-
тан жоғары күндер саны 232 күнге жуықтайды. Ал жылдық ылғалдың маусым
бойынша түсуі төмендегіше болып келеді.
а) көктем — 61 күн — 25 мм
ә) жаз — 153 күн - 57 мм
б) күз — 61 күн — 20 мм
в) қыс — 90 күн — 30 мм
Барлығы: —132 мм
Облыстың көлемін агрометеорогиялық үш аймаққа бөлуге болады.
1. Құрғақ ыссы шөл аймақ — Бейнеу әкімшілік ауданын алып жатыр. Бұл арада
10 градустан жоғары температураның жалпы мөлшері 3500°, жауын-шашын мөлшері
80— 100 мм төңірегінде ауытқып, өзгеріп отырады.
Көктемгі суық, орта есеппен сәуірдің екінші он күндігінде бітеді де,
күзгі суық қазанның бірінші онкүндігінде түседі. Ал жылы кезең орта
есеппен 180 күнге созылады. Қар әдетте желтоқсанның үшінші онкүндігінде
жата бастайды. Қардың тұрақты жатуы орта есеппен 60—70 күнге созылады.
2. Теңіз жағалық құрғақ және ыстық шөл аймағы Маңғыстау және Қарақия
әкімшілік аудандарының жағалық бөліктерін алып жатыр.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3600—3850°.
Жауын-шашын мөлшері 80-85 мм шамасы. Қардың қалыңдығы орта есеппен 5 см-
ден аспайды. 3. Өте ыссы құрғақ шөл аймақтың алып жатқан жері — Үстірт жоны
мен Маңғыстау таулары, негізінен Маңғыстау мен Қарақия әкімшілігі
аудандарының оңтүстік шығыс жақтары.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3800—4300°.
Жылдық жауын-шашын мөлшері 90—160 мм. Қардың жату ұзақтығы солтүстік
шығысында 60—70 күнге, оңтүстік батысында 30—40 күнге созылады.1
Маңғыстаудың ауа-райы (ауытқу жылдарын айтпағанда) жайы-лымдарда малды
жыл бойы ұстауға қолайлы келеді. Мал шаруашылығына байланысты барлық
шараларды жүргізу мерзімдері әрбір нақты жағдайда, ауа-райына орай
белгіленеді. Манғыстаудың қай түпкіріне барсаң да малдың тұяғы,
малшының табаны тимеген жер кем де кем. Сол шаруагердің бар болмысының
бұлтартпас куәсіндей сәлекей күнгейді, болмашы ықтасынды сағалаған ескінің
кезі, не заманғы қара жұрттар алдыңнан шығады. Олардың бәрі бірдей
тұрақты, орын емес, шаруаның маусымды қонысты пайдаланған уақытша
аялдамасы.
Қара жұрт маңында құдықта жоқ. Бірақ сол тәңіректе тақыр мен
тастақтың, қоңырдаң мен күптің, болмағаңда ескі шырлаудың жосағы
табылады. Ерте көктемде ұқыпты қолмен көмілген қар суы шырлауы азғана
шаруаны ыссы түскенше ілдалдалайды. Маңғыстау шаруагерінің осылайша суды
айрықша қастерлеп жаңбыр мен қар суларының жиналатын орнын есепке алып,
оларға айрықша ат беріп айдар тағуы да осыдан. Құсымның тұраны, Қызылтұран,
Көктастың тұраны, Қаншым тұран немесе су тұратын тақырлардың аты да атадан
балаға мұра болып Айранның тақыры, Құсқонбастың тақыры, Ұланақтың тақыры,
Елейдің тақыры, Бәйменнің тақыры дейтін орындар бар. Ал жан-жағы тасты
жарқабақ, табаны қатқыл тұйықтағы Қазан шұқыр күп деп аталып, оның
сулары 1950—60 жылдарға дейін кәдеге асты.
Астаудың астына арнайы дере жасалады. Маңғыстауда құдық қазуды кәсіп
еткен рулар мен әулеттер болған. Өлкеде XIX ғасырдың 70 жылдарында 812
тұщы, 322 ащы, барғығы 1139 құдық болған. Ал, олардың саны 9 ж. - 1211
тұщы, 2957 ащы, барлығы 4168 құдыққа жетіпті. Соңғы мәліметтегі құдықының
бұлайша екі есе көбеюі патша Үкіметінің 1881 жылғы Каспий сырты облысын
құрып, әуелгі мәліметтерге Теке, Краснозодск уездерінің қосылып, мәлімет
аумағының кеңеюіне сәйкес келеді.
Түбектегі құдық санының бірде көбейіп, бірде азайып көрінуі
Маңғыстауды коныстанған шаруагерлер мен мал басының кемуне әсу қарқынына
тікелей байланысты болып отырған.2
Қаратау сілемдерінен су алатын 20 шақты орын бар. Олардың ішінде ең
ірілері — Тұщыбек, Шайыр, Шетпе, Қарақұдық, Оңды, Жармыш, Ағашты, Аусары,
Күркүреуік, Керіз, Доллы апа. Бұлардағы су мүмкіндігі 1,5-тен 6,3 лс
дейін, ал атпалы түтіктердікі 5-15 лс-ке дейін (Тұщыбек, Шайыр, Онды), кей
жерлерде 23 лс дейін (Қарақұдық), кей жылдары бірсыпыра су кездерінің
(Тұщыбек, Шайыр) өнімділігі көктемде 15—25 лс жетеді. Пайдаланатын су қоры
әр түрлі әдіспен есептегенде 260 лс деп бағаланады.
Ұланақ аңғары. Ұланақ аңғарының бірінші қабатының суы тұщы, екінші,
үшінші, төртінші қабаттарының суы 150—240 м тереңдікте жатыр, суының
ащылығы азырақ (3 гл дейін). Жалпы қоры 220 лс шамасындай. Ұланақ 1950 ж.
зерттеліп 27 жылдық қоры белгіленген, 1961 жылдан бастап суы алына бастады.
Сол жылдан бері 70 түтіктен 600 мм-дің үстінде су алынды. Судың шамадан тыс
есепсіз алынуынан судың деңгейі 250—270 м төмеңдеп кеткен, ал Шетпе
маңайыңдағы жер асты суларының шет жерлерінде судың деңгейі 40—50 м-ге
төмеңдеген. Ол маңдағы құдықтардың суы тартыла бастаған. Құйылыстан қазір
тәулігіне 45—55 мың текше метр су сорылып, оның тек қана 4,5 мың текше
метрі ауыз суға пайдаланылып, қалғаны өндірістік мақсатқа жұмсалады.
Басқұдық құмы. Жер көлемі 150 км2 Басқұдық құмды аумағы Бекі-Басқұдық
солтүстік қанатын алып жатыр. Мұның барлық жері сулы болып келмейді, тек
терістік ойпаттары ғана сулы болады. Жер асты суының тұздылығы литріне 0,24
г-ға дейін, тұщы су құмның орталық бөлігін алып жатыр. Жер асты суы жауын-
шашын суының сүзіліп өтуінен және ішінара құмды аумақ астыңдағы альбсеноман
шегіндісінде ашық жер деп аталатын саңылаудан ағу арқылы көбейеді. Судың
қоры - 50лс.3
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні. Аталған сулы аумақ батыс және шығыс
Қаратау жондарының солтүстік жағына орналасқан, жалпы аумағы 500 км2. Оның
ұзыңдығы 100, ені 40-50 шақырым шамасында. Сулы аумақ су ұстайтын 6
қабаттан тұрады. Жалпы олардың тереңдігі 700-1100 метрдің арасыңда.
Әрқайсысының қабаты 50-60 метр шамасыңда болады. Суы неғұрлым молырағы және
тұщысы - жоғарғы қабаттары. Екінші және үшінші қабаттарының практикалық
мәні зор, бірақ судың тараған аумағы оларда салыстырмалы түрде үлкен емес,
минералдығы 3 гл төңірегінде. Екінші қабаттағы судың қоры 400—500 лс
жобасында.
Самқұмы. Самқұмы Үстірт жонының солтүстік шығыс жағын алып жатыр.
Оның жалпы аумағы 2320 шаршы км шамасыңда, ұзындығы 70-80 шақырым. Су
қабатының қалыңдығы шет жағында 0,5—1,5 м, орталығында 25— 30 м. Тұщы судың
көзі терт линзадан тұрады. Олар бір-бірінен тұздылығы жоғарылау сумен
бөлініп тұрады. Орташа тұздылығы 1 гл тәулігіне 35,6 мың м3 су қоры
пайдаланылады, оның 110 лс батыс линзада, 200 оңтүстік, 89,4 солтүстік,
11,9 лс шығыс линзада. Қызылқұм сулы аумағы. Қызылқүм сулы аумағы Бозащы
түбегінің орталық бөлігіне орналасқан. Жалпы көлемі 800 шаршы километрден
астам ауданды алып жатқан құмды аумақ. Ұзындығы 40, көлденеңі 4—10 шақырым
шамасында. Құмды аумақ түгелге жуық сулы.
Құмды аумақтың және су ұстағыш шөгінділердің жер бедеріне байланысты
жер асты суларының жату тереңдігі 1—5м-ден 10-12 м-ге дейін ауытқиды.
Құмдағы су молшылығы тұтасымен алғанда онша үлкен емес. Судың деңгейі 0,3-
1,0 м төмендегенде құдықтардың өнімділігі секундына 0,1-ден 6,8 литрге
дейін ауытқиды. Судың беткейіңде судың тұздылығы литріне 0,6-0,9 грамнан
аспайды, ал терендегенде және құмның шетіне қарай ол көрсеткіш 3 грамға
дейін жоғарылайды. Қызылқұм сулы аумағының жалпы табиғи мүмкіндігі
секундына 60 литр болады, ал тұздылығы литріне 1 грамға дейінгі тұщы су
қорының мүмкіндігі секундына 25—30 литр деп бағаланған.
Құмды аумақтың көп бөлігінде су тұщы және алғаулы болып келеді. Ауыз
судың тұздылығы 03—06 грамнан аспайды. Құмның солтүстік бетінде құм жиегіне
жа-қындағанда судың тұздылығы шұғыл артып, литрінде 5—10 грамға дейін
жетеді. Жер асты суы жауын-шашын есебінен көбейеді. Құмсауысқан кен орны
1964 жылдан бастап Жаңаөзен қаласын, Өзен және Теңге поселкаларын сумен
қамтамасыз етуге пайдаланылып келеді. Құмсауысқан кен орны 29 жыл үзбей
пайдаланылып, одан 30 милл су алынды, ал оның жалпы қоры қорғалған уақытта
16 жылға есеп жасалынған болатын. Алғашқы жылдары судың жер бетінен деңгейі
1,5—5 метрге дейін болса, қазір бұл қашықтық 9-15 метрге дейін жетіп отыр.
Алынатын судың мөлшері жылдан - жылға кеміп барады. 1977 жылдары тәулігіне
5 мың м3 су сорылса, қазір оның мөлшері 3,25 мың м3дейін азайған. Түйесу
құмы сулы аумағы.Түйесу құмының жалпы ауданы 180—190 шаршы км. Оның сулы
қабаты батыстан шығысқа карай 22—24 шақырымға, ал көлденеңі 1,5-6,8
шақырымға созылады. Тұздылығы 1 литрде 1 г баламасына дейінгі жер асты суы
кен орнының жалпы ауданы 82 км2, оның ішінде негізгі линза — 65 км2
солтүстік батыс линза — 17 км2, ал егер тұздылығы литріне 1-ден 3 г-
ғадейінгі бағаулы су көлемін алсақ, оның көлемі 30 км2-ден асады. Оның
негізгі өнімділігі орта есеппен секундына 0,54 л болады. Түйесу су коры 15
жылға қорғалып, 1972 жылдан бері Өзен өндіріс орнына пайдаланылып келеді.
Осы жылдар ішінде одан 74 милл су сорылған. Судың жер асты деңгейі жылдан-
жылға төмендеуде. Алғашқы кезде судың жер бетінен қашықтығы 5—17 метр
болса, ол қазір 17—35 метрге дейін төмен кеткен. Қазір Түйе-судан тәулігіне
9,25 мың м3 су сорылады. Су деңгейінің төмендеуі құмдағы бұталардың
жоғалуына, сөйтіп соңғы жылдары құм көшкініне соқтырып, елді мекендерді құм
баса бастады.
Құмды мүйіс. Исан түбегінің сүйірлене барып теңізге сұғына кірген
тұмсығы Құмды мүйіс Құрық кентінен 25 шақырым солтүстік батысқа қарай
орналасқан. Кен орны екі қабатты сулы қабаттан тұрады. Түбектің оңтүстік
жағалығын бойлай тұзды ортада қалқып таралған құм маңында тұщы су созылыңқы
линза тәрізді болып жатады. Құмды жамылғының қалындығы 1,5—13,5 м,
көлденеңі 3 км және ұзындығы 10 км-ге дейін созылады.
Құмның сулы бөлігінің қалындығы 0,25—12,8 м, құмдағы тұщы су
линзасының орташа қалыңдығы 2 м болады. Тұзды ортада қалқып жүретін,
тұздылығы литріне 1 г-ға дейінгі тұщы су линзасының жалпы ауданы 11 км2,
құмда 3 км2, әк тастарда 22 км2 болады, судың өнімділігі секундына 1,3-тен
3,7 л аралығында ауытқиды.
Кетік аңғары. Кетік аңғарыңдасу жиналатын алқаптың ауданы 190 кмм2.
Тұщы және алғаулы жер асты суларының мол қоры аңғардың арна бөлігіне тура
келеді, бірақ онша енді емес (1,5 км-ге дейін) тілімделген, оның қалындығы
14,0-тен 63,9 м-ге дейін жетеді.
Жер бетінің бедеріне байланысты жер асты суының орналасу терендігі
арна бәлігінде 15-тен 35 м-ге дейін, аңғар беткейлерінде 50-ден 70 м-ге
дейін ауытқиды. Сулы қабаттың бүкіл қалыңдығында судың тұздылығы литріне
0,8—1,0г болады.4
Бұлар Жолбаян, Қырықыстау, Шаңғала, Түкібай құдықтары
маңдарындағы су көздерінде кездеседі.
Төңірекшың су көзі аумағы. Бұл аумақтың суының тұздылығы 1 л-де 3 г-ға
дейін болып, жалпы көлемі 1,5 мың км2 жерді алып жатады. Суы 550-700 м
терендіктен кездесіп, түтікшелер арқылы жер бетіне өз бетінше атқылап
шығады. Сулы қабаттың орташа қалыңдығы 50 м. Өздігінен ағатын атпалы судың
өнімділігі 30-40 лсек болып келеді. Күн ілгері алынған мәлімет бойынша, 3
гл-ға дейінгі тұздылықтағы су қоры кемінде 50 лс деп есептелінген.
Маңғыстау облысы бойынша ауыл шаруашылығына бағытталған 11599,6 мың га
жайылыстың 5275 мың га жайылымы суландырылған. Бұл жайылыстарда қазір 588
шахталы, 691 тұрбалы, барлығы 1279 құдық бар. Әр түрлі жарамсыздық
себептерімен 1511 мың га жайылымды қамтитын 1357 құдық (оның 337-сі
шахталы, 1020-сы тұрбалы құдықтар) есептен шығарылған. Елді мекендер мен
сусыз аймақтардағы жайылымдық жерлерді игеру мақсатында 1974— 90 жылдар
арасында біркатар жұмыстар атқарылып, ұзындығы 403 шақырымдық, су айдау
мүмкіндігі тәулігіне 0,25—1,663 м3 арасындағы болатын Опорный-Қарақұм, Сам
2-Бейнеу, Ақжігіт-Сам құмы, Қызылқұм-Қызан, Басқұдық-Бекі, Тереңорпа-
Сеңгірқұм су құбырлары пайдалануға берілді. Аталған су құбырларынан
шаруашылықгар жылына орта есеппен 170—180 мың текше метр арасында тұщы су
көздерін пайдаланып келеді. Сондай-ақ жаңбыр, қар суларын үлкен көлемде
жинау және оны шаруашылык мақсаттарына пайдалану бағытында 1974—80 жылдарда
Қаратау, Ақтау жондарынан түсетін үлкен аңғарлардан ағын су кедергілері
жасалынып, Ақмыш, Жармыш, Құйылыс су бөгеттері пайдалануға берілді. Бірақ
су қоймаларының орнын тандауда, оның гипсометриялық, гидравликалық және
алқаптық параметрлерін жасаудағы есеп-қисаптарының ғылымға негізделіп
мұқият зерттелмеуінен бөгеттердің көпшілігі мезгілсіз істен шықты, ал
бірқатары жердің ащылығы, сондай-ақ су ағыстарының жолшыбай сорлы
аумақтарды басып өтуіне байланысты бөгет сулары тұзданып пайдасызданып
қалды.
Маңғыстау облысы бойынша көп жылдардан бері шаруашылықтар үшін тұрақты
пайдаланылып келе жатқан бөгеттердің есебіне Ырызбай, Қарасай бөгеттерін
жатқызуға болды.
1.4. Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі Маңғыстаудың
жері биоклимат 1 жағдайына қарай шөлдландшафты аймаққа жатады. Аймақтың
топырағы негізінен өсетін өсімдігіне және топырағының түсі мен беткі
қабатына қарай екі аймаққа бөлінеді. Оның екіншісі — қоңыр топырақты
солтүстік сортаң жусан өсетін далалық шөл аймақ және сұр - қоңыр
топырақты, ерте қурап өшіп кететін раң тәріздес өсімдік және ащылы шөп бұта
тектілер өсетін орталық шөл аймақ. Қоңыр топырақты аймақ облыстың
соллтүстік жағын (Түпқараған түбегі, Бозащысы, Таулы Маңғыстау, Үстірттің
Қарнау бөлігін) алып жатыр. Тұздану, сортаңдану дәрежесіне және қарашірік
қабатының қалындығына қарай топырақтың сұр-қоңыр, сортаң, сор-сортаң,
сорлау, сор, қоңыр топырақтың су шайып бүлінген және нашар дамыған
түрлері көзге түседі. Аталған топыраққа негізінен жусан өседі,
қарашірік қабаты жоқ десе де болады. Қоңыр сортаң жене аздап сор-сортаң
топырақты учаскелерді әр түрлі ауыл шаруашылық дақылдарын егуге
пайдалануға болады. Тек екінші рет тұзданып кетпеуі үшін оны суармалы ету
және басқа да шараларды жүзеге асыру керек. Сұр-қоңыр топырақты аймақ
Қарақия ойпатының оңтүстігінен бастап, Маңғыстау жазығының көпшілік бөлігін
алып жатыр. Сондай-ақ топырақтың бұл түрі Үстірт жонының оңтүстік шетін
түгелге жуық қамтиды. Карбонатты топыраққа жататын топырақгың бұл түріне
көбіне бұйрығын мен тітір, сондай-ақ сояулы, биік, берікбас, ақ жусан,
сиректеу күйреуік өседі. Шабындық-қоңыр топырақтың аздап тараған жері —
таулы Маңғыстау. Бұл топырақ тау араларында, сондай-ақ суффозиялық-баулық
және карсты ойпаттардағы дәнді-жусан өсімдіктердің астында құрылады. Оның
құрылуы минералданған, аздап тұщы ыза суының әсерімен, атмосфералық нөсер
жауын-шашынның ағысы есебінен бетінің қосымша ылғалдануына байланысты
болады. Шабындық - қоңыр топыраққа тиімді әсер ететін дренаж жасау арқылы
мелиорация жүргізу оны ауылшаруашылығына лайықтап игерудің ең
перспективалық жолы. Шөлдің сортаң топырағы өте-мөте кең тараған. Өсімдігі
мейлінше қуарып, сиреп кеткен, мұнда өсетіңдер бұйрығын, тасбұйрығын мен
қаражусан. Бұл топырақта көзге түсетіні натрий мөлшерінің көптігі, ол
топыраққа сіңген негіздердің 30—50 процентіне жетеді. Шабындық-сортаң
топырақтар айтарлықтай сирек кездеседі. Олар тым күшті минералданған, ыза
суы тайыз 3—4 м жерде, тау арасындағы ойпандардағы ажырық, басқалай сораң
тектес ащылы өсімдіктер астында түзіледі.
Маңғыстаудың өсімдіктер және жануарлар дүниесі сондай-ақ су көздері
туралы мәліметтер арнайы тақырыппен өз алдына енетін болғандықтан бұл жерде
қайталап жазудың қажеттілігі болмады. Өсімдігі. Маңғыстау өлкесінің
өсімдіктер дүниесін зерттеу жұмыстары ерте кезден басталып, 150 жыл бұрын
ботаник және әуесқой табиғат зерттеушілері: А. И. Шренк, И. Г. Борщов, П.
П. Семенов-Тян-Шанский, И. А. Северцов, Эйхвальдтардың еңбектері арқылы
ғылымға белгілі бола бастады. Оның ішінде 1825—26 жылдары жарық көрген
Эйхвальдтың — Каспий теңізінің Маңғыстаудан Шағадамға (Красноводск қаласы)
дейінгі жағалауындағы өсімдіктер дүниесі туралы еңбегі айрықша маңызды. Г.
С. Карелин 1832 ж. Каспий теңізінің терістік шығысынан қамал салу үшін
қолайлы орын іздей жүріп, Маңғыстаудың өсімдіктер дүниесі жөнінде құнды
пікірлер қалдырды. И. Г. Бориговтага, 1965 ж. жарық көрген Арал-Каспий
аймағының ботаникалық географиясына материалдар атты еңбегінде Маңғыстау
жарты аралының өсімдіктер дүниесі жөнінде көптеген ескертпелер жасалды.
Маңғыстау жерін зерттеген атақты геологтар Барбот де Марни, Баярунас,
Андрусов, Алексейчиктердің еңбектерінен де бұл аймақтың өсімдіктер дүниесі
туралы көптеген мағлұматтар алуға болады. Бұрынғы Гурьев, қазіргі Атырау
жайылым және мелиоративтік тресінің 1948 ж. Аққұдық-Қарынжарық және
Оңтүстік Үстірттің оған шектес жерлеріне жүргізген зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде Маңғыстаудың оңтүстік құмдақ ауданының өсімдіктер дүниесі мен
жайылымдық шебінің өнімділігі туралы нақты деректемелер жинақталды.
Маңғыстаудың құмды аймақтары мен Үстірт жонындағы түлейлерде, сондай-
ақ, Сам, Матай құмдарында: сексеуіл, жүзген, жыңғыл, қоянсүйек, ақшаотау,
шағыр, құсқанбас; Орталық Үстірт жонының шығыс, терістік шығыс белігінде
баялыш; тау бойы мен Түпқараған аймағында және Оңтүстік Маңғыстау жазығының
ойпаң тұстарында қарағаш, қаттықара, қараған, түйесіңір өседі. Сонымен
қатар, жердің бедері мен құрылымына, топырағының ащы, тұщылығына қарай
теріскен, күйреуік, жантақ; құм жағаларында — сүттіген, Бозащы түбегінің
теңіз жағалауында сораң мен садақ, Оңтүстік Маңғыстау жазығының үштен екі
бөлігінде тітір шөбі еседі. Итсигек пен адыраспан, құртқа-шаш пен сүттіген
көбіне елді мекенде немесе мал көп жайлаған тұяқкесті жерлерде кездеседі.
Еркек, боз, бидайық, ақ шөптер көбіне құмды аудандар мен Бозащыда,
Түпқараған жазығында кездеседі.
Мортық қонысты жылдары Маңғыстаудың көпшілік жерінде шығады. Көктемде
бас жарғанға дейін мал жақсы жейді. Кей жылдары мортықты мал азығы үшін де
дайындайды. Азыктық және шығымдылық сапасы жағынан мортықпен деңгейлес
шөптердің бірі — ебелек. Ол да мортық сияқты Маңғыстаудың көпшілік жерінде
кездеседі. Мортықтан ерекшелігі — жаңбырлы жылдары көктемнен коңыр күзге
дейін мезгіл тандамай шыға береді. Малдың барлық түрі, оның ішінде жылқы
малы ебелекті жақсы жейді. Дәнденіп, қатайған уақытта қозы үшін тиімсіз.
Әдетте қазан айының соңғы он күндігінен бастап ебелек ұша бастайды.
Малға жұғымдылығы жағынан бағалы шөптердің бірі — ажырық. Ол тау
қойнауларында, ағыстардың түйіскен, су жиналатын жартылай тақыр
тегістіктерінде тұтаса өседі. Ғылымда ажырықты мал семірткіш азық деп
бағалайды. Шаруашылықтар қалың шыққан жылдары ажырықты мал азығы үшін де
дайындайды.
Маңғыстау даласында ши басқа өсімдіктердей кең көлемде кездесе
бермейді. Бұл су сағалайтын, жоғарғы қабаттағы тұщы сулардан нәр алатын
өсімдік. Шиді тау бөктерлерінде, ызалы, еспелі бұлақтар маңында, құмның
қоңырлыққа айқасар сулы, тепсеңді алқаптарында кездестіруге болады. Ши
сақалдарын мал жақсы жейді. Ал шидің өзін тартып дайындап, тоқып үй
тұрмысына және малға ықтасын ретінде пайдаланады. Суармалы жерлерде мал
азығы үшін жоңышка, жүгері, судан шөбі жақсы өседі. Бірақ су көздерінің
тапшылығына байланысты, өсімдіктің бұл түрлері кең көлемде тарамаған. Өзен,
көл, жайылма судың жоқтығына байланысты Маңғыстауда тұрақты шабындық жоқ.
Қоныс реттеріне қарай әр жылда әр жерден мал азығы дайындалады. Мал азықтық
өсімдіктердің орташа өнімділігі бір гек-тардан 1,8-2,5 центнер шамасынан
келеді. Мал азығының көлемі ең көп дайындалған жылдары облыс шаруашылықтары
бойынша 80 мың тоннаға дейін жетеді. Бірақ бұл көрсеткіш соңғы 20 жылда екі-
ақ рет қайталанды. Көпшілік жерде, әсіресе, топырағы карбонатты Оңтүстік
Маңғыстау жазығы мен Оңтүстік Үстіртте шабылған жердің өсімдігі 4—5 жылға
дейін жетіспейді. Сондықтан да Маңғыстау жағдайыңда мал өз аяғымен
жайылатын жердің шөбін шаппаған дұрыс.
Емдік шөптер. Маңғыстаудың байтақ даласында кездесетін сан алуан
өсімдіктер дүниесінде емдік шөптердің алатын орны ерекше. Өз заманында өмір
талабына сай Маңғыстауда кездесетін емдік шөптерді іздеп тауып, қажетіне
пайдалана білген Кожық, Айтқұл, Койсары сияқты халық емшілері болды.
Маңғыстауда емдік шөптің қоры өте көп, олар болашақта мұқият зерттеуді
қажет етеді. Осыған орай Маңғыстау даласының табиғат жайылымында өскен
малдың етінің ерекше дәмді болуы да тегін емес.
Төменде Маңғыстауда кездесетін бірқатар емдік шөптердің тізбесін
келтіре отырып, осы шөптерді танитын, не осында жазылған мәліметтерді оқи
сала одан өзін-өзі емдеумен немесе жалпы фитотерапевтік емшілікпен
шұғылдануға тиіс деген ұғым тумауы керек. Науқасты тек қана маман
дәрігерлердің ғана емдей алатындығы, сондай-ақ ел-жұртқа танымал арнайы
рұқсаты бар халықтық медицинаны жақсы білетін халық емшілерінің емдеуі тиіс
екенін ұмытпаған жөн. Халық емшілері де заманында емдік шөптерді жария
етуге құмар болған емес. Өйткені олар ондай құнды шөптердің жойы-лып
кетпеуін көздеген, ең бастысы кез келген адамды оларды қалай болса солай
пайдаланудан, кездейсоқ бақытсыздықтан сақтандыру болатын.
Адыраспан. Маңғыстаудың барлық аймақтарында кездеседі. Оның биіктігі
30-60 см-дей. Мамыр, шілде айларында гүлдейді. Жемісі қоңыр түсті, ірі
ұрығы бар шар тәріздес қауашақ. Негізінен ескі жұрт маңдарында өседі.
Химиялық құрамы. Құрамында улы гармин және гармолин алка-лоидтары, ал
гүлі мен бұтағында пеганин алколоиды болады. Адыраспан улы өсімдік,
сондықтан оны тек дәрігерлердің нұсқауымен ғана аса сақтықпен пайдалану
керек.
Қолданылуы. Емдік мақсатқа адыраспанның шөбін яғни бұтақтарын,
жапырақтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz