Мемлекет функциясының ұғымы және мазмұны
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5 бет
I тарау.Мемлекет функциясының ұғымы және мазмұны.
1.1.Мемлекет ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.10 бет
1.2.Мемлекет функциясының ұғымы және түрлерге жіктелуі ... ... ... .11.37 бет
II тарау. Қазақстан Республикасының ішкі функциялары
2.1.Экономикалық функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.42 бет
2.2.Әлеуметтік функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.48 бет
2.3 Экологиялық функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.53 бет
2.4. Мәдени мен ғылыми . техникалық және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.60бет
III тарау . Қазақстан Республикасының сыртқы функциялары.
3.1.Отанды және елді қорғау функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61.65бет
3.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы қарым . қатынас функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66.78 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79.84 бет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85.87 бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5 бет
I тарау.Мемлекет функциясының ұғымы және мазмұны.
1.1.Мемлекет ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.10 бет
1.2.Мемлекет функциясының ұғымы және түрлерге жіктелуі ... ... ... .11.37 бет
II тарау. Қазақстан Республикасының ішкі функциялары
2.1.Экономикалық функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.42 бет
2.2.Әлеуметтік функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.48 бет
2.3 Экологиялық функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.53 бет
2.4. Мәдени мен ғылыми . техникалық және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.60бет
III тарау . Қазақстан Республикасының сыртқы функциялары.
3.1.Отанды және елді қорғау функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61.65бет
3.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы қарым . қатынас функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66.78 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79.84 бет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85.87 бет
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін, қоғамдағы адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін әртүрлі бағытта қызмет атқаруы тиіс. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі - өндіріс. Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекетте, адамның бірлестіктері де, жекелеген адамдар да қажетті іс - әрекет жасап отырады. Бұл салада мемлекет функцияларының қызметі әр түрлі. Мемлекет өз иелігіне қарайтын барлық функцияларды ( әлеуметтік, экологиялық, экономикалық) тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекет және құқық теориясы ғылымында мемлекет функциясы мәселесі ерекше орын алады. Функция (латын gunctio – орындау дегенді білдіреді) – заң ғылымында мемлекет пен құқық алдында тұрған мүдде – мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және әдіс – тәсілдерін анықтап, оларды іске асыруға біріктіреді.
Мемлекет функциясы мемлекет алғаш пайда болған кезден бастап, бірқатар қызметтерді (мысалы, жол салу, қорғаныстар салу) сауда мен қаржы айналымын, қоғамдық тәртіпті сақтау мен кейбір көптеген басқа да қызметтерді атқарып келеді.
Тіпті тарихи алғашқы әлі дамымаған құл иеленушілік қоғам мынадай негізгі функцияларды жүзеге асырған:
1. құлиеленушінің жеке меншігін тәуелсіз ету, бірақ халықтың кедей топтарын қорғау;
2. құлдардың қарсылығын басу;
3. басқа мемлекеттер мен халықтар арасында бейбіт әріптестік және сауда қатынасын орнату;
4. елді қорғау және басқа территорияларды жаулау;
Ежелгі кезде де мемлекет бірқатар маңызды функцияларды атқарып, мемлекеттің негізгі бағыттарын айқындап отырды. Бұдан 2 ғасыр бұрын өмір сүрген ағылшын экономисі Адам Смиттің тұжырымдауы бойынша « Табиғи еркіндік жүйесіне сәйкес, мемлекет аса маңызды да нақты және түсінікті 3 функцияны атқару керек деген. Олар:
1. Қоғамды күш көрсетуден және өзге тәуелсіз қоғамдық топтардың басып кіруінен қорғау;
2. Мүмкіндігіне қарай, қоғамның әр мүшесін әділетсіздіктен және сол қоғамның өзге мүшелерінің тарапынан езгіден сақтау;
3. Жекелеген адамдар мен шағын топтардың мүдделеріне қызмет етпейтін белгілі бір қоғамдық мекемелерді ұстау міндеттелігі.
Бұдан көріп отырғанымыздай, мемлекет функциясы мемлекеттің алғаш пайда болған кезінен бастап, қазіргі уақытқа дейін көптеген қызметтерді жүзеге асырып келе жатқанын көрсетеді.
Өйткені, халық өмірінің барлық саласы өздігінен реттелмейді, нарықтық экономика жағдайының өзінде жеке меншік, бәсекелестік, бірлесу бостандығы тағы басқалар болғанымен, мемлекет «түнгі қызметшінің» рөлін атқарып немесе «көрінбейтін қол» ретінде шектен тыс араласпай, тек бақылап, қадағалап, заңдық тұрғыдан реттеп отыруы тиіс. Мемлекет болмаса ешқандай кәсіпкерлік, кәсіпорын, әлеуметтік аз қамтылған халықтардың белгілі бір тобын қамтамасыз етуге, атмосфераны, суды, жерді, қорғау ынталы болмайды. Мемлекет осы тұрғыда әлеуметтік теңестіруші рөльді атқарады, алым – салықтан тағы да басқа кіріс көздерінен түскен мемлекеттік бюджеттегі қаражатты білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, мәдениет пен ғылымды дамыту, табиғат қорғау, қарулы күштерді дамыту тағы басқа салаларды қолдауға жұмсайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздік алуы, халықтың ұлттық санасының өсіп - өркендеуі құқық ғылымының жаңа саяси мәдениетті қалыптастырудағы рөлінің күшеюіне үлкен дәрежеде өз ықпалын тигізді. Қазіргі кезде жаңа заманның қоғамдық өмірінде болып жатқан күрделі құбылыстармен тығыз байланыста болатын мемлекет функциясының маңызы артып келеді.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру жолын ұстанған, яғни бұдан мемлекеттің саяси – экономикалық, әлеуметтік және тағы басқа салаларды демократияландыру, азаматардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, экологияны сақтау, әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету міндеттері туындайды.
Мемлекет басқару, билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан оның алдында тұрған мақсат міндеттер бар. Сол міндеттерді жүзеге асыру үшін мемлекетке арнайы функциялар қажет. Функция арқылы мемлекет статикалық (формалары,аппараттары,органдар) құрылымынан динамикалық, қозғалыс мағынасын айқындайды. Мемлекет функциялары арқылы мемлекет алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады. Мақсаттарыда да әр түрлі болады: стратегиялық бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республикасы мемлекетінің болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әл-ауқаты жоғары, кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал бүгінгі күнгі мақсаты шағын және орта бизнесті, мемлекеттік тілді дамыту және т.б. міндеттер тұр.
Зерттеудің мақсат – міндеттері: Осы менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – мемлекеттің атқаратын жұмысының негізгі бағыты мен әдістерін анықтайтын мемлекет функциясының ұғымын анықтау, мемлекет функциясының түрлеріне тоқталу, соның ішінде Қазақстан Республикасының функцияларына ішкі (экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және тағы басқалар) және сыртқы (Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы қарым – қатынас функциялары) функцияларына жан – жақты талдау жасау.
Жұмыстың негізгі міндеті – мемлекеттің қоғамда атқаратын қызметінің негізгі бағыттарын анықтау, мемлекет функциясының (әр түрлі негіздер бойынша жүзеге асырылуына байланысты) атқаратын қызметтеріне байланысты топтастыру, еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері атқаратын негізгі қызмет аясының бағыттарын айқындау (ішкі және сыртқы функциялар бойынша).
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін, қоғамдағы адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін әртүрлі бағытта қызмет атқаруы тиіс. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі - өндіріс. Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекетте, адамның бірлестіктері де, жекелеген адамдар да қажетті іс - әрекет жасап отырады. Бұл салада мемлекет функцияларының қызметі әр түрлі. Мемлекет өз иелігіне қарайтын барлық функцияларды ( әлеуметтік, экологиялық, экономикалық) тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекет және құқық теориясы ғылымында мемлекет функциясы мәселесі ерекше орын алады. Функция (латын gunctio – орындау дегенді білдіреді) – заң ғылымында мемлекет пен құқық алдында тұрған мүдде – мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және әдіс – тәсілдерін анықтап, оларды іске асыруға біріктіреді.
Мемлекет функциясы мемлекет алғаш пайда болған кезден бастап, бірқатар қызметтерді (мысалы, жол салу, қорғаныстар салу) сауда мен қаржы айналымын, қоғамдық тәртіпті сақтау мен кейбір көптеген басқа да қызметтерді атқарып келеді.
Тіпті тарихи алғашқы әлі дамымаған құл иеленушілік қоғам мынадай негізгі функцияларды жүзеге асырған:
1. құлиеленушінің жеке меншігін тәуелсіз ету, бірақ халықтың кедей топтарын қорғау;
2. құлдардың қарсылығын басу;
3. басқа мемлекеттер мен халықтар арасында бейбіт әріптестік және сауда қатынасын орнату;
4. елді қорғау және басқа территорияларды жаулау;
Ежелгі кезде де мемлекет бірқатар маңызды функцияларды атқарып, мемлекеттің негізгі бағыттарын айқындап отырды. Бұдан 2 ғасыр бұрын өмір сүрген ағылшын экономисі Адам Смиттің тұжырымдауы бойынша « Табиғи еркіндік жүйесіне сәйкес, мемлекет аса маңызды да нақты және түсінікті 3 функцияны атқару керек деген. Олар:
1. Қоғамды күш көрсетуден және өзге тәуелсіз қоғамдық топтардың басып кіруінен қорғау;
2. Мүмкіндігіне қарай, қоғамның әр мүшесін әділетсіздіктен және сол қоғамның өзге мүшелерінің тарапынан езгіден сақтау;
3. Жекелеген адамдар мен шағын топтардың мүдделеріне қызмет етпейтін белгілі бір қоғамдық мекемелерді ұстау міндеттелігі.
Бұдан көріп отырғанымыздай, мемлекет функциясы мемлекеттің алғаш пайда болған кезінен бастап, қазіргі уақытқа дейін көптеген қызметтерді жүзеге асырып келе жатқанын көрсетеді.
Өйткені, халық өмірінің барлық саласы өздігінен реттелмейді, нарықтық экономика жағдайының өзінде жеке меншік, бәсекелестік, бірлесу бостандығы тағы басқалар болғанымен, мемлекет «түнгі қызметшінің» рөлін атқарып немесе «көрінбейтін қол» ретінде шектен тыс араласпай, тек бақылап, қадағалап, заңдық тұрғыдан реттеп отыруы тиіс. Мемлекет болмаса ешқандай кәсіпкерлік, кәсіпорын, әлеуметтік аз қамтылған халықтардың белгілі бір тобын қамтамасыз етуге, атмосфераны, суды, жерді, қорғау ынталы болмайды. Мемлекет осы тұрғыда әлеуметтік теңестіруші рөльді атқарады, алым – салықтан тағы да басқа кіріс көздерінен түскен мемлекеттік бюджеттегі қаражатты білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, мәдениет пен ғылымды дамыту, табиғат қорғау, қарулы күштерді дамыту тағы басқа салаларды қолдауға жұмсайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздік алуы, халықтың ұлттық санасының өсіп - өркендеуі құқық ғылымының жаңа саяси мәдениетті қалыптастырудағы рөлінің күшеюіне үлкен дәрежеде өз ықпалын тигізді. Қазіргі кезде жаңа заманның қоғамдық өмірінде болып жатқан күрделі құбылыстармен тығыз байланыста болатын мемлекет функциясының маңызы артып келеді.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру жолын ұстанған, яғни бұдан мемлекеттің саяси – экономикалық, әлеуметтік және тағы басқа салаларды демократияландыру, азаматардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, экологияны сақтау, әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету міндеттері туындайды.
Мемлекет басқару, билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан оның алдында тұрған мақсат міндеттер бар. Сол міндеттерді жүзеге асыру үшін мемлекетке арнайы функциялар қажет. Функция арқылы мемлекет статикалық (формалары,аппараттары,органдар) құрылымынан динамикалық, қозғалыс мағынасын айқындайды. Мемлекет функциялары арқылы мемлекет алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады. Мақсаттарыда да әр түрлі болады: стратегиялық бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республикасы мемлекетінің болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әл-ауқаты жоғары, кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал бүгінгі күнгі мақсаты шағын және орта бизнесті, мемлекеттік тілді дамыту және т.б. міндеттер тұр.
Зерттеудің мақсат – міндеттері: Осы менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – мемлекеттің атқаратын жұмысының негізгі бағыты мен әдістерін анықтайтын мемлекет функциясының ұғымын анықтау, мемлекет функциясының түрлеріне тоқталу, соның ішінде Қазақстан Республикасының функцияларына ішкі (экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және тағы басқалар) және сыртқы (Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы қарым – қатынас функциялары) функцияларына жан – жақты талдау жасау.
Жұмыстың негізгі міндеті – мемлекеттің қоғамда атқаратын қызметінің негізгі бағыттарын анықтау, мемлекет функциясының (әр түрлі негіздер бойынша жүзеге асырылуына байланысты) атқаратын қызметтеріне байланысты топтастыру, еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері атқаратын негізгі қызмет аясының бағыттарын айқындау (ішкі және сыртқы функциялар бойынша).
Пайдаланған деректемелер тізімі.
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 2002 жыл
2. Қазақстан Республикасының « Инновациялық қызмет» туралы заңы
3. Қазақстан Республикасының « Мәдениет» туралы заңы. 1996 жыл 24 желтоқсан
4. Қазақстан Республикасының «Экологиялық кодексі» 2007 жыл 9 қаңтар
Арнайы әдебиеттер:
1. Ашитов З.О. «Қазақстан Республикасының құқықтық негіздері». Алматы «Жеті Жарғы» 2003 жыл.
2. Ашитов З.О. «Егемен Қазақстанның құқығы». Алматы «Жеті Жарғы» 2003 жыл.
3. Алексеев С.С.Общая теория право. Курс в 2 тт М., 1981, 1982
4. Абдулаев.М.И. Теория государства и право.Питер 2003
5. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы 2004 жыл
6. Булгакова Д.А. Теория государства и право. Учеб.пособие Алматы 2007
7. Баянов Е. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері». Алматы 2003 жыл.
8. Бабаев В.К. Теория современнного права. Н.Новгород.1991
9. Булекбаев.С.Социально – филосовский анализ соотношения экономики и государства. Автореферат доктора экономичиских наук.Алматы, 1998 жыл.
10. Венгеров А.Б. Теория государства и право. Москва., 2000
11. Гайман – Черновюк В.И. Очерк теории государства и права. М., 1996
12. Дробязко С.Г Общая теория права. Минск 2005
13. Ерманов В.А «Қазақстан қазіргі дүние әлемінде». Алматы 2002 жыл
14. Жоламанов К.Д. «Мемлекет және құқық теориясы». Алматы «Эверо» 2004
15. Ибраева А.С. Общая теория государства и право. А., 2000г
16. Ибраева А.С. Ибраев Н.С.Теория государства и право. Учеб.Пособие Алматы «Жеті Жарғы»; 2003 г
17. Коваленко А.И. Теория государства и право. Москва 1994г
18. Комарпов С.А. Общая теория государства и права. Саранськ, 1994
19. Курс лекций по теории государства и права. Под.ред. А.В.Малько., Саратов 1993 г
20. Курс теории государства и права. Под.ред. И.П.Марова., Тюмень 1994
21. Клименко Теория государства право. Москва 2004
22. Лазарев В.В. Теория государства и право. Москва 1992
23. Ливишиц Р.З. Теория право. Москва 1994
24.Матузов.Н.И.,А.В.Малько «Теория государства и право. Москва. Юристь 2005
25. Манов Г.Н. Советское общенародное государства; цели, задачи, функции. М.,1987.
26. Мухамедов М.Б. «Қазақстан тарихы». Алматы «Қарасай» 2007 жыл
27. Мухамедов М.Б. «Қазақстан әлемдік қауымдастықта». Алматы, 2000жыл
28. Мұхамеджанов Б.А . Кеңес мемлекетінің экологиялық қызметі. Алматы, 1990 жыл
29. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Алматы 2007
30. Назарбаев Н.Ә.Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы, 1993 жыл
31. Назарбаев.Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы., 2003 жыл
32. Нерсесянц В.С. Теория государства и права. Москва., 2001.
33. Общая теория государства и права. Курс лекций .Под.ред. Б.К.Бабаева.,Новгород 1993
34. Общая теория права и государства. Под.ред. В.В.Лазарева., Москва 1996
35. Поляков А.В. Общая теория права. Санк – Петербургского государственного университета. 2005
36. Радько.Т.Н. Теория государства и право.Москва.Академический Проект 2005
37. С.Өзбекұлы Мемлекет және құқық теориясы. Алматы Жеті жарғы 2006 жыл
38. Сырых В.М. Теория государства и права. Учеб. Былина 1998
39. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. Москва 1999
40. Табанов С.А. «Салыстырмалы құқықтану негіздері». Алматы «Жеті Жарғы» 2003жыл.
41. Тоқаев Қ. «Қазақстан Республикасының дипломатиясы». Алматы 2002 жыл
42. Теория государства и права. Под.ред. А.В.Венгерова.,Москва 1995
43. Теория государства и права.Под.ред. в.М.Королский., Москва 1997
44. Теория государства и права.Курс лекций под.ред.И.И.Матузова.,Москва 1999
45. Теория государства и права.Марченко., Москва 1998
46. Теория государства и права. Под.ред. Н.А.Катаева Уфа 1994
47. Теория государства и права.Под.ред. Г.Н.Манапова Москва 2000
48. Теория государства и права.Курс лекций Н.И.Матузова, А.В.Малько Москва 1997
49. Храпанюк В.Н. Теория государства и права. Москва 2000
50.Черданцев А.Ф. Теория государства и права. Курс лекций Екатеринбург 2000
Баспасөз материалдары.
1. Абдулпаттаев С. «Орталық Азия мемлекеттерінің Одағын құру бастамасының маңызы». Ақиқат, 2005, № 5
2. Абдулпаттаев С. «Интеграциялық саясат». Ақиқат, 2003, № 6
3. Абдулпаттаев С. «Қазақстан – Қытай қарым – қатынастары». Ақиқат, 2004, № 8
4. Арыстанбекова А. Әлемге әйгілі. Егемен Қазақстан 2001 жыл 2 наурыз
5. Арыстанбекова А. Қазақстаннның БҰҰ – на кіруі: оқиғалар қалай өрбіді. Дипломатия жаршысы. 2002ж №1-2
6. Биржанова А. Функции демократического государства. Жалпы тарих және құқықтану мектепте, 2003, №1
7. Иманбекова Б. «Қазақстандағы ғылыми – техникалық саясат». Саясат, 2005, № 9
8. Қарасаев Ғ. «Еуразиялық бірлестік және қауымдастық». Қазақ тарихы, 2003, № 4
9. Мұхамеджанов М. «Мәдениет саласын аймақтық басқарудың кейбір мәселелері». Саясат, 2006, № 5
10. Назарбаев Н.Ә.Қазақстан жаңа ғасырда әлемдік даму үрдістерінен кенже қалмауы тиіс. Дипломатия жаршысы. 2000 жыл, №3, 11 бет.
11. Нұрақым Р. «Қазақстан мен Ресей қарым – қатынастарының жаңа буыны». Ақиқат, 2004, № 1
12. Өтебаев Н. «Орталық Азиядағы геосаяси үрдістері». Ақиқат, 2003, № 9 12.Сұлтанәлі Г. «Әлемдік саясат аясындағы ұлттық мүдделер». Саясат, 2004, № 4
13. Тоқаев Қ. Ынтымақтастыққа он жыл Егемен Қазақстан 2002 жыл 2 наурыз
14. Тоқашбаев М. НАТО және Қазақстан. Астана ақшамы 1999 жыл 20 мамыр.
15. Теміртасова А. Әлеуметтік көмек көрсетілді. Заң және заман, 2007 жыл, №4
16. Шойынғазин С. Өңі өзгерген НАТО. Егемен Қазақстан 2002 жыл 28 желтоқсан
17. Сұлтанәлі Г. «Әлемдік саясат аясындағы ұлттық мүдделер». Саясат, 2004, № 4
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 2002 жыл
2. Қазақстан Республикасының « Инновациялық қызмет» туралы заңы
3. Қазақстан Республикасының « Мәдениет» туралы заңы. 1996 жыл 24 желтоқсан
4. Қазақстан Республикасының «Экологиялық кодексі» 2007 жыл 9 қаңтар
Арнайы әдебиеттер:
1. Ашитов З.О. «Қазақстан Республикасының құқықтық негіздері». Алматы «Жеті Жарғы» 2003 жыл.
2. Ашитов З.О. «Егемен Қазақстанның құқығы». Алматы «Жеті Жарғы» 2003 жыл.
3. Алексеев С.С.Общая теория право. Курс в 2 тт М., 1981, 1982
4. Абдулаев.М.И. Теория государства и право.Питер 2003
5. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы 2004 жыл
6. Булгакова Д.А. Теория государства и право. Учеб.пособие Алматы 2007
7. Баянов Е. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері». Алматы 2003 жыл.
8. Бабаев В.К. Теория современнного права. Н.Новгород.1991
9. Булекбаев.С.Социально – филосовский анализ соотношения экономики и государства. Автореферат доктора экономичиских наук.Алматы, 1998 жыл.
10. Венгеров А.Б. Теория государства и право. Москва., 2000
11. Гайман – Черновюк В.И. Очерк теории государства и права. М., 1996
12. Дробязко С.Г Общая теория права. Минск 2005
13. Ерманов В.А «Қазақстан қазіргі дүние әлемінде». Алматы 2002 жыл
14. Жоламанов К.Д. «Мемлекет және құқық теориясы». Алматы «Эверо» 2004
15. Ибраева А.С. Общая теория государства и право. А., 2000г
16. Ибраева А.С. Ибраев Н.С.Теория государства и право. Учеб.Пособие Алматы «Жеті Жарғы»; 2003 г
17. Коваленко А.И. Теория государства и право. Москва 1994г
18. Комарпов С.А. Общая теория государства и права. Саранськ, 1994
19. Курс лекций по теории государства и права. Под.ред. А.В.Малько., Саратов 1993 г
20. Курс теории государства и права. Под.ред. И.П.Марова., Тюмень 1994
21. Клименко Теория государства право. Москва 2004
22. Лазарев В.В. Теория государства и право. Москва 1992
23. Ливишиц Р.З. Теория право. Москва 1994
24.Матузов.Н.И.,А.В.Малько «Теория государства и право. Москва. Юристь 2005
25. Манов Г.Н. Советское общенародное государства; цели, задачи, функции. М.,1987.
26. Мухамедов М.Б. «Қазақстан тарихы». Алматы «Қарасай» 2007 жыл
27. Мухамедов М.Б. «Қазақстан әлемдік қауымдастықта». Алматы, 2000жыл
28. Мұхамеджанов Б.А . Кеңес мемлекетінің экологиялық қызметі. Алматы, 1990 жыл
29. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Алматы 2007
30. Назарбаев Н.Ә.Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы, 1993 жыл
31. Назарбаев.Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы., 2003 жыл
32. Нерсесянц В.С. Теория государства и права. Москва., 2001.
33. Общая теория государства и права. Курс лекций .Под.ред. Б.К.Бабаева.,Новгород 1993
34. Общая теория права и государства. Под.ред. В.В.Лазарева., Москва 1996
35. Поляков А.В. Общая теория права. Санк – Петербургского государственного университета. 2005
36. Радько.Т.Н. Теория государства и право.Москва.Академический Проект 2005
37. С.Өзбекұлы Мемлекет және құқық теориясы. Алматы Жеті жарғы 2006 жыл
38. Сырых В.М. Теория государства и права. Учеб. Былина 1998
39. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. Москва 1999
40. Табанов С.А. «Салыстырмалы құқықтану негіздері». Алматы «Жеті Жарғы» 2003жыл.
41. Тоқаев Қ. «Қазақстан Республикасының дипломатиясы». Алматы 2002 жыл
42. Теория государства и права. Под.ред. А.В.Венгерова.,Москва 1995
43. Теория государства и права.Под.ред. в.М.Королский., Москва 1997
44. Теория государства и права.Курс лекций под.ред.И.И.Матузова.,Москва 1999
45. Теория государства и права.Марченко., Москва 1998
46. Теория государства и права. Под.ред. Н.А.Катаева Уфа 1994
47. Теория государства и права.Под.ред. Г.Н.Манапова Москва 2000
48. Теория государства и права.Курс лекций Н.И.Матузова, А.В.Малько Москва 1997
49. Храпанюк В.Н. Теория государства и права. Москва 2000
50.Черданцев А.Ф. Теория государства и права. Курс лекций Екатеринбург 2000
Баспасөз материалдары.
1. Абдулпаттаев С. «Орталық Азия мемлекеттерінің Одағын құру бастамасының маңызы». Ақиқат, 2005, № 5
2. Абдулпаттаев С. «Интеграциялық саясат». Ақиқат, 2003, № 6
3. Абдулпаттаев С. «Қазақстан – Қытай қарым – қатынастары». Ақиқат, 2004, № 8
4. Арыстанбекова А. Әлемге әйгілі. Егемен Қазақстан 2001 жыл 2 наурыз
5. Арыстанбекова А. Қазақстаннның БҰҰ – на кіруі: оқиғалар қалай өрбіді. Дипломатия жаршысы. 2002ж №1-2
6. Биржанова А. Функции демократического государства. Жалпы тарих және құқықтану мектепте, 2003, №1
7. Иманбекова Б. «Қазақстандағы ғылыми – техникалық саясат». Саясат, 2005, № 9
8. Қарасаев Ғ. «Еуразиялық бірлестік және қауымдастық». Қазақ тарихы, 2003, № 4
9. Мұхамеджанов М. «Мәдениет саласын аймақтық басқарудың кейбір мәселелері». Саясат, 2006, № 5
10. Назарбаев Н.Ә.Қазақстан жаңа ғасырда әлемдік даму үрдістерінен кенже қалмауы тиіс. Дипломатия жаршысы. 2000 жыл, №3, 11 бет.
11. Нұрақым Р. «Қазақстан мен Ресей қарым – қатынастарының жаңа буыны». Ақиқат, 2004, № 1
12. Өтебаев Н. «Орталық Азиядағы геосаяси үрдістері». Ақиқат, 2003, № 9 12.Сұлтанәлі Г. «Әлемдік саясат аясындағы ұлттық мүдделер». Саясат, 2004, № 4
13. Тоқаев Қ. Ынтымақтастыққа он жыл Егемен Қазақстан 2002 жыл 2 наурыз
14. Тоқашбаев М. НАТО және Қазақстан. Астана ақшамы 1999 жыл 20 мамыр.
15. Теміртасова А. Әлеуметтік көмек көрсетілді. Заң және заман, 2007 жыл, №4
16. Шойынғазин С. Өңі өзгерген НАТО. Егемен Қазақстан 2002 жыл 28 желтоқсан
17. Сұлтанәлі Г. «Әлемдік саясат аясындағы ұлттық мүдделер». Саясат, 2004, № 4
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5 бет
I тарау.Мемлекет функциясының ұғымы және мазмұны.
1.1.Мемлекет ұғымы және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6-1 0 бет
1.2.Мемлекет функциясының ұғымы және түрлерге жіктелуі ... ... ... .11-37
бет
II тарау. Қазақстан Республикасының ішкі функциялары
2.1.Экономикалық
функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.38-42 бет
2.2.Әлеуметтік
функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43-48 бет
2.3 Экологиялық
функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 49-53 бет
2.4. Мәдени мен ғылыми – техникалық және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету
функциясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..54-60 бет
III тарау . Қазақстан Республикасының сыртқы функциялары.
3.1.Отанды және елді қорғау
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61-65бет
3.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы қарым – қатынас
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 66-78 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...79-84 бет
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .85 -87
бет
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін,
қоғамдағы адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін әртүрлі
бағытта қызмет атқаруы тиіс. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі
тірегі - өндіріс. Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекетте, адамның
бірлестіктері де, жекелеген адамдар да қажетті іс - әрекет жасап отырады.
Бұл салада мемлекет функцияларының қызметі әр түрлі. Мемлекет өз иелігіне
қарайтын барлық функцияларды ( әлеуметтік, экологиялық, экономикалық)
тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекет және құқық теориясы ғылымында мемлекет функциясы мәселесі
ерекше орын алады. Функция (латын gunctio – орындау дегенді білдіреді) –
заң ғылымында мемлекет пен құқық алдында тұрған мүдде – мақсаттарды,
міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және әдіс – тәсілдерін
анықтап, оларды іске асыруға біріктіреді.
Мемлекет функциясы мемлекет алғаш пайда болған кезден бастап, бірқатар
қызметтерді (мысалы, жол салу, қорғаныстар салу) сауда мен қаржы айналымын,
қоғамдық тәртіпті сақтау мен кейбір көптеген басқа да қызметтерді атқарып
келеді.
Тіпті тарихи алғашқы әлі дамымаған құл иеленушілік қоғам мынадай
негізгі функцияларды жүзеге асырған:
1. құлиеленушінің жеке меншігін тәуелсіз ету, бірақ халықтың кедей
топтарын қорғау;
2. құлдардың қарсылығын басу;
3. басқа мемлекеттер мен халықтар арасында бейбіт әріптестік және сауда
қатынасын орнату;
4. елді қорғау және басқа территорияларды жаулау;
Ежелгі кезде де мемлекет бірқатар маңызды функцияларды
атқарып, мемлекеттің негізгі бағыттарын айқындап отырды. Бұдан 2 ғасыр
бұрын өмір сүрген ағылшын экономисі Адам Смиттің тұжырымдауы бойынша
Табиғи еркіндік жүйесіне сәйкес, мемлекет аса маңызды да нақты және
түсінікті 3 функцияны атқару керек деген. Олар:
1. Қоғамды күш көрсетуден және өзге тәуелсіз қоғамдық топтардың
басып кіруінен қорғау;
2. Мүмкіндігіне қарай, қоғамның әр мүшесін әділетсіздіктен және сол
қоғамның өзге мүшелерінің тарапынан езгіден сақтау;
3. Жекелеген адамдар мен шағын топтардың мүдделеріне қызмет етпейтін
белгілі бір қоғамдық мекемелерді ұстау міндеттелігі.
Бұдан көріп отырғанымыздай, мемлекет функциясы мемлекеттің
алғаш пайда болған кезінен бастап, қазіргі уақытқа дейін көптеген
қызметтерді жүзеге асырып келе жатқанын көрсетеді.
Өйткені, халық өмірінің барлық саласы өздігінен реттелмейді, нарықтық
экономика жағдайының өзінде жеке меншік, бәсекелестік, бірлесу бостандығы
тағы басқалар болғанымен, мемлекет түнгі қызметшінің рөлін атқарып немесе
көрінбейтін қол ретінде шектен тыс араласпай, тек бақылап, қадағалап,
заңдық тұрғыдан реттеп отыруы тиіс. Мемлекет болмаса ешқандай кәсіпкерлік,
кәсіпорын, әлеуметтік аз қамтылған халықтардың белгілі бір тобын қамтамасыз
етуге, атмосфераны, суды, жерді, қорғау ынталы болмайды. Мемлекет осы
тұрғыда әлеуметтік теңестіруші рөльді атқарады, алым – салықтан тағы да
басқа кіріс көздерінен түскен мемлекеттік бюджеттегі қаражатты білім беру,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, мәдениет пен ғылымды дамыту,
табиғат қорғау, қарулы күштерді дамыту тағы басқа салаларды қолдауға
жұмсайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздік алуы, халықтың
ұлттық санасының өсіп - өркендеуі құқық ғылымының жаңа саяси мәдениетті
қалыптастырудағы рөлінің күшеюіне үлкен дәрежеде өз ықпалын тигізді.
Қазіргі кезде жаңа заманның қоғамдық өмірінде болып жатқан күрделі
құбылыстармен тығыз байланыста болатын мемлекет функциясының маңызы артып
келеді.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет құру жолын ұстанған, яғни бұдан мемлекеттің саяси –
экономикалық, әлеуметтік және тағы басқа салаларды демократияландыру,
азаматардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, экологияны сақтау,
әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету міндеттері туындайды.
Мемлекет басқару, билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан
оның алдында тұрған мақсат міндеттер бар. Сол міндеттерді жүзеге асыру үшін
мемлекетке арнайы функциялар қажет. Функция арқылы мемлекет статикалық
(формалары,аппараттары,органдар) құрылымынан динамикалық, қозғалыс
мағынасын айқындайды. Мемлекет функциялары арқылы мемлекет алдына қойған
мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады. Мақсаттарыда да әр түрлі болады:
стратегиялық бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республикасы мемлекетінің
болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әл-ауқаты жоғары,
кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал
бүгінгі күнгі мақсаты шағын және орта бизнесті, мемлекеттік тілді дамыту
және т.б. міндеттер тұр.
Зерттеудің мақсат – міндеттері: Осы менің дипломдық жұмысымның
негізгі мақсаты – мемлекеттің атқаратын жұмысының негізгі бағыты мен
әдістерін анықтайтын мемлекет функциясының ұғымын анықтау, мемлекет
функциясының түрлеріне тоқталу, соның ішінде Қазақстан Республикасының
функцияларына ішкі (экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және тағы
басқалар) және сыртқы (Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы
қарым – қатынас функциялары) функцияларына жан – жақты талдау жасау.
Жұмыстың негізгі міндеті – мемлекеттің қоғамда атқаратын қызметінің
негізгі бағыттарын анықтау, мемлекет функциясының (әр түрлі негіздер
бойынша жүзеге асырылуына байланысты) атқаратын қызметтеріне байланысты
топтастыру, еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері атқаратын негізгі қызмет
аясының бағыттарын айқындау (ішкі және сыртқы функциялар бойынша).
Зерттеудің теориялық барысы: Осы жұмысымды жазу барысында мемлекет
функциясы тақырыбында А. Булгакованың, Е Баяновтың, С.Өзбекұлының,
С.Алексеевтің И.Матузованың, С.Табановтың тағы басқа көптеген ірі
мемлекеттанушы ғалымдардың еңбегін пайдаландым. Сонымен қатар нормативтік
құқықтық актілер Қазақтан Республикасының Конституциясын, Инновациялық
қызмет туралы заңын, Экологиялық кодексін, Мәдениет туралы заңдарды
қарастырып, баспасөз материалдарын жинақтап, зерттеп, салыстырып, талдау
жүргіздім.
Жұмыстың құрылымы, көлемі: Дипломдық жұмысым кіріспеден, 8
тақырыпшаны құрайтын, 3 тарауға бөліп қарастырдым:
I – тарауын мемлекет функциясы ұғымы мен мазмұнына арнадым. Онда мынадай
төмендегі мәселелер қарастырдым: мемлекет ұғымы, мәні, белгісі, мемлекет
функциясы және оның түрлерге жіктелісі. II – тарауда Қазақстан
Республикасының ішкі функциялары қарастырылды, соның ішінде экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық, мәдени мен ғылыми – техникалық және азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету функцияларына жеке – жеке
тереңірек тоқталдым. Ал III- тарауды Қазақстан Республикасының
мемлекеттермен сыртқы қарым – қатынас функцияларына арнадым. Бұл тарауда
мынадай мәселелерге: Отанды және елді қорғау функциялары, сонымен қатар
Қазақстан Республикасының Ресей, АҚШ, Германия, Қытай мемлекеттерімен
қазіргі кездегі қарым – қатынастарына тоқталдым. Қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау.Мемлекет функциясының ұғымы және мазмұны.
1.1.Мемлекет ұғымы және белгілері
Мемлекет – арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі
бола тұра, оны басқаратың және оның дамуының қамтамасыз ететін, бұқаралық
биліктің, егеменді, саяси ұйымы.
Мемлекет қоғамды басқаруды жүзеге асыратын, өзінің барлық мүшелерінің
мүдделері үшін тәртіпті қамтамасыз ететін, әрі үстем таптардың немесе билік
жүргізуші топтың немесе халық топтарының мүддесін артықшылықтан қорғайтын
биліктің ерекше ұйымы болып табылады.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілк – тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай – ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне
қарай мемлекет экономиканың дамытудың әлеуметтік – саяси, рухани,
ұлтаралық және адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін
шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайын белсенді түрде әсер ете
алады. Мемлекет тек өзіне ғана тиісті функциялары, әсер ету нысандары мен
әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны
қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан
ерекше өзгешелігімен көзге түсетін ерекше күрделі саяси ұйым.
Мемлекеттің пайда болу, даму, себептері:
1. Қоғамды басқаруды жақсарту, дамыту, қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде
жұмыс жасай алмады. Мемлекеттік аппарат қажет болды.
2. Қалың бұқараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа, топқа қарсы іс -
әрекетін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды.
3. қоғамды, экономиканы дамыту үшін әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппараты нығайту керек болды.
4. Қоғамның қорғанысын күшейту үшін, заңдылықты, құқықтық тәртіпті
қатаң сақтау үшін мемлекет керек болды.
Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден, ұйымдардан айырмашылық белгілері:
1. мемлекет қоғамдық көлемде бірден бір билік жүргізетін ұйым, басқа
бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет қана
барлық қоғамға күші бар нормативтік актілерді қабылдай алады.
2. мемлекеттің ішкі – сыртқы істердегі тәуелсіздігі, басым үстемдігі.
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуы
нәтижесінде алынған қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы.
Мемлекеттің негізгі белгілері:
1. Бұқаралық биліктің болуы.
2. Аумақтық бөлініс.
3. Салық.
4. Егемендік.
5. Құқық.
Мемлекет арнаулы өзара байланысты, бірігіп іс – қимыл жасайтын
мемлекеттік аппаратты құрайтын мемлекеттік органдардан (әкімшілік, армия,
соттар, трибуналдар, полиция және тағы басқалар) тұрады. Бұлар мемлекет
атынан билік жүргізеді, басқаруды қамтамасыз етеді. Демек, бұл мемлекеттің
бірінші белгісі – саяси билік ұйымы. Мұның мәнісі мынада:
1. бұл билік қоғамның ішінен шыққан халықпен бірікпейді, ол әлеуметтік
басқаруды жүзеге асыратын органдардың (соның ішінде құқыққорғау мен
армия) ерекше жүйесі болып табылады;
2. бүкіл қоғамның атынан ресми өкілдік етеді;
3. оның мақсаты - өркениетті құқықтық тәртіпті, әрі адамдардың
күнделікті өмірлік қызметін қолдауды қамтамасыз ету, ал керек
болған жағдайда мемлекеттік мәжбүрлік шараларын қолданады.
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығы сол, онда арнаулы
кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуымен немесе жария –
биліктің болуы тән. Қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына,
кәсібіне, мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар
туралы. Басқарушы адамдардың мұндай ерекше тобын алғашқы – рулық басқару
ұйымы білген емес, ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе;
олар мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады.
Кез келген мемлекеттің белгісі – жариялылық, мәжбүрлеу (күштеу) болып
табылады. Ол мемлекеттің (оның органының) ғана өз аумағында барлық
азаматтарға, шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ адамдарға мәжбүрлеу
(күштеу) шараларын қолдануға құқықтығы.
Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан басқарылатындарға,
екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі мамандарға бөлінген
сияқты. Жария өкіметтің құрылуы барлық қауым мүшелері атынан жүргізілмейтін
болады. Оның функциясы тек қана арнайы құрылған, ерекше пұрсатты жағдайдағы
адамдардың топтары мен жасақтары іс жүзіне асырады және тек басқару, күштеу
функцияларын атқарады. Бұл жария өкімет әрбір мемлекетте бар. Ол тек
қарулы адамдардан ғана емес, сонымен қатар заттық шылаулардан, түрмелер мен
әр түрлі еріксіз көндіруші мекемелерден де құралып отыр, қоғамның рулық
құрылымына бұлар белгісіз еді, [1] - деп атап көрсетті Ф.Энгельс.
Бұқаралық биліктің болуы міндетті түрде мемлекеттің басқару немесе
мәжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі бұқаралық билік бұл шенеуніктер,
әскер, полиция және тағы басқалар.
Мемлекеттің тағы бір белгісі – аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында
өмір сүруші барлық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.
Аумақ бұл – яғни мемлекеттік биліктің оның аумағындағылардың барлығына
тиесілі. Бұл жерде аумақ деп отырғанымыз мемлекеттің шекарасы шегіндегі
кеңістікті айтады. Ол – белгілі бір мемлекеттің егемендігіне кіретін
жершары қабатының бір бөлігі. Өзге мемлекеттерден шекара арқылы
бөлектенеді. Демек, мемлекеттің ерекшелігі – нақтылы анық сыртқы
шекарасының болуы және ұлттық немесе әкімшілк аумақтық бөліктерге бөлінуі.
Мұндай құрылымдық бөліністерге бөлінуінің мақсаты – мемлекеттің аумақты
басқаруы, салықтарды, алымдарды және өзге де төлемдерді жинау, халықты
бағындырып ұстап тұру, әрі оларды қорғау. Мемлекет өзінің қарамағында
адамдарды біріктіргіш күш, сондықтан да болар олар өздерінің құқықтары мен
міндеттерін тұрғылықты жері бойынша іске асырады.
Мемлекеттің басқа да ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Таптық қоғамда пайда болған жариялық өкіметті
қамтамасыз ету үшін халықтан салық жинап отырады. Қанаушы қоғамда салық
жинау өндіріске қатысы жоқ, паразиттік элементтерді сақтау үшін
пайдаланады. Салық дегеніміз, - деп жазды К.Маркс, - бюрократияның,
армияның, топтардың және сарайдың – қысқасы, атқарушы өкіметтің бүкіл
аппаратының күнелту негізі.[2]Салық – бұл мемлекеттің өмір сүруі, тіршілік
етуінің экономикалық негізі. Мемлекет салықтан түскен қаржына басқару және
мәжбүрлеу аппаратының орасан зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін
ішкі саяси және сыртқы саяси шараларын қаржыландыруға, жол құрылысын
салуға, мектептерді, ауруханалар мен емханаларды және өзге де қоғамдық
жұмыстарды қамтамасыз етуге, экономиканың маңызды салаларын ынталандыруға,
қоғамдық қауіпсіздікті, құқық тәртібін және қылмыс пен құқық бұзушылықпен
күресті қамтамасыз етуге пайдаланады. Салықты мемлекеттің барлық
азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар төлейді;
халықтың шамалы ғана салық төлеуден босатылады.
Мемлекеттің қоғамдағы ұйымдардан тағы бір ерекше айырмашылығы бар –
оның егеменді болуы. Мемлекеттің егемендігі оның ерекше қасиеті.
Мемлекеттік егемендік мемлекеттік өкіметтің, биліктің ел ішінде,
мемлекеттің сыртқы істерінде де жоғарлылығын, мемлекеттің өкіметтің
тәуелсіздігін, өкіметтік биліктің бөлінбейтіндігін көрсетеді.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғарғы билікті
айтады. Аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер,
құрылымдар мен тұлғалар мемлекеттің басымдық рөлін мойындайды, өздерін
мұның мәртебесі мен маңызынан төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің
бұйрығын орындауға, мемлекеттің белгіленген тәртібін сақтауға міндетті.
Мемлекетке тиесілі аумақта бірден бір ұйым, бірлестік немесе құрылым
мемлекетке қарсы келе алмайды. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі
болып саналатын тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі, мемлекет өзінің
стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзі таңдайды, өзі ісіне ешкімді
араластырмайды, ішкі және сыртқы саясатын өзі жасайды, басқаның үстемдігіне
жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекетің ішінде жұмыс
істейтін бірден бір ұйымның, бірлестіктің және құрылымның мемлекеттік
биліктің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл аударуға
міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет басқа
мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым – қатынасты сақтайды
дегенді білдіреді.
Мемлекеттің егемендікке, тәуелсіздікке ие болуы – оның басты мақсаты
басқа шет мемлекеттерге тәуелді болмауы, өз аумағында өзекті (ішкі және
сыртқы) мәселелердің барлығын дербес шеше алатындығы, әрине өзге
мемлекеттердің тәуелсіздігін бұзбауы тиіс.
Елдің ішінде мемлекеттің егемендігі мынадан байқалады:
1. мемлекеттік биліктің бірлігінен және оның барлық халық пен басқа
қоғамдық ұйымдарға таралатындығынан;
2. мемлекет органдарының шешімдерінің оның аумағына және аумақтан тыс
шегінде (мысалы, жат жердегі жүрген республика азаматтарына және
ұйымдарға) жалпы міндеттілігінен;
3. өзге қоғамдық биліктің кез келген көрінісін заңсыз деп тану және оны
жою мүмкіншілігінің айрықша құзіреттілігінен;
4. мемлекеттің ерекше өкілеттілігі шегінде жалпыға міндетті нормалары бар
нормативтік актілерді (заңдар, жарлықтар, қаулылар, бұйрықтар және
тағы басқалар ), соттардың, басқару органдардың және өзге мемлекет
ұйымдардың шешімдерін шығару, бекіту мен қолдануларынан.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің аса бір көрінісі – құқық. Құқық қоғамдағы
қатынастарды реттейтін құрал ретінде тек мемлекетке ғана тән. Оның шығуы,
қалыптасуы, өркендеуі мемлекетпен тығыз байланысты.
Мемлекет таптар тартысының, қайшыласқан күресінің негізінде туған саяси
ұйым болғандықтан мемлекеттегі қатынастарды билеуші таптардың ырығына қарай
реттеуге, белгілі жолға қоюға мәжбүр болды. Осыған байланысты билеуші
таптардың заңға көтерілген еркі, қалауы ретінде құқық туды. Қоғамдық
қатынастарды реттеуші құрал ретінде пайда болған күннен бастап, қоғамдағы
өндірістік қатынастарды, экономикалық құрылысты қамтамасыз етеді.
Халық пен мемлекет өте тығыз байланысты. Ол мемлекет үшін адал қызмет
жасаса, мемлекет халық үшін маңызды сыртқы, ішкі жағдайларын шешуге
тырысады.
Мемлекеттің басты қызметі: өзінің аумағындағы халықты ырқына көңдіріп,
бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асырып, барлық халыққа
міндетті заңдар мен ереже - қағидаларды шығарып қабылдап, халықтан салық
жинауға ерекше құқығы бар саяси ұйымның міндеттерін атқаруы тиіс.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл - адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
1. Қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың,
таптардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым –
қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс- қимылына
жағдай жасау жүктелген;
2. Оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар
жүйесі және биліктің ұйымдастырушылық – күшті құралдары бар;
3. Тапсырманың орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері
қамтамасыз ететін әкімшілік – мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет мәні оның қоғамды демократиялық қағидалар негізінде тұлғаның
негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүддесінде, сонымен бірге
қоғамдық келісімді қамтамасыз етуден көрінеді. Мемлекет тұрғын халықтың
террриториалдық жария – құқықтық одағын көрсеткен, өз мақсаттарын жүзеге
асыратын және өз функцияларын мемлекеттің биліктің арнайы орган көмегімен
атқарып отырса, онда адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету, қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке салу мемлекеттің
негізгі міндеті болып табылады. Мемлекеттік билік адам және азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда, азаматтық бейбітшілік пен келісімді
қамтамасыз етуде көрініс табады.
Мемлекет қызметі жалпы әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған.
Қоғам істерін басқара отырып, мемлекет оның қалыпты күйде сақтауға және
үйлесімді дамуға, әлеуметтік және құқықтық тәртібін қамтамасыз етуге
ынталы. Цицерон өзі Мемлекет халық құндылығы, ал халық қандай да бір
тәсілмен жиналған адамның кез келген тобыры емес, бір бірімен құқық пен
мүдделердің ортақтастығы, көптеген адамдардың бірлескен бірлігі, -
деді.[3]
Мемлекет бүкіл қоғамдық қатынастарды реттеуге және халықты басқару
барысында өзіне тән бірнеше қызметтер атқарады. Мемлекеттің қызметі
дегеніміз – оның мәні мен табиғатынан көрінетін іс - әрекеттердің басты
бағыты. Мемлекеттің қызметтері қоғамға, қоршаған ортаға, әлеуметтік
топтарға, жеке адамдарға немесе басқа мемлекеттерге бағытталады.
Қазіргі мемлекет – бұл тәуелсіз, саяси биліктің әмбебап ұйымы, адамның
күнделікті қызмет өмірін қамтамасыз етуші, өз аумағына иелі және өзінің
ішкі және сыртқы функциясын іс жүзінде асырған кезде қажетті мәжбүрлеу
аппаратын, құқықты құрушы, сонымен бірге салық салушы күш. Оның мәні –
қоғамдағы саяси билікті ұйымдастыру.
Мемлекет дегеніміз - өз аумағында халықты құқықтың жүйесі арқылы
ұйымдастыратын, басқаратын күрделі саяси ұйым.
1.2.Мемлекет функциясының ұғымы және олардың түрлерге жіктелуі.
Мемлекет қоғамдық істерді басқару органы бола отырып, көп түрлі
қызметті жүзеге асырады. Онда экономикалық, саяси, әлеуметтік- мәдени және
басқа қатынастар мен үрдістер жүзеге асырылады. Мемлекет айналысының бәрі
қоғам және өзі үшін бірінші реттегі мәнге ие болмайды. Сондықтан қоғам
істерін басқарудағы іс жүргізудегі рөлін, осындай басқарудың мақсаттарымен,
сонымен бірге мемлекетпен қорғалатын әлеуметтік және өзге де құндылықтарды
анықтау үшін мемлекет қызметінің басты негізгі бағыттарын айқындау
қажеттілігі туындайды.
Функция-заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде-
мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және әдіс-
тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыдан мемлекеттің,
үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.
Функция деген ұғым латын тілінде(gunctio)-орындау деген мағынаны білдіреді,
математика, физиология, лингвистика салаларында кеңінен
пайдаланылады.Функция ұғымы мемлекет және құқық теориясында да кеңінен
пайдаланылады.
Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары мемлекет функциясы деп аталады.
Мемлекет функциясы оның ел ішінде де, халықаралық аренадағы тұрақтанған
пәндік - тәжірибелік қызметін сипаттайды. Мемлекеттің атқаратын қызметінің
негізгі бағыттарын әлеуметтік, саяси, экономикалық және өзге себептерге
өмірлік қажеттілік ретінде қарастырылады. Қандай да функцияны атқару қоғам
үшін де, мемлекет үшін де кейбір қиындықтарды туғызады. Барлық мемлекеттер
үшін елдің қорғаныс қабілеттілік функциясын тұрақтандыруға, басқа
мемлекеттермен жақсы қарым – қатынас орнатуға тырысады. Осы функцияны дұрыс
орындамаған жағдайда мемлекет елді басқару құқығанан толық немесе уақытша
айырылуы мүмкін.
Мемлекеттің қоғам істерін басқарудың күрделі және көп қырлы қызметі
бір уақытта біреу емес, бірнеше функцияның жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Әрбір функция қоғам өмірінің негізін құрайтын – экономика, саясат, әскери
құрылыс, экология және тағы басқалар белгілі бір қоғамдық қатынастардың
саласына қатысты жүзеге асады.
Мемлекет функциясы термині оның әлеуметтік мақсаты көрінетін мемлекет
қызметінің негізгі, маңызды бағыттарын айқындау үшін қолданылады. Құқықтық
мемлекетте заңшығарушы, атқарушы, және сот билігінің негізгі бағыттары
ортақ табиғатына ие. Олардың бірінші кезектегі мақсаты қоғамның жақсы өмір
сүруін қамтамасыз ету.
Мемлекет функциялары мәні, мемлекеттің қоғамдық дамуының және елдің
түрлі деңгейлерінің мүдделерін қанағаттандыру үшін негізгі сұрақтарды
шешудегі нақты рөлін көрсетеді. Мемлекет функциялары мемлекеттің қандай да
бір даму деңгейіндегі мемлекет алдында тұрған негізгі мақсаттарды бекітеді
және осы мақсаттарға жету жолдарын іздейді. Мемлекет мақсаттарынның мазмұны
түрлі ішкі және сыртқы факторлармен анықталады. Мемлекттің функцияларына
тән бірқатар ортақ белгілер: әрбір функцияның мазмұны мемлекет қызметінің
біртекетес аспектілерінің жиынтығынан құралады. Мемлекет қызметінің ұқсас
жақтары олар әсер ететін қағамдық қатынастардың мәні мен мамандануы бойынша
бір функцияға бірігеді. Көптеген мемлекеттік органдардың белгілі бір
қызметке арналған функцияларына қарағанда (қаржылық, прокуратура) мемлекет
функциялары оның қызметін толық қамтиды. Бұл мемлекеттік органдар
мемлекеттің белгілі бір функцияларын жүзеге асырған кезде, мемлекеттің
негізгі мақсаттарын шешуде жетекші рөлді алады (қарулы күштердің қаупінен
елді қорғау функциясындағы жетекші рөл). Мемлекет функцияларын уәкілетті
орган және мемлекеттің түрлі органдары жүзеге асырататын мемлекеттік қызмет
түрлерінен ажырата білуі керек. Егер мемлекет функцияны бүкіл мемлекеттік
аппарат және әрбір органның жұмысын тәуелді мемлекет қызметінің негізгі,
қоғамға маңызды бағыттарын анықтаса, бөлек мемлекеттік органның
функцияларында мемлекеттің әлеуметтік бағыты мен мәні әрдайым өз көрінісін
таппайды.
Мемлекеттің бүкіл функционалдық қызметі белгілі бір мақсатқа жетуге
бағытталған: адамды материалдық және физикалық қамтамасыз етілуі, тұлғаның
максимальді құқықтық және әлеуметтік қорғалуы. Мемлекет әрдайым тұлғаның
заңды мүдделерінің жоғарғы сақтаушысы мен қорғаушысы ретінде болуы керек.
Тұлға арқылы мемлекет қоғамдық прогреске жетеді және көмектеседі, қоғамдық
қарым – қатынастың жүйесін қалыптастырады және толықтырып отырады.
Мемлекет функциялары оның қоғамдық өмірдегі мәні мен рөлінен шығатын
қызметінің негізгі бағыттары. Егер Ежелгі дүниеде немесе орта ғасырларда
мемлекет құлдар мен шаруалардың қарсылығын басу, оларды эксплуатциялауға
қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету секілді топтық функцияларды белсенді
жүзеге асырса, қазіргі дамыған демократиялық мемлекеттерде тұлғаның
құқықтары мен бостандықтарын қорғаумен, қоғамдық тәртіпті қадағалаумен,
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етумен байланысты жалпы әлеуметтік
мәселелерді шешуге бағытталған. Мемлекет функциялары комплексті, жинақтаушы
мәнге ие. Оларда мемлекеттің ішкі және сыртқы қызметіндегі басты шешімді
бағыттарындағы жиынтығы пайда болады. Мемлекет функцияларын уәкілетті орган
мен мемлекеттің түрлі органдары жүзеге асыратын мемлекеттік қызмет
түрлерінен ажырата білу керек.
Мемлекет функцияларының мәніне көптеген әлеуметтік – экономикалық,
саяси, экологиялық факторлар әсер етеді. Экономиканың дамуы, ғылыми
техникалық прогресс, адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етумен, экологиялық қауіпсіздік, ұлтаралық қақтығыстарды шешумен
байланысты.
Мемлекет функциялары, оның нақты мазмұны мемлекеттік биліктің ұйымдасу
нысанына, мемлекет алдына қандай мақсаттар қоятынына байланысты. Әлеуметтік
бағытталуына сәйкес мемлекет функциялары елеулі бір деңгейде бір бірінен
ерекшеленуі мүмкін. Осылайша, либеральді – демократиялық режимде мемлекет
адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, бейбітшілік пен
келісімді қамтамасыз ету, қауіпсіздік функциясын өз мойнына алса,
тоталитарлық саяси режимде, керісінше, қоғам үстінен өз билігінің
монополияны толық ұстап тұруға тырысады (тұлға бостандығы шектеулі, саяси
плюрализм мен жариялылық, экономиканы бір орталықтан басқару).
Мемлекет функцияларының қызмет нысаны болып, заң шығарушы, басқарушы,
соттық және бақылаушы – қадағалау болып бөлінеді.Олар мемлекеттік биліктің
іс жүзіне асу механизімін көрсетеді. Заң шығарушы – заң шығарушы билік
органдарымен, атқарушы - атқарушы билік органдарымен, сот – сот билігінің
органдарымен, қадағалау – прокуратура органдарыиен және өзге де органдар
орындайды.
Өзінің бағытына сәйкес мемлекет, әдетте, өз қызметін белсенді
атқарады, яғни қоғамдық өмірдің маңызды салаларындағы істердің жағдайына
белгілі дәрежеде ықпал етеді. Осындай тіршілік ететін неғұрлым тұрақты және
салыстырмалы түрдегі дербес бағыт мемлекет функциясын құрайды. Оның
астарынан мемлекеттануда мемлекет қызметінің негізгі бағыттарын түсіну
қабылданған, онда өзіне қажетті қарым-қатынас тәртібін бекіту мен алға
қойған мақсаттарға қол жеткізу ниетін түсіну қиын емес. Мемлекет қызметінің
осы негізгі бағыттарының әрқайсысы тұтастық пен оқшаулықтың үлгісін көрсете
отырып, белгілі айқындылығымен сипатталады, онда аз мөлшердегі компоненттер
мемлекеттің дербес функциясын ерекшелеп тұрады. Мемлекет функциясы –
мемлекеттің қоғамдық қатынастың қандай да бір саласына белсенді және
мақсатты түрде әсер етіп отырады. Мұндай ықпалдың процесінде мемлекет бір
қатынасты бекітіп, дамытып, жетілдіруге тырысса, екіншісін бейтараптандырып
немесе тіпті жеңіп шығады, үшіншісінің-жаңадан пайда болуына мүмкіндік
тудырады және т.б. Мемлекеттің ықпал ету объектісі болып табылатын бұл
қатынастар бір функцияны екіншісінен ерекшелейтін белгі ретінде саналады.
Функцияның нақты мағынасы өзіне лайық нысанға ие болуға мұқтаж. Нысан
түсінігі көп мағыналы, оның құрамына функцияны жүзеге асыру жүктелген
мемлекеттік органдардың жүйесі сияқты онымен құқықпен байланысты қызметте
(құқықшығармашылығы,құқықты жүзеге асыру және құқық қорғау) кіреді.
Мемлекет функциясын оны жүзеге асыру әдісі сияқты мынандай компонентін
бөліп көрсету керек, оның астарынан ара қатынасты:
• Сенімді және мәжбүрлеуді.
• Басқаруды орталықтандырудың және орталықсыздандырудың бастауын.
• Авторитарлық пен қоғамдық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық
варианттарын еркін таңдау принциптерін түсінуге болады.
Осылайша, функцияның құрамына мемлекет қызметінің негізгі
бағыттырының бірі ретінде мағынасынан (өзінің басты компонентінен) басқа
жүктелген міндеттерді шешудің нысандары (ұйымдастыру,кадр және құқықтық)
мен әдістері, сондай-ақ мемлекеттік ықпал ету объектілері (қоғамдық
қатынастардың қандай да бір түрлері) жатады. Аталған компоненттерді тұтас
қалпында анықтап алғанда ғана мемлекет функциялары туралы ұғым
қалыптастыруға болады. Функциялар теориясы:
• Мемлекеттің іс-әрекеті жағын сипаттайды, оның рөлін, мәнін даму
перспективасын ашады, басқа жақтармен қатынасын анықтайды.
• Мемлекеттің қызметін өзінің бағыты бойынша бөлуге, реттеуге мүмкіндік
береді.
• Соңғысын олардың мүмкіндігіне, мәніне, іс жүзіндегі нәтижелілігіне
қарай, олардың орындалу кезегі бойынша пікір қалыптастыра отырып,
бағалауға мүмкіндік береді. Сөйте тұра ол саясаткерлерді мемлекеттік
қызметті дәл осы күндері қалыптасқан нақты жағдайдың ерекшеліктерімен
творчестволық үйлестіруге және оның түрлі бағыттарына дер кезінде
өзгертулер енгізудің қажеттігіне бағыттайды
Мемлекеттің функциясында мемлекеттің сипаты мен қоғамдық –саяси
табиғаты, оның маңызды әлеуметтік мәні бейнеленген. Мемлекет өзінің
функциясын жүзеге асырмай тұрғанда және қимыл-әрекетсіз болғанда, ол туралы
айту қиын. Керісінше, өз функциясын жүзеге асырып отырған мемлекеттің ісі
де ол жайында және оның терең мәні туралы пікірді тез қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Демек, мемлекеттің мәніне қарай оның функциясының
туындайтынын айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда мемлекеттің мәні әртүрлі
болатынын салыстыру кезінде олардың функциясын, сондай-ақ оларға тән
функциялардың анатомиясын, құрылым мен бағыттылығын тізіп сипаттағанда біз,
сөз жоқ, үлкен айырмашылықты сеземіз. Егер мемлекетте жалпы әлеуметтік
бастаулар белең алып тұрған болса, онда оның функциясы таптық билеуді
жүзеге асырып отырған мемлекеттікіндей болмайды, өйткені соңғысының
функциясы үстемдік етуші таптың қарсыласын басып-жаншуға бағытталған. Мәні
бірдей мемлекеттерді салыстыру кезінде олардың функцияларының бір-біріне
жақындығын да байқауға болады. Бірақ бұларды ұқсас деуге болмайды, себебі
мемлекеттердің функциялары тұрақты болмайды, олардың өзіне тән
айырмашылықтары болады.
Мемлекеттің функциясы мен мәнін себептік қатынастарымен
байланыстыра отырып, бұл тікелей байланыс емес. Ол кейбір аралық
факторлармен, атап айтқанда дамудың белгілі бір кезеңіңде мемлекеттің
алдында тұрған міндеттермен жанама байланысқа түседі. Мемлекеттің міндеті
неғұрлым динамикалық фактор, демек мәніне қарағанда анағұрлым өзгермелі.
Мемлекеттің экономика, әлеуметтік және рухани қатынастар саласындағы,
қылмыспен және құқық бұзушылықпен күресте, сыртқы саясаттағы нақты
міндеттерінің жиі өзгеруі мемлекеттің қызметтің тиісті түрлерінің ауқымы
мен қарқынына, олардың арақатынасының пропорциясына ықпал етеді.
Мемлекет басқару,билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан
оның алдында тұрған мақсат міндеттер бар. Сол міндеттерді жүзеге асыру үшін
мемлекетке арнайы функциялар қажет. Функция арқылы мемлекет статикалық
(формалары,аппараттары,органдар) құрылымынан динамикалық, қозғалыс
мағынасын айқындайды. Бұл жерде функциялар арқылы мемлекет алдына қойған
мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады. Мақсаттар әр түрлі болады:
стратегиялық бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республикасы мемлекетінің
болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әл-ауқаты жоғары,
кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал
бүгінгі күнгі мақсаты шағын және орта бизнесті ,мемлекеттік тілді дамыту
және т.б. міндеттер.
Мемлекеттің әлеуметтік мәні оның функциялары арқылы нақтыланып
көрініс табады. Мемлекеттің функциялары - қоғамдық қатынастарға ықпал
ететін мемлекеттің ерекше механизмі. Ол мемлекеттің алдында тұрған
міндеттерді шешуге негізделген мемлекеттің қызметтің негізгі бағыттары
болып табылады. Оның белгілері мынадай:
1. Қоғамдық өмірдің басты сферасындағы тұрақты қалыптасқан мемлекеттің
қызметі;
2. Мемлекеттің мәні мен оның әлеуметтік бағытының арасындағы тікелей
байланыстылығы;
3. Қоғам дамуының тарихи кезеңдеріндегі пайда болатын ірі нақтылы
міндеттері мен мақсаттарын орындауға байланысты мемлекеттің қызметінің
бағыттылығы;
4. Билік мәжбүрлеу әдістерін қолдануға қажетті белгілі бір нысандағы
(көбінесе құқықтық ) функциясын іске асыру
Мемлекеттің функциялары стихиялы түрде емес, белгілі бір
мақсатқа бағытталып негізделеді. Айталық, өз функциясын жүзеге асырған
кезде мемлекет алдында тұрған міндеттерді (таптық немесе әлеуметтік )
орындау үшін қоғамдық қатынастарға ықпал ете алатын мүмкіншілігіне ие болуы
тиіс. Сондықтан мемлекеттік функция – таптық немесе жалпы әлеуметтік
бағыттағы болып келеді. Бірақ, әр түрлі тарихи кезеңдерде мемлекеттің
функцияларының ара – қатынасы әр қилы болуы да мүмкін. Мемлекет алғашқы
кезінен бастап, қоғам онсыз дами алмайтын бірқатар қызметтерді, мысалы,
қоғамдық қажетті жұмыстарды ұйымдастыру (жол, ирригациялық құрылыстар,
стихиялық апатқа қарсы қорғаныстар салу ) , почта ісін, сауда мен қаржы
айналымын, қоғамдық тәртіпті сақтау мен кейбір басқа да қызметтерді орындап
келеді. Мемлекеттің басты қам – қарекеті әрдайым өзі орнатқан тәртіпті
қалай да болса қорғау болып келеді.
Мемлекет бірқатар маңызды функцияларды атқарады. Бұдан 2 ғасыр
бұрын өмір сүрген ағылшын экономисі Адам Смиттің тұжырымдауы бойынша
Табиғи еркіндік жүйесіне сәйкес, мемлекет аса маңызды да нақты және
түсінікті 3 функцияны атқару керек:
1 Қоғамды күш көрсетуден және өзге тәуелсіз қоғамдық топтардың
басып кіруінен қорғау;
2. Мүмкіндігіне қарай, қоғамның әр мүшесін әділетсіздіктен және
сол қоғамның өзге мүшелерінің тарапынан езгіден сақтау;
3. Жекелеген адамдар мен шағын топтардың мүдделеріне қызмет
етпейтін белгілі бір қоғамдық мекемелерді ұстау
міндеттелігі.Үкімет ерікті қоғамды сақтау және нығайту бағытында
шаралар жүргізуі керек, - деген.
Қанаушы мемлекеттердің функциясы өркениетті мемлекеттерге қарағанда
өзгешелеу болып келеді. Оны мынадан көруге болады:
1. Қарамағындағы бағынышты халықтың қанауын ұйымдастыру (құлдар, еркі жоқ
шаруалар, жұмысшылар );
2. Өзіне бағынышты халықты жалындырып ұстау, қолданыстағы режимге олардың
ашық қарсылықтарын басып тастап, одан әрі өрбуіне жол бермеу;
3. Салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді жинау;
4. Қанаушы, үстемдік етуші таптардың саяси және экономикалық мүдделерін
қамтамасыз ету;
5. Шаруашылық – шаруашылық функциялар (ішкі функциялар ).
Оның сыртқы функциясы мынадай көріністе болады: жаулап алу соғысын
ашу; өзіне бағынышты мемлекеттер мен аумақтардағы халықты және табиғи
байлықтарды тонап қанау; мемлекеттік шекараны қорғау; кедендік қызметті
ұйымдастыру және басқа мемлекеттердің тарапынан болатын қарулы
агрессиясына қарсы тойтарыс беру; өзге елдермен дипломатиялық және сауда –
экономикалық қатыстарда болу; басқа мемлекеттермен мәдени және ақпарат
құралдарымен алмасу, халықаралық және мемлекетаралық ұйымдардың жұмысына
қатысу.
Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және
бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезеңінде басылып шыққан
әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге
бөліп қарады:
1. Шаруашылық ұйымдастыру;
2. Еңбек және тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу;
3. Мәдени – тәрбиелік;
4. Құқық қорғау;[4]
Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір
орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін
қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік
монополия үстемдік етті. Атап айтқанда Кеңестік әміршілдік экономика
дәуірінде мемлекет бастан – аяқ бәрін бақылауға тырысты. Соның салдарынан
ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебдейсіз құрымға айналды.
Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген
міндеттердің 80 проценті мемлекеттердің функциясына жатпайды .
Тоталитарлық коммунистік жүйе күйреген соң әдебиеттерде мемлекеттің
функциялары әр түрлі мағынада суреттелінеді. Мысалы, 1994 жылы жарық көрген
(В.В.Лазеревтің редакциялық басқаруымен ) мемлекет және құқықтың жалпы
теориясында мемлекеттің функцияларын бір мағынада қарауды ұсынып, барлық
мемлекеттердің функцияларын экономикалық, саяси, әлеуметтік және
идеологиялық деп бөліп қарауды ұсынады .[5]
1997 жылы Н.И.Матузов пен А.В.Мальконың редакциялық басқаруымен көрген
мемлекет және құқық теориясында мемлекеттердің функцияларын негізгі және
негізгі емес деп танып, Ресей мемлекетінің функцияларын: экономикалық,
әлеуметтік, мәдениет, ғылым және білімді дамыту, салық , салық салу және
салық алу, экологиялық, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
меншіктің барлық формаларын, құқықтық тәртіпті қорғау сияқты функцияларға
бөлінеді.[6]
Ал, соңғы жылдары басылып шыққан В.С.Нерсесянцтың қысқаша оқулық
курсында мемлекеттің негізгі функцияларына: құқық орнату, құқықты іс
жүзінде асыру, құқық қорғау, сыртқы мемлекеттік функциялар деген жіктеулер
пайдаланылады.[7] Басқа да жарық көрген оқулықтарда осы көрсетілген
функциялар әр түрлі мағынада қайталанылады. Мемлекеттің функцияларын әр
уақытта тарихи құбылыс деп танып, оның қоғамның дамуы барысында өзгеріске
ұшырап отыратынын басты назарда ұстау қажет. Мысалы, құл иеленуші
мемлекеттегі құлдардың көтерілістерін басып – жаншу функциясы даму
барысында мүлдем жойылды. Ал, 1917 жылы Қазан төңкерісінің нәтижесінде
орнаған пролетариат диктатурасы мемлекетінің қанаушы таптардың қарсылығын
басып – жаншу функциясы да тарихта таптық мүдделермен тығыз байланыста іс
жүзінде асырылған болса, қазір ондай функцияның ешқандай қажеті жоқ. Заман,
ғылыми – техникалық прогресс қоғам талабына сай мемлекеттің функцияларын
қалыптастырады.
Кеңестік дәуірді де, қазіргі кезеңде де мемлекеттің функциясын
дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мазмұнын терең түсініп,
білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсарту ғана емес, сонымен
бірге қоғамның, мемлекеттің тарихи даму процесін зерттеп, дұрыс түсінуге
көп үлес қосуы. Функция мемлекетпен қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп
келеді.Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының
функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықтық экономиканы
қалыптастыру, либерал – демократиялық мемлекетті орнату.
Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой – пікірлер бар. Солардың бірі
– функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше түрлерін келтіреді: жалпы
қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми – техникалық, экологиялық,
интернационалдық функциялар. Функцияны жүйелеудің келесі түрі:тұрақты және
уақытша функциялар; негізгі және негізсіз функциялар; заңды қабылдау,
орындау, қорғау функциялары. Мемлекеттердің көпшілігі функцияны екіге
бөледі: ішкі және сыртқы функциялар. Осы пікірді қазіргі заманда көптеген
мемлекеттер дұрыс деп қолдануда.
Мемлекеттің функциясының орындалуын қамтамасыз ететін – мемлекеттік
аппарат пен органдар. Әуелі функцияны орындау үшін тиісті мемлекеттік
орган құрылады. Бірнеше органдар функцияның мазмұнына қарай мемлекеттік
аппаратты қалыптастырады. Функцияның орындалу кезең- сатылары: функция -
орган – аппарат – мемлекет.
Кез келген мемлекет өзінің функцияларын іс жүзінде асырған кезде,
міндетті түрде оған қажетті мемлекет аппаратын құрады. Ол мемлекеттік
биліктің материалдық күшін көрсетеді. Демек, мемлекеттік аппарат дегеніміз
мемлекеттік орган деп аталатын өзара байланысты және бірлесіп қызмет
атқаратын бөлімшелердің жиынтығы. Әрине, ол – билік өкілеттілігіне,
материалдық – техникалық құралдарына ие, яғни өзінің құзыретін іске
асырудағы кездесетін мәселелерді шешуге жарамды ұйым.
Мемлекеттік билікті, оның қызметі мен міндеттерін іске асыру үшін
белгілі бір механизм қалыптасады. Мемлекеттің міндеттері мен қызметтері
іске асырылатын органдар жүйесін мемлекет механизмі дейміз.Мемлекет
механизмі мынадай бөліктерден тұрады: мемлекеттік аппарат, мемлекеттік
ұйым, мекеме, мемлекеттік кәсіпорын, ақша – қаржы қоры.
Мемлекет механизмі деп – мемлекеттік органның мемлекеттік билікті
жүзеге асыру әдістері мен құралдарының жүйесі. Мемлекет механизмі ұғымына –
мемлекеттік билік, мемлекеттік аппарат, мемлекеттік билікті жүзеге асыру
құралдары мен әдістері ұғымдары кіреді. Мемлекеттің механизмі бұл –
мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларын қамтамасыз ету үшін қажетті
мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесі. Мемлекеттік механизмнің мәні зор:
айталық, мұнда қоғамдық феномені ретінде мемлекеттің өмір сүруінің
тәжірибелік мәні көрініс табады. Сондықтан, мемлекет функциясын іске асыру
үшін арнайы мемлекеттік аппарат құрылады. Ол мемлекеттің биліктік
өкілеттілігіне иелі, әрі белгілі бір құрылымы бар мемлекет органдарының
күрделі жүйесі. Әрбір мемлекеттік органдардың заң жүзінде құқықтар мен
міндеттердің шамасын (көлемін) айқындайтын құзыреті болады.
Мемлекеттік орган дегеніміз тиісті құзыретке иелі және өз функциясын
жүзеге асырған кезде мемлекеттің ұйымдастыраушылық материалдық және
мәжбүрлеу (күштеу) күшіне арқа сүйейтін дербес, оқшауланған құрамы бар
мемлекеттік аппараттың бір бөлігі. Мемлекеттік орган – мемлекет аппаратының
бір буыны. Ол мемлекет атынан белгілі бір мемлекеттік функцияны жүзеге
асыруға бағытталады.
Мемлекеттік орган – бұл мемлекеттің міндеттерін орындаушы және осы
мақсатта сәйкес биліктік өкілеттіліктерді иеленеген ұйым немесе мекеме.
Мемлекеттік орган дегеніміз – белгіленген тәртіппен құрылған азаматтар
ұжымы, мемлекеттік билік өкілділігіне иелі өзінің құзыреті шеңберінде
қызмет атқаратын бірыңғай мемлекеттік аппаратының бөлігі болып табылады.
Оған мынадай белгілер:
1. орган мемлекет орнатқан тәртіпте құрылады;
2. органға мемлекет өз міндеттері мен қызметін жүзеге асыруы үшін
уәкілеттік береді, бұл орайда ол жекелеген қызметті де, қызметтер
жиынтығын ( мысалы, Парламент) орындауы мүмкін;
3. органға мемлекеттік билік өкілеттілігі берілген. Ол басқа мемлекеттік
органдар, лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті міндетті актілер
шығара алады және өздері шығарған актілердің орындалуын қамтамасыз етеді;
4. мемлекет үшін белгіленген ережелерге сәйкес әрекет етулері тиіс. Мысалы,
сот төрелігі органдары үшін азаматтық және қылмыстық істерді қараудың
белгілі бір тәртібі белгіленген. Бұлар бір жүйеге біріктелген, бірақ
олардың әрқайсысының функциясы бөлек, бір – бірінен өздеріне тән
белгілермен оңай ажыратылады.
Әрбір мемлекеттік органдарға мыналар тиесілі:
1. оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік және қазыналық мүліктер;
2. қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі;
3. өзіне тән ұйымдастырушылық құрылымы, онымен байланысты қызметтік
бағыныстылық және қызметтік тәртіп жүйесі;
4. биліктік өкілеттіліктердің қажетті көлемі, олардың негізінде лауазымдық
тұлғалар мен алқалық органдар заңды міндетті әрекеттерді жүзеге асырады.
Мемлекеттік органдарға мыналар жатады:
1. заң шығарушы, атқарушы және соттар (билік бөлу принципіне қарай);
2. федералдық, федерация субъектілері, республикалық және жергілікті
(мемлекеттің құрылыс белгілеріне қарай);
3. бастапқы (сайланбалы өкілді), оның мүшелерін халықтың сайлауы және
туынды (қосалқы), яғни оның құрылуына халық тікелей қатыспайды (құрылу
тәртібіне қарай);
4. жалпы құзыретті, яғни бұл орган өзінің құзыреті шегінде, оған қатысты
барлық мәселелерді қарап шеше алады ( мысалы, жалпы Үкімет және арнайы
министрліктер, мемлекеттік комитеттер, т.с.с.) (құзыреттің мәні бойынша);
5. коллегиалды – шешімді көпшілік дауыспен қабылдайтын орган және дара
басшылық – мекеме басшысының өзі қабылдайтын жеке шешімі (
шешімді қабылдау әдісіне қарай);
6. тұрақты (қызмет ету мерзімі шектеусіз түрде құрылады) және уақытша
(қысқы мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады), ( өкілеттіліктің
мерзімі бойынша).
Мемлекеттік органдарды анықтайтын белгілер:
1. мемлекет еркімен құрылуы және өз функциясын соның атынан іске асыруы;
2. заңда көрсетілген тәртіппен қызмет түрін қатаң орындауы;
3. заң жүзінде бекітілген ұйымдық құрылымы, құзыреті (құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы), аумақтық қызмет көлемі, арнаулы аппараты және
өзге мемлекеттік органдармен қарым – қатынасын айқындайтын тәртібі болуы;
4. белгілі бір материалдық құралдарға иелігі (құрылыс, үйлер, көлік т.б );
5. мемлекеттік билік сипаттағы өкілеттілігіне иелігі, яғни әр қилы құқықтық
актілерді шығару және оны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін құқығының
болуы.
Мемлекеттің механизмі, әрине, мемлекеттің функциясын жүзеге асырушы
күш, бұл мемлекеттік аппараттық нақтылы құрылымның жұмыс істеуінен
көрінеді. Мемлекет механизмі – бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет
аппаратының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық
салаларының тиісті ұйымдасуы мен тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге
бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.
Бұл қызметтің нысандарын көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық
механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:
1. тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен, тәжірибе алмасумен
байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5 бет
I тарау.Мемлекет функциясының ұғымы және мазмұны.
1.1.Мемлекет ұғымы және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6-1 0 бет
1.2.Мемлекет функциясының ұғымы және түрлерге жіктелуі ... ... ... .11-37
бет
II тарау. Қазақстан Республикасының ішкі функциялары
2.1.Экономикалық
функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.38-42 бет
2.2.Әлеуметтік
функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43-48 бет
2.3 Экологиялық
функция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 49-53 бет
2.4. Мәдени мен ғылыми – техникалық және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету
функциясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..54-60 бет
III тарау . Қазақстан Республикасының сыртқы функциялары.
3.1.Отанды және елді қорғау
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61-65бет
3.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы қарым – қатынас
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 66-78 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...79-84 бет
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .85 -87
бет
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін,
қоғамдағы адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін әртүрлі
бағытта қызмет атқаруы тиіс. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі
тірегі - өндіріс. Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекетте, адамның
бірлестіктері де, жекелеген адамдар да қажетті іс - әрекет жасап отырады.
Бұл салада мемлекет функцияларының қызметі әр түрлі. Мемлекет өз иелігіне
қарайтын барлық функцияларды ( әлеуметтік, экологиялық, экономикалық)
тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекет және құқық теориясы ғылымында мемлекет функциясы мәселесі
ерекше орын алады. Функция (латын gunctio – орындау дегенді білдіреді) –
заң ғылымында мемлекет пен құқық алдында тұрған мүдде – мақсаттарды,
міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және әдіс – тәсілдерін
анықтап, оларды іске асыруға біріктіреді.
Мемлекет функциясы мемлекет алғаш пайда болған кезден бастап, бірқатар
қызметтерді (мысалы, жол салу, қорғаныстар салу) сауда мен қаржы айналымын,
қоғамдық тәртіпті сақтау мен кейбір көптеген басқа да қызметтерді атқарып
келеді.
Тіпті тарихи алғашқы әлі дамымаған құл иеленушілік қоғам мынадай
негізгі функцияларды жүзеге асырған:
1. құлиеленушінің жеке меншігін тәуелсіз ету, бірақ халықтың кедей
топтарын қорғау;
2. құлдардың қарсылығын басу;
3. басқа мемлекеттер мен халықтар арасында бейбіт әріптестік және сауда
қатынасын орнату;
4. елді қорғау және басқа территорияларды жаулау;
Ежелгі кезде де мемлекет бірқатар маңызды функцияларды
атқарып, мемлекеттің негізгі бағыттарын айқындап отырды. Бұдан 2 ғасыр
бұрын өмір сүрген ағылшын экономисі Адам Смиттің тұжырымдауы бойынша
Табиғи еркіндік жүйесіне сәйкес, мемлекет аса маңызды да нақты және
түсінікті 3 функцияны атқару керек деген. Олар:
1. Қоғамды күш көрсетуден және өзге тәуелсіз қоғамдық топтардың
басып кіруінен қорғау;
2. Мүмкіндігіне қарай, қоғамның әр мүшесін әділетсіздіктен және сол
қоғамның өзге мүшелерінің тарапынан езгіден сақтау;
3. Жекелеген адамдар мен шағын топтардың мүдделеріне қызмет етпейтін
белгілі бір қоғамдық мекемелерді ұстау міндеттелігі.
Бұдан көріп отырғанымыздай, мемлекет функциясы мемлекеттің
алғаш пайда болған кезінен бастап, қазіргі уақытқа дейін көптеген
қызметтерді жүзеге асырып келе жатқанын көрсетеді.
Өйткені, халық өмірінің барлық саласы өздігінен реттелмейді, нарықтық
экономика жағдайының өзінде жеке меншік, бәсекелестік, бірлесу бостандығы
тағы басқалар болғанымен, мемлекет түнгі қызметшінің рөлін атқарып немесе
көрінбейтін қол ретінде шектен тыс араласпай, тек бақылап, қадағалап,
заңдық тұрғыдан реттеп отыруы тиіс. Мемлекет болмаса ешқандай кәсіпкерлік,
кәсіпорын, әлеуметтік аз қамтылған халықтардың белгілі бір тобын қамтамасыз
етуге, атмосфераны, суды, жерді, қорғау ынталы болмайды. Мемлекет осы
тұрғыда әлеуметтік теңестіруші рөльді атқарады, алым – салықтан тағы да
басқа кіріс көздерінен түскен мемлекеттік бюджеттегі қаражатты білім беру,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, мәдениет пен ғылымды дамыту,
табиғат қорғау, қарулы күштерді дамыту тағы басқа салаларды қолдауға
жұмсайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздік алуы, халықтың
ұлттық санасының өсіп - өркендеуі құқық ғылымының жаңа саяси мәдениетті
қалыптастырудағы рөлінің күшеюіне үлкен дәрежеде өз ықпалын тигізді.
Қазіргі кезде жаңа заманның қоғамдық өмірінде болып жатқан күрделі
құбылыстармен тығыз байланыста болатын мемлекет функциясының маңызы артып
келеді.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет құру жолын ұстанған, яғни бұдан мемлекеттің саяси –
экономикалық, әлеуметтік және тағы басқа салаларды демократияландыру,
азаматардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, экологияны сақтау,
әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету міндеттері туындайды.
Мемлекет басқару, билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан
оның алдында тұрған мақсат міндеттер бар. Сол міндеттерді жүзеге асыру үшін
мемлекетке арнайы функциялар қажет. Функция арқылы мемлекет статикалық
(формалары,аппараттары,органдар) құрылымынан динамикалық, қозғалыс
мағынасын айқындайды. Мемлекет функциялары арқылы мемлекет алдына қойған
мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады. Мақсаттарыда да әр түрлі болады:
стратегиялық бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республикасы мемлекетінің
болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әл-ауқаты жоғары,
кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал
бүгінгі күнгі мақсаты шағын және орта бизнесті, мемлекеттік тілді дамыту
және т.б. міндеттер тұр.
Зерттеудің мақсат – міндеттері: Осы менің дипломдық жұмысымның
негізгі мақсаты – мемлекеттің атқаратын жұмысының негізгі бағыты мен
әдістерін анықтайтын мемлекет функциясының ұғымын анықтау, мемлекет
функциясының түрлеріне тоқталу, соның ішінде Қазақстан Республикасының
функцияларына ішкі (экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және тағы
басқалар) және сыртқы (Қазақстан Республикасының мемлекеттермен сыртқы
қарым – қатынас функциялары) функцияларына жан – жақты талдау жасау.
Жұмыстың негізгі міндеті – мемлекеттің қоғамда атқаратын қызметінің
негізгі бағыттарын анықтау, мемлекет функциясының (әр түрлі негіздер
бойынша жүзеге асырылуына байланысты) атқаратын қызметтеріне байланысты
топтастыру, еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері атқаратын негізгі қызмет
аясының бағыттарын айқындау (ішкі және сыртқы функциялар бойынша).
Зерттеудің теориялық барысы: Осы жұмысымды жазу барысында мемлекет
функциясы тақырыбында А. Булгакованың, Е Баяновтың, С.Өзбекұлының,
С.Алексеевтің И.Матузованың, С.Табановтың тағы басқа көптеген ірі
мемлекеттанушы ғалымдардың еңбегін пайдаландым. Сонымен қатар нормативтік
құқықтық актілер Қазақтан Республикасының Конституциясын, Инновациялық
қызмет туралы заңын, Экологиялық кодексін, Мәдениет туралы заңдарды
қарастырып, баспасөз материалдарын жинақтап, зерттеп, салыстырып, талдау
жүргіздім.
Жұмыстың құрылымы, көлемі: Дипломдық жұмысым кіріспеден, 8
тақырыпшаны құрайтын, 3 тарауға бөліп қарастырдым:
I – тарауын мемлекет функциясы ұғымы мен мазмұнына арнадым. Онда мынадай
төмендегі мәселелер қарастырдым: мемлекет ұғымы, мәні, белгісі, мемлекет
функциясы және оның түрлерге жіктелісі. II – тарауда Қазақстан
Республикасының ішкі функциялары қарастырылды, соның ішінде экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық, мәдени мен ғылыми – техникалық және азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету функцияларына жеке – жеке
тереңірек тоқталдым. Ал III- тарауды Қазақстан Республикасының
мемлекеттермен сыртқы қарым – қатынас функцияларына арнадым. Бұл тарауда
мынадай мәселелерге: Отанды және елді қорғау функциялары, сонымен қатар
Қазақстан Республикасының Ресей, АҚШ, Германия, Қытай мемлекеттерімен
қазіргі кездегі қарым – қатынастарына тоқталдым. Қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау.Мемлекет функциясының ұғымы және мазмұны.
1.1.Мемлекет ұғымы және белгілері
Мемлекет – арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі
бола тұра, оны басқаратың және оның дамуының қамтамасыз ететін, бұқаралық
биліктің, егеменді, саяси ұйымы.
Мемлекет қоғамды басқаруды жүзеге асыратын, өзінің барлық мүшелерінің
мүдделері үшін тәртіпті қамтамасыз ететін, әрі үстем таптардың немесе билік
жүргізуші топтың немесе халық топтарының мүддесін артықшылықтан қорғайтын
биліктің ерекше ұйымы болып табылады.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілк – тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай – ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне
қарай мемлекет экономиканың дамытудың әлеуметтік – саяси, рухани,
ұлтаралық және адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін
шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайын белсенді түрде әсер ете
алады. Мемлекет тек өзіне ғана тиісті функциялары, әсер ету нысандары мен
әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны
қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан
ерекше өзгешелігімен көзге түсетін ерекше күрделі саяси ұйым.
Мемлекеттің пайда болу, даму, себептері:
1. Қоғамды басқаруды жақсарту, дамыту, қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде
жұмыс жасай алмады. Мемлекеттік аппарат қажет болды.
2. Қалың бұқараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа, топқа қарсы іс -
әрекетін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды.
3. қоғамды, экономиканы дамыту үшін әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппараты нығайту керек болды.
4. Қоғамның қорғанысын күшейту үшін, заңдылықты, құқықтық тәртіпті
қатаң сақтау үшін мемлекет керек болды.
Мемлекеттің қоғамдағы бірлестіктерден, ұйымдардан айырмашылық белгілері:
1. мемлекет қоғамдық көлемде бірден бір билік жүргізетін ұйым, басқа
бірлестіктердің билігі барлық халықты қамти алмайды, мемлекет қана
барлық қоғамға күші бар нормативтік актілерді қабылдай алады.
2. мемлекеттің ішкі – сыртқы істердегі тәуелсіздігі, басым үстемдігі.
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуы
нәтижесінде алынған қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы.
Мемлекеттің негізгі белгілері:
1. Бұқаралық биліктің болуы.
2. Аумақтық бөлініс.
3. Салық.
4. Егемендік.
5. Құқық.
Мемлекет арнаулы өзара байланысты, бірігіп іс – қимыл жасайтын
мемлекеттік аппаратты құрайтын мемлекеттік органдардан (әкімшілік, армия,
соттар, трибуналдар, полиция және тағы басқалар) тұрады. Бұлар мемлекет
атынан билік жүргізеді, басқаруды қамтамасыз етеді. Демек, бұл мемлекеттің
бірінші белгісі – саяси билік ұйымы. Мұның мәнісі мынада:
1. бұл билік қоғамның ішінен шыққан халықпен бірікпейді, ол әлеуметтік
басқаруды жүзеге асыратын органдардың (соның ішінде құқыққорғау мен
армия) ерекше жүйесі болып табылады;
2. бүкіл қоғамның атынан ресми өкілдік етеді;
3. оның мақсаты - өркениетті құқықтық тәртіпті, әрі адамдардың
күнделікті өмірлік қызметін қолдауды қамтамасыз ету, ал керек
болған жағдайда мемлекеттік мәжбүрлік шараларын қолданады.
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығы сол, онда арнаулы
кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуымен немесе жария –
биліктің болуы тән. Қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына,
кәсібіне, мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар
туралы. Басқарушы адамдардың мұндай ерекше тобын алғашқы – рулық басқару
ұйымы білген емес, ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе;
олар мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады.
Кез келген мемлекеттің белгісі – жариялылық, мәжбүрлеу (күштеу) болып
табылады. Ол мемлекеттің (оның органының) ғана өз аумағында барлық
азаматтарға, шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ адамдарға мәжбүрлеу
(күштеу) шараларын қолдануға құқықтығы.
Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан басқарылатындарға,
екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі мамандарға бөлінген
сияқты. Жария өкіметтің құрылуы барлық қауым мүшелері атынан жүргізілмейтін
болады. Оның функциясы тек қана арнайы құрылған, ерекше пұрсатты жағдайдағы
адамдардың топтары мен жасақтары іс жүзіне асырады және тек басқару, күштеу
функцияларын атқарады. Бұл жария өкімет әрбір мемлекетте бар. Ол тек
қарулы адамдардан ғана емес, сонымен қатар заттық шылаулардан, түрмелер мен
әр түрлі еріксіз көндіруші мекемелерден де құралып отыр, қоғамның рулық
құрылымына бұлар белгісіз еді, [1] - деп атап көрсетті Ф.Энгельс.
Бұқаралық биліктің болуы міндетті түрде мемлекеттің басқару немесе
мәжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі бұқаралық билік бұл шенеуніктер,
әскер, полиция және тағы басқалар.
Мемлекеттің тағы бір белгісі – аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында
өмір сүруші барлық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.
Аумақ бұл – яғни мемлекеттік биліктің оның аумағындағылардың барлығына
тиесілі. Бұл жерде аумақ деп отырғанымыз мемлекеттің шекарасы шегіндегі
кеңістікті айтады. Ол – белгілі бір мемлекеттің егемендігіне кіретін
жершары қабатының бір бөлігі. Өзге мемлекеттерден шекара арқылы
бөлектенеді. Демек, мемлекеттің ерекшелігі – нақтылы анық сыртқы
шекарасының болуы және ұлттық немесе әкімшілк аумақтық бөліктерге бөлінуі.
Мұндай құрылымдық бөліністерге бөлінуінің мақсаты – мемлекеттің аумақты
басқаруы, салықтарды, алымдарды және өзге де төлемдерді жинау, халықты
бағындырып ұстап тұру, әрі оларды қорғау. Мемлекет өзінің қарамағында
адамдарды біріктіргіш күш, сондықтан да болар олар өздерінің құқықтары мен
міндеттерін тұрғылықты жері бойынша іске асырады.
Мемлекеттің басқа да ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Таптық қоғамда пайда болған жариялық өкіметті
қамтамасыз ету үшін халықтан салық жинап отырады. Қанаушы қоғамда салық
жинау өндіріске қатысы жоқ, паразиттік элементтерді сақтау үшін
пайдаланады. Салық дегеніміз, - деп жазды К.Маркс, - бюрократияның,
армияның, топтардың және сарайдың – қысқасы, атқарушы өкіметтің бүкіл
аппаратының күнелту негізі.[2]Салық – бұл мемлекеттің өмір сүруі, тіршілік
етуінің экономикалық негізі. Мемлекет салықтан түскен қаржына басқару және
мәжбүрлеу аппаратының орасан зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін
ішкі саяси және сыртқы саяси шараларын қаржыландыруға, жол құрылысын
салуға, мектептерді, ауруханалар мен емханаларды және өзге де қоғамдық
жұмыстарды қамтамасыз етуге, экономиканың маңызды салаларын ынталандыруға,
қоғамдық қауіпсіздікті, құқық тәртібін және қылмыс пен құқық бұзушылықпен
күресті қамтамасыз етуге пайдаланады. Салықты мемлекеттің барлық
азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар төлейді;
халықтың шамалы ғана салық төлеуден босатылады.
Мемлекеттің қоғамдағы ұйымдардан тағы бір ерекше айырмашылығы бар –
оның егеменді болуы. Мемлекеттің егемендігі оның ерекше қасиеті.
Мемлекеттік егемендік мемлекеттік өкіметтің, биліктің ел ішінде,
мемлекеттің сыртқы істерінде де жоғарлылығын, мемлекеттің өкіметтің
тәуелсіздігін, өкіметтік биліктің бөлінбейтіндігін көрсетеді.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғарғы билікті
айтады. Аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер,
құрылымдар мен тұлғалар мемлекеттің басымдық рөлін мойындайды, өздерін
мұның мәртебесі мен маңызынан төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің
бұйрығын орындауға, мемлекеттің белгіленген тәртібін сақтауға міндетті.
Мемлекетке тиесілі аумақта бірден бір ұйым, бірлестік немесе құрылым
мемлекетке қарсы келе алмайды. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі
болып саналатын тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі, мемлекет өзінің
стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзі таңдайды, өзі ісіне ешкімді
араластырмайды, ішкі және сыртқы саясатын өзі жасайды, басқаның үстемдігіне
жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекетің ішінде жұмыс
істейтін бірден бір ұйымның, бірлестіктің және құрылымның мемлекеттік
биліктің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл аударуға
міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет басқа
мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым – қатынасты сақтайды
дегенді білдіреді.
Мемлекеттің егемендікке, тәуелсіздікке ие болуы – оның басты мақсаты
басқа шет мемлекеттерге тәуелді болмауы, өз аумағында өзекті (ішкі және
сыртқы) мәселелердің барлығын дербес шеше алатындығы, әрине өзге
мемлекеттердің тәуелсіздігін бұзбауы тиіс.
Елдің ішінде мемлекеттің егемендігі мынадан байқалады:
1. мемлекеттік биліктің бірлігінен және оның барлық халық пен басқа
қоғамдық ұйымдарға таралатындығынан;
2. мемлекет органдарының шешімдерінің оның аумағына және аумақтан тыс
шегінде (мысалы, жат жердегі жүрген республика азаматтарына және
ұйымдарға) жалпы міндеттілігінен;
3. өзге қоғамдық биліктің кез келген көрінісін заңсыз деп тану және оны
жою мүмкіншілігінің айрықша құзіреттілігінен;
4. мемлекеттің ерекше өкілеттілігі шегінде жалпыға міндетті нормалары бар
нормативтік актілерді (заңдар, жарлықтар, қаулылар, бұйрықтар және
тағы басқалар ), соттардың, басқару органдардың және өзге мемлекет
ұйымдардың шешімдерін шығару, бекіту мен қолдануларынан.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің аса бір көрінісі – құқық. Құқық қоғамдағы
қатынастарды реттейтін құрал ретінде тек мемлекетке ғана тән. Оның шығуы,
қалыптасуы, өркендеуі мемлекетпен тығыз байланысты.
Мемлекет таптар тартысының, қайшыласқан күресінің негізінде туған саяси
ұйым болғандықтан мемлекеттегі қатынастарды билеуші таптардың ырығына қарай
реттеуге, белгілі жолға қоюға мәжбүр болды. Осыған байланысты билеуші
таптардың заңға көтерілген еркі, қалауы ретінде құқық туды. Қоғамдық
қатынастарды реттеуші құрал ретінде пайда болған күннен бастап, қоғамдағы
өндірістік қатынастарды, экономикалық құрылысты қамтамасыз етеді.
Халық пен мемлекет өте тығыз байланысты. Ол мемлекет үшін адал қызмет
жасаса, мемлекет халық үшін маңызды сыртқы, ішкі жағдайларын шешуге
тырысады.
Мемлекеттің басты қызметі: өзінің аумағындағы халықты ырқына көңдіріп,
бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асырып, барлық халыққа
міндетті заңдар мен ереже - қағидаларды шығарып қабылдап, халықтан салық
жинауға ерекше құқығы бар саяси ұйымның міндеттерін атқаруы тиіс.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл - адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
1. Қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың,
таптардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым –
қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс- қимылына
жағдай жасау жүктелген;
2. Оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар
жүйесі және биліктің ұйымдастырушылық – күшті құралдары бар;
3. Тапсырманың орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері
қамтамасыз ететін әкімшілік – мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет мәні оның қоғамды демократиялық қағидалар негізінде тұлғаның
негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүддесінде, сонымен бірге
қоғамдық келісімді қамтамасыз етуден көрінеді. Мемлекет тұрғын халықтың
террриториалдық жария – құқықтық одағын көрсеткен, өз мақсаттарын жүзеге
асыратын және өз функцияларын мемлекеттің биліктің арнайы орган көмегімен
атқарып отырса, онда адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету, қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке салу мемлекеттің
негізгі міндеті болып табылады. Мемлекеттік билік адам және азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда, азаматтық бейбітшілік пен келісімді
қамтамасыз етуде көрініс табады.
Мемлекет қызметі жалпы әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған.
Қоғам істерін басқара отырып, мемлекет оның қалыпты күйде сақтауға және
үйлесімді дамуға, әлеуметтік және құқықтық тәртібін қамтамасыз етуге
ынталы. Цицерон өзі Мемлекет халық құндылығы, ал халық қандай да бір
тәсілмен жиналған адамның кез келген тобыры емес, бір бірімен құқық пен
мүдделердің ортақтастығы, көптеген адамдардың бірлескен бірлігі, -
деді.[3]
Мемлекет бүкіл қоғамдық қатынастарды реттеуге және халықты басқару
барысында өзіне тән бірнеше қызметтер атқарады. Мемлекеттің қызметі
дегеніміз – оның мәні мен табиғатынан көрінетін іс - әрекеттердің басты
бағыты. Мемлекеттің қызметтері қоғамға, қоршаған ортаға, әлеуметтік
топтарға, жеке адамдарға немесе басқа мемлекеттерге бағытталады.
Қазіргі мемлекет – бұл тәуелсіз, саяси биліктің әмбебап ұйымы, адамның
күнделікті қызмет өмірін қамтамасыз етуші, өз аумағына иелі және өзінің
ішкі және сыртқы функциясын іс жүзінде асырған кезде қажетті мәжбүрлеу
аппаратын, құқықты құрушы, сонымен бірге салық салушы күш. Оның мәні –
қоғамдағы саяси билікті ұйымдастыру.
Мемлекет дегеніміз - өз аумағында халықты құқықтың жүйесі арқылы
ұйымдастыратын, басқаратын күрделі саяси ұйым.
1.2.Мемлекет функциясының ұғымы және олардың түрлерге жіктелуі.
Мемлекет қоғамдық істерді басқару органы бола отырып, көп түрлі
қызметті жүзеге асырады. Онда экономикалық, саяси, әлеуметтік- мәдени және
басқа қатынастар мен үрдістер жүзеге асырылады. Мемлекет айналысының бәрі
қоғам және өзі үшін бірінші реттегі мәнге ие болмайды. Сондықтан қоғам
істерін басқарудағы іс жүргізудегі рөлін, осындай басқарудың мақсаттарымен,
сонымен бірге мемлекетпен қорғалатын әлеуметтік және өзге де құндылықтарды
анықтау үшін мемлекет қызметінің басты негізгі бағыттарын айқындау
қажеттілігі туындайды.
Функция-заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде-
мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және әдіс-
тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыдан мемлекеттің,
үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.
Функция деген ұғым латын тілінде(gunctio)-орындау деген мағынаны білдіреді,
математика, физиология, лингвистика салаларында кеңінен
пайдаланылады.Функция ұғымы мемлекет және құқық теориясында да кеңінен
пайдаланылады.
Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары мемлекет функциясы деп аталады.
Мемлекет функциясы оның ел ішінде де, халықаралық аренадағы тұрақтанған
пәндік - тәжірибелік қызметін сипаттайды. Мемлекеттің атқаратын қызметінің
негізгі бағыттарын әлеуметтік, саяси, экономикалық және өзге себептерге
өмірлік қажеттілік ретінде қарастырылады. Қандай да функцияны атқару қоғам
үшін де, мемлекет үшін де кейбір қиындықтарды туғызады. Барлық мемлекеттер
үшін елдің қорғаныс қабілеттілік функциясын тұрақтандыруға, басқа
мемлекеттермен жақсы қарым – қатынас орнатуға тырысады. Осы функцияны дұрыс
орындамаған жағдайда мемлекет елді басқару құқығанан толық немесе уақытша
айырылуы мүмкін.
Мемлекеттің қоғам істерін басқарудың күрделі және көп қырлы қызметі
бір уақытта біреу емес, бірнеше функцияның жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Әрбір функция қоғам өмірінің негізін құрайтын – экономика, саясат, әскери
құрылыс, экология және тағы басқалар белгілі бір қоғамдық қатынастардың
саласына қатысты жүзеге асады.
Мемлекет функциясы термині оның әлеуметтік мақсаты көрінетін мемлекет
қызметінің негізгі, маңызды бағыттарын айқындау үшін қолданылады. Құқықтық
мемлекетте заңшығарушы, атқарушы, және сот билігінің негізгі бағыттары
ортақ табиғатына ие. Олардың бірінші кезектегі мақсаты қоғамның жақсы өмір
сүруін қамтамасыз ету.
Мемлекет функциялары мәні, мемлекеттің қоғамдық дамуының және елдің
түрлі деңгейлерінің мүдделерін қанағаттандыру үшін негізгі сұрақтарды
шешудегі нақты рөлін көрсетеді. Мемлекет функциялары мемлекеттің қандай да
бір даму деңгейіндегі мемлекет алдында тұрған негізгі мақсаттарды бекітеді
және осы мақсаттарға жету жолдарын іздейді. Мемлекет мақсаттарынның мазмұны
түрлі ішкі және сыртқы факторлармен анықталады. Мемлекттің функцияларына
тән бірқатар ортақ белгілер: әрбір функцияның мазмұны мемлекет қызметінің
біртекетес аспектілерінің жиынтығынан құралады. Мемлекет қызметінің ұқсас
жақтары олар әсер ететін қағамдық қатынастардың мәні мен мамандануы бойынша
бір функцияға бірігеді. Көптеген мемлекеттік органдардың белгілі бір
қызметке арналған функцияларына қарағанда (қаржылық, прокуратура) мемлекет
функциялары оның қызметін толық қамтиды. Бұл мемлекеттік органдар
мемлекеттің белгілі бір функцияларын жүзеге асырған кезде, мемлекеттің
негізгі мақсаттарын шешуде жетекші рөлді алады (қарулы күштердің қаупінен
елді қорғау функциясындағы жетекші рөл). Мемлекет функцияларын уәкілетті
орган және мемлекеттің түрлі органдары жүзеге асырататын мемлекеттік қызмет
түрлерінен ажырата білуі керек. Егер мемлекет функцияны бүкіл мемлекеттік
аппарат және әрбір органның жұмысын тәуелді мемлекет қызметінің негізгі,
қоғамға маңызды бағыттарын анықтаса, бөлек мемлекеттік органның
функцияларында мемлекеттің әлеуметтік бағыты мен мәні әрдайым өз көрінісін
таппайды.
Мемлекеттің бүкіл функционалдық қызметі белгілі бір мақсатқа жетуге
бағытталған: адамды материалдық және физикалық қамтамасыз етілуі, тұлғаның
максимальді құқықтық және әлеуметтік қорғалуы. Мемлекет әрдайым тұлғаның
заңды мүдделерінің жоғарғы сақтаушысы мен қорғаушысы ретінде болуы керек.
Тұлға арқылы мемлекет қоғамдық прогреске жетеді және көмектеседі, қоғамдық
қарым – қатынастың жүйесін қалыптастырады және толықтырып отырады.
Мемлекет функциялары оның қоғамдық өмірдегі мәні мен рөлінен шығатын
қызметінің негізгі бағыттары. Егер Ежелгі дүниеде немесе орта ғасырларда
мемлекет құлдар мен шаруалардың қарсылығын басу, оларды эксплуатциялауға
қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету секілді топтық функцияларды белсенді
жүзеге асырса, қазіргі дамыған демократиялық мемлекеттерде тұлғаның
құқықтары мен бостандықтарын қорғаумен, қоғамдық тәртіпті қадағалаумен,
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етумен байланысты жалпы әлеуметтік
мәселелерді шешуге бағытталған. Мемлекет функциялары комплексті, жинақтаушы
мәнге ие. Оларда мемлекеттің ішкі және сыртқы қызметіндегі басты шешімді
бағыттарындағы жиынтығы пайда болады. Мемлекет функцияларын уәкілетті орган
мен мемлекеттің түрлі органдары жүзеге асыратын мемлекеттік қызмет
түрлерінен ажырата білу керек.
Мемлекет функцияларының мәніне көптеген әлеуметтік – экономикалық,
саяси, экологиялық факторлар әсер етеді. Экономиканың дамуы, ғылыми
техникалық прогресс, адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етумен, экологиялық қауіпсіздік, ұлтаралық қақтығыстарды шешумен
байланысты.
Мемлекет функциялары, оның нақты мазмұны мемлекеттік биліктің ұйымдасу
нысанына, мемлекет алдына қандай мақсаттар қоятынына байланысты. Әлеуметтік
бағытталуына сәйкес мемлекет функциялары елеулі бір деңгейде бір бірінен
ерекшеленуі мүмкін. Осылайша, либеральді – демократиялық режимде мемлекет
адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, бейбітшілік пен
келісімді қамтамасыз ету, қауіпсіздік функциясын өз мойнына алса,
тоталитарлық саяси режимде, керісінше, қоғам үстінен өз билігінің
монополияны толық ұстап тұруға тырысады (тұлға бостандығы шектеулі, саяси
плюрализм мен жариялылық, экономиканы бір орталықтан басқару).
Мемлекет функцияларының қызмет нысаны болып, заң шығарушы, басқарушы,
соттық және бақылаушы – қадағалау болып бөлінеді.Олар мемлекеттік биліктің
іс жүзіне асу механизімін көрсетеді. Заң шығарушы – заң шығарушы билік
органдарымен, атқарушы - атқарушы билік органдарымен, сот – сот билігінің
органдарымен, қадағалау – прокуратура органдарыиен және өзге де органдар
орындайды.
Өзінің бағытына сәйкес мемлекет, әдетте, өз қызметін белсенді
атқарады, яғни қоғамдық өмірдің маңызды салаларындағы істердің жағдайына
белгілі дәрежеде ықпал етеді. Осындай тіршілік ететін неғұрлым тұрақты және
салыстырмалы түрдегі дербес бағыт мемлекет функциясын құрайды. Оның
астарынан мемлекеттануда мемлекет қызметінің негізгі бағыттарын түсіну
қабылданған, онда өзіне қажетті қарым-қатынас тәртібін бекіту мен алға
қойған мақсаттарға қол жеткізу ниетін түсіну қиын емес. Мемлекет қызметінің
осы негізгі бағыттарының әрқайсысы тұтастық пен оқшаулықтың үлгісін көрсете
отырып, белгілі айқындылығымен сипатталады, онда аз мөлшердегі компоненттер
мемлекеттің дербес функциясын ерекшелеп тұрады. Мемлекет функциясы –
мемлекеттің қоғамдық қатынастың қандай да бір саласына белсенді және
мақсатты түрде әсер етіп отырады. Мұндай ықпалдың процесінде мемлекет бір
қатынасты бекітіп, дамытып, жетілдіруге тырысса, екіншісін бейтараптандырып
немесе тіпті жеңіп шығады, үшіншісінің-жаңадан пайда болуына мүмкіндік
тудырады және т.б. Мемлекеттің ықпал ету объектісі болып табылатын бұл
қатынастар бір функцияны екіншісінен ерекшелейтін белгі ретінде саналады.
Функцияның нақты мағынасы өзіне лайық нысанға ие болуға мұқтаж. Нысан
түсінігі көп мағыналы, оның құрамына функцияны жүзеге асыру жүктелген
мемлекеттік органдардың жүйесі сияқты онымен құқықпен байланысты қызметте
(құқықшығармашылығы,құқықты жүзеге асыру және құқық қорғау) кіреді.
Мемлекет функциясын оны жүзеге асыру әдісі сияқты мынандай компонентін
бөліп көрсету керек, оның астарынан ара қатынасты:
• Сенімді және мәжбүрлеуді.
• Басқаруды орталықтандырудың және орталықсыздандырудың бастауын.
• Авторитарлық пен қоғамдық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық
варианттарын еркін таңдау принциптерін түсінуге болады.
Осылайша, функцияның құрамына мемлекет қызметінің негізгі
бағыттырының бірі ретінде мағынасынан (өзінің басты компонентінен) басқа
жүктелген міндеттерді шешудің нысандары (ұйымдастыру,кадр және құқықтық)
мен әдістері, сондай-ақ мемлекеттік ықпал ету объектілері (қоғамдық
қатынастардың қандай да бір түрлері) жатады. Аталған компоненттерді тұтас
қалпында анықтап алғанда ғана мемлекет функциялары туралы ұғым
қалыптастыруға болады. Функциялар теориясы:
• Мемлекеттің іс-әрекеті жағын сипаттайды, оның рөлін, мәнін даму
перспективасын ашады, басқа жақтармен қатынасын анықтайды.
• Мемлекеттің қызметін өзінің бағыты бойынша бөлуге, реттеуге мүмкіндік
береді.
• Соңғысын олардың мүмкіндігіне, мәніне, іс жүзіндегі нәтижелілігіне
қарай, олардың орындалу кезегі бойынша пікір қалыптастыра отырып,
бағалауға мүмкіндік береді. Сөйте тұра ол саясаткерлерді мемлекеттік
қызметті дәл осы күндері қалыптасқан нақты жағдайдың ерекшеліктерімен
творчестволық үйлестіруге және оның түрлі бағыттарына дер кезінде
өзгертулер енгізудің қажеттігіне бағыттайды
Мемлекеттің функциясында мемлекеттің сипаты мен қоғамдық –саяси
табиғаты, оның маңызды әлеуметтік мәні бейнеленген. Мемлекет өзінің
функциясын жүзеге асырмай тұрғанда және қимыл-әрекетсіз болғанда, ол туралы
айту қиын. Керісінше, өз функциясын жүзеге асырып отырған мемлекеттің ісі
де ол жайында және оның терең мәні туралы пікірді тез қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Демек, мемлекеттің мәніне қарай оның функциясының
туындайтынын айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда мемлекеттің мәні әртүрлі
болатынын салыстыру кезінде олардың функциясын, сондай-ақ оларға тән
функциялардың анатомиясын, құрылым мен бағыттылығын тізіп сипаттағанда біз,
сөз жоқ, үлкен айырмашылықты сеземіз. Егер мемлекетте жалпы әлеуметтік
бастаулар белең алып тұрған болса, онда оның функциясы таптық билеуді
жүзеге асырып отырған мемлекеттікіндей болмайды, өйткені соңғысының
функциясы үстемдік етуші таптың қарсыласын басып-жаншуға бағытталған. Мәні
бірдей мемлекеттерді салыстыру кезінде олардың функцияларының бір-біріне
жақындығын да байқауға болады. Бірақ бұларды ұқсас деуге болмайды, себебі
мемлекеттердің функциялары тұрақты болмайды, олардың өзіне тән
айырмашылықтары болады.
Мемлекеттің функциясы мен мәнін себептік қатынастарымен
байланыстыра отырып, бұл тікелей байланыс емес. Ол кейбір аралық
факторлармен, атап айтқанда дамудың белгілі бір кезеңіңде мемлекеттің
алдында тұрған міндеттермен жанама байланысқа түседі. Мемлекеттің міндеті
неғұрлым динамикалық фактор, демек мәніне қарағанда анағұрлым өзгермелі.
Мемлекеттің экономика, әлеуметтік және рухани қатынастар саласындағы,
қылмыспен және құқық бұзушылықпен күресте, сыртқы саясаттағы нақты
міндеттерінің жиі өзгеруі мемлекеттің қызметтің тиісті түрлерінің ауқымы
мен қарқынына, олардың арақатынасының пропорциясына ықпал етеді.
Мемлекет басқару,билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан
оның алдында тұрған мақсат міндеттер бар. Сол міндеттерді жүзеге асыру үшін
мемлекетке арнайы функциялар қажет. Функция арқылы мемлекет статикалық
(формалары,аппараттары,органдар) құрылымынан динамикалық, қозғалыс
мағынасын айқындайды. Бұл жерде функциялар арқылы мемлекет алдына қойған
мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады. Мақсаттар әр түрлі болады:
стратегиялық бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республикасы мемлекетінің
болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әл-ауқаты жоғары,
кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал
бүгінгі күнгі мақсаты шағын және орта бизнесті ,мемлекеттік тілді дамыту
және т.б. міндеттер.
Мемлекеттің әлеуметтік мәні оның функциялары арқылы нақтыланып
көрініс табады. Мемлекеттің функциялары - қоғамдық қатынастарға ықпал
ететін мемлекеттің ерекше механизмі. Ол мемлекеттің алдында тұрған
міндеттерді шешуге негізделген мемлекеттің қызметтің негізгі бағыттары
болып табылады. Оның белгілері мынадай:
1. Қоғамдық өмірдің басты сферасындағы тұрақты қалыптасқан мемлекеттің
қызметі;
2. Мемлекеттің мәні мен оның әлеуметтік бағытының арасындағы тікелей
байланыстылығы;
3. Қоғам дамуының тарихи кезеңдеріндегі пайда болатын ірі нақтылы
міндеттері мен мақсаттарын орындауға байланысты мемлекеттің қызметінің
бағыттылығы;
4. Билік мәжбүрлеу әдістерін қолдануға қажетті белгілі бір нысандағы
(көбінесе құқықтық ) функциясын іске асыру
Мемлекеттің функциялары стихиялы түрде емес, белгілі бір
мақсатқа бағытталып негізделеді. Айталық, өз функциясын жүзеге асырған
кезде мемлекет алдында тұрған міндеттерді (таптық немесе әлеуметтік )
орындау үшін қоғамдық қатынастарға ықпал ете алатын мүмкіншілігіне ие болуы
тиіс. Сондықтан мемлекеттік функция – таптық немесе жалпы әлеуметтік
бағыттағы болып келеді. Бірақ, әр түрлі тарихи кезеңдерде мемлекеттің
функцияларының ара – қатынасы әр қилы болуы да мүмкін. Мемлекет алғашқы
кезінен бастап, қоғам онсыз дами алмайтын бірқатар қызметтерді, мысалы,
қоғамдық қажетті жұмыстарды ұйымдастыру (жол, ирригациялық құрылыстар,
стихиялық апатқа қарсы қорғаныстар салу ) , почта ісін, сауда мен қаржы
айналымын, қоғамдық тәртіпті сақтау мен кейбір басқа да қызметтерді орындап
келеді. Мемлекеттің басты қам – қарекеті әрдайым өзі орнатқан тәртіпті
қалай да болса қорғау болып келеді.
Мемлекет бірқатар маңызды функцияларды атқарады. Бұдан 2 ғасыр
бұрын өмір сүрген ағылшын экономисі Адам Смиттің тұжырымдауы бойынша
Табиғи еркіндік жүйесіне сәйкес, мемлекет аса маңызды да нақты және
түсінікті 3 функцияны атқару керек:
1 Қоғамды күш көрсетуден және өзге тәуелсіз қоғамдық топтардың
басып кіруінен қорғау;
2. Мүмкіндігіне қарай, қоғамның әр мүшесін әділетсіздіктен және
сол қоғамның өзге мүшелерінің тарапынан езгіден сақтау;
3. Жекелеген адамдар мен шағын топтардың мүдделеріне қызмет
етпейтін белгілі бір қоғамдық мекемелерді ұстау
міндеттелігі.Үкімет ерікті қоғамды сақтау және нығайту бағытында
шаралар жүргізуі керек, - деген.
Қанаушы мемлекеттердің функциясы өркениетті мемлекеттерге қарағанда
өзгешелеу болып келеді. Оны мынадан көруге болады:
1. Қарамағындағы бағынышты халықтың қанауын ұйымдастыру (құлдар, еркі жоқ
шаруалар, жұмысшылар );
2. Өзіне бағынышты халықты жалындырып ұстау, қолданыстағы режимге олардың
ашық қарсылықтарын басып тастап, одан әрі өрбуіне жол бермеу;
3. Салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді жинау;
4. Қанаушы, үстемдік етуші таптардың саяси және экономикалық мүдделерін
қамтамасыз ету;
5. Шаруашылық – шаруашылық функциялар (ішкі функциялар ).
Оның сыртқы функциясы мынадай көріністе болады: жаулап алу соғысын
ашу; өзіне бағынышты мемлекеттер мен аумақтардағы халықты және табиғи
байлықтарды тонап қанау; мемлекеттік шекараны қорғау; кедендік қызметті
ұйымдастыру және басқа мемлекеттердің тарапынан болатын қарулы
агрессиясына қарсы тойтарыс беру; өзге елдермен дипломатиялық және сауда –
экономикалық қатыстарда болу; басқа мемлекеттермен мәдени және ақпарат
құралдарымен алмасу, халықаралық және мемлекетаралық ұйымдардың жұмысына
қатысу.
Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және
бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезеңінде басылып шыққан
әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге
бөліп қарады:
1. Шаруашылық ұйымдастыру;
2. Еңбек және тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу;
3. Мәдени – тәрбиелік;
4. Құқық қорғау;[4]
Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір
орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін
қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік
монополия үстемдік етті. Атап айтқанда Кеңестік әміршілдік экономика
дәуірінде мемлекет бастан – аяқ бәрін бақылауға тырысты. Соның салдарынан
ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебдейсіз құрымға айналды.
Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген
міндеттердің 80 проценті мемлекеттердің функциясына жатпайды .
Тоталитарлық коммунистік жүйе күйреген соң әдебиеттерде мемлекеттің
функциялары әр түрлі мағынада суреттелінеді. Мысалы, 1994 жылы жарық көрген
(В.В.Лазеревтің редакциялық басқаруымен ) мемлекет және құқықтың жалпы
теориясында мемлекеттің функцияларын бір мағынада қарауды ұсынып, барлық
мемлекеттердің функцияларын экономикалық, саяси, әлеуметтік және
идеологиялық деп бөліп қарауды ұсынады .[5]
1997 жылы Н.И.Матузов пен А.В.Мальконың редакциялық басқаруымен көрген
мемлекет және құқық теориясында мемлекеттердің функцияларын негізгі және
негізгі емес деп танып, Ресей мемлекетінің функцияларын: экономикалық,
әлеуметтік, мәдениет, ғылым және білімді дамыту, салық , салық салу және
салық алу, экологиялық, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
меншіктің барлық формаларын, құқықтық тәртіпті қорғау сияқты функцияларға
бөлінеді.[6]
Ал, соңғы жылдары басылып шыққан В.С.Нерсесянцтың қысқаша оқулық
курсында мемлекеттің негізгі функцияларына: құқық орнату, құқықты іс
жүзінде асыру, құқық қорғау, сыртқы мемлекеттік функциялар деген жіктеулер
пайдаланылады.[7] Басқа да жарық көрген оқулықтарда осы көрсетілген
функциялар әр түрлі мағынада қайталанылады. Мемлекеттің функцияларын әр
уақытта тарихи құбылыс деп танып, оның қоғамның дамуы барысында өзгеріске
ұшырап отыратынын басты назарда ұстау қажет. Мысалы, құл иеленуші
мемлекеттегі құлдардың көтерілістерін басып – жаншу функциясы даму
барысында мүлдем жойылды. Ал, 1917 жылы Қазан төңкерісінің нәтижесінде
орнаған пролетариат диктатурасы мемлекетінің қанаушы таптардың қарсылығын
басып – жаншу функциясы да тарихта таптық мүдделермен тығыз байланыста іс
жүзінде асырылған болса, қазір ондай функцияның ешқандай қажеті жоқ. Заман,
ғылыми – техникалық прогресс қоғам талабына сай мемлекеттің функцияларын
қалыптастырады.
Кеңестік дәуірді де, қазіргі кезеңде де мемлекеттің функциясын
дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мазмұнын терең түсініп,
білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсарту ғана емес, сонымен
бірге қоғамның, мемлекеттің тарихи даму процесін зерттеп, дұрыс түсінуге
көп үлес қосуы. Функция мемлекетпен қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп
келеді.Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының
функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықтық экономиканы
қалыптастыру, либерал – демократиялық мемлекетті орнату.
Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой – пікірлер бар. Солардың бірі
– функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше түрлерін келтіреді: жалпы
қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми – техникалық, экологиялық,
интернационалдық функциялар. Функцияны жүйелеудің келесі түрі:тұрақты және
уақытша функциялар; негізгі және негізсіз функциялар; заңды қабылдау,
орындау, қорғау функциялары. Мемлекеттердің көпшілігі функцияны екіге
бөледі: ішкі және сыртқы функциялар. Осы пікірді қазіргі заманда көптеген
мемлекеттер дұрыс деп қолдануда.
Мемлекеттің функциясының орындалуын қамтамасыз ететін – мемлекеттік
аппарат пен органдар. Әуелі функцияны орындау үшін тиісті мемлекеттік
орган құрылады. Бірнеше органдар функцияның мазмұнына қарай мемлекеттік
аппаратты қалыптастырады. Функцияның орындалу кезең- сатылары: функция -
орган – аппарат – мемлекет.
Кез келген мемлекет өзінің функцияларын іс жүзінде асырған кезде,
міндетті түрде оған қажетті мемлекет аппаратын құрады. Ол мемлекеттік
биліктің материалдық күшін көрсетеді. Демек, мемлекеттік аппарат дегеніміз
мемлекеттік орган деп аталатын өзара байланысты және бірлесіп қызмет
атқаратын бөлімшелердің жиынтығы. Әрине, ол – билік өкілеттілігіне,
материалдық – техникалық құралдарына ие, яғни өзінің құзыретін іске
асырудағы кездесетін мәселелерді шешуге жарамды ұйым.
Мемлекеттік билікті, оның қызметі мен міндеттерін іске асыру үшін
белгілі бір механизм қалыптасады. Мемлекеттің міндеттері мен қызметтері
іске асырылатын органдар жүйесін мемлекет механизмі дейміз.Мемлекет
механизмі мынадай бөліктерден тұрады: мемлекеттік аппарат, мемлекеттік
ұйым, мекеме, мемлекеттік кәсіпорын, ақша – қаржы қоры.
Мемлекет механизмі деп – мемлекеттік органның мемлекеттік билікті
жүзеге асыру әдістері мен құралдарының жүйесі. Мемлекет механизмі ұғымына –
мемлекеттік билік, мемлекеттік аппарат, мемлекеттік билікті жүзеге асыру
құралдары мен әдістері ұғымдары кіреді. Мемлекеттің механизмі бұл –
мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларын қамтамасыз ету үшін қажетті
мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесі. Мемлекеттік механизмнің мәні зор:
айталық, мұнда қоғамдық феномені ретінде мемлекеттің өмір сүруінің
тәжірибелік мәні көрініс табады. Сондықтан, мемлекет функциясын іске асыру
үшін арнайы мемлекеттік аппарат құрылады. Ол мемлекеттің биліктік
өкілеттілігіне иелі, әрі белгілі бір құрылымы бар мемлекет органдарының
күрделі жүйесі. Әрбір мемлекеттік органдардың заң жүзінде құқықтар мен
міндеттердің шамасын (көлемін) айқындайтын құзыреті болады.
Мемлекеттік орган дегеніміз тиісті құзыретке иелі және өз функциясын
жүзеге асырған кезде мемлекеттің ұйымдастыраушылық материалдық және
мәжбүрлеу (күштеу) күшіне арқа сүйейтін дербес, оқшауланған құрамы бар
мемлекеттік аппараттың бір бөлігі. Мемлекеттік орган – мемлекет аппаратының
бір буыны. Ол мемлекет атынан белгілі бір мемлекеттік функцияны жүзеге
асыруға бағытталады.
Мемлекеттік орган – бұл мемлекеттің міндеттерін орындаушы және осы
мақсатта сәйкес биліктік өкілеттіліктерді иеленеген ұйым немесе мекеме.
Мемлекеттік орган дегеніміз – белгіленген тәртіппен құрылған азаматтар
ұжымы, мемлекеттік билік өкілділігіне иелі өзінің құзыреті шеңберінде
қызмет атқаратын бірыңғай мемлекеттік аппаратының бөлігі болып табылады.
Оған мынадай белгілер:
1. орган мемлекет орнатқан тәртіпте құрылады;
2. органға мемлекет өз міндеттері мен қызметін жүзеге асыруы үшін
уәкілеттік береді, бұл орайда ол жекелеген қызметті де, қызметтер
жиынтығын ( мысалы, Парламент) орындауы мүмкін;
3. органға мемлекеттік билік өкілеттілігі берілген. Ол басқа мемлекеттік
органдар, лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті міндетті актілер
шығара алады және өздері шығарған актілердің орындалуын қамтамасыз етеді;
4. мемлекет үшін белгіленген ережелерге сәйкес әрекет етулері тиіс. Мысалы,
сот төрелігі органдары үшін азаматтық және қылмыстық істерді қараудың
белгілі бір тәртібі белгіленген. Бұлар бір жүйеге біріктелген, бірақ
олардың әрқайсысының функциясы бөлек, бір – бірінен өздеріне тән
белгілермен оңай ажыратылады.
Әрбір мемлекеттік органдарға мыналар тиесілі:
1. оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік және қазыналық мүліктер;
2. қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі;
3. өзіне тән ұйымдастырушылық құрылымы, онымен байланысты қызметтік
бағыныстылық және қызметтік тәртіп жүйесі;
4. биліктік өкілеттіліктердің қажетті көлемі, олардың негізінде лауазымдық
тұлғалар мен алқалық органдар заңды міндетті әрекеттерді жүзеге асырады.
Мемлекеттік органдарға мыналар жатады:
1. заң шығарушы, атқарушы және соттар (билік бөлу принципіне қарай);
2. федералдық, федерация субъектілері, республикалық және жергілікті
(мемлекеттің құрылыс белгілеріне қарай);
3. бастапқы (сайланбалы өкілді), оның мүшелерін халықтың сайлауы және
туынды (қосалқы), яғни оның құрылуына халық тікелей қатыспайды (құрылу
тәртібіне қарай);
4. жалпы құзыретті, яғни бұл орган өзінің құзыреті шегінде, оған қатысты
барлық мәселелерді қарап шеше алады ( мысалы, жалпы Үкімет және арнайы
министрліктер, мемлекеттік комитеттер, т.с.с.) (құзыреттің мәні бойынша);
5. коллегиалды – шешімді көпшілік дауыспен қабылдайтын орган және дара
басшылық – мекеме басшысының өзі қабылдайтын жеке шешімі (
шешімді қабылдау әдісіне қарай);
6. тұрақты (қызмет ету мерзімі шектеусіз түрде құрылады) және уақытша
(қысқы мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады), ( өкілеттіліктің
мерзімі бойынша).
Мемлекеттік органдарды анықтайтын белгілер:
1. мемлекет еркімен құрылуы және өз функциясын соның атынан іске асыруы;
2. заңда көрсетілген тәртіппен қызмет түрін қатаң орындауы;
3. заң жүзінде бекітілген ұйымдық құрылымы, құзыреті (құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы), аумақтық қызмет көлемі, арнаулы аппараты және
өзге мемлекеттік органдармен қарым – қатынасын айқындайтын тәртібі болуы;
4. белгілі бір материалдық құралдарға иелігі (құрылыс, үйлер, көлік т.б );
5. мемлекеттік билік сипаттағы өкілеттілігіне иелігі, яғни әр қилы құқықтық
актілерді шығару және оны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін құқығының
болуы.
Мемлекеттің механизмі, әрине, мемлекеттің функциясын жүзеге асырушы
күш, бұл мемлекеттік аппараттық нақтылы құрылымның жұмыс істеуінен
көрінеді. Мемлекет механизмі – бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет
аппаратының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық
салаларының тиісті ұйымдасуы мен тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге
бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.
Бұл қызметтің нысандарын көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық
механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:
1. тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен, тәжірибе алмасумен
байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz