Абай мұраларындағы «Толық адам» идеясын оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ..3
1 АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы ... ... ... ... .6
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік тәрбиесінің рөлі .9
1.3 Абай мұраларының қазіргі таңдағы маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 АБАЙ МҰРАЛАРЫНДАҒЫ «ТОЛЫҚ АДАМ» ИДЕЯСЫН ТӘРБИЕ ТӘЖІРИБЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Абайдың педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ..37.
2.2 Абай шығармаларын оқыту процесінде пайдаланудың жолдары...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..61
1 АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы ... ... ... ... .6
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік тәрбиесінің рөлі .9
1.3 Абай мұраларының қазіргі таңдағы маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 АБАЙ МҰРАЛАРЫНДАҒЫ «ТОЛЫҚ АДАМ» ИДЕЯСЫН ТӘРБИЕ ТӘЖІРИБЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Абайдың педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ..37.
2.2 Абай шығармаларын оқыту процесінде пайдаланудың жолдары...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..61
Соңғы жылдары қоғамымыздағы жүріп жатқан әлеуметгік-экономикалық жаңғырулар нәтижесі тәуелсіз Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие саласының жұмыс мазмұнына жаңаша бағыт-бағдар беріп отыр. Жас ұрпақты тәрбиелейтін ұстаздар қауымына жұктелетін міндеттерді ел Президенті өзінің Қазақстан халқына жолдауында, ҚР "Білім туралы" заңында, "Мәдени-этностық білім беру" тұжырымдамаларында айқындап берді.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі кұрделі кұрес жолының өткен тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дұниесін, ұлттық мәдениеті мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату. "Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезсеңді қарастыра отырып, қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін ашады. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғылымдардың тапшылығын, үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын себеп болғандығын" атайды.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі кұрделі кұрес жолының өткен тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дұниесін, ұлттық мәдениеті мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату. "Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезсеңді қарастыра отырып, қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін ашады. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғылымдардың тапшылығын, үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын себеп болғандығын" атайды.
1 Мағжан педагогакасының өміршендігі «Қазакстан мектебі» №11. - 1995.-30-35 66.
2 «Мағжантану» қурсы туралы. «Білім берудегі менеджмент». №1. - 2001.-58-62 66.
3 М.Жұмабаевтың педагогикасы және тәлім-тәрбиелік ойлары. (С.Қалиевпен бірге) Ұлт тағлымы. №2. 2001. - 14-19 бб.
4 Мағжанньщ ұстаздык тәлімгерлік идеялары және олардың калыптасуы. «Білім-образование». №3. 2001. - 11-13 66.
5 «Мағжан тағлымы» тәрбие сағаты. «Қазақстан мектебі» №4.2001.-65-69 66.
6 Мағжанның тәрбиелік идеялары-тәуелсіз ел мектебінің негізі. «¥лт тағлымы». №6. 2001. - 4-7 66.
7 М.Жұмабаевтың тәрбиелік ілімі - ғасырлар тоғысында. Ізденіс-Поиск №2. 2002. - 165-169 бб.
8 Мағжан шығармашылығын мектепте оқыту. «Қазақстан мектебі». №7. 2002. - 36-39 бб.
9 Мағжан Жұмабаевтың тәлімгерлік тағылымдары. (Мұғалімдер мен окушыларға арналған әдістемелік құрал) - Петропавл, 2001. -110 6.
10 Мағжанның тәрбиелік идеялары тәуелсіз ел мектебінің негізі. «Қазақстанның тәуелсіздігіне 10 жыл: нәтижелері мен болашағы» Халықаралық конференция. - Алматы, 22-24 ақпан 2001 3 том. 793-797 беттер.
11 .Жұмабаевтың педагогикалық-философиялық идеяларының қалыптасуының алғы шарттары. (Қазақстан Республикасының 10 жыддығына арналган халықаралық ғылыми-практикалық конференция). - Петропавл, 30.05-2.06.2001,226-229 66.
12 .М.Жұмабаевтың тәрбиелік ілімі-ғасырлар тоғысында. (Қазақстан Республикасы: Тәуелсіз дамудың 10 жылдығы). Халықаралық конференция. Қызылорда, 4-5 маусым 2001, 388-391 бб.
13 .Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. А..,1996
14 .Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со второй половины XIX века и до нашей дней). А..1968.167с.
15 .Жарықбаев К.Б. Психологаческая наука в Казахстане (история и этапы развитая в XX в.): Монография.- Алматы: Казақ университеті, 2002.- 308 с.
16 .Ждан А.Н. История психологии.От античности к современности. Изд.2-е.,переработ.-е.М.:1997.442с.
17 .Марцинковская Т.Д- История психологии. М., 2001, 544с.
18 Жарықбаев Қ. Қазақ ағартушылары жастар тәрбиесі туралы. Алматы, 1971
19 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңынан. //Бастауыш мектеп, 2000, №6-7
20 .Петровский А.В.,Ярошевский М.Г.История психологии.М.1994 с.
21 .Петровский А.В.,Ярошевский М.Г.История и теория психологии в 2-х т.,Р-на-Д.,1996с
22 .Жарықбаев Қ., Қалиев.С. Қазақ тәлім - тәрбиесі . Алматы, санат, 1995
23 .Жарықбаев Қ., Озғанбаев Ә. Жантануға кіріспе. Алматы, 2000
24 .Жарықбаев Қ., ҚалиевС. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. І-том. Алматы, Рауан, 1994; ІІ-том. Алматы, Рауан, 1998
25 .М. Жұмабаев. Пидагогика. – Алматы: Рауан, 1993
26 . Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы: Ел, 1993, 272-бет
27 .А. Құнанбаев. Өлеңдер мен поэмалар. І-ІІ том – Алматы: Ғылым, 1977, 312-бет
28 . Абай. Қалың елім қазағым. – Алматы: Жалын, 1995, 384-бет
29 . Ы. Алтынсарин тағылымы. /Құрастырған М. Жармұхамедов. – Алматы: Жазушы, 1991, 384-бет
30 . Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973
31 . Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995, 352-бет
32 . Ж. Аймауытов Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988
33 . М. Жұмабаев. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992
34 . Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991
35 . С. Бахишева. Қазіргі кезеңдегі ұлттық мектептегі оқыту мазмұны және жаңа бағыттар. //Бірінші облыстық Оқу конференциясы. – Алматы-Орал, 2003
36 . И. Әбеуова. Сын тұрғысынан ойлау мен дамытпалы ойлау. //Дауыс пен көрініс. № 1(5), 2001
37 . А. Назирова. Бастауыш мектептегі инновациялық технология. //Бастауыш мектеп, 2004, №1
38 . А. Ахметжанова. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. //Бастауыш мектеп, 2004, №1
39 Б. Барсай. Бастауыш сыныпта оқытудың жаңа технологиясы. //Бастауыш мектеп, 1998, №1
40 .Қожахметов С., Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994.
41 .Төтенаев А., Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1995
42 . Манасбаева Қ. Тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері. ─ ─//Бастауыш мектеп. ─ 1999. ─ №2. ─ б.17-
43 .Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. -Алматы, 1996.
44 .Әлімбаев М., Халық – ғажап тәлімгер. –Алматы, Рауан, 1994.
45 .Диваев Ә., Тарту. –Алматы, Ана тілі, 1992.
46 .Қожахметов С., Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994.
47 . Төтенаев А., Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1995.
48 . Ұзақбаева С., Тамыры терең тәрбие. – Алматы. 1995.
49 .Шашақова А. Халық- тәлім-тәрбие бастауы. – Алматы: Рауан, 1994.
50 .Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы.- Алматы,2001
51 .Арғымбаев Қ. Қазақ халқының қолөнері. -Алматы,1987
52 .Әлімбаев М. Халық - қапысыз тәрбиеші. -Алматы,1977
53 .Болғанбаев М. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. -Алматы,1985
54 .Оразақов К., Нарбаев Б. Ата дәстүрі - әдеп, болашақ игілігі. -Алматы,1991
55 .Табылдиев Ә. Халық тағлымы: Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. -Алматы,1992
56 . Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасу және оны тәрбиелеу жолдары. -Алматы,1982
2 «Мағжантану» қурсы туралы. «Білім берудегі менеджмент». №1. - 2001.-58-62 66.
3 М.Жұмабаевтың педагогикасы және тәлім-тәрбиелік ойлары. (С.Қалиевпен бірге) Ұлт тағлымы. №2. 2001. - 14-19 бб.
4 Мағжанньщ ұстаздык тәлімгерлік идеялары және олардың калыптасуы. «Білім-образование». №3. 2001. - 11-13 66.
5 «Мағжан тағлымы» тәрбие сағаты. «Қазақстан мектебі» №4.2001.-65-69 66.
6 Мағжанның тәрбиелік идеялары-тәуелсіз ел мектебінің негізі. «¥лт тағлымы». №6. 2001. - 4-7 66.
7 М.Жұмабаевтың тәрбиелік ілімі - ғасырлар тоғысында. Ізденіс-Поиск №2. 2002. - 165-169 бб.
8 Мағжан шығармашылығын мектепте оқыту. «Қазақстан мектебі». №7. 2002. - 36-39 бб.
9 Мағжан Жұмабаевтың тәлімгерлік тағылымдары. (Мұғалімдер мен окушыларға арналған әдістемелік құрал) - Петропавл, 2001. -110 6.
10 Мағжанның тәрбиелік идеялары тәуелсіз ел мектебінің негізі. «Қазақстанның тәуелсіздігіне 10 жыл: нәтижелері мен болашағы» Халықаралық конференция. - Алматы, 22-24 ақпан 2001 3 том. 793-797 беттер.
11 .Жұмабаевтың педагогикалық-философиялық идеяларының қалыптасуының алғы шарттары. (Қазақстан Республикасының 10 жыддығына арналган халықаралық ғылыми-практикалық конференция). - Петропавл, 30.05-2.06.2001,226-229 66.
12 .М.Жұмабаевтың тәрбиелік ілімі-ғасырлар тоғысында. (Қазақстан Республикасы: Тәуелсіз дамудың 10 жылдығы). Халықаралық конференция. Қызылорда, 4-5 маусым 2001, 388-391 бб.
13 .Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. А..,1996
14 .Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со второй половины XIX века и до нашей дней). А..1968.167с.
15 .Жарықбаев К.Б. Психологаческая наука в Казахстане (история и этапы развитая в XX в.): Монография.- Алматы: Казақ университеті, 2002.- 308 с.
16 .Ждан А.Н. История психологии.От античности к современности. Изд.2-е.,переработ.-е.М.:1997.442с.
17 .Марцинковская Т.Д- История психологии. М., 2001, 544с.
18 Жарықбаев Қ. Қазақ ағартушылары жастар тәрбиесі туралы. Алматы, 1971
19 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңынан. //Бастауыш мектеп, 2000, №6-7
20 .Петровский А.В.,Ярошевский М.Г.История психологии.М.1994 с.
21 .Петровский А.В.,Ярошевский М.Г.История и теория психологии в 2-х т.,Р-на-Д.,1996с
22 .Жарықбаев Қ., Қалиев.С. Қазақ тәлім - тәрбиесі . Алматы, санат, 1995
23 .Жарықбаев Қ., Озғанбаев Ә. Жантануға кіріспе. Алматы, 2000
24 .Жарықбаев Қ., ҚалиевС. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. І-том. Алматы, Рауан, 1994; ІІ-том. Алматы, Рауан, 1998
25 .М. Жұмабаев. Пидагогика. – Алматы: Рауан, 1993
26 . Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы: Ел, 1993, 272-бет
27 .А. Құнанбаев. Өлеңдер мен поэмалар. І-ІІ том – Алматы: Ғылым, 1977, 312-бет
28 . Абай. Қалың елім қазағым. – Алматы: Жалын, 1995, 384-бет
29 . Ы. Алтынсарин тағылымы. /Құрастырған М. Жармұхамедов. – Алматы: Жазушы, 1991, 384-бет
30 . Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973
31 . Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995, 352-бет
32 . Ж. Аймауытов Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988
33 . М. Жұмабаев. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992
34 . Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991
35 . С. Бахишева. Қазіргі кезеңдегі ұлттық мектептегі оқыту мазмұны және жаңа бағыттар. //Бірінші облыстық Оқу конференциясы. – Алматы-Орал, 2003
36 . И. Әбеуова. Сын тұрғысынан ойлау мен дамытпалы ойлау. //Дауыс пен көрініс. № 1(5), 2001
37 . А. Назирова. Бастауыш мектептегі инновациялық технология. //Бастауыш мектеп, 2004, №1
38 . А. Ахметжанова. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. //Бастауыш мектеп, 2004, №1
39 Б. Барсай. Бастауыш сыныпта оқытудың жаңа технологиясы. //Бастауыш мектеп, 1998, №1
40 .Қожахметов С., Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994.
41 .Төтенаев А., Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1995
42 . Манасбаева Қ. Тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері. ─ ─//Бастауыш мектеп. ─ 1999. ─ №2. ─ б.17-
43 .Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. -Алматы, 1996.
44 .Әлімбаев М., Халық – ғажап тәлімгер. –Алматы, Рауан, 1994.
45 .Диваев Ә., Тарту. –Алматы, Ана тілі, 1992.
46 .Қожахметов С., Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994.
47 . Төтенаев А., Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1995.
48 . Ұзақбаева С., Тамыры терең тәрбие. – Алматы. 1995.
49 .Шашақова А. Халық- тәлім-тәрбие бастауы. – Алматы: Рауан, 1994.
50 .Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы.- Алматы,2001
51 .Арғымбаев Қ. Қазақ халқының қолөнері. -Алматы,1987
52 .Әлімбаев М. Халық - қапысыз тәрбиеші. -Алматы,1977
53 .Болғанбаев М. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. -Алматы,1985
54 .Оразақов К., Нарбаев Б. Ата дәстүрі - әдеп, болашақ игілігі. -Алматы,1991
55 .Табылдиев Ә. Халық тағлымы: Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. -Алматы,1992
56 . Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасу және оны тәрбиелеу жолдары. -Алматы,1982
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сулайманова С.Ш.
Абай мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие процесінде пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300- мамандығы -Педагогика-психология
Түркістан, 2013
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі
_______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Абай мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие процесінде
пайдалану
5В010300- мамандығы -Педагогика-психология
Орындаған:
Cулайманова С.Ш.
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д, доцент:
Атемова Қ.Т.
Түркістан, 2013
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары қоғамымыздағы жүріп жатқан
әлеуметгік-экономикалық жаңғырулар нәтижесі тәуелсіз Қазақстан
Республикасының тәлім-тәрбие саласының жұмыс мазмұнына жаңаша бағыт-бағдар
беріп отыр. Жас ұрпақты тәрбиелейтін ұстаздар қауымына жұктелетін
міндеттерді ел Президенті өзінің Қазақстан халқына жолдауында, ҚР "Білім
туралы" заңында, "Мәдени-этностық білім беру" тұжырымдамаларында айқындап
берді.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі кұрделі кұрес жолының өткен
тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға
қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға
жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына
жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дұниесін, ұлттық мәдениеті
мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек
күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын
қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту
жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде
тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын
күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату.
"Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының
саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму
тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-
тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей
жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезсеңді қарастыра отырып,
қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін
ашады. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың
ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген
ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғылымдардың тапшылығын, үшіншіден,
ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын
себеп болғандығын" атайды.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарының даму, қалыптасу тарихы
аса маңызды кезеңдерін танытады.
Егеменді еліміздің бүгінгі жаңаша сипаттағы даму үрдісіне сәйкес,
тарих қойнауында қалып қойған тарихи тұлғалардың тәлім-тәрбие туралы
ойларын тану мақсатында XX ғасыр басындағы казақтың рухани ой-әлеміндегі
көрнекгі тұлға Абай Құнанбаевтың психологиялық мұрасын арнайы қарастыру
осындай заман талабынан туындап отыр.
XX ғасыр басындағы саяси қысым қазақ ұлтының қалыпты дамуына кедергі
жасап, сырттан танылған жат психология қыспағында ұстады. Ол кеңестік
идеологиядағы аз ұлттың табиғи дамуын тежеу саясатымен ұласты. Осы
саясаттың зардабын бірғасыр бұрын Абай Құнанбаев секілді дара тұлғалар
алдын ала көре білді және халықты сақтап қалудың бірден-бір жолы заман
талабына тетеп беретін жаңаша сипатты ұлт өкілдерін, жас ұрпақты тәрбиелеу
жолдарын ұсынды.
Абай Құнанбаевтың тұлғалық даралығы интеллектілік, эмоциялық, еріктік
сфералардың тұтастай психологиялық ой-пікірлердің барлық саласында
танылды. Ол басқалардың көрмейтінін көре, сезе білетін қабілетінен,
жаңалықтарды қабылдау, өңдеу ерекшелігінен және оны шеше білудің
даралығынан көрінеді.
Әр адамның даму өрісі заманға, екінші туып өскен әлеуметіне, үшінші
нәсіліне байланысты болады десек, Абай тұлғасының даралығында осы үш
фактордың өзіндік орнынан айқындау — бүкіл зерттеудің өзекті мәселелерінің
бірі. Психология тарихының тәжірибесіндегі ой-пікірлерге сүйене отырып,
Абайдың психолог ретінде қалыптасуына әсер еткен жағдайлардың мәні ашылды.
Абай өзінің өткен өмір жолындағы қоғамдық жағдайлардың бәріне сын
көзбен қарап, өзін өзі анықтауға, өзінің идеяларын жүзеге асырып қоғам үшін
құнды тұлғаға айналады. А.Н. Леонтьев тұжырымдамасындағы "тұлғаның жүйелі
қасиеттерге ие болуға, танымдық қабілеттері мен тұлғалық қасиеттерінің
дамып жетілуі, сыртқы ортамен әрекеттестігі жағдайында жүзеге асады",-
деген тұжырымдарын Абай тұлғасын тану арқылы көз жеткізуге болады. Ғалым
ұстанған тұжырымның мазмұны бойынша этномәдени сәйкестіліктің дұрыс
қалыптасуы тұлғаның өзін-өзі тануына, жеке даралық қасиеттерінің ашылып,
көрінуіне әсер ететін әлеуметтік -психологиялық механизм болып табылады.
Абай Құнанбаев мұраларын психологиялық деңгейде сараптау — қазақ
психологиясының тұтастығы мен сабақтастығын айқындап, тарихи даму жолын
қалпына келтірудің негізгі көзі болып есептеледі. Сондықтан да Абай
Құнанбаев мұраларын бүгінгі тәлім-тәрбиелік мақсатта пайдалану негізінде
жазылған осы психологиялық зерттеу жұмысы келелі де, өзекті объективті
қажеттіліктен туындап отыр.
Ғалым С.Л. Рубинштейн адамның белсенділігін сыртқы орта әсерімен оның
ішкі жан дүниесінің өзара әрекеттестігі нәтижесінде қарастырса, ал ғалым
С.М. Жақыповтың "адамның өмірде сәтті әрекеттенуі қоғамда болып жатқан
жаңалықтарға, өзгерістерге бейімделгіштік қасиетімен байланысты" - деп
тұжырымдағанындай, Абай тұлғасының даралығы ұлттық төл тума даму жолын
әлемдік дамудың ағымынан ажырата алды және дұниежұзілік өркениетгің оң
ықпалын таңдап, талғап қабылдап, ұлт қажетіне жарата білді.
Саяси құрсаудың қамытын халқына кигізбеудің амал-әдісін қарастырып, ел
болып халық сипатын сақтап қалудың жолы ретінде ұлтын сұйген білімді,
парасатты тұлғалар тәрбиелеуді басты мақсат ретінде ұсынды. Тәрбиенің
алғашқы бастаулары - отбасы, мектеп, оқулық деп танып, олардың ұлттық
сипатының басымдығына назар аударды. Осы жолмен жалпы адамды сүйетін, заман
өзгерістерінде жұтылып кетпейтін дара тұлғалар тәрбиелеп шығаруға
болатындығын тұжырымдады.
Европа, орыс медениетімен жетік таныс Абай оларды үйренудің өзіне сын
көзбен қарады. Кез келген өзгенің әсерін (мейлі тәрбиеде, әдебиетте болсын)
қабылдамас бұрын қазақтың төлтума тарихы мен мәдениетін меңгеру керек деген
тұғырнама ұсынды. Ғалымның осы ой-пікірлерінің ғылыми мәнін ашып, бүгінгі
жаһандану кезеңіндегі ұлттық тәлім-тәрбие психологиясына енгізу өзекті
мөселе болып табылады. Осыған мән бермей жатқанына күйзеліп "Казақтың
өзінің жаратылысқа , өмірге, тұрмыска көзқарасы, өзінше философиясы терең
сезімі болған ән бар. Осылардың бірі туралы әлі айтарлық қалам тартылған
жоқ, қазақтың өткені мен кешегісі, бүтінгісі айтарлықтай суретке түспеді",-
деп атап көрсетті.
Абай шығармаларын философиялық тұрғыда зерттеген: зерттеушілер Ә.
Нысанбаев пен Ә. Дербісәлиев еңбектерінде де біздің зерттеуімізге қатысты
құнды пікірлер дәйектеледі.
Зерттеудің мақсаты: Абай Құнанбаевтың психологиялық мұраларын қолдану
мәселелерін дәйектеу.
Зерттеу объектісі — Абай Құнанбаевтың тәлім - тәрбиелік
көзқарасындағы Толық адам идеясы.
Зерттеу пәні - Абай Құнанбаевтың психологиялық көзқарастарындағы Толық
адам идеясын оқу-тәрбие жұмысында пайдалану үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
— Абай Құнанбаевтың философиялық-психологиялық көзкарастарының
қалыптасу жолын айқыңдау, тәлімдік көзқарастарындағы тұлға қалыптасуының
үрдісін зерделеу.
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясының мазмұнын
айқындау;
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие
процесінде пайдаланудың жолдарын көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының
қалыптасуы
Ұлы ақын, композитор, философ, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба
әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбаев қазіргі Семей облысы Абай
ауданында 22-ші тамыз 1845 жылы дүниеге келген.
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан
басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың
әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген
әйелінен: Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі
момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол
Айпара балаларына:
Шынжыр балақ, шұбар төс Ызгызбайым,
Тоқоақ жалды торайғыр Көтібағым,
Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,
Сірә да оңбас торғайым, -
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ыргызбай ортасынан оза
шауып, ел басқарған. Ыргызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды.
Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса
Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың
әйелі Зердеден Құнанбай туады.
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді,
інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі
алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ,
Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында
үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан алтау,
анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең
пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай
аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга
шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі
ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл
Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы’
тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым
зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді
дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп
көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек)
тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами,
Науаи, Сәғди’, Хафиз, Фзули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр
басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская
школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі
жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы
аяқталады. Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге
шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ
болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-
сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар
қайшылықтары кіріптар еткен әлеум. Теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен
жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының
залалдарынын айқын түсінді. Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақор
орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін айнытпай
танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды,
“ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам
боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп
шығады да, 1876-78 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс боладі’. Бұл жылдары Абай оз
қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды.
Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып,
халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша
езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен
оязға жалган арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың
“Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша
көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен
аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп
тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған “Абай барымта алды, ауыл
шайып әйел қорлады” деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтіжесіз
қалды.
Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары Петербургтен Семейге айдалып
келген Михаэлиспен , 80-жылдарда орыс демократтары Н. И. Долгополов, А.
А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеум.
Көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ А.Құнанбаев орыс
мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы
деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста М. О. Әузовтың “Ал, кейін орыс
тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын
ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Гертсен,
Чернышевский, Салтыков-щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең
тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеументтік көзқарасын
тек Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы
мұрасына жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын
келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның 'Гете, Байрон сияқты
ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының
туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда “1884 жылдары, жасы
қырыққа таман іліңенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.” Абай осы
тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің ұсынысымен, Семей обл. Статистика
комитетінің толық мүшесі болып сайланды.
1885 ж. мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде
Семейдің ген.-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губернасиясына
қарайты 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі
өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін
қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған
комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл
қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да,
патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына
да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел
мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдің атақ-даңқын
осынша көкке көтерген Қарамола съезінен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп
кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Кұнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер
Жиренше қыстауының шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке
сөз байласады. 1891 ж. Оразбай бастаган дау 1897 жылга дейін созылады. Бұл
шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындагы жанжалға, Абай өміріне
қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын ,
өзінің ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп
береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған...”)
бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-97 ж. аралығында көбірек қолға
алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған ақын
жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж. ескерткен. Ал қара сөзбен
жазылған ғақлия-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында қолға алған.
Абай 3 әйел алған. Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман,
Кұлбадан, Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Турағұл,
Мекайыл, Ізкаіл, Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі
Еркежаннан ұрпақ көрген жоқ.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы
демократы, ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат
танығаннан кейін, он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3
жыл оқиды. Оқуға зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб,
парсы тілдерін үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науан,
Физули еңбектерімен танысып, тағылым алады.
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып,
ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері
ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады.
1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс
демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-
демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа
ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин,
т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік
тәрбиесінің рөлі
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне,
басқа адамдарға, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез-құлықтары мен
ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақгы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі
болып табылады.
Қоғамның тарихи тәжірбиесі адамгершілік тәрбиесінің проблемалары үнемі
жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді.
Қазіргі біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам факторын және
оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайында адамгершілік
тәрбиесінің мәні және оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Философия классиктері ілімінің құрамды саласының бірі - адамгершілік
тәрбиесінің проблемасы болып келді.
Педагогика мен психология адамгершілік тәрбиесі теориясын жеке адам
және қоғам туралы, ғылымдардан бөліп қарамайды, оның ажырамас бөлігі деп
есептейді. Ол әр уақытта да философия, социологиялық, психология мен
физиологияның табыстарына сүйенеді. Философиялық ілім - адамгершілік
тәрбиесі теориясы мен пратикасының методологиялық негізі.
Адамгершіліктің пайда болуы және оның ұғымы жөніндегі
Мәселелерді ғылыми тұрғыдан ғалымдар шешкен. Олардын дәлелдеуінше,
адамгершілік-қоғамдық дамудың жемісі, ол қоғам өміріндегі өзгерістерге
байланысты дамиды, сондықтан таптық қоғамда адамгершілікте таптық сипатта
болады. Сонымен қатар мүшелерін жан-жақты тәрбиелеп жетілдіру қажет
екендігін анықтады. Ол көрсеткендей: Біріншіден, ақыл-ой тәрбиесі;
екіншіден, дене шынықтыру тәрбиесі; үшіншіден, техникалық оқу болып
табылады.
Маркс пен Энгельс өздерінің ғылыми еңбектерінде адамға қажетті мынадай
адамгершілік сапаларын тәрбиелеуді ұсынады: Отанды шын жүректен сүю; дүние
жүзі еңбекшілеріне туысқандық сезім білдіру, яғни интернационализм,
гуманизм, шын мәніндегі коллективизм.
Бұл адамдарды жалпы адамзаттық мораль рухында тәрбиелеу принципінің
негізі.
Жас ұрпаққа тәрбие беру жөнінде философиялық идеяларын жаңа қоғамдық
тарихи жағдайларда одан әрі дамыта отырып, жаңа қоғам орнату жолындағы
күресте рухани құдіретті күш ретінде адамгершілік орасан зор роль
атқаратынын көрсетіп отырады. Сондықтан да жастарға білім және тәрбие беру
ісінде оларды адамгершілік моральға баулу міндетіне бағындыру керек деп
есептейді.
Бұдан адамгершілік тәрбиесінің түп-тамырының қоғам үшін күреспен
байланысты екенін білеміз.
Сонымен педагогика ғылымы адамгершілік тәрбиесі туралы философия
іліміне сүйене отырып адамгершілік тәрбиесін жан-жақты тәрбиенің аса
маңызды құрамды бөлігі ретінде қарастырылады.
Тәрбие теориясының негізгі саласы жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие беру
ғұламалар еңбектерінде, баяндамалары мен сөйлеген сөздерінде философия
ілімі негізінде оқьггу мен тәрбие беру мәселерін қарастырды. Ол жаңа қоғам
орнату ісінде жас ұрпақгы адамгершілік рухында тәрбиелеу оларда қоғамдық
көзқарасты қалыптастыруда мектептердің ең негізгі міндеттерінің бірі деп
саналады.
Педагогикалық еңбектерде мектеп оқушыларға патриотизм, гуманизм
интернационализм, коллективизм, еңбекке деген сүйіспеншілік, адалдық,
шыншылдық, кішіпейілдік, тәртіптілік, қоғам мүлкіне ұқыптылық сияқты
адамгершілік мораль қасиеттерін тәрбиелеуге тиіс деп есептеді.
Адамгершілік тәрбиесі жөнінде теориялық методологиясына және ұлы
педагогтердің зерттеулеріне негіздей отырып педагогика ғылымы адамгершілік
тәрбиесінің міндетін, мазмұнын анықтайды.
Біздің еліміз өте жоғары қарқынды жаңару құрлысын жүргізіп отырған
шақта адамдардың саяси адамгершілік саналығын тәрбиелеу қоғам дамуының ең
бір басты айқындаушы міндеті болып табылады. Осы міндетгі жүзеге асыру
жолдарын жақсылап анықтау үшін ең алдымен мораль дегеніміз не, оның қандай
түрлері болады? - соған тоқталайық.
Мораль дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері
мен қатынастарын айқындайтын ортақ тұрмысы мен мінез-құлқының нормалары мен
ережелерінің жиынтығы .
Адамгершілік моральдын үш түрі: коллективтік мораль, гуманистік
мораль, белсенді әрекетшіл мораль көрсетілген.
а) Коллективтік мораль Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін -
деген принципке негізделеді. Ол өзімшілдікпен және менмендікпен пайда
күнемдікпен сыйыспайды, жалпы халықтық коллективтік және жеке мүдделерді
үйлесімді ұштастырады.
ә) Гуманистік мораль. Ол еңбек адамның мәртебесін көтереді, оған деген
терең құрметтеу сезіміне толы, оның абырой-атағына нұқсан келтіруге
төзбестікпен қарайды. Ол адамдар арасындағы шынайы адамгершілік
қатынастарды - жолдастық, ынтымақтастық және өзара көмек қатыныстарын, жеке
адам өмірі мен қоғамдық өміріндегі ізгілікті, адалдықты, қарапайымдылық пен
кішіпейділікті орнықтырады:
б) Белсенді, әрекетшіл мораль. Ол адамды еңбектегі шығармашылық жаңа
жеңістерге, коллективтің және бүкіл елдің өміріне ынта-ықыласпен
араласуына, табанды күреске жетелейді.
Бұл анықтамада қазіргі дәуір адамына қажетті адамгершілік қасиеттер
жинақгалып көрсетілген.
Адгершілік тәрбиесінің міндеттері: оқушыларға адамгершілік тәрбие беру
мектептің ең маңызды міндеттерінің бірі.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері
оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік құнды негізден
ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру болып табылады.
Қоғамда адамның жеке басына койылатын жалпы адамзаттық талаптарға
байланысты адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері мыналар; сенімді
көзқарасты тәрбиелеу;
-адамгершілік саналы, тұрақты адамгершілік сенімді көзқарасты
тәрбиелеу;
-жас ұрпақтың Отанға, қоғамға, еңбекке, адамдарға, өз-өзіне деген
қарым-қатынасына бағытталған адамгершілік сезімді тәрбиелеу, дамыту;
-ізгілік, парасаттылық қасиеттерін тәрбиелеу. Адамгершілік тәрбиесінің
өзекті міндеті-өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында тұрған
мақсат мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығына тәрбиелеу.
Психологтер жеке адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде мынадай
қорытындыға келді: барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болады және олар
төрт түрлі бөліктен тұрады: сезім сана, сенім, мінез-дағдысы. Бірақ
тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие беру процесінде
жетекшілік ролі өзгеріп тұруы мүмкін. Себебі: ол семьядағы тәрбиеге,
баланың жас ерекшелігіне, баланың бойында қалыптасқан қасиеттеріне,
қоршаған ортасына байланысты.
Адамгершілік сезімді қалыптастыру: Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптасу процесінде адамгершілік сезімдер ерекше орын алады. Адамгершілік
сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс.
Сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи өмірдің сан-алуан жақтарына
эмоциялық қатынас. Жоғарғы сезімдер арасында адамгершілік сезімдер орын
алады. Бұл туралы К.Д.Ушинский Адам тәрбие жемісі деген еңбегінде:
Біздің өзімізді, біздін дүниеге қалыптасуымызды, біздің сезіміміз де,
ойымызда, тіпті қылығымыз да сезімдей анық және дұрыс білдіре алмайды,
біздің сезімдеріміз де жеке ой ғана, жеке шешімдер ғана емес, адам жанының
мазмұны, оның жүйесі түгелдей көрініп тұрады, - деп дәл сипаттама берген.
Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуы ұзақ та күрделі процесс, ол баланың
мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуынан,
жақын адамдардың өзара қатынастарынан басталады. Мектепке келгеннен бастап
балаларға қойылатын талап та өседі. Бірінші кластағылар балалардың
жағдайларымен санаса білулері керек екендігін үйренеді, сабақта, жұмыста
бір-біріне кедергі болмаудың қажеттігін түсінеді.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптарды білу,
түсіну және соған сай қарым-қатынаста болуды қамтиды.
Сенім адамның білімінің негізінде туындайды. Ол өзінің сенімін қандай
бір жағдай болмасын оны қорғауға және өзінің сенімінен таймауға, қарым-
қатынас жасауға тырысады. Бұл үшін адамгершілік ереже, нормалар, мінез-
құлық қасиеттері туралы арнайы ағарту жұмысы болу керек.
Адамгершілік ағарту жұмысы адам баласының ең парасатты қасиеттері,
адам өмірінің адамгершілікке негізделген салт-санасы туралы кен, жан-жақты
түсінік береді.
Адамгершілік тәрбие процесін ұйымдастыруда тәрбиенің екі жақтылық
сипатын негізге алу керек: Объективті жағынан ол жеке адамға қоғамның
қоятын арнайы адамгершілік талаптары. Ал объективтілігі: жеке адамның
қоғамға, еңбекке, адамдарға өзінін қоғамдық нормалары мен талаптарды
меңгеруіне қарай қарым-қатынас жасауы, мінез-құлық қасиеттерін көрсетуі
жатады.
Тәрбиедегі негізгі мақсат-оны жоғарыда айтылған адамгершіліктің
обективті нормасына айналдыру.
Бала тұтас педагогикалық процесс барысында қалыптасады. Баланың
адамгершілік сенімі өмір тәрбиесі барысында бекиді.
Сенім әрбір іс-әрекетте, мінез-құлықта адамның бағытарының,
принциптілігін айқындайды. Алайда күнделікті тәжрибеде сенім мен мінез-
құлық, іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Оқушы моральдық
талаптарды, ережелерді алып, оған сенгендігіне қарамастан мінез-құлықында,
адамдармен қалыптасу барысында адамгершілікке жатпайтын теріс әрекеттер
жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде ережелер мен нормалар туралы білім
түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімінің алатын орыны ерекше.
Тәрбие жұмысының тек қана белгілі бір мінез-құлық ережелері жайлы
түсіндіріп қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай,
тәжірибеде олардың дұрыстығына көз жеткізгендей жағдай жасау керек.
Мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру. Тәрбиенің
пәрменділігі мектептің балаға мінез-құлықтың пайдалы дағдылары мен
әдеттерін қалыптастыру туралы қаншалықты қамқорлық жасауына байланысты..
Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ойластырылған баланың өмірі әдетте
қалыптастырудың неғұрлым тиімді жолы болып табылады. Педагог тарапынан
мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған мектеп өміріндегі көптеген пайдалы әдеттер
тәрбиеленушілердің өздеріне байқаусыз қалыптасады.
Балаларға адамгершілік дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа созылатын
процесс болумен қатар, күрделі де, көп қырлы процесс. Ол оқушылардың сана-
сезіміне ықпал етуді, оларда жақсы әдет пен мінез-құлықты, адамгершілік
сезімі мен қасиеттерді қалыптастыруды және олардың еркі мен тілегін
бағыттай білуді т.б. талап етеді.
Адемгершілік қасиеттері мен сапалары: оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің - патриотизм мен интернационизмге тәрбиелеу.
Патриатизм - өз Отанына деген сүйіспеншілік, халқын, оның мәдениетін,
әдет-ғұрпын, дәстүрін сүю және ол адамның бойындағы өте терең де күшті
сезім.
Отан сезімі өзін-өзі елінің азаматымын деп сезіну және өзінің бүкіл
елімен, халқымен тұтастығын сезене білу. Қазақстан азаматынын адамгершілігі
патриотизм деген құдіретті күштен анық көрінеді, ол Отанға, оның
жетістіктеріне, оның болашағына деген сүйіспеншілік.
Пролетарлық интернационализм негізінде барлық үлкен де шағын ұлттар
мен халық топтарына, олардың мемлекеттік суверениететіне кұрмет көрсету,
барлық мемлекеттер мен бейбіт достық өмір сүруге әзір тұру. Қазақстандық
патриотизмнің интернационалдық мәні нақ осында болып отыр.
Оқушылардың патриотгық сезімдерін тәрбиелеу мектеп жасына дейін
семьяда, балалар бақшасында басталады да мектепке барған күннен бастап
патриотизмге тәрбиелеу неғұрлым жоспарлы, жан-жакты сипат алады.
Оқушылардың патриоттық сана сезімі оку пәндерін оқып үйрену барысында,
сондай-ақ кластан тыс жүргізілетін жұмыс үстінде, қоғамға пайдалы еңбек
процесінде дамытылып отырады.
Мектеп окушыларын патриоттық рухта тәрбиелеудің түрлері көп. Кластан
тыс саяси тақырыпқа өткізілетін әңгімелер, әдеби кештер. өлкетану музейіне
бару туған өлкені тану саяхаты, атакты адамдармен және жауынгер-
интернационалистермен кездесу, кино, театрларга бару, басқада мерекелерді
өткізу қайсысы болса да балаларды патриотизмге тәрбиелеу жұмысының маңызды
құралдары болып саналады.
Адамгершілік тәрбиенің басты міндеттерінің бірі гуманизмге, яғни
бірізділікке окушыларды тәрбиелеу.
Гуманизм-адамгершілік, биік парасаттылык. Гуманизм адамды силау, оған
қамқорлық жасау және оның күшіне сену рухында, адамның басқалармен,
коғаммен қарым-катынасындағы мінезін реттеп отырады.
Гуманизм адамға көрсетілетін құрмет, әлеуметтік әділеттікпен, оған
қойылатын адамгершілік талаппен ұштастырылады.
Адамға талап қою онын мүмкіндіктеріне деген сенімге негізделеді.
Гуманизм адамды бағаланғанда шыншыл және турашыл болуды, оның барлық
артыкшылық жақтары мен кемшіліктерін мейлінше әділ есепке алуды талап
етеді.
Біздің тәрбиенің бүкіл жүйесі терең гуманистік мазмұнға толы, ол жеке
адамның жан-жақты дамып жетілуіне бағытгалган. Адамды сүю, құрметгеу,
тәрбиелеу балалық шақтан басталады. Егер жасөспірім басқа адаммен қарым-
қатынас жасаудан өзіне қуаныш табатын болса, оған шын пейіл білдірсе, егер
оны басқа адамның тағдыры қобалжытса, егер ол басқа біреуді куанышқа
бөлегеніне өзін бақытты сезінсе ол Адам болады деген сөз.
Оқушьшардың бойында гуманисттік сезім қалыптастыруда мұғалім, тәрбиеші
өзінің жеке басы өнегесі арқылы оқушыға гуманистік сезім қалыптастыруда
қайырымдылық топтарының көптеген жұмыс түрлері, мектеп оқушыларының
балалар бақшасындағы бүлдіршіндерге қамқорлығы, еңбекте, оқуда жолдастық
көмек, мүгедектер, қарттар, балалар үйлеріне көмектің мәлі зор.
Семья тату-тәті адамгершілік қарым-катынастарды, моральдық және
интелектуалдық мүдделердің байлығын жасайтын адамдарға, бүкіл ел мүддесіне
парасаттылықты қалыптастыратын тәрбиенің растаушысы.
Гумманизм жастардың бойында демократизм қасиеттерін
қалыптастыру мен тығыз байланысты, яғни ұжымды басқара білуге,
бостандық, халықтар достығы, ұлтаралық қарым-қатынас, қоғамдық пікірді
ескере білуге үйрету деген сөз. Демократизм
оқушылардың өзін-өзі басқару іс-әрекетінде қалыптасады.
Жиналыстарда оқушылардың еркін, ашық сөйлеуі, берілген тапсырманы
тиянақты орындауы, өзіне және басқаларға сын көзбен қарауы, ұжым алдында
есеп бере білуі т.б. әрекеттер демократизм принципін орнатады. Демократизм
оқушылардын жеке адам болып қалыптасуына негіз болады.
Ұжым жеке оқушының дамуына әсер ете отырып, шығармашылық іс-әрекетінің
дамуына жол ашады. Бойында қоғамдық қасиеті бар оқушы ұжым өмірінің мүддесі
үшін еңбек етеді, қоғамдық пікірді сыйлауға ұжым мүшелеріне көмек етеді,
пікірді сыйлауға, үжым мүшелеріне көмек көрсетуге үйренеді. Оқушылардың
ұжымда өзін еркін сезінуіне мүмкіндік туғызады. Ұжымдағы өмірдің
демократиялық бағытта болуы, міне бұл мектеп өмірін демократияландырудын
негізгі шарты болып табылады.
Сонымен қатар окушыларды еңбекке қатысты көзқарасқа тәрбиелеу өте
маңызды проблема.
Мектептің қызметін жетілдіруде мемлекет жас ұрпактың енбекке даярлау
ісін түбегейлі жақсартуға айрықша мән береді.
Дұрыс жолға қойылған еңбекке тәрбиелеу, үйрету және кәсіптік
бағдардағы қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке мектеп оқушыларының тікелей
қатысуы оқуға деген саналы көзқарас қалыптастырудың, оның азаматтық
тұрғыдан қалытггасуының жеке адамның адамгершілік және интелектуалдық
жағынан калыптасуы-ның, өсуінің таптырмас факторлары болып табылады.
Мектеп түлектерінің одан кейінгі тағдыры қалай қалыптасқа-нымен,
еңбекте шынығу оларға кез келген қызмет саласында қажет болады. Мұны
окушылардың жақсы түсініп, мұғалімдердің, ата-аналардың, бүкіл жұртшылықтың
терең қабылдауы маңызды.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу мен үйретудің мақсаты еңбекке деген
сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына деген кұрметке баулу; оқушыларды қазіргі
өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өндірісінің, құрылыстық, транспорттық
қызмет көрсету саласы негіздерімен таныстыру; оқу мен қоғамдық пайдалы
жұмыс барысында олардың бойында еңбек дағдылары мен іскерліктер
шеберліктерін қалыптастыру, саналы түрде мамандық таңдауға және алғаш
кәсіптік әзірлік алуға ұйымдастыру.
Еңбекке тәрбиелеудің жолдары өте көп. Мысалы; Казақ халкының еңбек
майданындағы табыстары туралы жазылған шығармалардан үзінділер оқу, газет
материалдары бойыша әңгімелер өткізу, еңбек ерлігін суретгейтін фильмдер
көрсету, өндірістегі еңбек озаттарымен кездесу, мектепте түрлі мамандармен
кездесу арқылы оқушылардың бойында еңбекке деген іштегі қажеттілікті
тудыруға ықпал жасайды.
Мектеп жастарға жан-жақты тәрбие берудің аса маңыздіы проблемалары
қатарына адамгершілік нормалардын дәйекті сактауға негізделген саналы
тәртіпті қальштастыру міндетін аткарып отыр.
Саналы тәртіп пен жоғары жауалкершілік барлык тәрбие жүйесінің
нәтижесі болып табылады. Олар тәрбие жұмыстарының барлық мұғалімдер мен
балалар ұжым органдарының бірдей талап қоюының процесінде бірте-бірте
қалыптасып бекейді.
Тәртіп - бұл әрі максат, әрі ойдағыдай тәрбие мен оқытудың кажетті
қүралы, әрі барлық оку-тәрбие процесінің нәтижесі.
Оқушыларды еңбекке, өмірге даярлау үшін оларда саналы тәртіп
дағдыларын тәрбиелеудің маңызы зор. Тәртіптілік өмірде кездесетін киындықты
жеңуге жәрдемдеседі, коғам мүддесін өз басының мүддесінен жоғары коюға
үйретеді.
Тәртіптілік - тәрбиенің жемісі, ол касиет адамгершілікке тәрбиелеу
процесі барысьшда қалыптасады.
Адамды тэртіптілікке тәрбиелеу де бала жастан басталуы керек. Бірлесіп
күресу үшін, бірлесіп жұмыс істеу үшін күшті ұйымшылдық
керек. Оған адам өзін балалык шағынан жаттығып, тәрбиеленуі керек.
Мектеп саналы тәртіпке тәрбиеленудің
негізгі әдісі оқушылардың ой-санасына әсер ету немесе сендіру
болып табылады.
Мінез-күлықтың негізгі нормалары мен ережелері оқушыларға арналған
ережелерде тұжырымдалған. Оларда мектеп оқушьшары- ның окуға
жауапкершілікпен карауы, мектепте және одан тыс жердегі мінез-құлкы
айтылады.
Осы мінез -құлық ережелерін окушылардың әдетіне енгізіп, ішкі
кажетілігіне, айналдыру керек, саналы түрде түсініп, күнделікті дағды іс-
әрекеттеріне айналуына мұғалім, тәрбиеші әсер ету қажет.
Қазіргі кезде мектеп өмірінде окушыларға арналған ережені жаксы біліп,
бірак оларды орындамайтын балалар кездеседі.
Тәртіптілік дағдысын калыптастыруға бірден емес, ұзак
жаттығулар жолымен, мінез-құлықтың негізгі нормалары мен
ережелерін калай орындау керектігін көрсету арқылы ғана жетуге болады.
Мектепте окушыларды саналы тәртіпке тәрбиелеуде класс жетекші ата-
аналармен ынтымақтаса жұмыс істегенде ғана нәтиже береді. Адамгершілік
тәрбиесінің мазмұнын шешетін көрсеткіш салауатты өмір салтын орнықгыру.
Қоғамның парасатты өмірі адамның мінез-құлқына,сөзі мен ісінің бір
жерден шығуына маңызды талап қояды, мұның өзі адалдық пен шыншылдық
туралы ұғыммен кабысады.
Адалдық дегеніміз - өмірдің барлык жағдайларында адамның өз
уәделеріне және қалыптаскан адамгсршілік нормаларға сәйкес әрекет жасауы
жөніндегі парасаттылық талап.
Шыншылдық дегеніміз тек кана шындыкка сай келетін
фактілерді айту жөніндегі парасаттылык талап.
Адалдық пен шыншылдык талаптарын мүлтіксіз
сақтамайынша, шынайы коллективте, достықта, ешқандай берік семья
да болуы мүмкін емес. Адалдық пен шыншылдык әеуметтік өмірдегі
кемшіліктермен күресу үшін қажет.
Адалдық пен шыншылдық қайшылықтар мен кемшіліктерді ашуға
жәрдемдеседі, олар дүниені қайта кұруға көмектесетін адамгершілік
күш болып табылады.
Мектеп окушысының адал әрі шыншыл болуы оның өмірге араласуының бірде-
бір жолы.
Адалдыкка, шыншылдыкка үйретудің жолы-түрлі тақырыпқа, өткізілетін
әңгіме пікірталас, кинофильмдер көру, кітап оқу, оны талқылау, түрлі
тапсырмалар беру т.б.
Салауатты өмір салтын құруға кедергі жасайтын қоғамға жат көріністер
пайда болуда. Ол: арақ ішу, темекі тарту,
нашақорлыкпен айналысу т.б.
Бұл көрініс қазіргі кезде адамдардың жұмыс істеу кабілеттерінің
төмендеуінің себебіне, жұмыстан себепсіз қалуға карсы, маскүнемдікке
салынушыларға, әдепсіз қылыктар жасаушыларға, бүкіл қоғамдық ұйымдардың
бірігіп күрес жүргізу керек екендігін көрсетеді.
Арак ішу, темекі тарту адам организмінің дамуына кедергі жасайтыны
туралы, жұмыска жарамсыз ауру балалар туатыны туралы әрбір окушы білуі
қажет.
Арак ішуге салну, нашақорлықпен айналысудың салдарынан біздің қоғамда
ауру балалар санының жылдан-жылға өсуі, осының салдарынан балалар үйінің,
арнаулы интернатгың көбеюіне әкеліп соқтырып отырғанын окушылар білуі
керек. Осындай қоғамға жат әдеттерге карсы тәрбие жұмыстарының түрін
мектепте көбейту керек. Мысалы: олар осындай тақырьшқа арналған лекциялар
оку, кинофильмдер мен диафильмдер көрсету, балалар үйін қамқорлыкка
алу.т.б.
Салауатты өмір салтын құру үшін өмірге жат әдеттермен мектеп, жастар
ұйымдары, ата-аналар ынтымақтаса жұмыс жүргізген кезде нәтиже береді.
Адамгершілік касиеттері мәдениетгі мінез-құлықты калыптас-тырумен
байланысты.
Мәдениетті мінез-кұлықтың ережелері алуан түрлі және әр қилы. Олардың
бәрі де адамның күнделікті өмірде өз жайын және өзінің қамын ғана көздемей,
басқа адамдардың жайы, талғамы мен көңіл-күйі жайында да қам жеуі керек
екенін ең алдымен есте тұту міндетін көздейді.
Балаларды жас кезінен-ақ жақсы әдет-ғұрыпка дағдыландыру, оларды
адамдарға жақсылык жасауға үйрету, үй тұрмысындағы жоғарғы мәдениетке деген
сүйіспеншілік дарыту өте маңызды.
Көмекке зәру адамдарға, қарттарға, мүгедектерге және жас балаларға
сезімтал, инабатты болу дағдысын дамытуға ерекше назар аударған жөн. Мінез-
кұлық мәдениеті бұл өзін қоғамдык ортада ұстай білу ғана емес. Ол адамдарды
үлкендерді шынайы сыйлаудан, жоғары адамгершіліктен, ұжымда өмір сүріп,
еңбек ете білуден көрінеді.
Балалардьщ мінез-кұлқына қойылатын негізгі талаптар оқушыларға
арналган ережеде көрсетілген. Онда әдептілік, ұйымшылдык және тазалық
туралы айтылады. Ереже окушыларды карттарға, кішкентай балаларға
сезімталдықпен қарауға, әлсіз ауру адамдарға көңіл бөліп,оларға жол,
орын беруге, ата-аналардың айтқанына құлак асып көмектесіп отыруға
міндеттейді. Кейбір оқушының өздерін мәдениеттсіз ұстайтын себебі олар
қабылданған ережені әдейі бұзайын дегендіктен емес, сол ережені
әлі білмегендіктен, меңгермендіктен болады.
Мінез-құлық мәдениетіне тәрбиелеудің жолдары өте көп:
мәселен, мәдениетті болу тақырыбына өткізілетін түрлі әңгімелер, оқушылар
конференциясы, пікірталастар, көркем әдебиет шығармаларынан үзінді, халық
макал-мәтелдері, өлеңдер, газет-журналдарға жарияланған және өмірден
алынған қызықты фактілер т.б.
Кейде кластарда мінез-кұлық мәдениеті жөнінде арнайы стенд
жабдықталады. Әдемі жасалған плакатгарда окушы өзін үйде, көшеде
кинода, театрда қалай ұстауы жөнінде акыл кеңестер алады.
Мектен окушыларын әдепті болуға, дұрыс киініп, таза жүруге, мәдениетті
мінез-қүлықтың басқа да белгілеріне үйретіп отыруы қажет. Мәселен, мынадай
такырыптарға сабак өткізуге болады: Үлкендерді сыйла Үйдегі, театрдағы
тәртіп, әдепті бол, Көшедегі мінез-құлық т.б. Мынадай такырыпқа
әңгіме, пікірталас болады: Талгам туралы таласуға болады,
Менің мұратым - мәдениетті адам, Жарасымды киіну деген не?,
Инабаттылық пен қарапайымдылық т.б.
Мәдениетті мінез-кұлыкқа тәрбиелеу - ұзақ уақытты керек ететін күрделі
процесс. Оны берік қалыптастырып, баянды етуге тек мектептің, семьяның,
балалар мен жастар ұйымдарының күнделікті тәрбие жұмыстары арқылы ғана кол
жеткізуге болады. Бұл істе мұғалімдердің, әсіресе класс жетекшісінің жеке
басының көп роль атқарады. Олар өзінің сырт бейнесімен, күнделікті мінез-
кұдқымен, баска адамдарға қарым-қатынасымен үлкен тәрбиелік әсер етеді.
Сонымен катар окушыларды тәрбиелеу өте маңызды үйдегі жағдай мен
отбасындағы катнас окушы адамгершілігінің дамуына үлкен ыкпал жасайды. Ата-
аналарды бала тәрбиелеуге үйретудің маңызы міне осында. Балалар қоғамның
әуелгі кезде ата-аналарының талап қоюы түрінде, бүкіл отбасы өмірінің
кырысырымен біте қайнасқан жағдайда, тіпті соны өзі әлі түсіне коймаса да,
мінез-күлқы дәл осындай болуы керек-ау дейтін үғым бойынша ғана таниды.
Бала бойындағы әдеттер мен өмірілік талғамдар негізінен отбасында
калыптасады. Халкымыздың бала тәрбиесі бесіктен деуі өте орынды.
Отбасының әуелгі міндеті-баланы адамдар арасында өмір сүре білуге,
біздің қоғамымыздың нормалары мен кағидалары бойынша, Қазақстан
Республикасы Конституциясы бекіткен заң нормаларына сәйкес өмір сүруге
баулу В.А.Сухомлинский: Өмірдің азаматтыкқ тұғырына көтерер ең
маңызды үлағаты-адамгершілік қарым-қатынас - деген. Ал мүндай карым-
қатынаска бала дүниеге келген кезінен бастап-ак енеді... Отбасы біздің
коғамыздың алтын үясы. Егер ол шын мәніндегі тату-тәтті отбасы болса,
одан адамгершілікпен әділеттілікттің көрінісі таңғы шыктай мөлдіреп
тұрады.
Ата-аналардың өздері шын мәнінде елінің нағыз саналы, адамгершілік мол
азаматы болып өмір суруі керек. А.С.Макаренко тәрбиенің басты құпиясы,
міне, осында деп есептеген. Отбасында адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары
сан алуан. Оның кең тараған түрі - отбасы, үлкендерінің баламен еркін
әңгімелесуі.
Бала өзін қоршаған ортаның ішкі сырларын үлкендер арқылы сұрап ұққысы,
білігісі келеді. Айталык, балаға қыс пен жаздың, қар жаңбырдың, күн мен
түннің, аспандағы айдың, жұлдыздардың т.б. табиғат кұбылыстарының пайда
болуы жұмбақ, осыны үлкендерден сұрап белгісі келген бала Күн кайдан пайда
болады?, Ол неге кызыл дөңгелек?, Ай неге бірде дөңгелек, бірде арық
сиякты?, Найзағай кайдан пайда болады?, Күндіз ай қайда кетеді?,
Аспандағы көп жұлдыздарды кім ұстап тұр?, т.б. толып жаткан сүрақтар
қояды. Осы сұрактарға отбасы үлкендері асықпай, саспай ғылыми тұрғыда және
балаларға түсінікті тілмен санасына жеткізе жауап берудің тәрбиелік,
білімдік мәні зор. Өкінішке орай, табиғат сырын ұғындыруға ой-өрісі
жетпеген ата-аналар кейде бір сөзбен Оны тәңірім жаратты деп қысқа
қайырады немесе ол саган неге керек, жоктан өзгені сұрайсың - деп кейіп
ұрсып тастаяды. Балалар мен үлкендердің табиғат сырлары, қоғам тіршілігі
жайлы байьптгы түрде әңгімелесіп сырласуы, өздерінің өмірімен көрген-
білгені жайында баиыптылыкпен, төзімділікпен түсіндіруінің мэні өте зор.
Балалар алғаш ересектердің сырт көрінісіне еліктейді, кейінен
біртіндеп олардың ішкі мағынасына ой жүгіртеді, сөйтіп, еліктеу
адамгершілік дағдыға ауысады. Балалар ата-аналар тарапьгаан біреуге кастык
ойлаушылықты көрсе, соларға деген олардың құрмет сезімі жоғалады.
Адамдарға деген құрмет сезімін тэрбиелей отырып, баланың өзіне деген
кұрмет сезімін тәрбиелей отырып, оның өзіне деген кұрмет туралы да
ұмытпағаны жөн.
Балалардын бойында берік адамгершілік негіздерін дамытып, оларды жаман
ыкпалдардан сақтай білсе ата-аналардың нағыз бағыты осы. Баламен шын
сөйлескенде,арада достык барда ғана өтімді болады. Достық баланың жеке
басына деген кұрмет, шыншьшдық-мұның бәрі ең жас кезден бастап ойдағыдай
тәрбиелеу үшІн қажет.
Балаларға эркашан жануарларга жанашырлык көрсетід,оларға кызығады.
Жануарларда әсіресе, үй жануарлары оларға үйірсек келеді. Кейбір балаларда
каталдык кайдан пайда болады. Олар саналы түрде үй жануарларына үйренеді.
Балалардың ойыншық заттармен құстарды ататыны, олардың қауырсындарың
жұлатыны, отқа өртейтіні, мысыктарды асып коятыны немесе аяқка салып
талкандайтыны жақсы жәйт емес. Еш уакытга балалар әдебиетінде жануарларға
жаны ашымаушылыкты құптарлык сөз айтылмайды. Бірак сонда да балалар
арасында мейірімсіз ойын-қылықтар, іс-әрекеттер кездесіп отырады. Халыкта
жануарларларға жаны ашымайтын кісі адамдарға да мейірімсіз болады деген
пікірдің калыптасуы кездейсок емес.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы демократы,
ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат танығаннан кейін,
он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл оқиды. Оқуға
зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб, парсы тілдерін
үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науан, Физули
еңбектерімен танысып, тағылым алады.
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып,
ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері
ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады.
1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс
демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-
демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа
ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин,
т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен Батыс классиктерінің ағартушылық ой-пікірлерінен мол нәр
алған ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне де кеңінен тоқталып, өзінің
өлеңдері мен қара сөздерінде педагогикалық көзқарасын білдіреді. Адам
мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық, күншілдік, көрсеқызарлық
сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді
есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-дағдыдан бойын аулақ
ұстау, нәпсіні ақылға жеңдіру, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді
насихаттайды. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір
мәртебе, болмаса жұмысында бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай
өткізгенің жайында өзіңнен өзің есеп ал,-дейді. Яғни, адамның өзін-өзі
тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік
тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы
генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр,
алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-
қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екенін
дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда
бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер
едім,-деді.
Абайдың поэтикалық шығармалары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сулайманова С.Ш.
Абай мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие процесінде пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300- мамандығы -Педагогика-психология
Түркістан, 2013
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі
_______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Абай мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие процесінде
пайдалану
5В010300- мамандығы -Педагогика-психология
Орындаған:
Cулайманова С.Ш.
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д, доцент:
Атемова Қ.Т.
Түркістан, 2013
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары қоғамымыздағы жүріп жатқан
әлеуметгік-экономикалық жаңғырулар нәтижесі тәуелсіз Қазақстан
Республикасының тәлім-тәрбие саласының жұмыс мазмұнына жаңаша бағыт-бағдар
беріп отыр. Жас ұрпақты тәрбиелейтін ұстаздар қауымына жұктелетін
міндеттерді ел Президенті өзінің Қазақстан халқына жолдауында, ҚР "Білім
туралы" заңында, "Мәдени-этностық білім беру" тұжырымдамаларында айқындап
берді.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі кұрделі кұрес жолының өткен
тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға
қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға
жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына
жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дұниесін, ұлттық мәдениеті
мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек
күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын
қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту
жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде
тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын
күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату.
"Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының
саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму
тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-
тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей
жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезсеңді қарастыра отырып,
қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін
ашады. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың
ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген
ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғылымдардың тапшылығын, үшіншіден,
ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын
себеп болғандығын" атайды.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарының даму, қалыптасу тарихы
аса маңызды кезеңдерін танытады.
Егеменді еліміздің бүгінгі жаңаша сипаттағы даму үрдісіне сәйкес,
тарих қойнауында қалып қойған тарихи тұлғалардың тәлім-тәрбие туралы
ойларын тану мақсатында XX ғасыр басындағы казақтың рухани ой-әлеміндегі
көрнекгі тұлға Абай Құнанбаевтың психологиялық мұрасын арнайы қарастыру
осындай заман талабынан туындап отыр.
XX ғасыр басындағы саяси қысым қазақ ұлтының қалыпты дамуына кедергі
жасап, сырттан танылған жат психология қыспағында ұстады. Ол кеңестік
идеологиядағы аз ұлттың табиғи дамуын тежеу саясатымен ұласты. Осы
саясаттың зардабын бірғасыр бұрын Абай Құнанбаев секілді дара тұлғалар
алдын ала көре білді және халықты сақтап қалудың бірден-бір жолы заман
талабына тетеп беретін жаңаша сипатты ұлт өкілдерін, жас ұрпақты тәрбиелеу
жолдарын ұсынды.
Абай Құнанбаевтың тұлғалық даралығы интеллектілік, эмоциялық, еріктік
сфералардың тұтастай психологиялық ой-пікірлердің барлық саласында
танылды. Ол басқалардың көрмейтінін көре, сезе білетін қабілетінен,
жаңалықтарды қабылдау, өңдеу ерекшелігінен және оны шеше білудің
даралығынан көрінеді.
Әр адамның даму өрісі заманға, екінші туып өскен әлеуметіне, үшінші
нәсіліне байланысты болады десек, Абай тұлғасының даралығында осы үш
фактордың өзіндік орнынан айқындау — бүкіл зерттеудің өзекті мәселелерінің
бірі. Психология тарихының тәжірибесіндегі ой-пікірлерге сүйене отырып,
Абайдың психолог ретінде қалыптасуына әсер еткен жағдайлардың мәні ашылды.
Абай өзінің өткен өмір жолындағы қоғамдық жағдайлардың бәріне сын
көзбен қарап, өзін өзі анықтауға, өзінің идеяларын жүзеге асырып қоғам үшін
құнды тұлғаға айналады. А.Н. Леонтьев тұжырымдамасындағы "тұлғаның жүйелі
қасиеттерге ие болуға, танымдық қабілеттері мен тұлғалық қасиеттерінің
дамып жетілуі, сыртқы ортамен әрекеттестігі жағдайында жүзеге асады",-
деген тұжырымдарын Абай тұлғасын тану арқылы көз жеткізуге болады. Ғалым
ұстанған тұжырымның мазмұны бойынша этномәдени сәйкестіліктің дұрыс
қалыптасуы тұлғаның өзін-өзі тануына, жеке даралық қасиеттерінің ашылып,
көрінуіне әсер ететін әлеуметтік -психологиялық механизм болып табылады.
Абай Құнанбаев мұраларын психологиялық деңгейде сараптау — қазақ
психологиясының тұтастығы мен сабақтастығын айқындап, тарихи даму жолын
қалпына келтірудің негізгі көзі болып есептеледі. Сондықтан да Абай
Құнанбаев мұраларын бүгінгі тәлім-тәрбиелік мақсатта пайдалану негізінде
жазылған осы психологиялық зерттеу жұмысы келелі де, өзекті объективті
қажеттіліктен туындап отыр.
Ғалым С.Л. Рубинштейн адамның белсенділігін сыртқы орта әсерімен оның
ішкі жан дүниесінің өзара әрекеттестігі нәтижесінде қарастырса, ал ғалым
С.М. Жақыповтың "адамның өмірде сәтті әрекеттенуі қоғамда болып жатқан
жаңалықтарға, өзгерістерге бейімделгіштік қасиетімен байланысты" - деп
тұжырымдағанындай, Абай тұлғасының даралығы ұлттық төл тума даму жолын
әлемдік дамудың ағымынан ажырата алды және дұниежұзілік өркениетгің оң
ықпалын таңдап, талғап қабылдап, ұлт қажетіне жарата білді.
Саяси құрсаудың қамытын халқына кигізбеудің амал-әдісін қарастырып, ел
болып халық сипатын сақтап қалудың жолы ретінде ұлтын сұйген білімді,
парасатты тұлғалар тәрбиелеуді басты мақсат ретінде ұсынды. Тәрбиенің
алғашқы бастаулары - отбасы, мектеп, оқулық деп танып, олардың ұлттық
сипатының басымдығына назар аударды. Осы жолмен жалпы адамды сүйетін, заман
өзгерістерінде жұтылып кетпейтін дара тұлғалар тәрбиелеп шығаруға
болатындығын тұжырымдады.
Европа, орыс медениетімен жетік таныс Абай оларды үйренудің өзіне сын
көзбен қарады. Кез келген өзгенің әсерін (мейлі тәрбиеде, әдебиетте болсын)
қабылдамас бұрын қазақтың төлтума тарихы мен мәдениетін меңгеру керек деген
тұғырнама ұсынды. Ғалымның осы ой-пікірлерінің ғылыми мәнін ашып, бүгінгі
жаһандану кезеңіндегі ұлттық тәлім-тәрбие психологиясына енгізу өзекті
мөселе болып табылады. Осыған мән бермей жатқанына күйзеліп "Казақтың
өзінің жаратылысқа , өмірге, тұрмыска көзқарасы, өзінше философиясы терең
сезімі болған ән бар. Осылардың бірі туралы әлі айтарлық қалам тартылған
жоқ, қазақтың өткені мен кешегісі, бүтінгісі айтарлықтай суретке түспеді",-
деп атап көрсетті.
Абай шығармаларын философиялық тұрғыда зерттеген: зерттеушілер Ә.
Нысанбаев пен Ә. Дербісәлиев еңбектерінде де біздің зерттеуімізге қатысты
құнды пікірлер дәйектеледі.
Зерттеудің мақсаты: Абай Құнанбаевтың психологиялық мұраларын қолдану
мәселелерін дәйектеу.
Зерттеу объектісі — Абай Құнанбаевтың тәлім - тәрбиелік
көзқарасындағы Толық адам идеясы.
Зерттеу пәні - Абай Құнанбаевтың психологиялық көзқарастарындағы Толық
адам идеясын оқу-тәрбие жұмысында пайдалану үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
— Абай Құнанбаевтың философиялық-психологиялық көзкарастарының
қалыптасу жолын айқыңдау, тәлімдік көзқарастарындағы тұлға қалыптасуының
үрдісін зерделеу.
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясының мазмұнын
айқындау;
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие
процесінде пайдаланудың жолдарын көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының
қалыптасуы
Ұлы ақын, композитор, философ, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба
әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбаев қазіргі Семей облысы Абай
ауданында 22-ші тамыз 1845 жылы дүниеге келген.
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан
басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың
әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген
әйелінен: Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі
момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол
Айпара балаларына:
Шынжыр балақ, шұбар төс Ызгызбайым,
Тоқоақ жалды торайғыр Көтібағым,
Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,
Сірә да оңбас торғайым, -
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ыргызбай ортасынан оза
шауып, ел басқарған. Ыргызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды.
Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса
Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың
әйелі Зердеден Құнанбай туады.
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді,
інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі
алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ,
Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында
үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан алтау,
анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең
пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай
аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга
шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі
ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл
Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы’
тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым
зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді
дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп
көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек)
тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами,
Науаи, Сәғди’, Хафиз, Фзули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр
басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская
школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі
жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы
аяқталады. Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге
шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ
болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-
сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар
қайшылықтары кіріптар еткен әлеум. Теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен
жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының
залалдарынын айқын түсінді. Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақор
орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін айнытпай
танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды,
“ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам
боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп
шығады да, 1876-78 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс боладі’. Бұл жылдары Абай оз
қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды.
Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып,
халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша
езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен
оязға жалган арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың
“Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша
көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен
аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп
тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған “Абай барымта алды, ауыл
шайып әйел қорлады” деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтіжесіз
қалды.
Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары Петербургтен Семейге айдалып
келген Михаэлиспен , 80-жылдарда орыс демократтары Н. И. Долгополов, А.
А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеум.
Көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ А.Құнанбаев орыс
мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы
деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста М. О. Әузовтың “Ал, кейін орыс
тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын
ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Гертсен,
Чернышевский, Салтыков-щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең
тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеументтік көзқарасын
тек Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы
мұрасына жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын
келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның 'Гете, Байрон сияқты
ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының
туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда “1884 жылдары, жасы
қырыққа таман іліңенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.” Абай осы
тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің ұсынысымен, Семей обл. Статистика
комитетінің толық мүшесі болып сайланды.
1885 ж. мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде
Семейдің ген.-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губернасиясына
қарайты 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі
өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін
қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған
комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл
қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да,
патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына
да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел
мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдің атақ-даңқын
осынша көкке көтерген Қарамола съезінен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп
кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Кұнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер
Жиренше қыстауының шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке
сөз байласады. 1891 ж. Оразбай бастаган дау 1897 жылга дейін созылады. Бұл
шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындагы жанжалға, Абай өміріне
қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын ,
өзінің ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп
береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған...”)
бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-97 ж. аралығында көбірек қолға
алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған ақын
жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж. ескерткен. Ал қара сөзбен
жазылған ғақлия-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында қолға алған.
Абай 3 әйел алған. Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман,
Кұлбадан, Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Турағұл,
Мекайыл, Ізкаіл, Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі
Еркежаннан ұрпақ көрген жоқ.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы
демократы, ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат
танығаннан кейін, он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3
жыл оқиды. Оқуға зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб,
парсы тілдерін үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науан,
Физули еңбектерімен танысып, тағылым алады.
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып,
ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері
ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады.
1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс
демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-
демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа
ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин,
т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік
тәрбиесінің рөлі
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне,
басқа адамдарға, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез-құлықтары мен
ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақгы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі
болып табылады.
Қоғамның тарихи тәжірбиесі адамгершілік тәрбиесінің проблемалары үнемі
жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді.
Қазіргі біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам факторын және
оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайында адамгершілік
тәрбиесінің мәні және оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Философия классиктері ілімінің құрамды саласының бірі - адамгершілік
тәрбиесінің проблемасы болып келді.
Педагогика мен психология адамгершілік тәрбиесі теориясын жеке адам
және қоғам туралы, ғылымдардан бөліп қарамайды, оның ажырамас бөлігі деп
есептейді. Ол әр уақытта да философия, социологиялық, психология мен
физиологияның табыстарына сүйенеді. Философиялық ілім - адамгершілік
тәрбиесі теориясы мен пратикасының методологиялық негізі.
Адамгершіліктің пайда болуы және оның ұғымы жөніндегі
Мәселелерді ғылыми тұрғыдан ғалымдар шешкен. Олардын дәлелдеуінше,
адамгершілік-қоғамдық дамудың жемісі, ол қоғам өміріндегі өзгерістерге
байланысты дамиды, сондықтан таптық қоғамда адамгершілікте таптық сипатта
болады. Сонымен қатар мүшелерін жан-жақты тәрбиелеп жетілдіру қажет
екендігін анықтады. Ол көрсеткендей: Біріншіден, ақыл-ой тәрбиесі;
екіншіден, дене шынықтыру тәрбиесі; үшіншіден, техникалық оқу болып
табылады.
Маркс пен Энгельс өздерінің ғылыми еңбектерінде адамға қажетті мынадай
адамгершілік сапаларын тәрбиелеуді ұсынады: Отанды шын жүректен сүю; дүние
жүзі еңбекшілеріне туысқандық сезім білдіру, яғни интернационализм,
гуманизм, шын мәніндегі коллективизм.
Бұл адамдарды жалпы адамзаттық мораль рухында тәрбиелеу принципінің
негізі.
Жас ұрпаққа тәрбие беру жөнінде философиялық идеяларын жаңа қоғамдық
тарихи жағдайларда одан әрі дамыта отырып, жаңа қоғам орнату жолындағы
күресте рухани құдіретті күш ретінде адамгершілік орасан зор роль
атқаратынын көрсетіп отырады. Сондықтан да жастарға білім және тәрбие беру
ісінде оларды адамгершілік моральға баулу міндетіне бағындыру керек деп
есептейді.
Бұдан адамгершілік тәрбиесінің түп-тамырының қоғам үшін күреспен
байланысты екенін білеміз.
Сонымен педагогика ғылымы адамгершілік тәрбиесі туралы философия
іліміне сүйене отырып адамгершілік тәрбиесін жан-жақты тәрбиенің аса
маңызды құрамды бөлігі ретінде қарастырылады.
Тәрбие теориясының негізгі саласы жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие беру
ғұламалар еңбектерінде, баяндамалары мен сөйлеген сөздерінде философия
ілімі негізінде оқьггу мен тәрбие беру мәселерін қарастырды. Ол жаңа қоғам
орнату ісінде жас ұрпақгы адамгершілік рухында тәрбиелеу оларда қоғамдық
көзқарасты қалыптастыруда мектептердің ең негізгі міндеттерінің бірі деп
саналады.
Педагогикалық еңбектерде мектеп оқушыларға патриотизм, гуманизм
интернационализм, коллективизм, еңбекке деген сүйіспеншілік, адалдық,
шыншылдық, кішіпейілдік, тәртіптілік, қоғам мүлкіне ұқыптылық сияқты
адамгершілік мораль қасиеттерін тәрбиелеуге тиіс деп есептеді.
Адамгершілік тәрбиесі жөнінде теориялық методологиясына және ұлы
педагогтердің зерттеулеріне негіздей отырып педагогика ғылымы адамгершілік
тәрбиесінің міндетін, мазмұнын анықтайды.
Біздің еліміз өте жоғары қарқынды жаңару құрлысын жүргізіп отырған
шақта адамдардың саяси адамгершілік саналығын тәрбиелеу қоғам дамуының ең
бір басты айқындаушы міндеті болып табылады. Осы міндетгі жүзеге асыру
жолдарын жақсылап анықтау үшін ең алдымен мораль дегеніміз не, оның қандай
түрлері болады? - соған тоқталайық.
Мораль дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері
мен қатынастарын айқындайтын ортақ тұрмысы мен мінез-құлқының нормалары мен
ережелерінің жиынтығы .
Адамгершілік моральдын үш түрі: коллективтік мораль, гуманистік
мораль, белсенді әрекетшіл мораль көрсетілген.
а) Коллективтік мораль Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін -
деген принципке негізделеді. Ол өзімшілдікпен және менмендікпен пайда
күнемдікпен сыйыспайды, жалпы халықтық коллективтік және жеке мүдделерді
үйлесімді ұштастырады.
ә) Гуманистік мораль. Ол еңбек адамның мәртебесін көтереді, оған деген
терең құрметтеу сезіміне толы, оның абырой-атағына нұқсан келтіруге
төзбестікпен қарайды. Ол адамдар арасындағы шынайы адамгершілік
қатынастарды - жолдастық, ынтымақтастық және өзара көмек қатыныстарын, жеке
адам өмірі мен қоғамдық өміріндегі ізгілікті, адалдықты, қарапайымдылық пен
кішіпейділікті орнықтырады:
б) Белсенді, әрекетшіл мораль. Ол адамды еңбектегі шығармашылық жаңа
жеңістерге, коллективтің және бүкіл елдің өміріне ынта-ықыласпен
араласуына, табанды күреске жетелейді.
Бұл анықтамада қазіргі дәуір адамына қажетті адамгершілік қасиеттер
жинақгалып көрсетілген.
Адгершілік тәрбиесінің міндеттері: оқушыларға адамгершілік тәрбие беру
мектептің ең маңызды міндеттерінің бірі.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері
оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік құнды негізден
ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру болып табылады.
Қоғамда адамның жеке басына койылатын жалпы адамзаттық талаптарға
байланысты адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері мыналар; сенімді
көзқарасты тәрбиелеу;
-адамгершілік саналы, тұрақты адамгершілік сенімді көзқарасты
тәрбиелеу;
-жас ұрпақтың Отанға, қоғамға, еңбекке, адамдарға, өз-өзіне деген
қарым-қатынасына бағытталған адамгершілік сезімді тәрбиелеу, дамыту;
-ізгілік, парасаттылық қасиеттерін тәрбиелеу. Адамгершілік тәрбиесінің
өзекті міндеті-өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында тұрған
мақсат мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығына тәрбиелеу.
Психологтер жеке адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде мынадай
қорытындыға келді: барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болады және олар
төрт түрлі бөліктен тұрады: сезім сана, сенім, мінез-дағдысы. Бірақ
тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие беру процесінде
жетекшілік ролі өзгеріп тұруы мүмкін. Себебі: ол семьядағы тәрбиеге,
баланың жас ерекшелігіне, баланың бойында қалыптасқан қасиеттеріне,
қоршаған ортасына байланысты.
Адамгершілік сезімді қалыптастыру: Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптасу процесінде адамгершілік сезімдер ерекше орын алады. Адамгершілік
сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс.
Сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи өмірдің сан-алуан жақтарына
эмоциялық қатынас. Жоғарғы сезімдер арасында адамгершілік сезімдер орын
алады. Бұл туралы К.Д.Ушинский Адам тәрбие жемісі деген еңбегінде:
Біздің өзімізді, біздін дүниеге қалыптасуымызды, біздің сезіміміз де,
ойымызда, тіпті қылығымыз да сезімдей анық және дұрыс білдіре алмайды,
біздің сезімдеріміз де жеке ой ғана, жеке шешімдер ғана емес, адам жанының
мазмұны, оның жүйесі түгелдей көрініп тұрады, - деп дәл сипаттама берген.
Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуы ұзақ та күрделі процесс, ол баланың
мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуынан,
жақын адамдардың өзара қатынастарынан басталады. Мектепке келгеннен бастап
балаларға қойылатын талап та өседі. Бірінші кластағылар балалардың
жағдайларымен санаса білулері керек екендігін үйренеді, сабақта, жұмыста
бір-біріне кедергі болмаудың қажеттігін түсінеді.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптарды білу,
түсіну және соған сай қарым-қатынаста болуды қамтиды.
Сенім адамның білімінің негізінде туындайды. Ол өзінің сенімін қандай
бір жағдай болмасын оны қорғауға және өзінің сенімінен таймауға, қарым-
қатынас жасауға тырысады. Бұл үшін адамгершілік ереже, нормалар, мінез-
құлық қасиеттері туралы арнайы ағарту жұмысы болу керек.
Адамгершілік ағарту жұмысы адам баласының ең парасатты қасиеттері,
адам өмірінің адамгершілікке негізделген салт-санасы туралы кен, жан-жақты
түсінік береді.
Адамгершілік тәрбие процесін ұйымдастыруда тәрбиенің екі жақтылық
сипатын негізге алу керек: Объективті жағынан ол жеке адамға қоғамның
қоятын арнайы адамгершілік талаптары. Ал объективтілігі: жеке адамның
қоғамға, еңбекке, адамдарға өзінін қоғамдық нормалары мен талаптарды
меңгеруіне қарай қарым-қатынас жасауы, мінез-құлық қасиеттерін көрсетуі
жатады.
Тәрбиедегі негізгі мақсат-оны жоғарыда айтылған адамгершіліктің
обективті нормасына айналдыру.
Бала тұтас педагогикалық процесс барысында қалыптасады. Баланың
адамгершілік сенімі өмір тәрбиесі барысында бекиді.
Сенім әрбір іс-әрекетте, мінез-құлықта адамның бағытарының,
принциптілігін айқындайды. Алайда күнделікті тәжрибеде сенім мен мінез-
құлық, іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Оқушы моральдық
талаптарды, ережелерді алып, оған сенгендігіне қарамастан мінез-құлықында,
адамдармен қалыптасу барысында адамгершілікке жатпайтын теріс әрекеттер
жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде ережелер мен нормалар туралы білім
түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімінің алатын орыны ерекше.
Тәрбие жұмысының тек қана белгілі бір мінез-құлық ережелері жайлы
түсіндіріп қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай,
тәжірибеде олардың дұрыстығына көз жеткізгендей жағдай жасау керек.
Мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру. Тәрбиенің
пәрменділігі мектептің балаға мінез-құлықтың пайдалы дағдылары мен
әдеттерін қалыптастыру туралы қаншалықты қамқорлық жасауына байланысты..
Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ойластырылған баланың өмірі әдетте
қалыптастырудың неғұрлым тиімді жолы болып табылады. Педагог тарапынан
мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған мектеп өміріндегі көптеген пайдалы әдеттер
тәрбиеленушілердің өздеріне байқаусыз қалыптасады.
Балаларға адамгершілік дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа созылатын
процесс болумен қатар, күрделі де, көп қырлы процесс. Ол оқушылардың сана-
сезіміне ықпал етуді, оларда жақсы әдет пен мінез-құлықты, адамгершілік
сезімі мен қасиеттерді қалыптастыруды және олардың еркі мен тілегін
бағыттай білуді т.б. талап етеді.
Адемгершілік қасиеттері мен сапалары: оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің - патриотизм мен интернационизмге тәрбиелеу.
Патриатизм - өз Отанына деген сүйіспеншілік, халқын, оның мәдениетін,
әдет-ғұрпын, дәстүрін сүю және ол адамның бойындағы өте терең де күшті
сезім.
Отан сезімі өзін-өзі елінің азаматымын деп сезіну және өзінің бүкіл
елімен, халқымен тұтастығын сезене білу. Қазақстан азаматынын адамгершілігі
патриотизм деген құдіретті күштен анық көрінеді, ол Отанға, оның
жетістіктеріне, оның болашағына деген сүйіспеншілік.
Пролетарлық интернационализм негізінде барлық үлкен де шағын ұлттар
мен халық топтарына, олардың мемлекеттік суверениететіне кұрмет көрсету,
барлық мемлекеттер мен бейбіт достық өмір сүруге әзір тұру. Қазақстандық
патриотизмнің интернационалдық мәні нақ осында болып отыр.
Оқушылардың патриотгық сезімдерін тәрбиелеу мектеп жасына дейін
семьяда, балалар бақшасында басталады да мектепке барған күннен бастап
патриотизмге тәрбиелеу неғұрлым жоспарлы, жан-жакты сипат алады.
Оқушылардың патриоттық сана сезімі оку пәндерін оқып үйрену барысында,
сондай-ақ кластан тыс жүргізілетін жұмыс үстінде, қоғамға пайдалы еңбек
процесінде дамытылып отырады.
Мектеп окушыларын патриоттық рухта тәрбиелеудің түрлері көп. Кластан
тыс саяси тақырыпқа өткізілетін әңгімелер, әдеби кештер. өлкетану музейіне
бару туған өлкені тану саяхаты, атакты адамдармен және жауынгер-
интернационалистермен кездесу, кино, театрларга бару, басқада мерекелерді
өткізу қайсысы болса да балаларды патриотизмге тәрбиелеу жұмысының маңызды
құралдары болып саналады.
Адамгершілік тәрбиенің басты міндеттерінің бірі гуманизмге, яғни
бірізділікке окушыларды тәрбиелеу.
Гуманизм-адамгершілік, биік парасаттылык. Гуманизм адамды силау, оған
қамқорлық жасау және оның күшіне сену рухында, адамның басқалармен,
коғаммен қарым-катынасындағы мінезін реттеп отырады.
Гуманизм адамға көрсетілетін құрмет, әлеуметтік әділеттікпен, оған
қойылатын адамгершілік талаппен ұштастырылады.
Адамға талап қою онын мүмкіндіктеріне деген сенімге негізделеді.
Гуманизм адамды бағаланғанда шыншыл және турашыл болуды, оның барлық
артыкшылық жақтары мен кемшіліктерін мейлінше әділ есепке алуды талап
етеді.
Біздің тәрбиенің бүкіл жүйесі терең гуманистік мазмұнға толы, ол жеке
адамның жан-жақты дамып жетілуіне бағытгалган. Адамды сүю, құрметгеу,
тәрбиелеу балалық шақтан басталады. Егер жасөспірім басқа адаммен қарым-
қатынас жасаудан өзіне қуаныш табатын болса, оған шын пейіл білдірсе, егер
оны басқа адамның тағдыры қобалжытса, егер ол басқа біреуді куанышқа
бөлегеніне өзін бақытты сезінсе ол Адам болады деген сөз.
Оқушьшардың бойында гуманисттік сезім қалыптастыруда мұғалім, тәрбиеші
өзінің жеке басы өнегесі арқылы оқушыға гуманистік сезім қалыптастыруда
қайырымдылық топтарының көптеген жұмыс түрлері, мектеп оқушыларының
балалар бақшасындағы бүлдіршіндерге қамқорлығы, еңбекте, оқуда жолдастық
көмек, мүгедектер, қарттар, балалар үйлеріне көмектің мәлі зор.
Семья тату-тәті адамгершілік қарым-катынастарды, моральдық және
интелектуалдық мүдделердің байлығын жасайтын адамдарға, бүкіл ел мүддесіне
парасаттылықты қалыптастыратын тәрбиенің растаушысы.
Гумманизм жастардың бойында демократизм қасиеттерін
қалыптастыру мен тығыз байланысты, яғни ұжымды басқара білуге,
бостандық, халықтар достығы, ұлтаралық қарым-қатынас, қоғамдық пікірді
ескере білуге үйрету деген сөз. Демократизм
оқушылардың өзін-өзі басқару іс-әрекетінде қалыптасады.
Жиналыстарда оқушылардың еркін, ашық сөйлеуі, берілген тапсырманы
тиянақты орындауы, өзіне және басқаларға сын көзбен қарауы, ұжым алдында
есеп бере білуі т.б. әрекеттер демократизм принципін орнатады. Демократизм
оқушылардын жеке адам болып қалыптасуына негіз болады.
Ұжым жеке оқушының дамуына әсер ете отырып, шығармашылық іс-әрекетінің
дамуына жол ашады. Бойында қоғамдық қасиеті бар оқушы ұжым өмірінің мүддесі
үшін еңбек етеді, қоғамдық пікірді сыйлауға ұжым мүшелеріне көмек етеді,
пікірді сыйлауға, үжым мүшелеріне көмек көрсетуге үйренеді. Оқушылардың
ұжымда өзін еркін сезінуіне мүмкіндік туғызады. Ұжымдағы өмірдің
демократиялық бағытта болуы, міне бұл мектеп өмірін демократияландырудын
негізгі шарты болып табылады.
Сонымен қатар окушыларды еңбекке қатысты көзқарасқа тәрбиелеу өте
маңызды проблема.
Мектептің қызметін жетілдіруде мемлекет жас ұрпактың енбекке даярлау
ісін түбегейлі жақсартуға айрықша мән береді.
Дұрыс жолға қойылған еңбекке тәрбиелеу, үйрету және кәсіптік
бағдардағы қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке мектеп оқушыларының тікелей
қатысуы оқуға деген саналы көзқарас қалыптастырудың, оның азаматтық
тұрғыдан қалытггасуының жеке адамның адамгершілік және интелектуалдық
жағынан калыптасуы-ның, өсуінің таптырмас факторлары болып табылады.
Мектеп түлектерінің одан кейінгі тағдыры қалай қалыптасқа-нымен,
еңбекте шынығу оларға кез келген қызмет саласында қажет болады. Мұны
окушылардың жақсы түсініп, мұғалімдердің, ата-аналардың, бүкіл жұртшылықтың
терең қабылдауы маңызды.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу мен үйретудің мақсаты еңбекке деген
сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына деген кұрметке баулу; оқушыларды қазіргі
өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өндірісінің, құрылыстық, транспорттық
қызмет көрсету саласы негіздерімен таныстыру; оқу мен қоғамдық пайдалы
жұмыс барысында олардың бойында еңбек дағдылары мен іскерліктер
шеберліктерін қалыптастыру, саналы түрде мамандық таңдауға және алғаш
кәсіптік әзірлік алуға ұйымдастыру.
Еңбекке тәрбиелеудің жолдары өте көп. Мысалы; Казақ халкының еңбек
майданындағы табыстары туралы жазылған шығармалардан үзінділер оқу, газет
материалдары бойыша әңгімелер өткізу, еңбек ерлігін суретгейтін фильмдер
көрсету, өндірістегі еңбек озаттарымен кездесу, мектепте түрлі мамандармен
кездесу арқылы оқушылардың бойында еңбекке деген іштегі қажеттілікті
тудыруға ықпал жасайды.
Мектеп жастарға жан-жақты тәрбие берудің аса маңыздіы проблемалары
қатарына адамгершілік нормалардын дәйекті сактауға негізделген саналы
тәртіпті қальштастыру міндетін аткарып отыр.
Саналы тәртіп пен жоғары жауалкершілік барлык тәрбие жүйесінің
нәтижесі болып табылады. Олар тәрбие жұмыстарының барлық мұғалімдер мен
балалар ұжым органдарының бірдей талап қоюының процесінде бірте-бірте
қалыптасып бекейді.
Тәртіп - бұл әрі максат, әрі ойдағыдай тәрбие мен оқытудың кажетті
қүралы, әрі барлық оку-тәрбие процесінің нәтижесі.
Оқушыларды еңбекке, өмірге даярлау үшін оларда саналы тәртіп
дағдыларын тәрбиелеудің маңызы зор. Тәртіптілік өмірде кездесетін киындықты
жеңуге жәрдемдеседі, коғам мүддесін өз басының мүддесінен жоғары коюға
үйретеді.
Тәртіптілік - тәрбиенің жемісі, ол касиет адамгершілікке тәрбиелеу
процесі барысьшда қалыптасады.
Адамды тэртіптілікке тәрбиелеу де бала жастан басталуы керек. Бірлесіп
күресу үшін, бірлесіп жұмыс істеу үшін күшті ұйымшылдық
керек. Оған адам өзін балалык шағынан жаттығып, тәрбиеленуі керек.
Мектеп саналы тәртіпке тәрбиеленудің
негізгі әдісі оқушылардың ой-санасына әсер ету немесе сендіру
болып табылады.
Мінез-күлықтың негізгі нормалары мен ережелері оқушыларға арналған
ережелерде тұжырымдалған. Оларда мектеп оқушьшары- ның окуға
жауапкершілікпен карауы, мектепте және одан тыс жердегі мінез-құлкы
айтылады.
Осы мінез -құлық ережелерін окушылардың әдетіне енгізіп, ішкі
кажетілігіне, айналдыру керек, саналы түрде түсініп, күнделікті дағды іс-
әрекеттеріне айналуына мұғалім, тәрбиеші әсер ету қажет.
Қазіргі кезде мектеп өмірінде окушыларға арналған ережені жаксы біліп,
бірак оларды орындамайтын балалар кездеседі.
Тәртіптілік дағдысын калыптастыруға бірден емес, ұзак
жаттығулар жолымен, мінез-құлықтың негізгі нормалары мен
ережелерін калай орындау керектігін көрсету арқылы ғана жетуге болады.
Мектепте окушыларды саналы тәртіпке тәрбиелеуде класс жетекші ата-
аналармен ынтымақтаса жұмыс істегенде ғана нәтиже береді. Адамгершілік
тәрбиесінің мазмұнын шешетін көрсеткіш салауатты өмір салтын орнықгыру.
Қоғамның парасатты өмірі адамның мінез-құлқына,сөзі мен ісінің бір
жерден шығуына маңызды талап қояды, мұның өзі адалдық пен шыншылдық
туралы ұғыммен кабысады.
Адалдық дегеніміз - өмірдің барлык жағдайларында адамның өз
уәделеріне және қалыптаскан адамгсршілік нормаларға сәйкес әрекет жасауы
жөніндегі парасаттылық талап.
Шыншылдық дегеніміз тек кана шындыкка сай келетін
фактілерді айту жөніндегі парасаттылык талап.
Адалдық пен шыншылдык талаптарын мүлтіксіз
сақтамайынша, шынайы коллективте, достықта, ешқандай берік семья
да болуы мүмкін емес. Адалдық пен шыншылдык әеуметтік өмірдегі
кемшіліктермен күресу үшін қажет.
Адалдық пен шыншылдық қайшылықтар мен кемшіліктерді ашуға
жәрдемдеседі, олар дүниені қайта кұруға көмектесетін адамгершілік
күш болып табылады.
Мектеп окушысының адал әрі шыншыл болуы оның өмірге араласуының бірде-
бір жолы.
Адалдыкка, шыншылдыкка үйретудің жолы-түрлі тақырыпқа, өткізілетін
әңгіме пікірталас, кинофильмдер көру, кітап оқу, оны талқылау, түрлі
тапсырмалар беру т.б.
Салауатты өмір салтын құруға кедергі жасайтын қоғамға жат көріністер
пайда болуда. Ол: арақ ішу, темекі тарту,
нашақорлыкпен айналысу т.б.
Бұл көрініс қазіргі кезде адамдардың жұмыс істеу кабілеттерінің
төмендеуінің себебіне, жұмыстан себепсіз қалуға карсы, маскүнемдікке
салынушыларға, әдепсіз қылыктар жасаушыларға, бүкіл қоғамдық ұйымдардың
бірігіп күрес жүргізу керек екендігін көрсетеді.
Арак ішу, темекі тарту адам организмінің дамуына кедергі жасайтыны
туралы, жұмыска жарамсыз ауру балалар туатыны туралы әрбір окушы білуі
қажет.
Арак ішуге салну, нашақорлықпен айналысудың салдарынан біздің қоғамда
ауру балалар санының жылдан-жылға өсуі, осының салдарынан балалар үйінің,
арнаулы интернатгың көбеюіне әкеліп соқтырып отырғанын окушылар білуі
керек. Осындай қоғамға жат әдеттерге карсы тәрбие жұмыстарының түрін
мектепте көбейту керек. Мысалы: олар осындай тақырьшқа арналған лекциялар
оку, кинофильмдер мен диафильмдер көрсету, балалар үйін қамқорлыкка
алу.т.б.
Салауатты өмір салтын құру үшін өмірге жат әдеттермен мектеп, жастар
ұйымдары, ата-аналар ынтымақтаса жұмыс жүргізген кезде нәтиже береді.
Адамгершілік касиеттері мәдениетгі мінез-құлықты калыптас-тырумен
байланысты.
Мәдениетті мінез-кұлықтың ережелері алуан түрлі және әр қилы. Олардың
бәрі де адамның күнделікті өмірде өз жайын және өзінің қамын ғана көздемей,
басқа адамдардың жайы, талғамы мен көңіл-күйі жайында да қам жеуі керек
екенін ең алдымен есте тұту міндетін көздейді.
Балаларды жас кезінен-ақ жақсы әдет-ғұрыпка дағдыландыру, оларды
адамдарға жақсылык жасауға үйрету, үй тұрмысындағы жоғарғы мәдениетке деген
сүйіспеншілік дарыту өте маңызды.
Көмекке зәру адамдарға, қарттарға, мүгедектерге және жас балаларға
сезімтал, инабатты болу дағдысын дамытуға ерекше назар аударған жөн. Мінез-
кұлық мәдениеті бұл өзін қоғамдык ортада ұстай білу ғана емес. Ол адамдарды
үлкендерді шынайы сыйлаудан, жоғары адамгершіліктен, ұжымда өмір сүріп,
еңбек ете білуден көрінеді.
Балалардьщ мінез-кұлқына қойылатын негізгі талаптар оқушыларға
арналган ережеде көрсетілген. Онда әдептілік, ұйымшылдык және тазалық
туралы айтылады. Ереже окушыларды карттарға, кішкентай балаларға
сезімталдықпен қарауға, әлсіз ауру адамдарға көңіл бөліп,оларға жол,
орын беруге, ата-аналардың айтқанына құлак асып көмектесіп отыруға
міндеттейді. Кейбір оқушының өздерін мәдениеттсіз ұстайтын себебі олар
қабылданған ережені әдейі бұзайын дегендіктен емес, сол ережені
әлі білмегендіктен, меңгермендіктен болады.
Мінез-құлық мәдениетіне тәрбиелеудің жолдары өте көп:
мәселен, мәдениетті болу тақырыбына өткізілетін түрлі әңгімелер, оқушылар
конференциясы, пікірталастар, көркем әдебиет шығармаларынан үзінді, халық
макал-мәтелдері, өлеңдер, газет-журналдарға жарияланған және өмірден
алынған қызықты фактілер т.б.
Кейде кластарда мінез-кұлық мәдениеті жөнінде арнайы стенд
жабдықталады. Әдемі жасалған плакатгарда окушы өзін үйде, көшеде
кинода, театрда қалай ұстауы жөнінде акыл кеңестер алады.
Мектен окушыларын әдепті болуға, дұрыс киініп, таза жүруге, мәдениетті
мінез-қүлықтың басқа да белгілеріне үйретіп отыруы қажет. Мәселен, мынадай
такырыптарға сабак өткізуге болады: Үлкендерді сыйла Үйдегі, театрдағы
тәртіп, әдепті бол, Көшедегі мінез-құлық т.б. Мынадай такырыпқа
әңгіме, пікірталас болады: Талгам туралы таласуға болады,
Менің мұратым - мәдениетті адам, Жарасымды киіну деген не?,
Инабаттылық пен қарапайымдылық т.б.
Мәдениетті мінез-кұлыкқа тәрбиелеу - ұзақ уақытты керек ететін күрделі
процесс. Оны берік қалыптастырып, баянды етуге тек мектептің, семьяның,
балалар мен жастар ұйымдарының күнделікті тәрбие жұмыстары арқылы ғана кол
жеткізуге болады. Бұл істе мұғалімдердің, әсіресе класс жетекшісінің жеке
басының көп роль атқарады. Олар өзінің сырт бейнесімен, күнделікті мінез-
кұдқымен, баска адамдарға қарым-қатынасымен үлкен тәрбиелік әсер етеді.
Сонымен катар окушыларды тәрбиелеу өте маңызды үйдегі жағдай мен
отбасындағы катнас окушы адамгершілігінің дамуына үлкен ыкпал жасайды. Ата-
аналарды бала тәрбиелеуге үйретудің маңызы міне осында. Балалар қоғамның
әуелгі кезде ата-аналарының талап қоюы түрінде, бүкіл отбасы өмірінің
кырысырымен біте қайнасқан жағдайда, тіпті соны өзі әлі түсіне коймаса да,
мінез-күлқы дәл осындай болуы керек-ау дейтін үғым бойынша ғана таниды.
Бала бойындағы әдеттер мен өмірілік талғамдар негізінен отбасында
калыптасады. Халкымыздың бала тәрбиесі бесіктен деуі өте орынды.
Отбасының әуелгі міндеті-баланы адамдар арасында өмір сүре білуге,
біздің қоғамымыздың нормалары мен кағидалары бойынша, Қазақстан
Республикасы Конституциясы бекіткен заң нормаларына сәйкес өмір сүруге
баулу В.А.Сухомлинский: Өмірдің азаматтыкқ тұғырына көтерер ең
маңызды үлағаты-адамгершілік қарым-қатынас - деген. Ал мүндай карым-
қатынаска бала дүниеге келген кезінен бастап-ак енеді... Отбасы біздің
коғамыздың алтын үясы. Егер ол шын мәніндегі тату-тәтті отбасы болса,
одан адамгершілікпен әділеттілікттің көрінісі таңғы шыктай мөлдіреп
тұрады.
Ата-аналардың өздері шын мәнінде елінің нағыз саналы, адамгершілік мол
азаматы болып өмір суруі керек. А.С.Макаренко тәрбиенің басты құпиясы,
міне, осында деп есептеген. Отбасында адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары
сан алуан. Оның кең тараған түрі - отбасы, үлкендерінің баламен еркін
әңгімелесуі.
Бала өзін қоршаған ортаның ішкі сырларын үлкендер арқылы сұрап ұққысы,
білігісі келеді. Айталык, балаға қыс пен жаздың, қар жаңбырдың, күн мен
түннің, аспандағы айдың, жұлдыздардың т.б. табиғат кұбылыстарының пайда
болуы жұмбақ, осыны үлкендерден сұрап белгісі келген бала Күн кайдан пайда
болады?, Ол неге кызыл дөңгелек?, Ай неге бірде дөңгелек, бірде арық
сиякты?, Найзағай кайдан пайда болады?, Күндіз ай қайда кетеді?,
Аспандағы көп жұлдыздарды кім ұстап тұр?, т.б. толып жаткан сүрақтар
қояды. Осы сұрактарға отбасы үлкендері асықпай, саспай ғылыми тұрғыда және
балаларға түсінікті тілмен санасына жеткізе жауап берудің тәрбиелік,
білімдік мәні зор. Өкінішке орай, табиғат сырын ұғындыруға ой-өрісі
жетпеген ата-аналар кейде бір сөзбен Оны тәңірім жаратты деп қысқа
қайырады немесе ол саган неге керек, жоктан өзгені сұрайсың - деп кейіп
ұрсып тастаяды. Балалар мен үлкендердің табиғат сырлары, қоғам тіршілігі
жайлы байьптгы түрде әңгімелесіп сырласуы, өздерінің өмірімен көрген-
білгені жайында баиыптылыкпен, төзімділікпен түсіндіруінің мэні өте зор.
Балалар алғаш ересектердің сырт көрінісіне еліктейді, кейінен
біртіндеп олардың ішкі мағынасына ой жүгіртеді, сөйтіп, еліктеу
адамгершілік дағдыға ауысады. Балалар ата-аналар тарапьгаан біреуге кастык
ойлаушылықты көрсе, соларға деген олардың құрмет сезімі жоғалады.
Адамдарға деген құрмет сезімін тэрбиелей отырып, баланың өзіне деген
кұрмет сезімін тәрбиелей отырып, оның өзіне деген кұрмет туралы да
ұмытпағаны жөн.
Балалардын бойында берік адамгершілік негіздерін дамытып, оларды жаман
ыкпалдардан сақтай білсе ата-аналардың нағыз бағыты осы. Баламен шын
сөйлескенде,арада достык барда ғана өтімді болады. Достық баланың жеке
басына деген кұрмет, шыншьшдық-мұның бәрі ең жас кезден бастап ойдағыдай
тәрбиелеу үшІн қажет.
Балаларға эркашан жануарларга жанашырлык көрсетід,оларға кызығады.
Жануарларда әсіресе, үй жануарлары оларға үйірсек келеді. Кейбір балаларда
каталдык кайдан пайда болады. Олар саналы түрде үй жануарларына үйренеді.
Балалардың ойыншық заттармен құстарды ататыны, олардың қауырсындарың
жұлатыны, отқа өртейтіні, мысыктарды асып коятыны немесе аяқка салып
талкандайтыны жақсы жәйт емес. Еш уакытга балалар әдебиетінде жануарларға
жаны ашымаушылыкты құптарлык сөз айтылмайды. Бірак сонда да балалар
арасында мейірімсіз ойын-қылықтар, іс-әрекеттер кездесіп отырады. Халыкта
жануарларларға жаны ашымайтын кісі адамдарға да мейірімсіз болады деген
пікірдің калыптасуы кездейсок емес.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы демократы,
ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат танығаннан кейін,
он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл оқиды. Оқуға
зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб, парсы тілдерін
үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науан, Физули
еңбектерімен танысып, тағылым алады.
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып,
ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері
ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады.
1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс
демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-
демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа
ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин,
т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен Батыс классиктерінің ағартушылық ой-пікірлерінен мол нәр
алған ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне де кеңінен тоқталып, өзінің
өлеңдері мен қара сөздерінде педагогикалық көзқарасын білдіреді. Адам
мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық, күншілдік, көрсеқызарлық
сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді
есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-дағдыдан бойын аулақ
ұстау, нәпсіні ақылға жеңдіру, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді
насихаттайды. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір
мәртебе, болмаса жұмысында бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай
өткізгенің жайында өзіңнен өзің есеп ал,-дейді. Яғни, адамның өзін-өзі
тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік
тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы
генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр,
алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-
қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екенін
дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда
бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер
едім,-деді.
Абайдың поэтикалық шығармалары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz