Мұхаммед Хайдар Дулатидің тарихи тәлімдік тағылымдары

Жоспар
Кіріспе

1 Мұхаммед Хайдар Дулати
2 Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарихи Рашиди"еңбегі
3 Қасым хандығы кезінде ел басқару ісінде қолданылатын әдет.ғұрып заңдарының ережелері

Мұхаммед Хайдар Дулати Ұлы жүздің Жетісу өлкесіндегі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Дулатидің ата бабалары Моғолстан мемлекетіне қарасты Оңтүстік Шығыс Қалзақстантның Қырғыстанмен Шығыс Түркістанның саяси өмірінде белгілі кісілер болған Ұлы атасы 1480 жылға дейін Қашқарияаны билейді, әкесі Мұхаммед Хусаин Моңғолостанның батыс бөлігін билеген Сұлтан Махмұд ханның жақын адамдарының бірі болды. Анасы Хуб Нигар ханым Жүніс ханның қызы. Ол үндістандағы Ұлы Моңғолдар әулетінің негізін қалаушы Захир аддин Мұхаммед Бабырмен бөле. Оның балалық шағы Мұхаммед Шайбани хан бастаған көшпелі өзбектердің қысымымен Орта Азиядағы Темір әулетінің күйреу, Моңғолстанның ыдырау және қазақ хандығының өркендеу дәуірімен тұтас келеді. 1508 жылғы бір соғыста әкесі каза болып, туыстары оны Кабулдағы Бабырға жіберді. Мұхаммед Хайдар Дулати Бабырдың Мауаннахар жорығына қатысады. 1512 жылдан Сұлтан Саид ханның Қашқардығы сарайында тұрып, көрнекті әскери басшы және сарай қызыметкері болды. Әбу Бакирмен бірге 1514 жылғы Қырғыстанға, Оңтүстік Қазақстандағы, Тибетке жасалған аскери жорықтарға қатысады, хан мұрагері Әбу ад Рашид сұлтанға тәрбиеші болады.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Мұхаммед Хайдар Дулатидің тарихи тәлімдік
тағылымдары

Мұхаммед Хайдар Дулати Ұлы жүздің Жетісу өлкесіндегі Дулат тайпасы
әмірлерінің ұрпағы. Дулатидің ата бабалары Моғолстан мемлекетіне қарасты
Оңтүстік Шығыс Қалзақстантның Қырғыстанмен Шығыс Түркістанның саяси
өмірінде белгілі кісілер болған Ұлы атасы 1480 жылға дейін Қашқарияаны
билейді, әкесі Мұхаммед Хусаин Моңғолостанның батыс бөлігін билеген Сұлтан
Махмұд ханның жақын адамдарының бірі болды. Анасы Хуб Нигар ханым Жүніс
ханның қызы. Ол үндістандағы Ұлы Моңғолдар әулетінің негізін қалаушы Захир
аддин Мұхаммед Бабырмен бөле. Оның балалық шағы Мұхаммед Шайбани хан
бастаған көшпелі өзбектердің қысымымен Орта Азиядағы Темір әулетінің
күйреу, Моңғолстанның ыдырау және қазақ хандығының өркендеу дәуірімен
тұтас келеді. 1508 жылғы бір соғыста әкесі каза болып, туыстары оны
Кабулдағы Бабырға жіберді. Мұхаммед Хайдар Дулати Бабырдың Мауаннахар
жорығына қатысады. 1512 жылдан Сұлтан Саид ханның Қашқардығы сарайында
тұрып, көрнекті әскери басшы және сарай қызыметкері болды. Әбу Бакирмен
бірге 1514 жылғы Қырғыстанға, Оңтүстік Қазақстандағы, Тибетке жасалған
аскери жорықтарға қатысады, хан мұрагері Әбу ад Рашид сұлтанға тәрбиеші
болады.
1553 –ылғы хан тағына отырған Әбу ад Рашид Дулат тайпасының басшылары қатты
қуғынға ұшырады, оның немере ағасы Сайд Мұхаммед мырза Дулатты өлтіреді.
Осы жағдайдан қауіптеніп ол Үндістанға кетуге мәжбүр болды. Ол мұнда
монғолдар сарайының әскер басы болды. Кашмирді жаулап алып, оны билеп
тұрды. 1551 жылы жергілікті тұрғындардың көтерілісі кезінде қаза табады.
Бабырдың айтуы бойынша Мұхаммед Хайдар Дулати жан жақты білімді болған.
Сол кездегі саяси оқиғалармен қоғамдық қайраткерлерді, сондай ақ Қазақстан
мен Орта Азия Монғолстанның өткен тарихын, әсіресе Дулат тайпасының тарихын
жақсы білген. 1541- 46 –ы23ары Ка5мир3е Тарих и Рашидиді жазады. Мұнда
Дулат тайпасының ұрпақтан ұрпаққа жеткен тарихи әңгімелері, монғолдардың
аңыздары, монғол хандары сарайында сақталған ресми құжаттардан қызықты
деректер келтірілген. Парсы тілінде жазылған осы еңбекте өзінен бұрынғы
ғалымдар Жувейнидің, Жамал Қаршаның, Рашид ад Диннің, Хамдолла Казвинидің,
Абдуразак Самарканидің т.б тарихи шағармаларына сілтеме жасалған. Мұнда
сондай ақ орта Азия қазақтар тарихына байланысты өте құнды мәліметтер бар.
Шығармада XV-XVIғ. Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әлеуметтік экономикалық
жағдайда, қала және егіншілік мәдениеттері, Жетісудың тарих географиясы
туралы құнды деректер кездеседі. Осы еңбекті XVI-XIXғ. Дағы өмір сүрген
көптеген ғалымдар (Амин Ахмет Рази, Махмуд бей Вали, Мухаммед Азат т.б) өз
шығармаларында пайдаланған. Кейіннен бұл еңбек түрік тіліне аударып
бастырады.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарихи Рашиди"еңбегі туралы Ш.Уәлиханов Жоңғария
очерктерімен (1861), Тарихи Рашидиден үзінділерінде сындарлы пікірлер
айтқан. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Жаһан неме атты көркем дастан жазғаны
оның тамаша ақын болғаныныкң жақсы айғағы. Мұхаммед Хайдар Дулатидің
шығармалары туралы зерттеулер ХІХ ғасырдан бастап қолға алынған. Бұл жерде
орыс ғалымдары В.В.Вельяминов Зернов, В.В.Бартольд, Н.Петровский,
И.Н.Березин, А.Крымский, Е.Бертельс, А.П.Чулошников, Вильгельм де
Рубруктарды ерекше атап өтуіміз қажет.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің мұрасын зерттеуден қазақ оқымыстылары да
сырт қалмаған. Мұнда Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұландардан бастап, М.Қозыбаев,
Б.Көмеков, К.Байпаков, Ә.Дербісалиев сынды ғалымдарды жылы лебізбен атап
өтуіміз абзал. Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмір сүрген дәуірдің (ХҮ ХҮІ ғғ.)
өзіншілік ерекшеліктері бар екендігін де атап өтпесе болмайды. Бұл билік
пен байлық үшін үздіксіз күрес жүріп жатқан қиян кескі ұрыс, жанжалдың
қосарласа , қазақ елінің іргесін қалана бастаған қазақ мемлекетінің сан
алуан мәселесі туындап тұрған аласапыран кезкң еді.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірге аса құштар, қолынан келмейтіні жоқ
бесаспан, сегіз қырлы бір сырлы тұлға болып қалыптасқанын жоғары да атап
өттік. Ол көп нәрсені бастан кешіріп, өзі тікелей араласқан сол кездердегі
қазақтың дәстүр салты мен мінез құлықтарын тайға таңба басқандай көрсете
білген. Ғұлама ғалым шығармасында ұлан ғайыр қазақ жерінде болған небір
қиян кескі соғыстар мен ірі оқиғаларды шебер суреттейді.Дала ойшылының
еңбегінде қазақ жерінің жер, су аттары, Ыстықкөл, Мерке, Кеңсу, Ертіс,
Ешім, Шу, Қапал, Кеген, Жаркент т.б. жиі кездеседі. Бұған қарап оның қазақ
жерінің ой шұңқырын жетік білгенін байқаймыз. Мұнда қазақ ру, тайпаларының
аттары, сондай-ақ осы елдің қабырғасы қалануына ат салысқан батыр
бабаларымыз мен елбасылары туралы деректер баршылық.
Кітаптың кіріспесінде үш нәрсеге ерекше көңіл аударылады. Оның
біріншісін ғұлама былай деп түйіндейді: - елден естіген оқығаларды
қысқаша сипаттап, көзбен көргендерімді кеңірек қайырдым, көрген білген
нәрселерді парасаттылықпен түйдім. Мұхаммед Хайдар шығармашылығының арқауы
– ел бірлігі мен мемлекет тұтастығы барша жұртты ұзарлық кесір кесапаттан
сақтандыру, елді күйзелтетін іс-әрекеттерді болдырмау жағын ойластыру,
көпке өнегелі істермен сыйлы бола алатыны ел басшыларының психологиясын
көрсету дер едік.
Тарихи Рашиди де аталмыш мәселелер жайлы сөз қозғаған ғалым қоғам
өмір бойы зұлымдықтан неге арылмайды, қайткенде адамдар рахат өмір сүруі
керек, тіршіліктің түбегейлі мәселелері неге келіп тіреледі дейтін
сауалдарға шама шарқынша жауап іздегісі келеді.
Оның пікірінше, біз өмір сүріп тұрған дүниеде достық пен татулықтан
басқа құндылық жоқ, елдің мамыражай тыныш өмір сүрген кезінде кіршіксіз
достыққа негізделген бағыт орнайды. Бірақ бұндай жағдай ылғи да бола
бермейді. Сондықтан да әр кез көңіл-күйді көтеріңкі ұстап, жан-дүниемізге
қуат беріп отырған абзал. Мұндай қасиет әсіресе басшыларға ерекше жарасады.
Осындай қасиетке ие болған ел басшысы елді ыдыраудан, күйреуден сақтап
қалады.
Мұхаммед Хайдар Дулати сол кездері құрылабастаған қазақ хандығының
күш-қуатын ерен тұлғалардың, аса қабілетті басшылардың қадір-қасиеттеріне
қарай таразылайды. Ол елбасында жүрген атақты адамдарды сипаттауға ерекше
көңіл аударады. Оның ойынша білікті елбасшысы мемлекет күштілігінің
тұтқасы. Автор осындай ерен тұлғаның біріне Қасым ханды жатқызады. Қазақта
Қасым салған қасқа жол деген ұлағатты сөз бар. Хайдар Дулати осы сөздің
мән мағынасын түсіндіреді. Қасым хан билік құрған кезіндегі қазақ хандығы
өзінің саяси әлеуметтік қуаты мен бүкіл Еуропа жұртына алғаш мәлім
болды.Хандықтың территориясы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауына
басталып, оңтүстік батысы Түркістанға дейін жетіп, оңтүстік-шығыста
Жетісудың солтүстік бөлігіндегі таулы алқаптарды қамтыды. Хандық халқының
саны бір милионнан асты, орыс князі Василий ІІІ бірінші болып қазақ
хандығымен дипломатиялық байланыс орнатты. Қазақтар дербес этнос ретінде
Батыс Еуропаға мәлім болды. Бұл жөнінде Австриялық Зерберт Гербертштейннің
Мәскеу істері жайындағы жазбалар атты еңбегінде қызғылықты деректер
келтіріледі.
Қасым хандығы кезінде ел басқару ісінде қолданылатын әдет-ғұрып
заңдарының ережелері жасалады. Бұл заңда көтерілген ережелер:
1. мүлік заңы (жер, мал-мүлікті иемдену мәселесі),
2. қылмыс заңы (ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу, ойран салған кісілерді
жазалау тәртібі),
3. әскери заң (қосын жасау, аламандық міндет, ер-азамат пен тұлпардың
құны жайлы),
4. емшілік мәселе (халықаралық қатынастағы әдептілік, сыпайылық, шешендік
өнер),
5. жұртшылық заңы (түлен тарту, ас, той, мереке үстінде қолданысқа
түсетін ережелер жасауыл, береуіл, тұтқауылдардың міндеті).
Қасым салған қасқа жолдың заңдары ешбір өзгеріссіз ХVІІғасырға
жетіп, Есім ханның (1595-1693ж) ол кезінде Есім салған ескі жол - дан
жалғасын тапқан.
Сонау ережелер жоқ ерте заманда Шығыс Аристотелі атанған Әбу Насыр Әл-
Фараби елбасшының бойында 18 қасиет болу керек деген еді. Осы іспеттес
тұжырымға бұдан Vғ кейін Мұхаммед Хайдар Дулатида келген сияқты. Оның
пікірінше ел басқару қыры мен сыры мол – ерекше өнер. Бұл адамды киелі екі
қасиеттің болуын қажет етеді. Біріншісі: қайтпас қажырлық, алыстан
орағытатын салиқалы зерде, терең ақыл – парасат. Екіншісі: төзімділік пен
батылдылықты шындайтын қайтпас қажыр-қайрат. Мұхаммед Қайдар Дулати мұндай
қасиеті бар пенденің іс-әрекеті қылыш пен садақтың күшінен анағұрлым артық
деді.
Мұхаммед Хайдар Дулати Тарихи Рашидиі қазақ хандығының оңаша отау
тігіп, шаңырақ көтеріп жатқан кезінде жазылғаны белгілі. Бұл кез қазақ
еліне Керей хан биліктен кетіп, Жанібектің ел жұрт тізгінін қолына алған
кезең еді.
Орта ғасыр рухани жәдігерліктерінің арасында аз зерттеліп, қазақ
ғылымының нысанасына айнала қоймаған шығарманың бірі – Тарихи Рашиди.
Мұның авторы – тарихшы, ақын, әскери қолбасшы, мемлекет қайраткері.
Мұхаммед Хайдар мырза Дулати. Дулати мұрасына батыс ғалымдары қызыққанымен,
өз ұрпағы ұзақ уақыт бойы назар аудармай келді. Біз бүгін де дерекнама
ретінде сол батыс ғалымдарының еңбегіне ғана сене аламыз. Трихшы
қайраткердің ертерек зерттелінбеуі қазақ мектебін бітірген сан мыңдаған
шәкірттердің тарихи танымына нұқсан келтіреді. Бірақ, қазір зерттеліп,
зерделеніп жатқанына шүкіршілік айтайық.
Тарихи Рашидиді жазған Мұхаммед Хайдар Дулатиді 1499ж Ташкент
қаласында, Моғолстанның билеушісі Жүніс ханның күйеу баласы, ата-бабасы
шонжар тұқымынан шыққан Құсайынның шаңырағында дүниеге келді.Оны атасының
есімі де Мұхаммед Хайдар мырза Дулати. Сондықтан тарихшының есімі тарихи
әдебиеттерді Мырза Хайдар аталады. Тахаллусы (бүркеншік есімі) аяз бұл
жайында тарихшының қолжазбасында былай жеп жазылған: Алланың рақымы түскен
пендесі, әлиім жұртқа Мұхаммед Хайдар есімі мен танымал болған. Мен
Алланың әмірімен, аса бір қабілетім асап-тасып баражатпағанымен, ата-
бабамның тарихын жазып қалдыруды парызым деп ұғып, Аллаға мінәжәт етіп,
қолыма қалам алдым. (қолжазба, бірінші дәптер, З-б)
Шығарманың қазақ тарихынеа байланысты беттерін әңгімелемес бұрын оның
есіміне жалғанған бабалық атауы – Дулаттар жайында бірер сөз қозғайық.
Қазақ шежіресінде Дулат – үйсеннен тарайтын тайпа ел. Олай болса, біздің
заманымыздың жыл санауынан бұрын ғұмыр кешкен Үйсін мемлекеттік
бірлестігінің құрамындағы тайпа. Ал б.з Іғ Үйсін мемлекетінің 120мың
түнінде 630мың жан, 188мың 800атты әскер болғаны Қытай жазбаларына белгілі.
Таяу арада бұл күні деректі қытай жылнамаларынан толықтырып, Шыңжан қазақ
тарына Ханнама, Батыс өмір шежіресі секілді еңбектер ұсынылды.
Хайдар мырзаның Дулат тегі сол Үйсін заманынан басталады. Үйсін
күнбиінің бір ұлы Далудаға еншілікке Іле бойын береді. Бұл ел далу (Дулу,
Дұғылат, Доғылат) аталады.
С.Е.Мало втың зерттеуі бойынша Күлтегін тас жазуындағы Бумын Қаған,
оның інісі Естемес қаған да Дулу болған. Дулулардың бір бөлігі Һундар мен,
Моншақ ханның баласы Атыл (Махммуд Ибн Уәлидің Бақр әл-Асрар фи Монакибі
әл-Ахиарда еңбегінде Атил Еділдің ежелгі атау) әскермен Еуропа жорығына
қатысты. Көптеген түркі тайпалармен Басмыл, найман, қоңырат үйсін
тайпалармен, дулаттар 515 жылы Жужандарға бағынышты болуын тоқтатып, Юсбан
одағын құрды. Оларға Бумын қаған, Естемес қаған қолбасшы болды.
Дулу қағаны Естеместің ордасы, -деп жазады.Қазақ энциклопедиясында,
- көне Құяс (қазіргі Алматы обылысы Кеген ауданы маңында, Жалаңаш
бөктерінде болған).
Наршаһйдің Гумилевтің жазбасына қарағанда Естемей өзінің бар ғұмырын
жорықта өткізген, қырық бес жыл аттан түспей Орал тауы мен Еділ бойлап,
Каспий теңізін жағалап Памирді бөктерлеп, Хантәңірді айналып түрік
елінің шекарасын белгілеген, Бұл деректерде алты жүз жыл өткеннен кейін де
Құсайынның ұлы Махммуд Хашқари Диуани лұғат ат түріки шығармасында:
Қазіргі бүкіл түрік елінің шекарасы Абискүн (Каспий) теңізінен айналып Рүм
елінен, Өзкенттен шығысқа дейін созылады. Ұзындығы сегіз мың парсақ, -деп
жпзпды. Соған қарағанда Естемес қағанның кейінгі ұрпағы ел шекарасын
бұрынғыданда кеңейткен болды ғой.
Бұл кітаптағы дерекке қарағанда 14-16 ғасырларда Моғолстанға, моғол
мемлекетіне қараған Жетісу, Қашқар аймағы- кезіндегі үйсін мемлекеттік
бірлестігінің иелігі еді. Дулат үйсіннен тараған тайпа. Мұхаммед Хайдар
Дулатидің бабасы Уртубуға манғол хандары Қашқардағы манғылай Сүмбені
тегінен елікке бермегені осы жерде мәлім бола түседі.
Тарихи-Рашиди де, Қазақ жағдайының ерекшелігі олардың хандары,
оларға мұндай ат берілуінің себептері, олардың құлдырауы деген тарауда
бар. Траудың аталуынан ақ қандай деректер айтылатынын аңғарасыз бұл тарихи
энцлопедиялық шығарма. Онда бүгінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.