Мемлекет және жеке адам арасындағы жауапкершілік туралы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Құқықтық мемлекет идеясыныњ пайда болуы, дамуы және құқықтық мемлекеттің қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігінің түсінігі мен құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
3. Тұлғалардың саяси жүйе субъектілерімен өзара қарым.қатынасы ... ... 15
4. Мемлекеттік билік органдарының азаматтар алдындағы
Жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Құқықтық мемлекет идеясыныњ пайда болуы, дамуы және құқықтық мемлекеттің қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігінің түсінігі мен құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
3. Тұлғалардың саяси жүйе субъектілерімен өзара қарым.қатынасы ... ... 15
4. Мемлекеттік билік органдарының азаматтар алдындағы
Жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Кіріспе
Тұлғаның құқығы туралы орыс либералды құқықтық ойлардың түсінігі бойынша олардың бостандықтарын қамтамасыз ету механизмінің тиімді әрекет ету проблемаларын шешуді білдіреді. Басты міндет – ресей құқғы мен тұлғалардың құқықтары мен босатндықтарын қорғау аясындадағы дәстүрдің теориялық шешімінің жандандырылу мәселелерін табу. О.Е.Кутафин тұлғаның бостандығы мен адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруді азаматтық қоғамның маңызды белгілерінің қатарына жатқызады. Тұлғаның құқық бостандығы социологиялық тұжырымдамасына сәйкес тұтастай қоғам көлемінде байыпты интеграциялануы, ынтымақтасуын анықтайды. Либерализм қоғам емес, тұлғаның өзі құқықтық тәртіп жүйесі мен құрылымын анықтайтындығын білдіреді. Бұл тұжырымдама жеке тұлғаның ісіне мемлекет тікелей араласа алмайтындығын анықтайды[1].
Қазіргі демократиялық стандарт бойынша жеке тұлғаның құқығы ең алдымен тарихи құқықтық дәстүрлермен қорғалатындығы қарастырылады. Әр мемлекетте тұлғаның құқығын қамтамсыз ету механизмі өзіндік түрліше белгіге ие. Көбінесе ол мемлекет нысанымен анықталады. Ұлыбританияда бұл механизмнің маңызды институты монарх болып табылады. Оның саяси өкілеттігі (премьер-министрді тағайындау, абсолютті вето құқығы, қоғамдық Палатасын мерзімінен бұрын тарату, лорд Палатасының мүшелерін тағайындау т.б.) монархиялық емес биліктің жүйесімен салыстырғанда жаңа қағидалықты білдіреді. Ал, құқықтық және демократиялық қалыптасу жүйесіне көшкен Қазақстан Республикасы негізгі заңның нормаларында бекітілгендей, азаттық, теңдік және әділеттілік қағидаларына негізделген азаматтық қоғамды орнату, қоғам үстінен билік жүргізетін мемлекеттің асыл қазынасы ретінде – адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын таниды[2].
Ғылыми жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде өзін-өзі орнықтыруында оның негізгі белгілерінің бірі болып танылатын мемлекет мен жеке тұлғаның өзара жауаптылық мәселесін талдау.
Зерттеудің өзектілігі мемлекет мен азаматтардың өзара жауаптылығы мемлекеттің бұл екі суъектіні тең тұрғыда қарастыруы. Мемлекеттің ғана жауапкершілігінің жоғары болуы, оның саяси жүйесі мен тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамсыз етуі тек формалды тұрғыда қалады. Құқықтық мемлекетте мемлекет тұлғаның алдында, ал тұлға мемлекеттің алдында өзара жауаптылықта болуы шарт. Қылмыс туындағанда кінәлі тұлға өзінің жауаптылығын мойындауы, сондай-ақ мемлекет азхамттың, жәбірленуші тараптың құқығын қорғауы міндетті. Мемлекет тұлғаның жауаптылығын атқару міндеттілігіне жағдайлар жасауына кепілдік беруі шарт. Қазіргі таңда құқықтық мемлекет қалыптастыруда оның нығаюына азаматтар тарапынан да өздерінің құқықтық жауапкершілігін орынды сезініп, пайдалана алмайтындығы және мемлекет тарапынан кейбір заң нормаларының жетімсіздігі де байқалады. Жалпы құқықтық тәртіп пен заңдылықты орнықтыру үшін тек мемлекетке ғана арқа сүйемей, азаматтық қоғамның барлық субъектілері бірлесіп, олардың өзара жауаптылығы мойындалып, нақты жүзеге асырылғанда ғана көздеген мақсаттарға жетуге болатындығын ғылыми-теориялық және тәжірибелік зерттеулерге сай жеткізе білу.
Тұлғаның құқығы туралы орыс либералды құқықтық ойлардың түсінігі бойынша олардың бостандықтарын қамтамасыз ету механизмінің тиімді әрекет ету проблемаларын шешуді білдіреді. Басты міндет – ресей құқғы мен тұлғалардың құқықтары мен босатндықтарын қорғау аясындадағы дәстүрдің теориялық шешімінің жандандырылу мәселелерін табу. О.Е.Кутафин тұлғаның бостандығы мен адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруді азаматтық қоғамның маңызды белгілерінің қатарына жатқызады. Тұлғаның құқық бостандығы социологиялық тұжырымдамасына сәйкес тұтастай қоғам көлемінде байыпты интеграциялануы, ынтымақтасуын анықтайды. Либерализм қоғам емес, тұлғаның өзі құқықтық тәртіп жүйесі мен құрылымын анықтайтындығын білдіреді. Бұл тұжырымдама жеке тұлғаның ісіне мемлекет тікелей араласа алмайтындығын анықтайды[1].
Қазіргі демократиялық стандарт бойынша жеке тұлғаның құқығы ең алдымен тарихи құқықтық дәстүрлермен қорғалатындығы қарастырылады. Әр мемлекетте тұлғаның құқығын қамтамсыз ету механизмі өзіндік түрліше белгіге ие. Көбінесе ол мемлекет нысанымен анықталады. Ұлыбританияда бұл механизмнің маңызды институты монарх болып табылады. Оның саяси өкілеттігі (премьер-министрді тағайындау, абсолютті вето құқығы, қоғамдық Палатасын мерзімінен бұрын тарату, лорд Палатасының мүшелерін тағайындау т.б.) монархиялық емес биліктің жүйесімен салыстырғанда жаңа қағидалықты білдіреді. Ал, құқықтық және демократиялық қалыптасу жүйесіне көшкен Қазақстан Республикасы негізгі заңның нормаларында бекітілгендей, азаттық, теңдік және әділеттілік қағидаларына негізделген азаматтық қоғамды орнату, қоғам үстінен билік жүргізетін мемлекеттің асыл қазынасы ретінде – адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын таниды[2].
Ғылыми жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде өзін-өзі орнықтыруында оның негізгі белгілерінің бірі болып танылатын мемлекет мен жеке тұлғаның өзара жауаптылық мәселесін талдау.
Зерттеудің өзектілігі мемлекет мен азаматтардың өзара жауаптылығы мемлекеттің бұл екі суъектіні тең тұрғыда қарастыруы. Мемлекеттің ғана жауапкершілігінің жоғары болуы, оның саяси жүйесі мен тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамсыз етуі тек формалды тұрғыда қалады. Құқықтық мемлекетте мемлекет тұлғаның алдында, ал тұлға мемлекеттің алдында өзара жауаптылықта болуы шарт. Қылмыс туындағанда кінәлі тұлға өзінің жауаптылығын мойындауы, сондай-ақ мемлекет азхамттың, жәбірленуші тараптың құқығын қорғауы міндетті. Мемлекет тұлғаның жауаптылығын атқару міндеттілігіне жағдайлар жасауына кепілдік беруі шарт. Қазіргі таңда құқықтық мемлекет қалыптастыруда оның нығаюына азаматтар тарапынан да өздерінің құқықтық жауапкершілігін орынды сезініп, пайдалана алмайтындығы және мемлекет тарапынан кейбір заң нормаларының жетімсіздігі де байқалады. Жалпы құқықтық тәртіп пен заңдылықты орнықтыру үшін тек мемлекетке ғана арқа сүйемей, азаматтық қоғамның барлық субъектілері бірлесіп, олардың өзара жауаптылығы мойындалып, нақты жүзеге асырылғанда ғана көздеген мақсаттарға жетуге болатындығын ғылыми-теориялық және тәжірибелік зерттеулерге сай жеткізе білу.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Барбин В.В. Обеспечение прав и свобод человека и гражданина в деятельности ОВД. – М.: Академия управления МВД РФ, 2007. – 267 с.
2. Қазақстан Республиасының Конституциясы. Алматы, 1995. 1 бабы.
3. Иванов А.А. Теория государства и права: учеб. пособие для вузов по спец. «Юриспруденция». - М.: Закон и право, 2009. - 351 с.
4. Матузов Н.И. Теория государства и права. - М.: Юристъ, 2009. – 540 с.
5. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 62 б.
6. Теория государства и права: учебник для вузов по спец. «Юриспруденция» / Под ред. М. Н. Марченко. - М.: Зерцало, 2009. - 836 с.
7. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 66 б.
8. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық.-Алматы: «Наз» баспа компаниясы, 2003. - 21 б
9. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы.(Оқу құралы).-Өңделіп, толықтырылған.2-басылым.-Алматы: Жеті жарғы, 1998.57б
10. Сонда, - 60 б.
11. Комаров С.А. Личность. Права и свободы. Политическая система. - СПб.: Изд-во Юридического ин-та, 2006. - 335 с.
12. Өзбекұлы С. Право кочевой цивилизации казахов. Алматы, 2002. – С.79.
13. Валадес Д. Конституционные проблемы правового государства. - М.: Идея-Пресс, 2009. - 168 с.
14. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. 2006ж.
15. Гончаров П.К. Политическая система общества: гносеологическая и онтологическая основы теории // Соц.-гуманитар. знания. - 2006.- № 2. - С. 96.
16. www.government.kz
17.www.akorda.kz
18. www.ipd.kz
19. Жамбылов Д. Саясаттану: Оқулық. Өңделіп, толықтырылған 2-басылым.-Алматы: Жеті жарғы, 2005. - 70 б
20. Малько А.В. Правовое государство // Изв. вузов. Правоведение. - 2007. - N 3. - С. 137.
21. Юдин Ю. Политические партии и право в современном государстве. М., 1998. С. 148.
22. Жоламан Қ., Мүхтарова А., Тәукелев А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1999.- 68 б
23. Права человека. Алматы, Данекер . 2000. - С. 94.
1. Барбин В.В. Обеспечение прав и свобод человека и гражданина в деятельности ОВД. – М.: Академия управления МВД РФ, 2007. – 267 с.
2. Қазақстан Республиасының Конституциясы. Алматы, 1995. 1 бабы.
3. Иванов А.А. Теория государства и права: учеб. пособие для вузов по спец. «Юриспруденция». - М.: Закон и право, 2009. - 351 с.
4. Матузов Н.И. Теория государства и права. - М.: Юристъ, 2009. – 540 с.
5. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 62 б.
6. Теория государства и права: учебник для вузов по спец. «Юриспруденция» / Под ред. М. Н. Марченко. - М.: Зерцало, 2009. - 836 с.
7. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 66 б.
8. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық.-Алматы: «Наз» баспа компаниясы, 2003. - 21 б
9. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы.(Оқу құралы).-Өңделіп, толықтырылған.2-басылым.-Алматы: Жеті жарғы, 1998.57б
10. Сонда, - 60 б.
11. Комаров С.А. Личность. Права и свободы. Политическая система. - СПб.: Изд-во Юридического ин-та, 2006. - 335 с.
12. Өзбекұлы С. Право кочевой цивилизации казахов. Алматы, 2002. – С.79.
13. Валадес Д. Конституционные проблемы правового государства. - М.: Идея-Пресс, 2009. - 168 с.
14. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. 2006ж.
15. Гончаров П.К. Политическая система общества: гносеологическая и онтологическая основы теории // Соц.-гуманитар. знания. - 2006.- № 2. - С. 96.
16. www.government.kz
17.www.akorda.kz
18. www.ipd.kz
19. Жамбылов Д. Саясаттану: Оқулық. Өңделіп, толықтырылған 2-басылым.-Алматы: Жеті жарғы, 2005. - 70 б
20. Малько А.В. Правовое государство // Изв. вузов. Правоведение. - 2007. - N 3. - С. 137.
21. Юдин Ю. Политические партии и право в современном государстве. М., 1998. С. 148.
22. Жоламан Қ., Мүхтарова А., Тәукелев А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1999.- 68 б
23. Права человека. Алматы, Данекер . 2000. - С. 94.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттік-құқықтық пәндер кафедрасы
ҒЫЛЫМИ БАЯНДАМА
Мемлекет және жеке адам арасындағы жауапкершілік
Баяндамашы: Баймұратова Қ.
Құқықтану мамандығының 1 курс студенті
Ғылыми жетекшісі, ХҚТУ доценті
Баймұратова Г.Ә.
Түркістан 2011ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Құқықтық мемлекет идеясыныњ пайда болуы, дамуы және құқықтық
мемлекеттің
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..6
2. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігінің түсінігі мен құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
3. Тұлғалардың саяси жүйе субъектілерімен өзара қарым-қатынасы ... ... 15
4. Мемлекеттік билік органдарының азаматтар алдындағы
Жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 33
Кіріспе
Тұлғаның құқығы туралы орыс либералды құқықтық ойлардың түсінігі
бойынша олардың бостандықтарын қамтамасыз ету механизмінің тиімді әрекет
ету проблемаларын шешуді білдіреді. Басты міндет – ресей құқғы мен
тұлғалардың құқықтары мен босатндықтарын қорғау аясындадағы дәстүрдің
теориялық шешімінің жандандырылу мәселелерін табу. О.Е.Кутафин тұлғаның
бостандығы мен адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беруді азаматтық қоғамның маңызды белгілерінің қатарына жатқызады. Тұлғаның
құқық бостандығы социологиялық тұжырымдамасына сәйкес тұтастай қоғам
көлемінде байыпты интеграциялануы, ынтымақтасуын анықтайды. Либерализм
қоғам емес, тұлғаның өзі құқықтық тәртіп жүйесі мен құрылымын
анықтайтындығын білдіреді. Бұл тұжырымдама жеке тұлғаның ісіне мемлекет
тікелей араласа алмайтындығын анықтайды[1].
Қазіргі демократиялық стандарт бойынша жеке тұлғаның құқығы ең
алдымен тарихи құқықтық дәстүрлермен қорғалатындығы қарастырылады. Әр
мемлекетте тұлғаның құқығын қамтамсыз ету механизмі өзіндік түрліше белгіге
ие. Көбінесе ол мемлекет нысанымен анықталады. Ұлыбританияда бұл
механизмнің маңызды институты монарх болып табылады. Оның саяси өкілеттігі
(премьер-министрді тағайындау, абсолютті вето құқығы, қоғамдық Палатасын
мерзімінен бұрын тарату, лорд Палатасының мүшелерін тағайындау т.б.)
монархиялық емес биліктің жүйесімен салыстырғанда жаңа қағидалықты
білдіреді. Ал, құқықтық және демократиялық қалыптасу жүйесіне көшкен
Қазақстан Республикасы негізгі заңның нормаларында бекітілгендей, азаттық,
теңдік және әділеттілік қағидаларына негізделген азаматтық қоғамды орнату,
қоғам үстінен билік жүргізетін мемлекеттің асыл қазынасы ретінде – адам,
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын таниды[2].
Ғылыми жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасының құқықтық
мемлекет ретінде өзін-өзі орнықтыруында оның негізгі белгілерінің бірі
болып танылатын мемлекет мен жеке тұлғаның өзара жауаптылық мәселесін
талдау.
Зерттеудің өзектілігі мемлекет мен азаматтардың өзара жауаптылығы
мемлекеттің бұл екі суъектіні тең тұрғыда қарастыруы. Мемлекеттің ғана
жауапкершілігінің жоғары болуы, оның саяси жүйесі мен тұлғалардың құқықтары
мен бостандықтарын қамтамсыз етуі тек формалды тұрғыда қалады. Құқықтық
мемлекетте мемлекет тұлғаның алдында, ал тұлға мемлекеттің алдында өзара
жауаптылықта болуы шарт. Қылмыс туындағанда кінәлі тұлға өзінің
жауаптылығын мойындауы, сондай-ақ мемлекет азхамттың, жәбірленуші тараптың
құқығын қорғауы міндетті. Мемлекет тұлғаның жауаптылығын атқару
міндеттілігіне жағдайлар жасауына кепілдік беруі шарт. Қазіргі таңда
құқықтық мемлекет қалыптастыруда оның нығаюына азаматтар тарапынан да
өздерінің құқықтық жауапкершілігін орынды сезініп, пайдалана алмайтындығы
және мемлекет тарапынан кейбір заң нормаларының жетімсіздігі де байқалады.
Жалпы құқықтық тәртіп пен заңдылықты орнықтыру үшін тек мемлекетке ғана
арқа сүйемей, азаматтық қоғамның барлық субъектілері бірлесіп, олардың
өзара жауаптылығы мойындалып, нақты жүзеге асырылғанда ғана көздеген
мақсаттарға жетуге болатындығын ғылыми-теориялық және тәжірибелік
зерттеулерге сай жеткізе білу.
Адам ќоѓамы мыњдаѓан жылдар бойы сонау кµне дєуірден ќазіргі заманѓа
дейін єлеуметтік нормалар арќылы басќарылып келді. Сондыќтан жеке адамныњ
ќ±ќыѓы мен бостандыѓы туралы теорияныњ мыњдаѓан жылѓа созылѓан тарихы жєне
мол тєжірибесі бар. Адам ќоѓамыныњ єр формациясында азаматтардыњ ќандай
ќ±ќыѓы, ќандай бостандыѓы болѓанын білеміз.
Адам ќ±ќыѓы-тарихи, табиѓи, объективтік ќ±былыс. Сондыќтан єлеуметтік
норма єр уаќытта даму процесте болады. Єлеуметтік норма єр уаќытта адам
ќоѓамымен бірге дамып, бірге µзгеріп, бірге µмір с‰ріп келеді. Ќоѓамдаѓы
кµп т‰рлі ќарым-ќатынастарды реттейтін, басќаратын єлеуметтік норма. Ќоѓам
дамып, ныѓайып, жаќсарѓан сайын єлеуметтік норма да дамып, ныѓайып
жаќсарады, оныњ єділеттілік, бостандыќ, демократиялыќ шењбері де, кењістігі
де молаяды, к‰рделенеді.
Адам құқықтары ұғымының қалыптасуы табиғи құқық идеяларының пайда
болып, қанат жаюымен тығыз байланысты. Адам құқықтары табиғи мәнге ие,
оларды жеке адамнан ажыратуға болмайды, олардың аумақтық және ұлттық шегі
жоқ. Адам құқықтары халықаралық-құқықтық реттеу мен қорғау нысаны ретінде
мемлекеттің заң актілерінде бекітілгеніне қарамастан оларға тәуелді емес.
Қоғамдық қатынастардың дамуы арқасында адам құқықтары біртіндеп
философиялық идеялардан нақты шындыққа айналады, мемлекеттік-құқықтық
құжаттарда бекітіліп, қайсыбір құқықтық және мемлекеттік құрылым жүйесінің
демократиялық көрсеткіші қызметін атқарады.
Адам мүдделерінің қай бөлігін қорғайтындығына байланысты құқықтарды
түрлі топтарға жіктейді. Адам, әуел бастан, жер бетінде түр ретінде пайда
болып, жеке өмір сүре бастаған кезден өз өмірін, бостандығын қорғауға
ұмтылды, яғни өзінің өмір сүру құқығы мен бостандық құқығын іске асырды.
Бұдан адамның өмір сүруге, бостандыққа, меншікке, теңдікке, бақытқа және
т.б. табиғи, ажырамас құқықтары келіп шығады.
Әр адам қайсыбір игілік мөлшерін (материалдық және рухани) иемденуге
құқылы. Оны қамтамасыз етуге қоғам мен мемлекет атсалысады.
Құқықтық мемлекет идеясыныњ пайда болуы, дамуы және құқықтық мемлекеттің
қағидалары.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон қүқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель "Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ", - деді. Феодалдық дәуірде Н.Макиавелли,
Ж.Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
пікірлер тоғыстырған[3].
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес
қосқан атақты ғылымдар: Г.Гроцкий, Б.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро,
П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант т.б.
Гроцкий - қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөледі: табиғи
құқық - адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл,
парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі — мемлекеттің қабылдаған
нормативтік актілер арқылы орындалуға тиісті нормалар. Мемлекет қоғамдық
жалпы халықтық шарт арқылы өмірге келді деп түсіндіреді.
Монтескье — мемлекет адамдардың саяси жөне азаматтық бостандығын,
теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк — мемлекет адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық
мемлекеттің негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант - құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның
қадір-қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы
үстемдігін қалыптастыру деп түсіндіреді.
Гегель — мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндіреді.
Азаматтық қоғам қүқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартуы дейді.
Маркс - құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес
қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бүл процесс
қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс.
Бостандық Маркстің ұғымында, қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны
қоғамға бағындырып, халықтың мүдде мақсатын орындайтын органға айналдыру.
Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады. [4].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір түжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияларды қорыта келгенде, оның
мазмұны - халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандықтары мен
қүқықтары. Ал мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші - адам, қалың бұхара.
Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық
саласын басқаруға қатыстыруы қажет.
Феодализмнің ыдрау процесі басталған кезеңде билікке ұмтылып келе
жатқан буржуазия орта ғасырдың абсолюттік басқару формасына, билікті бөлу,
жеке меншікті ең қастерлі құқық деп жариялау, табиғи құқық идеясын
асқақтату сияқты көптеген демократиялық мазмұндағы идеяларды жариялады.
Джон Локк тұңғыштардың бірі болып қандай да болмасын биліктің заңсыз
әрекеттеріне қарсылық көрсету заңды деген тұжырымдаманы ұсында. Францияның
ірі ойшылы Ш.Л.Монтескье мемлекетте билікті бөлу қажеттелігін демократиялық
мемлекеттің ең негізгі іргетасы ретінде жариялады. Бір мемлекеттік органның
қолында екі биліктің, ал үшеуінің тіптен шоғырлануына жол берілетін болса,
ондай қоғамда нағыз бассыздық пен заңсыздық орнайтынын аса көрегенділікпен
дәлелдеді.
Қоғамның дамуы ұлы ойшылдардың прогрессивтік-құқықтық идеяларының
дұрыстығын және қажеттігін мойындап ғана қойған жоқ, сонымен қатар
қабылданған құқықтық құжаттарға енгізіледі. Атап айтқанда АҚШ-тың 1787 жылы
қабылданған Конституциясы, Ұлы Француз революциясының Адам және азамат
декларациясы(1789) аталмыш идеяларды норма ретінде бекітті.
20 ғасырдың басында Ресей унивреситеттерінде білім алған қазақ
зиялылары Еуропаның, АҚШ-тың демократиялық құқықтық құжаттарын ой-
саналарына сіңіргендіктен өздерінің идеяларында қазақ қоғамында да
демократияның енгізілуін қалады. Мысалы, ірі қоғам қайраткері, отарлық
саясатқа қарсы белсенді күрескен Барлыбек Сыртанов өзінің 1911 жылы жазған
Қазақ елінің уставы деп аталатын еңбегінде Еуропа ойшылдарының
прогрессивтік идеяларын қазақ қоғамына қажетті екенін дәлелдеді. Мысалы,
сол Ш.Л.Монтескьенің билікті бөлу теориясын мына мағынада береді: Қазақ
елінде билік жүргізу закон шығаратын, орындайтын һәм сотболып тұрады. Үш
билік бір-біріне бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі болып
тұрады[5].
Жалпы алғанда мемлекеттің құқықтық негізде құрылуын И.Кант идеялық
мағына дәрежесінде ұсынды. Өзінің Мінездер метафизикасы деп аталатын
еңбегінде Мемлекет деген құқықтық заңға бағынған көптеген адамдардың
бірігуі, деген тұжырымды алға тартты. Бірақ, Кант Құқықтық мемлекет
деген ұғымды қолданған жоқ. Дегенмен, қабылданған заңдардың құқықтық
қағидаларға сай келуін талап етуі оны ұлы ойшылдар санатына жатқызады. Ал,
құқықтық мемлекет ұғымның саяси-құқықтық ой-пікірдің тарихында тұңғыш рет
немістің зерттеушісі Роберт Фон Моль 1833 жылы өзінің жазған еңбегінде
енгізді[6].
Қазан төңкерісінен кейін Кеңес мемлекетінің идеологтары мен заңгер-
ғалымдары құқықтық мемлекет құру идеясын мүлдем жоққа шығарды.
Кеңес мемлекетіне құқықтық мемлекет жарияланған, заңның құқықтық мағынаға
ие болу идеясын жоққа шығарады. Заң мен құқық бірдей деп санаудың
нәтижесінде антидемократиялық заңдар қабылданып, құқықтық қағидалардың
тамырына балта шабылды және қабылданған заңдар халық атынан әділетті
халықтың еркін білдіреді деген құқықтық сананы қалыптастырды. Заң
әділетті болғандықтан, ол қандай болса да орындау бәріне міндетті болды.
Осылай коммунистік-тоталитарлық режим кеңес мемлекетіне қажетті заңдар
шығарды. 30-жылдары аш-жалаңаш балаларына тамақ тауып беру үшін егістіктен
бидайдың дәнін тергені үшін 10 жылға түрмеге жабу туралы, сотсыз тергеусіз
Ерекше кеңес органы арқылы халық жауларын соттау, ату туралы заңдар
қабылданды. Бұлардың барлығы заңды жолмен, тәртіппен қабылданған заң
нормалары болды. Бірақ, бұл заңдар құқықтық сипатқа, мәнге ие болған жоқ.
Ежелгі Рим заңгерлері жекеменшік құқығы хақында ең жетілген
нормаларды қалыптастырды. Олардың осыдан 3-5 мың жыл бұрын жасаған меншік
институты қазіргі кезде барлық мемлекеттердің азаматтық кодексіне
енгізілген. Бірақ, сол классикалық құқық бостандықта өмір сүрген адамды
төлемеген қарызы үшін, құлдыққа сатып жіберу нормасын де бекітті. Ал, заң
құлдарды өлтіруге, сатуға, тіпті аш аңдарды тамақтандыруға құл иеленушіге
құқық берді. Бәрі заң бойынша жасалады, реттеледі, бірақ заң құқықтық
сипатқа, мазмұнға ие болуды талап етеді.
Профессорлар С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаевтардың пікірінше, құқықтық
мемлекет дегеніміз мемлекетте гуманизм, адамгершілік, теңдік, бостандық
идеяларының құқықтық қағидаларға ұласып, құқық үстемдік еткен, бассыздық
пен заңсыздыққа жол бермеу үшін биліктің барлық тармақтарын арнайы
тетіктермен тежеу арқылы адам құқықтарының тиімді қорғалуы[7].
Құқықтық мемлекет- бұл адам мен азаматтың құқықтар мен
бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуне және құқықбұзушылықтарды
бодырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше байланыстыруға
жағдай жасаушы саяси билік ұйымы.
Құқықтық мемлекеттің негізгі талаптары: [8].
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процессіне сөйкес
ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық
егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттік билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен өндірістік
қатынас жөне көп мемлекеттік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктің басым көпшілігі-өндіруші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет.
Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз етуі үшін
оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның өлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі - өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз
етіп, олардың жақсы еңбектенуіне, дұрыс жүмыс жасауына мүмкіншілік
беру. Қоғамның өлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, өділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғары
дөрежедегі принциптер болса қүқықтық мемлекет болады. Өйткені мүндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі — халықтың, ұлттық төуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп басқару.
Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары:
- заңның үстемдігі ;
- билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті үш
түрге (заңшығару, атқару, сот тармақтарына) бөлу, олардың арақатынасын
қатаң сақтау;
- азаматтық қоғамның қалыптасуы және оның тарапынан құқық субъектілерінің
заңдарды орындауына бақылау жүргізуі;
- қоғамда жоғары дөрежеде құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің
қалыптасуы, адамдардың рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке
адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қүқық пен заңның арақатынасында көп алшақтыққа жол бермеу, олардың
өзара қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- соттың жоғары беделі, ең сыйлы орган деп саналуы және соттың
тәуелсіздігі.
Академик Ғ.Сапарғалиевтің пікіріне сүйенсек, құқықтық мемлекет - жеке
адам және қоғам мүддесін қорғайтын, заң үстемдігі мен құқық принциптеріне
негізделген мемлекет[9]. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру ісі қоғамды
демократияландыруға, құқықтық тәртіптің және заңдылық принциптерінің
сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекеттің негізі:
• Құқықтық мәдениет;
• Азматтық қоғам;
• Заңдықы пен құқықтық тәртіп.
Принциптері:
• Заңмен тиым салынғаннан басқаның барлығына рұқсат етіледі(барлық
азаматтарға және заңды тұлғаларға арналған)
• Тек заңмен белгіленгендерге ғана рұқсат етіледі (мемлекеттік
орган және лауазым иелеріне арналған)
Академик Ғ.Сапарғалиев құқықтық мемлекеттің белгі нышандарын төмендегідей
түсіндіреді: [10]
• Заңның үстемдігі
• Мемлекеттік биліктің бөлінуі
• Тұлға мен мемлекеттің өзара жауаптылығының болуы
• Азаматтың құқықтары мен бостандықтарының шын мәнділігі, олардың
құқықтық және әлеуметтік қорғалатындығы
• Саяси және идеологиялық плюрализмнің болуы
• Азаматтық қоғамның орын алуы
• Ішкі заңдардың көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принципетерге сәйкес келуі
2. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігінің түсінігі мен құқықтық
негіздері
XVII-XVIII ғ. Болған буржуазиялық-демократиялық төңкерістерді адам
құқықтарының дамуындағы аса маңызды қадам деп айтуға болады.
Адам құқығының даму эволюциясы мемлекет пен құқықтың пайда болуымен
бірге дамып, сапалы құндылықтар деңгейіне көтерілді.
Буржуазиялық қатынастары дамып келе жатқан Англияда 1679 жылы Хабеас
корпус акт, Құқық туралы бильь(1688) сияқты құқықтық құжаттарда адам
құқықтары теңдік мағынада мойындалды. Кейінірек, АҚШ-тың (1787) және Ұлы
француз революциясының Адам және азамат құқықтары декларациясында(1789)
асқан даналықпен адам құқықтарын туа біткен, ең қастерлі құндылық ретінде
жариялады, адам және азамат ұғымдары енгізілді. Барлық адамдар
туғаннан еркін және тең құқылы, - деп атап көрсетілді декларацияда[11].
Ресей отарына айналған қазақ қоғамында адам құқықтары өрескел
бұрмаланды, орыс империясының енгізген заңдары қазақ ұлтын, оның құқықтарын
аяққа таптаумен қатар, ұлттық қасиеттерін, дәстүрлі әдет-ғұрыптарын жоюды
көздеді. Адам құқықтары туралы сөз қозғаудың өзі Уақытша ереже бойынша
сотсыз, тергеусіз, губернатордың қалауымен айдалып жіберді. Адам құқығы
деген сөзді қолдану орыс әкімшілігіне ерсі, қажетсіз, тіпті қылмыс жасаумен
пара-пар мағынада сезілді.
20-ғасырдың басында қалыптасып келе жатқан қазақ зиялылары мұндай
жағдайлармен келіспей батыл түрде үн көтерді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов,
Б.Сыртанов сияқты қайраткерлер қазақ ұлтының құқықтарының өрескел
бұрмалануына, аяққа тапталуына үзілді-кесілді қарсылық білдірді. 1911 жылы
ірі қоғам қайраткері Барлыбек Сыртанов Еуропа өнегесінде, адам құқықтарын
асқақтату қажеттілігін дәлелдеп Қазақ елінің уставында былай деп жазды:
Қазақ елінде адам баласының бәрі тең құқылы. Дініне, қанына, тегіне,
нәсіліне қарап адамды қорлауға жол жоқ. Адам тек закон хәм құдай алдында
жауап береді[12].
Кеңес мемлекеті адам құқықтарын тек ғана қағаз жүзінде ғана мойындайды.
70 жыл бойы коммунистік-тоталитарлық режим адам құқықтарын басып-жаншыды,
еркіндік пен бостандық идеялары жоққа шығарылды, репрессия, жазығы жоқ
адамдарды қамау, ату кеңес мемлекетінің ең негізгі саясатына айналды.
Тек тәуелсіздікке қолы жеткен қазақстан біртіндеп адам құқақытары
конституциялық деңгейде, демократиялық талаптар негізінде жарияланды.
Адамның құндылығы туралы идея оның бостандыққа құқығы, оның құқыққа
сүйенуі тұлға ретінде биліктің өзіне гумандық қатынас жасауы Еуропалық
өркениетке тән қасиет.
Жеке адамныњ ќ±ќыѓы мен ќоѓамдаѓы ќ±ќыќ тыѓыз байланысты. Бірінсіз
бірі болмайды жєне бір-бірімен ажыратып ќарауѓа болмайды. Адамныњ ќ±ќыѓы,
бостандыѓы олардыњ мазм±ндыќ дєрежесі ќоѓамныњ даму дењгейімен байланысты.
Мысалы, алѓашќы ќоѓамдаѓы бостандыќ; ќ±лиеленуші ќоѓамдаѓы бостандыќ пен
шектеулер; феодалдыќ ќоѓамдаѓы бостандыќ пен шектеулер; буржуазиялыќ
ќоѓамдаѓы бостандыќтар мен шектеулер; ќазіргі замандаѓы бостандыќ т‰сінігі
мен мазм±ны. Ќ±ќыќ пен жеке т±лѓаныњ µзара байланысын тек ќ±ќыќтыќ мєртебе
(статус) арќылы толыќ т‰сінуге болады.. Онда олардыњ санќырлы байланысыныњ
т‰сінігі, мазм±ны, ќ±рылымы, маќсаты, талаптары, мемлекет пен ќоѓамдыќ
±йымдармен араќатынасы кµрсетіледі.
Ќ±ќыќтыќ мєртебе- жеке т±лѓаныњ ќоѓамда зањды т‰рде ќалыптасќан
бостандыѓы, табиѓи жєне саяси ќ±ќыќтары, єлеуметтік кемеліне келген
жаѓдайы, рухани, мєдени білімі. Б±л мєртебеніњ мазм±ны адамныњ ќоѓамныњ
єлеуметтік ќ±рылысындаѓы алатын орны, ал мєртебеніњ нысаны- сол адамныњ
ќоѓамдаѓы алатын орнын зањды т‰рде сипаттауы. Мєртебе латын тілінен
аударѓанда жаѓдай- деген ±ѓымды кµрсетеді. Сонымен, ќ±ќыќтыќ мєртебе-
ќ±ќыќтыќ жаѓдай- бір маѓынадаѓы ±ѓым. Оныњ негізгі мазм±ны мемлекеттіњ
Конституциясында бекітілген жеке т±лѓаныњ бостандыѓы, ќ±ќыќтары мен
міндеттері.
Зањ єдебиеттерінде азаматтыќ ±ѓымы кµбінесе жеке адам мен мемлекет
арасындаѓы саяси-ќ±ќыќтыќ байланыс ретінде айќындалады. Азаматтыќты иелену
адамѓа Конституциямен жєне басќа да зањдармен жарияланѓан ќ±ќыќтары мен
бостандыќтарын толыќ іске асыруѓа м‰мкіндік жасайды. ЌР-ныњ азаматтыѓы
туралы мєселелер ЌР Конституциясымен жєне ЌР Азаматтыѓы туралы Зањымен
реттеледі.
Т±лѓаныњ ќ±ќыќтыќ мєртебесі- б±л субъектініњ ќоѓамда зањды т‰рде
бекітілген жаѓдайы. Ќ±ќыќтыќ мєртебе т±лѓаныњ іс ж‰зіндегі мєртебесін, оныњ
ќоѓамдаѓы наќты жаѓдайын бекітеді. Ќ±ќыќтыќ мєртебе дегеніміз
субъектілердіњ ќ±ќыќтары мен міндеттерініњ, сонымен ќатар, мемлекеттік
органдар мен лауазымды т±лѓалардыњ µз єлеуметтік ролдерін орындауѓа
баѓытталѓан µкілеттіктерініњ Конституция мен зањнамада танылѓан жиынтыѓы.
Ќ±ќыќтыќ мєртебеніњ ќ±рылымы тµмендегідей элементтерден ќ±ралѓан:
➢ Ќ±ќыќтар мен міндеттер:
➢ Зањды м‰дделер;
➢ Ќ±ќыќсубъектілік;
➢ Азаматтыќ;
➢ Зањды жауапкершілік;
➢ Ќ±ќыќтыќ ќаѓидалар;
Ќ±ќыќтыќ мєртебе жалпы, арнайы жєне жеке-дара болып бµлінеді. Ќазіргі
тањда жеке т±лѓаныњ ќ±ќыќтыќ мєртебесі зањ ѓылымыныњ бір саласына айналды
жєне жалпы теорияныњ жеке таќырыбы болып отыр. Зањ ѓылымында адам ќ±ќыѓы,
азамат ќ±ќыѓы, жеке т±лѓа ќ±ќыѓы деген ±ѓым бар. Адам ќ±ќыѓы- табиѓи ќ±ќыќ,
оѓан мемлекеттіњ ешќандай ќатысы жоќ. Азамат ќ±ќыѓы- табиѓи ќ±ќыќтар
жинаќталып, ж‰йеге келтіріліп, мемлекеттіњ зањдарында, нормативтік
актілерде кµрсетіліп, мемлекеттіњ ќорѓауында болуы. Жеке т±лѓаныњ ќ±ќыѓы-
жеке адамныњ ќ±зыреті, іс-єрекет жасау м‰мкіншілігі. Оныњ шењбері жеке
т±лѓаныњ саяси-ќоѓамдыќ, єлеуметтік-экономикалыќ мєртебеніњ шењберіне
байланысты.
Жеке т±лѓаѓа жататындар: адам, азамат, шетел азаматы, азаматтыѓы жоќ
адамдар. Ќазіргі заманда мемлекеттердіњ кµпшілігі б±л ‰ш ±ѓымды бір
маѓынада ќолдана береді. Жеке адамдардыњ ќ±ќыќтарында объективтік жєне
субъективтік деген т‰сінік бар. Объективтік ќ±ќыќ- зањды нормалардыњ бір
ж‰йесі, оныњ мазм±ны, нормалардыњ µмірге келуі жеке адамдармен ќатысы жоќ.
Субъективтік ќ±ќыќ- т±лѓалардыњ(жеке жєне зањды) ќ±ќыќтары мен бостандыѓы
объективтік ќ±ќыќтаѓы іс-єрекеттерді орындауѓа байланысты. Азаматардыњ
негізгі ќ±ќыќтары мен бостандыќтары халыќараалыќ актілерді жєне єр
мемлекеттіњ Конституцияларында толыќ кµрсетіледі. Айталыќ, ЌР
Конституциясыныњ Адам жєне азамат деген бµлімінде азаматтардыњ ќ±ќыќтыќ
мєртебелерін бірнеше топќа бµліп кµрстеуге болады. Олар: ¤зіндік ќ±ќыќтар;
µмір с‰ру, ар-±ждан бостандыѓы, єлеуметтік-экономикалыќ ќ±ќыќтар; білім
алу, кєсіпкерлікпен ш±ѓылдануѓа ќ±ќыќ, саяси ќ±ќыќтар; мемлекет ісін
басќаруѓа ќ±ќыќ, сайлау жєне сайлануѓа ќ±ќыќ т.б. жєне азаматтардыњ негізгі
міндеттері; ЌР Конституциясын, зањдарын саќтауѓа, салыќтар мен µзге де
міндетті тµлемдерді тµлеуге міндеттілік т.б.
Тұлғаның құқықтық дәрежесі әрекет ететін құқықтың барлық салаларының
нормаларында көрсетілген адам мен азаматтың құқығының бүкіл жиынтығымен
анықталады.
Тұлғаның құқықтық дәрежесінің негізі бүкіл құқық пен еркіндіктің
аздаған бөлігін құрайтын, конституциямен бекітілген құқығы мен еркіндігін
қамтиды.
Неге бір құқық конституциямен бекітіледі, ал басқалары ағымдағы заңмен
бекітілетінділігінің келесі себептерін көрсетуге болады.
Сол құқық пен еркіндіктің адам мен қоғам үшін мәні: Конституция жеке
адам үшін, сондай-ақ толығымен қоғам үшін өмірлік маңызды және неғұрлым
әлеуметтік маңызды құқықтар мен еркіндіктерді бекітеді. Сондықтан негізгі
құқықтар мен еркіндіктер мемлекетпен тек қана танылмайды, сонымен бірге
оның өмір сүруіндегі қажетті шарт ретінде қорғанылады.
ҚР Конституциясының 12 бабында көрсетілген, адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды. Дәл осы тұрғыдағы құқықтар конституцияда
бекітіледі.
Негізгі еркіндіктер мен құқықтарға ерекше заңдық қасиет тән: [13]
а) конституциялық құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның құқықтық
дәрежесінің ядросын құрайды және басқа құқық салаларында бекітілген барлық
құқықтың негізінде болады;
б) әрбір адам мен азаматқа негізгі құқықтар мен еркіндктер бекітіледі.
Барлық басқа ( негізгі емес) құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның әртүрлі
дәрежені иеленуімен байланысты (жұмысшылар мен қызметшілердің, мүлік
иелерінің, тұрғын үйді иеленушілер және т.б.)
в) негізгі құқық, еркіндік пен міндеттердің негізгі сипаты олардың
жалпыға бірдейлілігі. Олар тең және бәрі үшін түгелімен ортақ, сәйкесінше
әр адам немесе әр азамат үшін. Мемлекеттің қандай да бір құқықты негізгі
деп тануы оның барлығымен жүзеге асырылу мүмкіндігінен туындайды.
г) ҚР азаматтарының негізгі еркіндіктері мен құқықтары басқа құқықтар
мен міндеттердің пайда болу негізінен ерекшеленеді. Жалғыз мұндай негіз ҚР
азаматтығында болу болып табылады. Негізгі құқықтар мен еркіндіктер
тұлғаның мемлекетпен байланысын, оның азамат ретіндегі дәрежесін көрсетеді;
д) ҚР азаматының негізгі құқықтары мен еркіндіктерін азамат өзін еркін
білдіру бойынша иелене алмайды және айырылмайды. Олар оған азаматтықтың
күшімен келеді, құқықтық дәрежеден бөлінбейді және тек азаматтықты
жоғалтқан кезде ғана жоғалтуы мүмкін.
е) негізгі құқықтар мен еркіндіктер оларды жүзеге асыру механизмімен
ерекшеленеді. Басқа құқықтар мен азаматтың нақты құқықтық қатынастарға
қатысуы арқылы оның құқықтық қабілеттілігін жүзеге асыру процессінде адам
мен азаматтың игілігі болуы мүмкін. Негізгі құқықтар нақты сферада кез-
келген құқықтық қатынастың алғы шарты ретінде және әр бір құқықтық
қатынасқа қатысушының тұрақты ажырамас құқығы болады.
ж) негізгі құқықтар, еркіндіктер мен міндеттердің басты сипаты олардың
бекітілуінің ерекше заңдық формасы, олар жоғарғы заңдық күші бар
мемлекеттің құқықтық актісі – Конституцияда жазылған.
Жоғарыда көрсетілген белгілер адам және азаматтық негізгі құқығы мен
еркіндігін сипаттайды. Оған төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Адам мен азаматтың конституциялық (негізгі) құқықтары мен еркіндіктері
– бұл оған тумысынан немесе азаматтық күшіне сәйкес берілетін, мемлекетпен
қорғанатын және тұлғаның құқықтық дәрежесінің ядросын құрайтын, оның
ажырамас құқығы мен еркіндігі. Адам құқығы – бұл адам өмірге келген соң ие
болатын және оның белгілі бір мемлекетке қатыстылығына байланысты емес өмір
сүру, еркіндік пен құқығына жеке қол сұғылмау сияқты табиғи ажырамас
құқықтар мен еркіндіктердің жиынтығы.
Азаматтық құқығы – бұл тұлғаға тек мемлекетке қатыстылығының күшіне
байланысты бекітілетін құқықтар мен еркіндіктер.
ҚР Конституциясының 2 бөлімі адам мен азаматтың құқығы мен еркіндігіне
арналған, олардың басым бөлігі нақты құқықтар мен еркіндіктерді қамтып 29
баптан тұрады. Олар логикалық негізі бар қарапайым емес нақты бір жүйенің
жиынтығын көрсетеді.
Нақты жүйе адам мен азаматтың өміріне қатысты құқық пен еркіндіктің
өзіне тән ерекшелік сипатын көрсетеді.
Бұл белгінің негізінде конституциялық құқықтар мен еркіндіктерді үш
топқа бөлу қарастырылады: жеке; әлеуметтік-экономикалық; саяси.
1. Жеке бас құқығы мен еркіндіктері іс-жүзінде әрбір адамның жеке
құқығы болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы
барына ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол
құқық оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді. Негізгі адам құқықтары болып: өмір сүру
құқығы (15 бап), жеке басының бостандығы құқығы (16 бап), мемлекеттің оның
жеке басының ар-намысын қорғауы құқығы (17 бап), жеке өмірі, телефон
байланысы, хат жазу құпиясы құқықтары болып бөлінеді.
2. Саяси құқық пен еркіндік – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен еркіндіктердің бір тобы.
Саяси құқықтар мен еркіндіктер мемлекет азаматтығын алумен тығыз
байланысты болады. Оған жататындар: бірлесу бостандығы (23 бап),
мемлекеттік істергі қатысу мен басқару құқықтары (33 бап), бейбіт түрде
жиналу, соның ішінде қарусыз жиналу құқығы, жиналыстар мен митинглер,
шерулер ұйымдастыру құқығы (32 бап).
3. Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен еркіндігінің ерекше тобын
әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар құрайды. Олар жеке меншік
құқығы(26 бап), еңбек қатынастары, демалыс салалары (24 бап), денсаулық
сақтау (29 бап), білім алу (30 бап), әлеуметтік қамтамасыз ету (28 бап)
қоршаған ортаны қорғау саласы (31 бап) сияқты адам өмірінің маңызды
сферасына қатысты және тұлғаның материалдық, рухани және басқа әлеуметтік
мақсаттағы сұранысын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік билік – адамның құқықтары идеясының эволюциялық яғни,
жаңаша даму проблемасынан бастау алуы тиіс. Адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, оны жаңаша дамыту эволюциясына байланысты негізгі
идеялар барлық мемлекеттердің басты қызметі болып табылады.
Сондықтан қазіргі уақытта әлемнің барлық елдерінің
конституцияларында, заңнамаларында адамның құқықтарының ре-эволюциялық емес
керісінше эволюциялық деңгейде дамыған мемлекет ғана демократиялық жолмен
даму процессін анықтап берді.
3. Тұлғалардың саяси жүйе субъектілерімен өзара қарым-қатынасы
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа берген Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Жолдауында мемлекетіміздің әлеуметтік саясатын іске
асырудың біршама бағыттары нақтыланған болатын. Жолдаудың екінші
бөлігіндегі ішкі және сыртқы саясатымыздың көрсетілген 30 бағытында жиырма
үшінші бағыт ретінде саяси жүйені дамыту жағдайлары қамтылған.[14] Оның
ішінде дамудың негізгі бағыттары ретінде саяси партиялардың ролін арттыру,
азаматтық қоғам институттарын дамыту үшін қолайлы жағдайлар туғызу
қажеттілігін сөз етеді.
Қоғамның саяси жүйесінің субъектілеріне (негізінде демократиялық
елдерде) жататындар:
1. Мемлекет (ерекше тұтас саяси ұйым ретінде), оның органдары;
2. Саяси партиялар (олар ұлттық, топтық, бүкіл халықтық, діни т.б.
негіздерде қүрылуы ықтимал);
3. Қоғамдық саяси қозғалыстар.
Әрине, бір қоғамдағы саяси жүйенің бөлшектері болғандықтан аталған
субъектілер үздіксіз өзара қарым-қатынастар жасап отырады. Сол арқылы
қоғамның жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.
Азаматтардың еркін еркін білдіруі нәтижесінің ортақ мүдделері негізінде
бірлескен ерікті құрылымдар қоғамдық бірлестіктер болып табылады. Саяси
партиялар, бұқаралық қозғалыстар, кәсіптік одақтар, әйелдердің,
ардагерлердің, жастар мен балалардың, мүгедектердің ұйымдары, ғылыми-
техникалық, мәдени-ағарту, мәдени-спорт және өзге де ерікті қоғамдары,
шығармашылық одақтар, ассоциациялар және азаматтардың басқа да бірлесулері
қоғамдық бірлестіктер деп танылады.
Қоғамдық бірлестіктің бір түрі ретінде кәсіптік одақтар танылады.
Саяси партия дегеніміз - мемлекеттегі саяси билікке қатысуға немесе
билікті басқару, атқару ісіне ие болуға ұмтылған идеологиялық ортақтығы
арқылы ұйымдасқан ерікті одақ.
Кәсіптік одақтар – жеке мүшелігі белгіленген, азаматтардыњ кәсіптік
мүдделерінің ортақтығы негізінде олардың еңбек, сондай-ақ өз мүшелері басқа
да әлеуметтік – экономикалық құқықтарын қорғау және олардың еңбек жағдайын
жақсарту үшін ерікті түрде құрылған дербес қоғамдық бірлестік.
Сайып келгенде мемлекетіміздің саясатын жүзеге асыруда мемлекеттік
шешімдер әзірлеу үдерісіне жұртшылықтың, олар мүше болған қоғамдық
бірлестіктердің үлес салмағының маңыздылығы зор.
Мемлекет саяси партиялармен бірігіп, қоғамның барлық саласының дұрыс,
жағымды дамуына жауапты және сол жауапты жүмыстың басым ауыртпалығын
мемлекет өз мойнына алады. Мемлекеттің қоғамдық саясатты орындаудағы
ерекшеліктері:
- мемлекет саяси жұмысын қоғам көлемінде заңды күші бар құқықтық
нормалар арқылы жүргізеді;
- мемлекет барлық қоғамдық жұмыстың негізгі бағыттарын анықтап,
басқарып отырады;
- мемлекет ішкі-сыртқы істерді атқаруға, егеменді тәуелсіз аппарат.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін барлық ұйымдарды,
бірлестіктерді, ұжымдарды біріктіріп, көмек жасап отырады. Мемлекеттің бұл
бағыттағы ерекшеліктері:
- мемлекет барлық азаматтарға өздерінің бірлестіктерін, ұйымдарын
құруға конституциялық кепілдікпен толық мүмкіншілік береді, қоғамдағы
демократияны дамытудың үйытқысы;
- мемлекет қоғамдық үйымдардың кұқықтық құзыретінің көлемін, шеңберін
анықтайды;
- мемлекет қоғамдық үйымдардың дербес жұмыс жасауына толық
мүмкіншіліктер беріп, оларды қорғап отырады.
Қорыта келгенде, мемлекеттің саяси жүйедегі орны төмендегіше белгілері
арқылы сипатталады:
- негізгі өндіріс қүралдарының, табиғи байлықтың меншік иесі ретінде
ролі айрықша болады;
- қоғам дамуының басты бағыттарын анықтайды;
- барлық азаматтардың саяси үйымы болып саналады;
- мемлекеттік басқару және мәжбүрлеу органдарының жиынтығы болып
есептеледі;
- жалпыға бірдей міндетті құкық нормаларын қабылдайды;
- мемлекеттік егемендігі болады;
- ішкі жөне сыртқы функциялары болады;
- елдің ресми өкілі ретінде мемлекеттік билікті қоғам көлемінде жүзеге
асырады.
Мемлекет өзінің билігін саяси партияларға, қоғамдық үйымдар мен
бірлестіктерге, еңбек үжымдарына, жергілікті өзін-өзі басқару үйымдарына,
азаматтарға сүйене отырып, іске асырады.
Мемлекет және саяси партиялар - бүл екеуі бірігіп қоғамды басқарудағы
ең шешуші күш. Басқарудың сапалы немесе сапасыз болуы осы екі бірлестіктің
қызметіне байланысты. Сондықтан олардың іс-әрекеті халықтың, үкіметтің
үнемі бакылауында болады.
Партиялар саяси жүйенің басқа элементтерімен қарым-қатынасына байланыста
демократиялық, авторитарлық және тоталитарлық партиялар болып бөлінеді.
Демократиялық партиялар басқа партиялардың іс-әрекетіне төзімділік
көрсетумен, партияның бәсекеде плюралистік көзқарасымен ерекшеленеді.
Бұларға қарағанда тоталитарлық партиялар қоғамның барлық жақтарына
абсолюттік үстемдік жүргізуге тырысумен ерекшеленеді.
Бірнеше саяси партиялар әрекет ететін және олар өкімет институттарын
қалыптастыруға ат салысып отыратын жүйені көппартиялы жүйеге жатқызады.
Бүгінгі дүниежүзілік тәжірибе немесе тенденциялар қоғамның демократиялық
жолмен дамуының тиімді түрінің бірі- көппартиялы жүйе болатындығын
көрсетеді. Дегенмен, ғалымдардың арасында қандай партиялық жүйенің
тиімділігі жөнінде пікірталас тууда. Жапония, Сирия, Испания елдерінің және
тағы басқа елдердің тәжірибесі үстем партиясы болатын көппартиялы жүйенің
ұтымдылығын көрсетуде. Нидерланд, Дания, Бельгия елдерінің тәжірибесі
ешқандай доминанттық партияларсыз-ақ көппартиялы жүйенің тиімділігінің
куәсі болып отыр.
Ал, енді өзімізге келетін болсақ, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік
алған уақыттан бері еліміздің саяси даму құрылымында айтарлықтай
өзгерістердің орын алғандығы белгілі.
Атап айтқанда, бір ғана коммунистік партия үстемдік жүргізген
тоталитарлық жүйеден қоғамымыздағы әр алуан көзқарастар мен пікірлердің
бағыты мен бағдарын айқындайтын және оны жүзеге асыруды мақсат тұтқан
бірнеше саяси партиялар мен қоғамдық құрылымдар дүниеге келіп, жұмыс істей
бастады. Билік құрылымы мен қатынастары жүйесінде саяси партиялар
институтының өзіндік орны бар екендігін көпшілігіміз мойындағандай болдық.
2002 жылғы шілденің 15-де Саяси партиялар туралы жаңа заң қабылданды.
Оған дейін елімізде 19 партия болған. Соңғы заң бойынша партия болу үшін
оның 50 мың мүшесі болуы керек. Қоғамымыздағы көзқарастары мен мүдделері
сәйкес келетін азаматтар ортақ саяси ұйым құрып, мақсаттарын жүзеге асыруға
бел шеше кірісіп, осындай мақсатта ортақ мүддені арқау еткен біраз
азаматтар бас қосып еліміздің өндірісшілерін, қарапайым жұмысшылары мен
мамандарын бір тудың астына біріктірген Отан, Ауыл, Атамекен, Ақ
жол, Руханият, Әділет партиялары тірекеуден өткен болатын.
Жария билікті жүзеге асыру тетігінде саяси партияларға – мемлекеттік
билікті жүзеге асыруға өз өкілдерінің қатысуы арқылы олардың саяси еркін
анықтап, білдіруге жәрдемдесетін Қазақстан Республикасы азаматтарының
ерікті бірлесулеріне аса маңызды орын беріледі. (ҚР Конституциясы. 23
бабы). Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысу, Қазақстан
Республикасы азаматтарының саяси еркін қалыптастыру мен оны іске асыру
және заңдарда белгіленген тәртіппен мемлекеттік өкімет органдарының
қалыптасуына қатысу үшін құрылады. Саяси партияларға мемлекеттік
органдардың, мемлекеттік органдарға саяси париялардың қызметін жүктеуге жол
берілмейді. Саяси партиялар заң алдында тең.
Саяси партиялардың: әр азаматтың оның құқықтары мен ммүдделерін
қозғайтын құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысуына
мүмкіндік алуын қамтамасыз ету; оның тұрақты жұмыс істейтін органдарының
орналасқан жерінің өзгеруі туралы және бірыңғай мемлекеттік тіркелімге
енгізілген мәліметтер көлемінде оның басшысы туралы деректермен тіркеуші
органды таныстыру; Қазақстан заңдарымен белгілеген мерзім мен көлемде
қаржы органдарына өздерінің қаржылық қызметі туралы есеп беру жөніндегі
міндеттері де нақтыланған. Саяси партияларды қаржыландыру және оның
қаражаттарын пайдалану көздері шектелген. Олардың діни бірлестіктерден
қаражат немесе өзге де мүліктер алуға құқығы жоқ. Оларды шет елдің заңды
тұлғалары мен азаматтарының, шет мемлекеттердің, халықаралық ұйымдардың,
шет елмен қатысушы тұлғалардың қаржыландыруына тыйым салынған. Саяси
партиялардың мүліктеріне оның мүшелерінің құқығы жоқ және оған қатысты
міндеттілікке жауап бермейді, ал саяси партиялар өз мүшелерінің
міндеттемелеріне жауапты емес. Саяси партиялар өздерінің бюджеттерін жыл
сайын жыл сайын көпшіліктің назарына жариялап отыруға міндетті.[15]
Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысу, ҚР азаматтарының саяси
еркін қалыптастыру мен оны іске асыру және заңдарда белгіленген тәртіппен
мемлекеттік өкімет органдарының қалыптасуына қатысу үшін құрылады.
Қазақстанда бірқатар саяси партиялар жұмыс істейді. Олардың саяси өмірге
қатысу мүмкіндіктері кеңейтілді. Саяси партиялардың заңдарында көзделген
тәртіппен ҚР Президентігіне, ҚР Парламент Мәжілісінің депутаттығына
кандидаттар ұсынуға; маслихаттардағы өз өкілдері арқылы ҚР Парламенті
Сенатына депутаттыққа кандидаттар ұсынуға құқықтары бар.
1998 жылғы енгізілген өзгерістер мен толықтырулар негізінде Қазақстан
Республикасы Конституциясының 50-бабында Мәжіліс палатасы жетпіс жеті
депутаттан құралып, алпыс жеті депутаты Республиканың әкімшілік – аумақтық
бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең
бір мандатты аумақтық сайлау округтері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттік-құқықтық пәндер кафедрасы
ҒЫЛЫМИ БАЯНДАМА
Мемлекет және жеке адам арасындағы жауапкершілік
Баяндамашы: Баймұратова Қ.
Құқықтану мамандығының 1 курс студенті
Ғылыми жетекшісі, ХҚТУ доценті
Баймұратова Г.Ә.
Түркістан 2011ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Құқықтық мемлекет идеясыныњ пайда болуы, дамуы және құқықтық
мемлекеттің
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..6
2. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігінің түсінігі мен құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
3. Тұлғалардың саяси жүйе субъектілерімен өзара қарым-қатынасы ... ... 15
4. Мемлекеттік билік органдарының азаматтар алдындағы
Жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 33
Кіріспе
Тұлғаның құқығы туралы орыс либералды құқықтық ойлардың түсінігі
бойынша олардың бостандықтарын қамтамасыз ету механизмінің тиімді әрекет
ету проблемаларын шешуді білдіреді. Басты міндет – ресей құқғы мен
тұлғалардың құқықтары мен босатндықтарын қорғау аясындадағы дәстүрдің
теориялық шешімінің жандандырылу мәселелерін табу. О.Е.Кутафин тұлғаның
бостандығы мен адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беруді азаматтық қоғамның маңызды белгілерінің қатарына жатқызады. Тұлғаның
құқық бостандығы социологиялық тұжырымдамасына сәйкес тұтастай қоғам
көлемінде байыпты интеграциялануы, ынтымақтасуын анықтайды. Либерализм
қоғам емес, тұлғаның өзі құқықтық тәртіп жүйесі мен құрылымын
анықтайтындығын білдіреді. Бұл тұжырымдама жеке тұлғаның ісіне мемлекет
тікелей араласа алмайтындығын анықтайды[1].
Қазіргі демократиялық стандарт бойынша жеке тұлғаның құқығы ең
алдымен тарихи құқықтық дәстүрлермен қорғалатындығы қарастырылады. Әр
мемлекетте тұлғаның құқығын қамтамсыз ету механизмі өзіндік түрліше белгіге
ие. Көбінесе ол мемлекет нысанымен анықталады. Ұлыбританияда бұл
механизмнің маңызды институты монарх болып табылады. Оның саяси өкілеттігі
(премьер-министрді тағайындау, абсолютті вето құқығы, қоғамдық Палатасын
мерзімінен бұрын тарату, лорд Палатасының мүшелерін тағайындау т.б.)
монархиялық емес биліктің жүйесімен салыстырғанда жаңа қағидалықты
білдіреді. Ал, құқықтық және демократиялық қалыптасу жүйесіне көшкен
Қазақстан Республикасы негізгі заңның нормаларында бекітілгендей, азаттық,
теңдік және әділеттілік қағидаларына негізделген азаматтық қоғамды орнату,
қоғам үстінен билік жүргізетін мемлекеттің асыл қазынасы ретінде – адам,
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын таниды[2].
Ғылыми жұмысымыздың мақсаты Қазақстан Республикасының құқықтық
мемлекет ретінде өзін-өзі орнықтыруында оның негізгі белгілерінің бірі
болып танылатын мемлекет мен жеке тұлғаның өзара жауаптылық мәселесін
талдау.
Зерттеудің өзектілігі мемлекет мен азаматтардың өзара жауаптылығы
мемлекеттің бұл екі суъектіні тең тұрғыда қарастыруы. Мемлекеттің ғана
жауапкершілігінің жоғары болуы, оның саяси жүйесі мен тұлғалардың құқықтары
мен бостандықтарын қамтамсыз етуі тек формалды тұрғыда қалады. Құқықтық
мемлекетте мемлекет тұлғаның алдында, ал тұлға мемлекеттің алдында өзара
жауаптылықта болуы шарт. Қылмыс туындағанда кінәлі тұлға өзінің
жауаптылығын мойындауы, сондай-ақ мемлекет азхамттың, жәбірленуші тараптың
құқығын қорғауы міндетті. Мемлекет тұлғаның жауаптылығын атқару
міндеттілігіне жағдайлар жасауына кепілдік беруі шарт. Қазіргі таңда
құқықтық мемлекет қалыптастыруда оның нығаюына азаматтар тарапынан да
өздерінің құқықтық жауапкершілігін орынды сезініп, пайдалана алмайтындығы
және мемлекет тарапынан кейбір заң нормаларының жетімсіздігі де байқалады.
Жалпы құқықтық тәртіп пен заңдылықты орнықтыру үшін тек мемлекетке ғана
арқа сүйемей, азаматтық қоғамның барлық субъектілері бірлесіп, олардың
өзара жауаптылығы мойындалып, нақты жүзеге асырылғанда ғана көздеген
мақсаттарға жетуге болатындығын ғылыми-теориялық және тәжірибелік
зерттеулерге сай жеткізе білу.
Адам ќоѓамы мыњдаѓан жылдар бойы сонау кµне дєуірден ќазіргі заманѓа
дейін єлеуметтік нормалар арќылы басќарылып келді. Сондыќтан жеке адамныњ
ќ±ќыѓы мен бостандыѓы туралы теорияныњ мыњдаѓан жылѓа созылѓан тарихы жєне
мол тєжірибесі бар. Адам ќоѓамыныњ єр формациясында азаматтардыњ ќандай
ќ±ќыѓы, ќандай бостандыѓы болѓанын білеміз.
Адам ќ±ќыѓы-тарихи, табиѓи, объективтік ќ±былыс. Сондыќтан єлеуметтік
норма єр уаќытта даму процесте болады. Єлеуметтік норма єр уаќытта адам
ќоѓамымен бірге дамып, бірге µзгеріп, бірге µмір с‰ріп келеді. Ќоѓамдаѓы
кµп т‰рлі ќарым-ќатынастарды реттейтін, басќаратын єлеуметтік норма. Ќоѓам
дамып, ныѓайып, жаќсарѓан сайын єлеуметтік норма да дамып, ныѓайып
жаќсарады, оныњ єділеттілік, бостандыќ, демократиялыќ шењбері де, кењістігі
де молаяды, к‰рделенеді.
Адам құқықтары ұғымының қалыптасуы табиғи құқық идеяларының пайда
болып, қанат жаюымен тығыз байланысты. Адам құқықтары табиғи мәнге ие,
оларды жеке адамнан ажыратуға болмайды, олардың аумақтық және ұлттық шегі
жоқ. Адам құқықтары халықаралық-құқықтық реттеу мен қорғау нысаны ретінде
мемлекеттің заң актілерінде бекітілгеніне қарамастан оларға тәуелді емес.
Қоғамдық қатынастардың дамуы арқасында адам құқықтары біртіндеп
философиялық идеялардан нақты шындыққа айналады, мемлекеттік-құқықтық
құжаттарда бекітіліп, қайсыбір құқықтық және мемлекеттік құрылым жүйесінің
демократиялық көрсеткіші қызметін атқарады.
Адам мүдделерінің қай бөлігін қорғайтындығына байланысты құқықтарды
түрлі топтарға жіктейді. Адам, әуел бастан, жер бетінде түр ретінде пайда
болып, жеке өмір сүре бастаған кезден өз өмірін, бостандығын қорғауға
ұмтылды, яғни өзінің өмір сүру құқығы мен бостандық құқығын іске асырды.
Бұдан адамның өмір сүруге, бостандыққа, меншікке, теңдікке, бақытқа және
т.б. табиғи, ажырамас құқықтары келіп шығады.
Әр адам қайсыбір игілік мөлшерін (материалдық және рухани) иемденуге
құқылы. Оны қамтамасыз етуге қоғам мен мемлекет атсалысады.
Құқықтық мемлекет идеясыныњ пайда болуы, дамуы және құқықтық мемлекеттің
қағидалары.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон қүқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель "Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ", - деді. Феодалдық дәуірде Н.Макиавелли,
Ж.Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
пікірлер тоғыстырған[3].
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес
қосқан атақты ғылымдар: Г.Гроцкий, Б.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро,
П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант т.б.
Гроцкий - қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөледі: табиғи
құқық - адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл,
парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі — мемлекеттің қабылдаған
нормативтік актілер арқылы орындалуға тиісті нормалар. Мемлекет қоғамдық
жалпы халықтық шарт арқылы өмірге келді деп түсіндіреді.
Монтескье — мемлекет адамдардың саяси жөне азаматтық бостандығын,
теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк — мемлекет адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық
мемлекеттің негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант - құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның
қадір-қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы
үстемдігін қалыптастыру деп түсіндіреді.
Гегель — мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндіреді.
Азаматтық қоғам қүқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартуы дейді.
Маркс - құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес
қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бүл процесс
қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс.
Бостандық Маркстің ұғымында, қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны
қоғамға бағындырып, халықтың мүдде мақсатын орындайтын органға айналдыру.
Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады. [4].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір түжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияларды қорыта келгенде, оның
мазмұны - халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандықтары мен
қүқықтары. Ал мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші - адам, қалың бұхара.
Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық
саласын басқаруға қатыстыруы қажет.
Феодализмнің ыдрау процесі басталған кезеңде билікке ұмтылып келе
жатқан буржуазия орта ғасырдың абсолюттік басқару формасына, билікті бөлу,
жеке меншікті ең қастерлі құқық деп жариялау, табиғи құқық идеясын
асқақтату сияқты көптеген демократиялық мазмұндағы идеяларды жариялады.
Джон Локк тұңғыштардың бірі болып қандай да болмасын биліктің заңсыз
әрекеттеріне қарсылық көрсету заңды деген тұжырымдаманы ұсында. Францияның
ірі ойшылы Ш.Л.Монтескье мемлекетте билікті бөлу қажеттелігін демократиялық
мемлекеттің ең негізгі іргетасы ретінде жариялады. Бір мемлекеттік органның
қолында екі биліктің, ал үшеуінің тіптен шоғырлануына жол берілетін болса,
ондай қоғамда нағыз бассыздық пен заңсыздық орнайтынын аса көрегенділікпен
дәлелдеді.
Қоғамның дамуы ұлы ойшылдардың прогрессивтік-құқықтық идеяларының
дұрыстығын және қажеттігін мойындап ғана қойған жоқ, сонымен қатар
қабылданған құқықтық құжаттарға енгізіледі. Атап айтқанда АҚШ-тың 1787 жылы
қабылданған Конституциясы, Ұлы Француз революциясының Адам және азамат
декларациясы(1789) аталмыш идеяларды норма ретінде бекітті.
20 ғасырдың басында Ресей унивреситеттерінде білім алған қазақ
зиялылары Еуропаның, АҚШ-тың демократиялық құқықтық құжаттарын ой-
саналарына сіңіргендіктен өздерінің идеяларында қазақ қоғамында да
демократияның енгізілуін қалады. Мысалы, ірі қоғам қайраткері, отарлық
саясатқа қарсы белсенді күрескен Барлыбек Сыртанов өзінің 1911 жылы жазған
Қазақ елінің уставы деп аталатын еңбегінде Еуропа ойшылдарының
прогрессивтік идеяларын қазақ қоғамына қажетті екенін дәлелдеді. Мысалы,
сол Ш.Л.Монтескьенің билікті бөлу теориясын мына мағынада береді: Қазақ
елінде билік жүргізу закон шығаратын, орындайтын һәм сотболып тұрады. Үш
билік бір-біріне бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі болып
тұрады[5].
Жалпы алғанда мемлекеттің құқықтық негізде құрылуын И.Кант идеялық
мағына дәрежесінде ұсынды. Өзінің Мінездер метафизикасы деп аталатын
еңбегінде Мемлекет деген құқықтық заңға бағынған көптеген адамдардың
бірігуі, деген тұжырымды алға тартты. Бірақ, Кант Құқықтық мемлекет
деген ұғымды қолданған жоқ. Дегенмен, қабылданған заңдардың құқықтық
қағидаларға сай келуін талап етуі оны ұлы ойшылдар санатына жатқызады. Ал,
құқықтық мемлекет ұғымның саяси-құқықтық ой-пікірдің тарихында тұңғыш рет
немістің зерттеушісі Роберт Фон Моль 1833 жылы өзінің жазған еңбегінде
енгізді[6].
Қазан төңкерісінен кейін Кеңес мемлекетінің идеологтары мен заңгер-
ғалымдары құқықтық мемлекет құру идеясын мүлдем жоққа шығарды.
Кеңес мемлекетіне құқықтық мемлекет жарияланған, заңның құқықтық мағынаға
ие болу идеясын жоққа шығарады. Заң мен құқық бірдей деп санаудың
нәтижесінде антидемократиялық заңдар қабылданып, құқықтық қағидалардың
тамырына балта шабылды және қабылданған заңдар халық атынан әділетті
халықтың еркін білдіреді деген құқықтық сананы қалыптастырды. Заң
әділетті болғандықтан, ол қандай болса да орындау бәріне міндетті болды.
Осылай коммунистік-тоталитарлық режим кеңес мемлекетіне қажетті заңдар
шығарды. 30-жылдары аш-жалаңаш балаларына тамақ тауып беру үшін егістіктен
бидайдың дәнін тергені үшін 10 жылға түрмеге жабу туралы, сотсыз тергеусіз
Ерекше кеңес органы арқылы халық жауларын соттау, ату туралы заңдар
қабылданды. Бұлардың барлығы заңды жолмен, тәртіппен қабылданған заң
нормалары болды. Бірақ, бұл заңдар құқықтық сипатқа, мәнге ие болған жоқ.
Ежелгі Рим заңгерлері жекеменшік құқығы хақында ең жетілген
нормаларды қалыптастырды. Олардың осыдан 3-5 мың жыл бұрын жасаған меншік
институты қазіргі кезде барлық мемлекеттердің азаматтық кодексіне
енгізілген. Бірақ, сол классикалық құқық бостандықта өмір сүрген адамды
төлемеген қарызы үшін, құлдыққа сатып жіберу нормасын де бекітті. Ал, заң
құлдарды өлтіруге, сатуға, тіпті аш аңдарды тамақтандыруға құл иеленушіге
құқық берді. Бәрі заң бойынша жасалады, реттеледі, бірақ заң құқықтық
сипатқа, мазмұнға ие болуды талап етеді.
Профессорлар С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаевтардың пікірінше, құқықтық
мемлекет дегеніміз мемлекетте гуманизм, адамгершілік, теңдік, бостандық
идеяларының құқықтық қағидаларға ұласып, құқық үстемдік еткен, бассыздық
пен заңсыздыққа жол бермеу үшін биліктің барлық тармақтарын арнайы
тетіктермен тежеу арқылы адам құқықтарының тиімді қорғалуы[7].
Құқықтық мемлекет- бұл адам мен азаматтың құқықтар мен
бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуне және құқықбұзушылықтарды
бодырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше байланыстыруға
жағдай жасаушы саяси билік ұйымы.
Құқықтық мемлекеттің негізгі талаптары: [8].
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процессіне сөйкес
ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық
егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттік билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен өндірістік
қатынас жөне көп мемлекеттік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктің басым көпшілігі-өндіруші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет.
Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз етуі үшін
оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның өлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі - өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз
етіп, олардың жақсы еңбектенуіне, дұрыс жүмыс жасауына мүмкіншілік
беру. Қоғамның өлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, өділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғары
дөрежедегі принциптер болса қүқықтық мемлекет болады. Өйткені мүндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі — халықтың, ұлттық төуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп басқару.
Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары:
- заңның үстемдігі ;
- билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті үш
түрге (заңшығару, атқару, сот тармақтарына) бөлу, олардың арақатынасын
қатаң сақтау;
- азаматтық қоғамның қалыптасуы және оның тарапынан құқық субъектілерінің
заңдарды орындауына бақылау жүргізуі;
- қоғамда жоғары дөрежеде құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің
қалыптасуы, адамдардың рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке
адамдардың, өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қүқық пен заңның арақатынасында көп алшақтыққа жол бермеу, олардың
өзара қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- соттың жоғары беделі, ең сыйлы орган деп саналуы және соттың
тәуелсіздігі.
Академик Ғ.Сапарғалиевтің пікіріне сүйенсек, құқықтық мемлекет - жеке
адам және қоғам мүддесін қорғайтын, заң үстемдігі мен құқық принциптеріне
негізделген мемлекет[9]. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру ісі қоғамды
демократияландыруға, құқықтық тәртіптің және заңдылық принциптерінің
сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекеттің негізі:
• Құқықтық мәдениет;
• Азматтық қоғам;
• Заңдықы пен құқықтық тәртіп.
Принциптері:
• Заңмен тиым салынғаннан басқаның барлығына рұқсат етіледі(барлық
азаматтарға және заңды тұлғаларға арналған)
• Тек заңмен белгіленгендерге ғана рұқсат етіледі (мемлекеттік
орган және лауазым иелеріне арналған)
Академик Ғ.Сапарғалиев құқықтық мемлекеттің белгі нышандарын төмендегідей
түсіндіреді: [10]
• Заңның үстемдігі
• Мемлекеттік биліктің бөлінуі
• Тұлға мен мемлекеттің өзара жауаптылығының болуы
• Азаматтың құқықтары мен бостандықтарының шын мәнділігі, олардың
құқықтық және әлеуметтік қорғалатындығы
• Саяси және идеологиялық плюрализмнің болуы
• Азаматтық қоғамның орын алуы
• Ішкі заңдардың көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принципетерге сәйкес келуі
2. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігінің түсінігі мен құқықтық
негіздері
XVII-XVIII ғ. Болған буржуазиялық-демократиялық төңкерістерді адам
құқықтарының дамуындағы аса маңызды қадам деп айтуға болады.
Адам құқығының даму эволюциясы мемлекет пен құқықтың пайда болуымен
бірге дамып, сапалы құндылықтар деңгейіне көтерілді.
Буржуазиялық қатынастары дамып келе жатқан Англияда 1679 жылы Хабеас
корпус акт, Құқық туралы бильь(1688) сияқты құқықтық құжаттарда адам
құқықтары теңдік мағынада мойындалды. Кейінірек, АҚШ-тың (1787) және Ұлы
француз революциясының Адам және азамат құқықтары декларациясында(1789)
асқан даналықпен адам құқықтарын туа біткен, ең қастерлі құндылық ретінде
жариялады, адам және азамат ұғымдары енгізілді. Барлық адамдар
туғаннан еркін және тең құқылы, - деп атап көрсетілді декларацияда[11].
Ресей отарына айналған қазақ қоғамында адам құқықтары өрескел
бұрмаланды, орыс империясының енгізген заңдары қазақ ұлтын, оның құқықтарын
аяққа таптаумен қатар, ұлттық қасиеттерін, дәстүрлі әдет-ғұрыптарын жоюды
көздеді. Адам құқықтары туралы сөз қозғаудың өзі Уақытша ереже бойынша
сотсыз, тергеусіз, губернатордың қалауымен айдалып жіберді. Адам құқығы
деген сөзді қолдану орыс әкімшілігіне ерсі, қажетсіз, тіпті қылмыс жасаумен
пара-пар мағынада сезілді.
20-ғасырдың басында қалыптасып келе жатқан қазақ зиялылары мұндай
жағдайлармен келіспей батыл түрде үн көтерді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов,
Б.Сыртанов сияқты қайраткерлер қазақ ұлтының құқықтарының өрескел
бұрмалануына, аяққа тапталуына үзілді-кесілді қарсылық білдірді. 1911 жылы
ірі қоғам қайраткері Барлыбек Сыртанов Еуропа өнегесінде, адам құқықтарын
асқақтату қажеттілігін дәлелдеп Қазақ елінің уставында былай деп жазды:
Қазақ елінде адам баласының бәрі тең құқылы. Дініне, қанына, тегіне,
нәсіліне қарап адамды қорлауға жол жоқ. Адам тек закон хәм құдай алдында
жауап береді[12].
Кеңес мемлекеті адам құқықтарын тек ғана қағаз жүзінде ғана мойындайды.
70 жыл бойы коммунистік-тоталитарлық режим адам құқықтарын басып-жаншыды,
еркіндік пен бостандық идеялары жоққа шығарылды, репрессия, жазығы жоқ
адамдарды қамау, ату кеңес мемлекетінің ең негізгі саясатына айналды.
Тек тәуелсіздікке қолы жеткен қазақстан біртіндеп адам құқақытары
конституциялық деңгейде, демократиялық талаптар негізінде жарияланды.
Адамның құндылығы туралы идея оның бостандыққа құқығы, оның құқыққа
сүйенуі тұлға ретінде биліктің өзіне гумандық қатынас жасауы Еуропалық
өркениетке тән қасиет.
Жеке адамныњ ќ±ќыѓы мен ќоѓамдаѓы ќ±ќыќ тыѓыз байланысты. Бірінсіз
бірі болмайды жєне бір-бірімен ажыратып ќарауѓа болмайды. Адамныњ ќ±ќыѓы,
бостандыѓы олардыњ мазм±ндыќ дєрежесі ќоѓамныњ даму дењгейімен байланысты.
Мысалы, алѓашќы ќоѓамдаѓы бостандыќ; ќ±лиеленуші ќоѓамдаѓы бостандыќ пен
шектеулер; феодалдыќ ќоѓамдаѓы бостандыќ пен шектеулер; буржуазиялыќ
ќоѓамдаѓы бостандыќтар мен шектеулер; ќазіргі замандаѓы бостандыќ т‰сінігі
мен мазм±ны. Ќ±ќыќ пен жеке т±лѓаныњ µзара байланысын тек ќ±ќыќтыќ мєртебе
(статус) арќылы толыќ т‰сінуге болады.. Онда олардыњ санќырлы байланысыныњ
т‰сінігі, мазм±ны, ќ±рылымы, маќсаты, талаптары, мемлекет пен ќоѓамдыќ
±йымдармен араќатынасы кµрсетіледі.
Ќ±ќыќтыќ мєртебе- жеке т±лѓаныњ ќоѓамда зањды т‰рде ќалыптасќан
бостандыѓы, табиѓи жєне саяси ќ±ќыќтары, єлеуметтік кемеліне келген
жаѓдайы, рухани, мєдени білімі. Б±л мєртебеніњ мазм±ны адамныњ ќоѓамныњ
єлеуметтік ќ±рылысындаѓы алатын орны, ал мєртебеніњ нысаны- сол адамныњ
ќоѓамдаѓы алатын орнын зањды т‰рде сипаттауы. Мєртебе латын тілінен
аударѓанда жаѓдай- деген ±ѓымды кµрсетеді. Сонымен, ќ±ќыќтыќ мєртебе-
ќ±ќыќтыќ жаѓдай- бір маѓынадаѓы ±ѓым. Оныњ негізгі мазм±ны мемлекеттіњ
Конституциясында бекітілген жеке т±лѓаныњ бостандыѓы, ќ±ќыќтары мен
міндеттері.
Зањ єдебиеттерінде азаматтыќ ±ѓымы кµбінесе жеке адам мен мемлекет
арасындаѓы саяси-ќ±ќыќтыќ байланыс ретінде айќындалады. Азаматтыќты иелену
адамѓа Конституциямен жєне басќа да зањдармен жарияланѓан ќ±ќыќтары мен
бостандыќтарын толыќ іске асыруѓа м‰мкіндік жасайды. ЌР-ныњ азаматтыѓы
туралы мєселелер ЌР Конституциясымен жєне ЌР Азаматтыѓы туралы Зањымен
реттеледі.
Т±лѓаныњ ќ±ќыќтыќ мєртебесі- б±л субъектініњ ќоѓамда зањды т‰рде
бекітілген жаѓдайы. Ќ±ќыќтыќ мєртебе т±лѓаныњ іс ж‰зіндегі мєртебесін, оныњ
ќоѓамдаѓы наќты жаѓдайын бекітеді. Ќ±ќыќтыќ мєртебе дегеніміз
субъектілердіњ ќ±ќыќтары мен міндеттерініњ, сонымен ќатар, мемлекеттік
органдар мен лауазымды т±лѓалардыњ µз єлеуметтік ролдерін орындауѓа
баѓытталѓан µкілеттіктерініњ Конституция мен зањнамада танылѓан жиынтыѓы.
Ќ±ќыќтыќ мєртебеніњ ќ±рылымы тµмендегідей элементтерден ќ±ралѓан:
➢ Ќ±ќыќтар мен міндеттер:
➢ Зањды м‰дделер;
➢ Ќ±ќыќсубъектілік;
➢ Азаматтыќ;
➢ Зањды жауапкершілік;
➢ Ќ±ќыќтыќ ќаѓидалар;
Ќ±ќыќтыќ мєртебе жалпы, арнайы жєне жеке-дара болып бµлінеді. Ќазіргі
тањда жеке т±лѓаныњ ќ±ќыќтыќ мєртебесі зањ ѓылымыныњ бір саласына айналды
жєне жалпы теорияныњ жеке таќырыбы болып отыр. Зањ ѓылымында адам ќ±ќыѓы,
азамат ќ±ќыѓы, жеке т±лѓа ќ±ќыѓы деген ±ѓым бар. Адам ќ±ќыѓы- табиѓи ќ±ќыќ,
оѓан мемлекеттіњ ешќандай ќатысы жоќ. Азамат ќ±ќыѓы- табиѓи ќ±ќыќтар
жинаќталып, ж‰йеге келтіріліп, мемлекеттіњ зањдарында, нормативтік
актілерде кµрсетіліп, мемлекеттіњ ќорѓауында болуы. Жеке т±лѓаныњ ќ±ќыѓы-
жеке адамныњ ќ±зыреті, іс-єрекет жасау м‰мкіншілігі. Оныњ шењбері жеке
т±лѓаныњ саяси-ќоѓамдыќ, єлеуметтік-экономикалыќ мєртебеніњ шењберіне
байланысты.
Жеке т±лѓаѓа жататындар: адам, азамат, шетел азаматы, азаматтыѓы жоќ
адамдар. Ќазіргі заманда мемлекеттердіњ кµпшілігі б±л ‰ш ±ѓымды бір
маѓынада ќолдана береді. Жеке адамдардыњ ќ±ќыќтарында объективтік жєне
субъективтік деген т‰сінік бар. Объективтік ќ±ќыќ- зањды нормалардыњ бір
ж‰йесі, оныњ мазм±ны, нормалардыњ µмірге келуі жеке адамдармен ќатысы жоќ.
Субъективтік ќ±ќыќ- т±лѓалардыњ(жеке жєне зањды) ќ±ќыќтары мен бостандыѓы
объективтік ќ±ќыќтаѓы іс-єрекеттерді орындауѓа байланысты. Азаматардыњ
негізгі ќ±ќыќтары мен бостандыќтары халыќараалыќ актілерді жєне єр
мемлекеттіњ Конституцияларында толыќ кµрсетіледі. Айталыќ, ЌР
Конституциясыныњ Адам жєне азамат деген бµлімінде азаматтардыњ ќ±ќыќтыќ
мєртебелерін бірнеше топќа бµліп кµрстеуге болады. Олар: ¤зіндік ќ±ќыќтар;
µмір с‰ру, ар-±ждан бостандыѓы, єлеуметтік-экономикалыќ ќ±ќыќтар; білім
алу, кєсіпкерлікпен ш±ѓылдануѓа ќ±ќыќ, саяси ќ±ќыќтар; мемлекет ісін
басќаруѓа ќ±ќыќ, сайлау жєне сайлануѓа ќ±ќыќ т.б. жєне азаматтардыњ негізгі
міндеттері; ЌР Конституциясын, зањдарын саќтауѓа, салыќтар мен µзге де
міндетті тµлемдерді тµлеуге міндеттілік т.б.
Тұлғаның құқықтық дәрежесі әрекет ететін құқықтың барлық салаларының
нормаларында көрсетілген адам мен азаматтың құқығының бүкіл жиынтығымен
анықталады.
Тұлғаның құқықтық дәрежесінің негізі бүкіл құқық пен еркіндіктің
аздаған бөлігін құрайтын, конституциямен бекітілген құқығы мен еркіндігін
қамтиды.
Неге бір құқық конституциямен бекітіледі, ал басқалары ағымдағы заңмен
бекітілетінділігінің келесі себептерін көрсетуге болады.
Сол құқық пен еркіндіктің адам мен қоғам үшін мәні: Конституция жеке
адам үшін, сондай-ақ толығымен қоғам үшін өмірлік маңызды және неғұрлым
әлеуметтік маңызды құқықтар мен еркіндіктерді бекітеді. Сондықтан негізгі
құқықтар мен еркіндіктер мемлекетпен тек қана танылмайды, сонымен бірге
оның өмір сүруіндегі қажетті шарт ретінде қорғанылады.
ҚР Конституциясының 12 бабында көрсетілген, адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды. Дәл осы тұрғыдағы құқықтар конституцияда
бекітіледі.
Негізгі еркіндіктер мен құқықтарға ерекше заңдық қасиет тән: [13]
а) конституциялық құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның құқықтық
дәрежесінің ядросын құрайды және басқа құқық салаларында бекітілген барлық
құқықтың негізінде болады;
б) әрбір адам мен азаматқа негізгі құқықтар мен еркіндктер бекітіледі.
Барлық басқа ( негізгі емес) құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның әртүрлі
дәрежені иеленуімен байланысты (жұмысшылар мен қызметшілердің, мүлік
иелерінің, тұрғын үйді иеленушілер және т.б.)
в) негізгі құқық, еркіндік пен міндеттердің негізгі сипаты олардың
жалпыға бірдейлілігі. Олар тең және бәрі үшін түгелімен ортақ, сәйкесінше
әр адам немесе әр азамат үшін. Мемлекеттің қандай да бір құқықты негізгі
деп тануы оның барлығымен жүзеге асырылу мүмкіндігінен туындайды.
г) ҚР азаматтарының негізгі еркіндіктері мен құқықтары басқа құқықтар
мен міндеттердің пайда болу негізінен ерекшеленеді. Жалғыз мұндай негіз ҚР
азаматтығында болу болып табылады. Негізгі құқықтар мен еркіндіктер
тұлғаның мемлекетпен байланысын, оның азамат ретіндегі дәрежесін көрсетеді;
д) ҚР азаматының негізгі құқықтары мен еркіндіктерін азамат өзін еркін
білдіру бойынша иелене алмайды және айырылмайды. Олар оған азаматтықтың
күшімен келеді, құқықтық дәрежеден бөлінбейді және тек азаматтықты
жоғалтқан кезде ғана жоғалтуы мүмкін.
е) негізгі құқықтар мен еркіндіктер оларды жүзеге асыру механизмімен
ерекшеленеді. Басқа құқықтар мен азаматтың нақты құқықтық қатынастарға
қатысуы арқылы оның құқықтық қабілеттілігін жүзеге асыру процессінде адам
мен азаматтың игілігі болуы мүмкін. Негізгі құқықтар нақты сферада кез-
келген құқықтық қатынастың алғы шарты ретінде және әр бір құқықтық
қатынасқа қатысушының тұрақты ажырамас құқығы болады.
ж) негізгі құқықтар, еркіндіктер мен міндеттердің басты сипаты олардың
бекітілуінің ерекше заңдық формасы, олар жоғарғы заңдық күші бар
мемлекеттің құқықтық актісі – Конституцияда жазылған.
Жоғарыда көрсетілген белгілер адам және азаматтық негізгі құқығы мен
еркіндігін сипаттайды. Оған төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Адам мен азаматтың конституциялық (негізгі) құқықтары мен еркіндіктері
– бұл оған тумысынан немесе азаматтық күшіне сәйкес берілетін, мемлекетпен
қорғанатын және тұлғаның құқықтық дәрежесінің ядросын құрайтын, оның
ажырамас құқығы мен еркіндігі. Адам құқығы – бұл адам өмірге келген соң ие
болатын және оның белгілі бір мемлекетке қатыстылығына байланысты емес өмір
сүру, еркіндік пен құқығына жеке қол сұғылмау сияқты табиғи ажырамас
құқықтар мен еркіндіктердің жиынтығы.
Азаматтық құқығы – бұл тұлғаға тек мемлекетке қатыстылығының күшіне
байланысты бекітілетін құқықтар мен еркіндіктер.
ҚР Конституциясының 2 бөлімі адам мен азаматтың құқығы мен еркіндігіне
арналған, олардың басым бөлігі нақты құқықтар мен еркіндіктерді қамтып 29
баптан тұрады. Олар логикалық негізі бар қарапайым емес нақты бір жүйенің
жиынтығын көрсетеді.
Нақты жүйе адам мен азаматтың өміріне қатысты құқық пен еркіндіктің
өзіне тән ерекшелік сипатын көрсетеді.
Бұл белгінің негізінде конституциялық құқықтар мен еркіндіктерді үш
топқа бөлу қарастырылады: жеке; әлеуметтік-экономикалық; саяси.
1. Жеке бас құқығы мен еркіндіктері іс-жүзінде әрбір адамның жеке
құқығы болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы
барына ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол
құқық оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді. Негізгі адам құқықтары болып: өмір сүру
құқығы (15 бап), жеке басының бостандығы құқығы (16 бап), мемлекеттің оның
жеке басының ар-намысын қорғауы құқығы (17 бап), жеке өмірі, телефон
байланысы, хат жазу құпиясы құқықтары болып бөлінеді.
2. Саяси құқық пен еркіндік – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен еркіндіктердің бір тобы.
Саяси құқықтар мен еркіндіктер мемлекет азаматтығын алумен тығыз
байланысты болады. Оған жататындар: бірлесу бостандығы (23 бап),
мемлекеттік істергі қатысу мен басқару құқықтары (33 бап), бейбіт түрде
жиналу, соның ішінде қарусыз жиналу құқығы, жиналыстар мен митинглер,
шерулер ұйымдастыру құқығы (32 бап).
3. Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен еркіндігінің ерекше тобын
әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар құрайды. Олар жеке меншік
құқығы(26 бап), еңбек қатынастары, демалыс салалары (24 бап), денсаулық
сақтау (29 бап), білім алу (30 бап), әлеуметтік қамтамасыз ету (28 бап)
қоршаған ортаны қорғау саласы (31 бап) сияқты адам өмірінің маңызды
сферасына қатысты және тұлғаның материалдық, рухани және басқа әлеуметтік
мақсаттағы сұранысын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік билік – адамның құқықтары идеясының эволюциялық яғни,
жаңаша даму проблемасынан бастау алуы тиіс. Адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, оны жаңаша дамыту эволюциясына байланысты негізгі
идеялар барлық мемлекеттердің басты қызметі болып табылады.
Сондықтан қазіргі уақытта әлемнің барлық елдерінің
конституцияларында, заңнамаларында адамның құқықтарының ре-эволюциялық емес
керісінше эволюциялық деңгейде дамыған мемлекет ғана демократиялық жолмен
даму процессін анықтап берді.
3. Тұлғалардың саяси жүйе субъектілерімен өзара қарым-қатынасы
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа берген Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Жолдауында мемлекетіміздің әлеуметтік саясатын іске
асырудың біршама бағыттары нақтыланған болатын. Жолдаудың екінші
бөлігіндегі ішкі және сыртқы саясатымыздың көрсетілген 30 бағытында жиырма
үшінші бағыт ретінде саяси жүйені дамыту жағдайлары қамтылған.[14] Оның
ішінде дамудың негізгі бағыттары ретінде саяси партиялардың ролін арттыру,
азаматтық қоғам институттарын дамыту үшін қолайлы жағдайлар туғызу
қажеттілігін сөз етеді.
Қоғамның саяси жүйесінің субъектілеріне (негізінде демократиялық
елдерде) жататындар:
1. Мемлекет (ерекше тұтас саяси ұйым ретінде), оның органдары;
2. Саяси партиялар (олар ұлттық, топтық, бүкіл халықтық, діни т.б.
негіздерде қүрылуы ықтимал);
3. Қоғамдық саяси қозғалыстар.
Әрине, бір қоғамдағы саяси жүйенің бөлшектері болғандықтан аталған
субъектілер үздіксіз өзара қарым-қатынастар жасап отырады. Сол арқылы
қоғамның жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.
Азаматтардың еркін еркін білдіруі нәтижесінің ортақ мүдделері негізінде
бірлескен ерікті құрылымдар қоғамдық бірлестіктер болып табылады. Саяси
партиялар, бұқаралық қозғалыстар, кәсіптік одақтар, әйелдердің,
ардагерлердің, жастар мен балалардың, мүгедектердің ұйымдары, ғылыми-
техникалық, мәдени-ағарту, мәдени-спорт және өзге де ерікті қоғамдары,
шығармашылық одақтар, ассоциациялар және азаматтардың басқа да бірлесулері
қоғамдық бірлестіктер деп танылады.
Қоғамдық бірлестіктің бір түрі ретінде кәсіптік одақтар танылады.
Саяси партия дегеніміз - мемлекеттегі саяси билікке қатысуға немесе
билікті басқару, атқару ісіне ие болуға ұмтылған идеологиялық ортақтығы
арқылы ұйымдасқан ерікті одақ.
Кәсіптік одақтар – жеке мүшелігі белгіленген, азаматтардыњ кәсіптік
мүдделерінің ортақтығы негізінде олардың еңбек, сондай-ақ өз мүшелері басқа
да әлеуметтік – экономикалық құқықтарын қорғау және олардың еңбек жағдайын
жақсарту үшін ерікті түрде құрылған дербес қоғамдық бірлестік.
Сайып келгенде мемлекетіміздің саясатын жүзеге асыруда мемлекеттік
шешімдер әзірлеу үдерісіне жұртшылықтың, олар мүше болған қоғамдық
бірлестіктердің үлес салмағының маңыздылығы зор.
Мемлекет саяси партиялармен бірігіп, қоғамның барлық саласының дұрыс,
жағымды дамуына жауапты және сол жауапты жүмыстың басым ауыртпалығын
мемлекет өз мойнына алады. Мемлекеттің қоғамдық саясатты орындаудағы
ерекшеліктері:
- мемлекет саяси жұмысын қоғам көлемінде заңды күші бар құқықтық
нормалар арқылы жүргізеді;
- мемлекет барлық қоғамдық жұмыстың негізгі бағыттарын анықтап,
басқарып отырады;
- мемлекет ішкі-сыртқы істерді атқаруға, егеменді тәуелсіз аппарат.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін барлық ұйымдарды,
бірлестіктерді, ұжымдарды біріктіріп, көмек жасап отырады. Мемлекеттің бұл
бағыттағы ерекшеліктері:
- мемлекет барлық азаматтарға өздерінің бірлестіктерін, ұйымдарын
құруға конституциялық кепілдікпен толық мүмкіншілік береді, қоғамдағы
демократияны дамытудың үйытқысы;
- мемлекет қоғамдық үйымдардың кұқықтық құзыретінің көлемін, шеңберін
анықтайды;
- мемлекет қоғамдық үйымдардың дербес жұмыс жасауына толық
мүмкіншіліктер беріп, оларды қорғап отырады.
Қорыта келгенде, мемлекеттің саяси жүйедегі орны төмендегіше белгілері
арқылы сипатталады:
- негізгі өндіріс қүралдарының, табиғи байлықтың меншік иесі ретінде
ролі айрықша болады;
- қоғам дамуының басты бағыттарын анықтайды;
- барлық азаматтардың саяси үйымы болып саналады;
- мемлекеттік басқару және мәжбүрлеу органдарының жиынтығы болып
есептеледі;
- жалпыға бірдей міндетті құкық нормаларын қабылдайды;
- мемлекеттік егемендігі болады;
- ішкі жөне сыртқы функциялары болады;
- елдің ресми өкілі ретінде мемлекеттік билікті қоғам көлемінде жүзеге
асырады.
Мемлекет өзінің билігін саяси партияларға, қоғамдық үйымдар мен
бірлестіктерге, еңбек үжымдарына, жергілікті өзін-өзі басқару үйымдарына,
азаматтарға сүйене отырып, іске асырады.
Мемлекет және саяси партиялар - бүл екеуі бірігіп қоғамды басқарудағы
ең шешуші күш. Басқарудың сапалы немесе сапасыз болуы осы екі бірлестіктің
қызметіне байланысты. Сондықтан олардың іс-әрекеті халықтың, үкіметтің
үнемі бакылауында болады.
Партиялар саяси жүйенің басқа элементтерімен қарым-қатынасына байланыста
демократиялық, авторитарлық және тоталитарлық партиялар болып бөлінеді.
Демократиялық партиялар басқа партиялардың іс-әрекетіне төзімділік
көрсетумен, партияның бәсекеде плюралистік көзқарасымен ерекшеленеді.
Бұларға қарағанда тоталитарлық партиялар қоғамның барлық жақтарына
абсолюттік үстемдік жүргізуге тырысумен ерекшеленеді.
Бірнеше саяси партиялар әрекет ететін және олар өкімет институттарын
қалыптастыруға ат салысып отыратын жүйені көппартиялы жүйеге жатқызады.
Бүгінгі дүниежүзілік тәжірибе немесе тенденциялар қоғамның демократиялық
жолмен дамуының тиімді түрінің бірі- көппартиялы жүйе болатындығын
көрсетеді. Дегенмен, ғалымдардың арасында қандай партиялық жүйенің
тиімділігі жөнінде пікірталас тууда. Жапония, Сирия, Испания елдерінің және
тағы басқа елдердің тәжірибесі үстем партиясы болатын көппартиялы жүйенің
ұтымдылығын көрсетуде. Нидерланд, Дания, Бельгия елдерінің тәжірибесі
ешқандай доминанттық партияларсыз-ақ көппартиялы жүйенің тиімділігінің
куәсі болып отыр.
Ал, енді өзімізге келетін болсақ, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік
алған уақыттан бері еліміздің саяси даму құрылымында айтарлықтай
өзгерістердің орын алғандығы белгілі.
Атап айтқанда, бір ғана коммунистік партия үстемдік жүргізген
тоталитарлық жүйеден қоғамымыздағы әр алуан көзқарастар мен пікірлердің
бағыты мен бағдарын айқындайтын және оны жүзеге асыруды мақсат тұтқан
бірнеше саяси партиялар мен қоғамдық құрылымдар дүниеге келіп, жұмыс істей
бастады. Билік құрылымы мен қатынастары жүйесінде саяси партиялар
институтының өзіндік орны бар екендігін көпшілігіміз мойындағандай болдық.
2002 жылғы шілденің 15-де Саяси партиялар туралы жаңа заң қабылданды.
Оған дейін елімізде 19 партия болған. Соңғы заң бойынша партия болу үшін
оның 50 мың мүшесі болуы керек. Қоғамымыздағы көзқарастары мен мүдделері
сәйкес келетін азаматтар ортақ саяси ұйым құрып, мақсаттарын жүзеге асыруға
бел шеше кірісіп, осындай мақсатта ортақ мүддені арқау еткен біраз
азаматтар бас қосып еліміздің өндірісшілерін, қарапайым жұмысшылары мен
мамандарын бір тудың астына біріктірген Отан, Ауыл, Атамекен, Ақ
жол, Руханият, Әділет партиялары тірекеуден өткен болатын.
Жария билікті жүзеге асыру тетігінде саяси партияларға – мемлекеттік
билікті жүзеге асыруға өз өкілдерінің қатысуы арқылы олардың саяси еркін
анықтап, білдіруге жәрдемдесетін Қазақстан Республикасы азаматтарының
ерікті бірлесулеріне аса маңызды орын беріледі. (ҚР Конституциясы. 23
бабы). Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысу, Қазақстан
Республикасы азаматтарының саяси еркін қалыптастыру мен оны іске асыру
және заңдарда белгіленген тәртіппен мемлекеттік өкімет органдарының
қалыптасуына қатысу үшін құрылады. Саяси партияларға мемлекеттік
органдардың, мемлекеттік органдарға саяси париялардың қызметін жүктеуге жол
берілмейді. Саяси партиялар заң алдында тең.
Саяси партиялардың: әр азаматтың оның құқықтары мен ммүдделерін
қозғайтын құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысуына
мүмкіндік алуын қамтамасыз ету; оның тұрақты жұмыс істейтін органдарының
орналасқан жерінің өзгеруі туралы және бірыңғай мемлекеттік тіркелімге
енгізілген мәліметтер көлемінде оның басшысы туралы деректермен тіркеуші
органды таныстыру; Қазақстан заңдарымен белгілеген мерзім мен көлемде
қаржы органдарына өздерінің қаржылық қызметі туралы есеп беру жөніндегі
міндеттері де нақтыланған. Саяси партияларды қаржыландыру және оның
қаражаттарын пайдалану көздері шектелген. Олардың діни бірлестіктерден
қаражат немесе өзге де мүліктер алуға құқығы жоқ. Оларды шет елдің заңды
тұлғалары мен азаматтарының, шет мемлекеттердің, халықаралық ұйымдардың,
шет елмен қатысушы тұлғалардың қаржыландыруына тыйым салынған. Саяси
партиялардың мүліктеріне оның мүшелерінің құқығы жоқ және оған қатысты
міндеттілікке жауап бермейді, ал саяси партиялар өз мүшелерінің
міндеттемелеріне жауапты емес. Саяси партиялар өздерінің бюджеттерін жыл
сайын жыл сайын көпшіліктің назарына жариялап отыруға міндетті.[15]
Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысу, ҚР азаматтарының саяси
еркін қалыптастыру мен оны іске асыру және заңдарда белгіленген тәртіппен
мемлекеттік өкімет органдарының қалыптасуына қатысу үшін құрылады.
Қазақстанда бірқатар саяси партиялар жұмыс істейді. Олардың саяси өмірге
қатысу мүмкіндіктері кеңейтілді. Саяси партиялардың заңдарында көзделген
тәртіппен ҚР Президентігіне, ҚР Парламент Мәжілісінің депутаттығына
кандидаттар ұсынуға; маслихаттардағы өз өкілдері арқылы ҚР Парламенті
Сенатына депутаттыққа кандидаттар ұсынуға құқықтары бар.
1998 жылғы енгізілген өзгерістер мен толықтырулар негізінде Қазақстан
Республикасы Конституциясының 50-бабында Мәжіліс палатасы жетпіс жеті
депутаттан құралып, алпыс жеті депутаты Республиканың әкімшілік – аумақтық
бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең
бір мандатты аумақтық сайлау округтері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz