Ақша-несие саясаты
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ақша.несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша.несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақша.несие теориясы негізінде экономиканы реттеу ... .
1.3. Шетел елдерінің ақша.несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша.несие саясатына талдау.
2.2.Ұлттық Банктің ақша.несие саясатын
реттеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатының
негізгі кезендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша.несие саясатының даму келешегі.
3.1.Ақша.несие саясатының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ақша.несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша.несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақша.несие теориясы негізінде экономиканы реттеу ... .
1.3. Шетел елдерінің ақша.несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша.несие саясатына талдау.
2.2.Ұлттық Банктің ақша.несие саясатын
реттеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатының
негізгі кезендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша.несие саясатының даму келешегі.
3.1.Ақша.несие саясатының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткізілмдерінен едәуір тәуелділігі және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы экономиканы қазынашылық және ақша-несие валютаның белгіленген ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, банктерге үндік қарызбен «овернайт» несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе-теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде экспорт мөлшерінің қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкімет елдің экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта резервтеріне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпініне тікелей ықпал етуге мүмкіндік алды.
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткізілмдерінен едәуір тәуелділігі және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы экономиканы қазынашылық және ақша-несие валютаның белгіленген ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, банктерге үндік қарызбен «овернайт» несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе-теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде экспорт мөлшерінің қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкімет елдің экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта резервтеріне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпініне тікелей ықпал етуге мүмкіндік алды.
Қолданылған әдебиеттер
1. Нормативтiк актiлер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл, және оған 17 қазан 1998 жылғы енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулар.
2. Қазақстан Республикасының «ҚР Ұлттық Банкi туралы» 30 .03. 1995 жылғы Заңы.
3. Қазақстан Республикасының банктерi және банкiлiк қызмет туралы» 31.08.1995 жылғы Заңы
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Ерекше бөлiмi, 1999 ж.
11.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң Кредиттiк серiктестiктер туралы 29.08.1999 жылғы қаулысы.
2. Арнайы әдебиеттер:
1. Балабанов И. Т., «Банки и банковское дело», Санкт-Петербург — 2001;
2. Кешенова Б. А., «Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар», Алматы — 2000;
3. Мақыш С. Б., «Ақша айналысы және несие», Алматы — 2004;
4. Мақыш С. Б., «Коммерциялық банктер операциялары, Алматы — 2004;
5. Свиридов О. Ю., «Деньги, кредит, банки», Ростов-на-Дону — 2000;
б. Сейткасымов Г. С., «Ақша, несие, банктер», Алматы — 2001;
7. Сейткасымов Г. С., «Банковское дело», Алматы — 1998;
8. Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва , Проспект,2000 ж.
9. Жуков Е.Ф. Деньги , кредит, банки. Москва . Юнити , 2000 ж.
10. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №2
11.Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №4-6
12. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004
13. М. С. Саниев. Ақша, несие, банктер. Алматы, 2001
14. Егемен Қазақстан – 2001. – 26 қаңтар
15. Алматы Ақшаны – 2001. – 28 тамыз.
16. Экономикалық теория негіздері. ІІ-бөлім.
1. Нормативтiк актiлер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл, және оған 17 қазан 1998 жылғы енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулар.
2. Қазақстан Республикасының «ҚР Ұлттық Банкi туралы» 30 .03. 1995 жылғы Заңы.
3. Қазақстан Республикасының банктерi және банкiлiк қызмет туралы» 31.08.1995 жылғы Заңы
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Ерекше бөлiмi, 1999 ж.
11.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң Кредиттiк серiктестiктер туралы 29.08.1999 жылғы қаулысы.
2. Арнайы әдебиеттер:
1. Балабанов И. Т., «Банки и банковское дело», Санкт-Петербург — 2001;
2. Кешенова Б. А., «Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар», Алматы — 2000;
3. Мақыш С. Б., «Ақша айналысы және несие», Алматы — 2004;
4. Мақыш С. Б., «Коммерциялық банктер операциялары, Алматы — 2004;
5. Свиридов О. Ю., «Деньги, кредит, банки», Ростов-на-Дону — 2000;
б. Сейткасымов Г. С., «Ақша, несие, банктер», Алматы — 2001;
7. Сейткасымов Г. С., «Банковское дело», Алматы — 1998;
8. Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва , Проспект,2000 ж.
9. Жуков Е.Ф. Деньги , кредит, банки. Москва . Юнити , 2000 ж.
10. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №2
11.Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2001 №4-6
12. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004
13. М. С. Саниев. Ақша, несие, банктер. Алматы, 2001
14. Егемен Қазақстан – 2001. – 26 қаңтар
15. Алматы Ақшаны – 2001. – 28 тамыз.
16. Экономикалық теория негіздері. ІІ-бөлім.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу
құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы
реттеу ... .
1.3. Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатына
талдау.
2.2.Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын
реттеу
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.3.Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының
негізгі
кезендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша-несие саясатының даму келешегі.
3.1.Ақша-несие саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті
халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің
басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы
салаларының импорт жеткізілмдерінен едәуір тәуелділігі және
т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы
экономиканы қазынашылық және ақша-несие валютаның белгіленген
ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын
көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен
қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз
экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған
жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген
ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын
үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің
болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік
нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың
нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық
валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын
көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін
жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың
мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы
тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу
әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды
негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз
ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты
секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері
Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан
шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады,
банктерге үндік қарызбен овернайт несиелерін беру
сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық
валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап,
тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны
ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір
нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе-теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық
валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін
тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық
Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта
мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта
құнсызданғаннан кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық
тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде экспорт мөлшерінің
қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында
Үкімет елдің экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық
қатынастарына, валюта резервтеріне, берешектерге, тауарлық
және қаржылық ағындардың серпініне тікелей ықпал етуге
мүмкіндік алды.
Сонымен бірге, Қазақстан экономикасында бірқатар
дағдарыстық жағдайлар соңына дейін әлі де жойылмай
келеді. Эконоканың кейбір салаларында өндірістің
құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттік кірісті
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттік ішкі
және сыртқы қарыздар мөлшері өсуі жалғасуда және
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік табалдырығынан
мағынасына жақындады, өндірістік салаға берілетін несиелер
бойынша пайыздықмөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық
етуші субьектілердің инвестициялық белсенділігі тиісті дейгейде
емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеуді реттеу жөніндегі шаралар
бюджеттік шығындар мен салық салуды басқару жөніндегі
мемлекеттік шаралармен тығыз байланысты болуы керектігін
дәлелдейді.
Жұмыстың тақырыбы Ақша-несие саясатының теориялық
негіздері проблемаларын айқындауды мақсат тұтады.
Қойылған мақсатқа байланысты мына міндеттер белгіленді:
✓ Бұл тақырып бойынша экономикалық әдебиетті зерделеу
және талдау:
✓ Ақша-несие саясатын басқарудағы зерделеу
әдістерін таңдау;
✓ Ақша-несие саясатының негізгі сипаттамалары мен
өлшемдерін зерделеу;
✓ Банк ісінің теориялық негіздерін қарау;
✓ Ақша жүйесінің негізгі сипаттамалары мен қазіргі
заманғы өлшемдерін және ұйымдастыру тетігін дамыту
деңгейін зерделеу;
✓ Ақша-несие саясатының негізгі проблемаларын және
оларды жою жолдарын айқындау.
Ақша-несие саясаты жүйесін қалыптастыру мен жұмыс істеу
мәселелері Қазақстан Республикасында қолданылатын зағдармен тығыз
байланыстырып қаралған.
1 тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері.
1.1. Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары.
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында
мемлекеттік саясат рөлінің белсенділеуі ақша мөлшерінің баға
деңгейіне әсер етуін күшейтті, сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі ақша теориясы мәселелеріне мүделіліктің артуына
ықпал етті. Баға деңгейін белгілеу мен өндіріс айналымдағы
ақшаның сандық теориясының негізгі мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсері американдық экономист И. Фишердің
ақша теориясының неоклассикалық бағытының бөлігі болып
табылатын айырбасты теңестіруде келтірілген:
MV= PQ
мұндағы:
M – айналымдағы ақша мөлшері немесе ақша ұсынысы
V – ақша айналымының жылдамдығы
P – тауарлық мәмілелер бағасының орташа деңгейі.
Q – тауарлық мәмілелердің мөлшері (Ұлттық өнім)
Іс-жүзінде бағалардың өзгеруі айналымдағы ақша мөлшерімен
ғана емес, сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруімен
байланысты (өндіріс шығындары) жылдамдығының тұрақты
шамасы (V) мен тауарлық мәмілелер саны (Q)үшін дұрыс
болып табылады,ол іс-жүзінде болуы мүмкін емес.сандық доктринасының
басқа өкілі (кембридждік) ағылшын экономисі А. Пигу ақша
ұсынысының мына формуласын ұсынады:
M=K*P*T
мұнда:
M – ақша мөлшері
K – ақшалай нысанда иеленгісі келетін жылдық кіріс
үлесі
P – баға деңгейі
K - өнідірістің нақты мөлшері
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу
факторларына ықпал ететін ақша-несие саясатының
тұжырымдамаларына қатысты пікір таластыруда.
Нарықтық экономика іштей тұрақсыз өзгермелі жүйе болып
табылады, мемлекеттік реттеуге онда негізгі рөл берілген.
Реттеушілер қатарында мемлекеттің монетарлық саясаты
маңызды орын алады.
Ақша ұсынысындағы өзгеріс инвестициялық сұраныстың
өзгеруіне әкеліп соқтырған пайыздық мөлшерлеме
деңгейінің өзгеруінің себепкері болып табылады, ал
мультикативтік әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнім
өзгереді.
Кейнсиандық теориялық теңдеуі мынадай:
ЖҰӨ=C+1+G+NX
Мұнда:
С – халықтың тұтыну шығындары
1 – инвестициялар
G – тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттік шығындар
NX – таза экспорт
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жай
банкноталардың эмиссиялануының мынадай үш жолын көрсетуге болады:
- шаруашылықты несиелеу жолымен .
- мемлекетті (үкіметті) несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық
міндеттемелердің орнына банкноталардың шығарылуы барысында.
Шынында да еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардың
басында экономикадағы тұрақсыздықтың нәтижесінде 1993-1998ж.ж
мұндай көріністің куәсі болдық. айталық 1995 -1996 жылдары
бюджет тапшылығы ЖІО- нің 5,5%-на дейін жетті, ендеше сол
уақыттары республикалық бюджет тапшылығының 80%-ға жуығы
Ұлттық банктің үкіметке берген несиелері есебінен жабылғаны
белгілі. әрине бұл жолдың теріс жақтары болды, оның бірі
елімізде гиперинфляцияның орын алуы.
- Ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және
еліміздің сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық
резервтерін арттыру мақсатында айналысқа қосымша ақша
эмиссиялау жолымен.
1993жылы біздің республикамызда шығарылған теңге қағаз және
несиелік ақшалар - банкнота болып табылады, себебі олар Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің сөзсіз міндеттемесі болып саналады
және оның барлық активтерімен қамтамасыз етіледі.
Банктік салымдар мен қолма – қолсыз есептеулер негізінде құрылатын
депозитті ақшалар айналысы чекпен байланысты.
Кейнсиандықтар мемлекеттік реттеу процесінде тоқыраған
экономиканы тұрақтандыру ісінде бюджеттік саясатқа, салық
жүйесі мен мемлекеттік шығындар құрылымының өзгеруіне
негізгі маңыз береді. Олардың түсінігінше өндірістің
құлдырау, жұмысссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық
саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәнді.
Қазақстан Республикасында несие карточкаларын енгізудің алғашқы
қадамдары жасалған, осылайша , кезінде Әлембанк (қазігі Тұран Әлем
Банк) өзінің виза несиелік карточкасын енгізген. Павлодар, Өскемен,
Ақсудың халықтары несие карточкаларын пайдалануда. Сонымен қатар ,
ТұранӘлемБанкі қызметкерлерінің несие карточкалары бар.
Қазақстан ұлттық банкінің бұл жердегі ролі карточкалардың
ұлттық масштабына біртұтас болу стандартын белгілеумен шектелгендігі,
өз кезегінде тұтынушыларға қолайлы жағдай туғызады. Ұлттық банкпен
бірлескен IBM корпорациясының пластикалық карточкаларды пайдалана
отырып есеп аайырысу жүйесін жасау жұмысы аяқталды. Қазақстанда
жұмыс жасап жатқан пластикалық карточкаларды айырбастау жұмыстары
жүргізілуде, ол да өз кезегінде бұл жүйенің жұмысының тиімділігін
арттырып , сондай-ақ халықаралық төлем жүйелерімен байланысуға
мүмкіндік жасайды.
Несиелік карточкаларды пайдалану ақша айналысы шығындарын
үнемдей отырып , ақша айналымының жылдамдығын ұлғайтады. Бірақ бұл
ақшасыз шаруашылықты жүргізудің мүмкіндігін білдірмейді.
Кейнсиандық тұжырымдамаға сәйкес нақты пайыздық
мөлшерлемесінің деңгейін төмендетумен (инфляция пайызы
шегерілген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты
ынталандыру ақша ұсынысын көбейтеді және инвестициялық
сұранысты арттыруға жетелейді.
Осыған байланысты ЖҰО мультипликациялық тиімділігі артады.
Өндірістің құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды,
халықтың кірісінің артуы үшін жағдайлар жасалады.
Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзімді
артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын
тауар сатып алуға немесе банктерге салымдарда жинақтайды.
Ақша сұранысы артып, тиісінше мөлшері де артады.
Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменің
өсуімен тепе-теңдік белгіленеді.
Монетаризм нарықтық экономика - өзін-өзі реттеуге қабілетті
іштей тұрақты жүйе деген сенімге негізделген. Ол
инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы емес, айналымдағы ақша жиыны
мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа негізделеді.
Осы бағыттың бас теоретигі М. Фридмен мемлекет
айналымдағы ақша жиынының негізделген тұрақты өсуін қолдауға
негізделген ұзақ мерзімді тепе-теңдік монетарлық саясаттың
ақша тәртібін алдыға тартады. М. Фридменнің теңдеуі бойынша
осындай өсу шамасы:
мұнда:
- ақша өсімінің жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді
пайызы;
- болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ
мерзімді пайызы;
- ЖҰӨ өсімінің орташа жылдық қарқыны, ұзақ
мерзімді пайызы;
Қазіргі заманғы сандық теория классикалық канондарды
жетілдірді. Теориялық ақша үлгілері синтетикалық нысанды
иеленді, оларға екі теорияға тән мемлекеттік ақша-несие
саясатындағы элементтері де Үкіметтің айналымдағы ақша
мөлшеріне әсер ететін саясаты Республиканың ақша-несие
саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелері өтпелі
кезеңнің экономикасының ерекшеліктеріне орай ішінара іске
асырылған болатын (мысалы, ақша жиыны төмендегенде
төленбеген ақшаның өсуі). Іс жүзінде қиын проблемаларды
шешу үшін ымыралы шешім іздестіру, қарама-қайшы
үрдістерді байланыстыру, есті тиімді шараларды пайдалану
қажеттелігі туындады.
Дамыған елдерде банк қадағалауы қаржы дағдарыстарына,
экономикалық оқиғалар мен саясаттағы құбылыстарға жауап
ретінде дамыды. Екі деңгейлі банк жүйесі болған кезде
орталық банк ақша мультипликаторларының тетігін немесе
екінші деңгейдегі банктер жүргізетін ақша аударымдарының
эмиссиясын (қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге асырады.
Әкімшілік-әміршілдік экономика жағдайында ақша рөлі өнім
шығарудың әртүрлі шығындар жиынтығына (материалдар,
амортизация, еңбекақы және т.б.) бағынышты болады. Ақшаның
басымды есептік және бақылау рөлі (қысымға түскен
инфляцияны жасыруға, тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкі
бағалар белгілеуге және ресурстарды өтімсіз тауарларға
шашырауға ықпал етті. Жиынтық сұраныс пен жиынтық
ұсыныстың тепе-теңсіздік ара қатынасында нұсқаумен
белгіленген бағалар негізсіз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендеді, жинақтаулардың нақты
сектордан алып-сатарлық сипаттағы қаржы операцияларына
өту процесі жеделдетілді.
Дүниежүзінің 83 елінде инфляция мен айналымдағы ақша
мөлшерінің байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшері
мен инфляция жылдамдығының арасындағы жоғары деңгейдегі
тәуелділікті айқындады.
Дүниежүзілік экономикалық тәжірибеде ақша-несие саясатын
реттейтін әртүрлі құралдар пайдаланады:
• Ашық нарықтағы яғни, құнды қғаздар нарығында
операциялар;
• Есептеу мөлшерлемесі саясаты, яғни, екінші деңгейлі
банктердің орталық банктен қарыздары бойынша
пайыздарын реттеу;
• Міндетті резервтер нормативінің өзгеруі.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта
қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемесі, қысқамерзімді ақша
эмиссиясын бақылау кезінде Ұлттық банктің монетарлық
процесі тетігінің негізін құрайды.
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемімен тікелей
және Қаржы министрлігімен келісім бойынша осы кезеңдегі
монетарлық саясатқа сәйкес пайыздық жағдайларды, ақша
нарығындағы ұсыныс мөлшерін қалыптастырады.
Осы үшін ол қайта қаржыландыру мен ашық нарықтағы
операцияларда өзінің пайыздық мөлшерлемелерін өзгертеді, ақша
нарығында басқыншылық сәті туралы шешім қабылдайды.
Экономиканы қаржы сілкіністеріне неғұрлым шыдамды етуге
тырысу, оның икемділігін және нарықтық қатынастарға оның
бейімделуін арттыру банк жүйесін дамытудың негізгі
мақсаттарының бірі болып табылады. Экономикалық саясат
теориясына сәйкес, өтпелі экономика кезеңінде монетарлық
саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететін ақша,
несие және валюта саясатының өлшем жүйесінің тепе-теңдік
сипатын білдіреді. Ақша-несие және бағам саясаты қол
жетіскен құралдар тізбесінде көрсетілген барлық шешімдер
ақшаның тауарлық бағасына әсер етеді. Ақшаның тұрақтылығын
реттеу нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екі
каналды ақша эмиссиясы (ақша жиыны) мен ақша айналымының
жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың айналым саласын
бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Іс жүзінде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы,
ақшаның тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеуді
теңгеруге тиіс.
Ақша-несие саясаты мемлекеттік жалпы экономикалық саясат
бөлігін, оның элементтерінің (өнеркәсіптік, құрылымдық,
сыртқы сауда, қазынашылық және басқа да саясат түрлерімен
қатар) бірін білдіреді және үкіметтің басымдықтармен және
мақсаттармен тікелей белгіленеді. Әдетте, экономикалық өсу
тұрақтылығы, жұмыссыздықтың төмен деңгейі, бағалардың
тұрақтылығы, тұрақты төлем балансы осындай түпкілікті
мақсат болып табылады.
Әртүрлі ақша түрлері ретінде белгілі ақша
агрегаттары М0, М1, М2 және т..б. түсініледі. Олардың
мазмұнын егжей-тегжейлі қарайық:
М0 - айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерінен тыс)
және орталық банктегі екінші деңгейлі банктердің
шоттарындағы қаржылар. Бұл ақша базасы немесе орталық банктің
ақшалары.
М1 - халықтық қолындағы кез-келген ақша белгілерінің
мөлшері мен кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың
кассаларындағы қаржылар.
М2 - М1 - барлық құрамдастары және араласқан пайдалану
режимді заңды және жеке тұлғалардың депозиттері,
халықтың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жедел
салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркін айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтері.
М4 - М1 – басқа халыққа, банктерге, кәсіпорындар мен
ұйымдарға тиесілі шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 – ақша жиынының бірдей көрсеткіштері болып
саналады. М4 соңғы көрсеткіші жеке де, сондай-ақұ өндірістік
тұтынудағы тауарлар мен қызметтерге барынша жоғары төлемге
қабілетті жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, біз көріп отырғандай,
өтемпаздықтарының әртүрлігімен, яғни, олардың қолма-қол
ақшаға жеңіл айналып кетуімен ерекшеленеді. Тиісінше,
ақша қажеттілігі туралы айтқан кезде қазіргі заманғы
жағдайларда, олардың жалпы мөлшерін ғана емес, әртүрлі
ақша түрлерінің арасындағы ара қатынасты және трансакциондық
іс-қимылдарда оның мұқтаждығына сәйкес олардың осы
жерде болуы ескеріледі. Сондықтан орталық банктің
жоғарыда атап өтілген бас функциясы – айналымын реттеу
жалпы мөлшерді ғана емес, сонлай-ақ ақша түрлері
арасындағы ара-қатынасы қадағалауды көздейді. Іс жүзінде кез-
келген қазіргі заманғы мемлекет үшін ақша эмиссиясын және
ақша айналымын реттеу елдегі жиынтық ақша жиынының
бірнеше аса маңызды көрсеткіштерінің жобаланған және
нақтылы мөлшерін талдау, бақылау, салыстыру қажеттілігін
білдіреді.
Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама берейік:
Ресми есеп мөлшерлемесі – орталық банктің мөлшерлемесі,
ол бойынша банк вексельдерді санайды немесе соңғы сатыдағы
несиелер ретінде екінші деңгейлі банктер мен несие
мекемелеріне несие береді. Орталық банк ресми есеп
мөлшерлемесін жоғарылатып немесе төмендетіп, екінші деңгейлі
банктердің мүмкіндіктеріне несие алу үшін олардың
клиенттеріне ықпал етеді, бұл өз кезегінде экономикалық өсуге,
ақша жиынының артуына, нарық пайызының жоарылуына әсер
етеді. Орталық банктің ресми есеп мөлшерлеменің өзгеруі
нарықтық пайыздың тиісті өзгерістерін туындата отырып, төлем
балансы мен валюта бағамының жай-күйінде білінеді. Мөлшерлеменің
артуы елге қысқа мерзімді шетел капиталының тартылуына
ықпал етеді, осының нәтижесінде төлем балансы жанданады,
тиісінше, шетелдік валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтеріледі. Мөлшерлеменің төмендеуі кері
нәтижелерге әкеліп соқтырады.
Ашық нарықтағы құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар –
орталық банктің қысқа мерзімді операцияларды қоса алғанда,
кейін кері мәміле жасай отырып, коммерциялық және
қазынашылық вексельдерді, мемлекеттік облигациялар мен өзге
де құнды қағаздарды сатып алу-сату жөніндегі операцияларды.
Орталық банктің мұндай іс-қимылдары екінші деңгейлі
банктердің қызметіне олардың қолда бар ресурстар мөлшері
арқылы әсер етеді. Егер орталық банк ашық нарықта құнды
қағаздарды сатса, ал екінші деңгейлі банктер оларды сатып
алады, онда соңғылардың ресурстары мен тиісінше олардың
клиенттерге несие беру мүмкіндіктері сарқылады. Бұл
айналымдағы ақша жиынының қысқаруына және несие пайызының
артуына әкеліп соқтырады. Орталық банк ашық нарықта
екінші деңгейлі банктерден құнды қағаздар сатып ала
отырып, оларға қосымша ресурстар ұсынады. Несие беру
жөніндегі олардың мүмкіндіктерін кеңейтеді. Ашық нарықтағы
операциялар банк ресурстарын, пайыздық мөлшерлемелердің және
мемлекеттік құнды қағаздарды реттеуге және соңғы есепте
ақша нарықтағы сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал
етеді.
Міндетті резервтер – банктер мен несие мекемелерінде орталық
банктің талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған
несие ресурстарының бөлігі. Екініші деңгейлі банктерге олар
өздерінде сақтайтын міндетті резервтер нормасын арттыра
немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерінің несиелеу мен депозиттік эмиссияны жүзеге
асыру мүмкіндіктерін шектейді немесе кеңейтедіұ.
Міндетті резерв нормасының өзгеруі екінші деңгейлі
банктердің несие ресурстарына, олардың несие беру
мүмкіндіктеріне елеулі әсер етеді. Норманы арттыру екінші
деңгейлі банктердің несие беруге арналған өздерінің
ресурстарының бөлігімен пайдалана алмауын білдіреді.
Нәтижесінде банк несиесі мен айналымдағы ақша жиыны да
қысқарады, банк несиелері бойынша пайыздар өседі. Банк
резервтері нормаларының төмендеуі банк несиелері мен ақша
жиынының өсуіне және нарықтық пайыздың төмендеуіне
жетелейді.
Міндетті резервтер едәуір шамада әкімшілік тұтқаны
білдіреді. Бірқатар елдерде олар толықтай жойылған
немесе олардың мөлшері елеулі түрде төмендетілген. Кей бір
елдерде қызмет бабын теріс пайдалануға жол бермеу
үшін осындай резервтердің ең жоғарғы мөлшерде заңнамада
белгіленеді.
Осы негізгі құралдардан басқа дүниежүзілік банк
тәжірибесінде орталық банктердің ақша-несие саясатының
басқа құралдары кең танымал, жақсы пысықталып және кеңінен
пайдаланылады. Оларды қайсыбір елдің нарықтық немесе өтпелі
экономикалық нақты жағдайында өтімдірек пайдалану туралы
сөз қозғалады. Оларды қысқаша сипаттап өтейік.
Капиталдар нарығын бақылау – акциялар мен облигациялар
шығару тәртібі, сырттан қарыз алу шектерін белгілеу және
т.б.
Нарықтарға қол жеткізу - жаңа банктер мен несие
мекемелерін, оның ішінде шетелдіктерді ашуды реттеу.
Валюта басқыншылығы – ақша бірлігіне сұраныс пен ұсыныс
мөлшеріне ықпал ету үшін едәуір мөлшердегі валюта
сатып алу-сату.
Шектеу (таргеттеу) – ақша жиыны көрсеткіштерінің өсуінің
мақсатты болжалын белгілеу.
Мемлекеттік құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-
мемлекеттік қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық
операцияларды шектеу мақсатында банктер, несие мекемелері
үшін белгіленеді. Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше
жағдайлар қалыптасқан. Англияның банкі қарым-қатынастарды
арнайы мамандандырылған несие институттар топтары - дисконттық
үйлер арқылы ұйымдастыруды артық көреді. Соңғылар Англия
Банкінің ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл
атқаруына байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі
институттық ерекшелігін білдіреді. Оларға орталық банк пен
өзге несие институттары арасында аралық орын алатын
сегіз институт жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк
жүйесінде тек қана осы несие институттары ғана орталық
банкте қайта қаржыландыру артықшылығына ие болуымен
түсіндіріледі. Осы үшін мөлшерде қабылдауға мәжбүр, Ұлыбританияда
қазынашылық құнды қағаздарды орналастыру орталық банкке
жүктелгендіктен, бұл соңғыға өте пайдалы. Басқа елдердегідей,
басқа несие институттары орталық банктің қайта қаржыландыруына
тікелей қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Анлия
банкі мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк
жүйесі арасында делдал ретінде болады.
Нарықтық экономика жағдайында экономикаға ықпал
етудің атап өтілген және басқа кейбір құралдарын
пайдалану жолымен іскерлік белсенділікті арттыруға немесе
төмендетуге қол жеткізеді. Олар кәсіпкерлерге арзан
несиені көбірек ұсынса, соңғылар соғұрлым өз ісін
ашуға ынталанады, өндірісті кеңейтіп немесе жетілдіреді,
экономикалық өсуді жеделдетеді.
Көрсетілген құралдардың әртүрлі қиыстырулары орталық
банкке мемлекеттің осы кезеңдегі экономикалық стратегиясына
байланысты қымбат немесе арзан саясат жүргізуге жол
ашады. Орталық банк аталған құралдардың көмегімен ақша-несие
саясатының мақсаттарын жүзее асырады: ақша жиынының деңгейін
(қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлемені
белгіленген деңгейде ұстайды.
Ақша-несие саясатының құралдарын пайдалану бюджеттік-
салықтық саясатпен, заңнамамен тығыз байланыстырған жағдайда
ғана тиімді болуы мүмкін.
1.2. Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы реттеу.
Экономиканы ақша-несие реттеудің теориялық тұрғылары
қазіргі заманғы экономикалық ғылымның ең бір қимылды-
қозғалысты бағыттарының бірі болып табылады, біріншіден, осы
тұжырымдама әдістемелерінің ерекшелігімен, екіншіден,
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі заманғы
дамуының обьективті заңдылықтарымен түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасының қолданбалы
тұрғыларын әзірлеу орталық банкке экономиканың жай-күйін
ақша-несие бақылаудың құралдар жүйесі мен әдістерін
қамтамасыз етеді.
Мемлекет ақша-несие реттеудің жәрдемімен экономикалық
дағдарыстарды жұмсартуға, инфляцияның өсуін тоқтатуға
ұмтылады, мемлекет экономикалық жағдайды қолдау
мақсатында, ел экономикасының түрлі салаларына күрделі
салымдарды ынталандыруға арналған несиелерді пайдаланады.
Ақша-несие реттеу тетігі мына негізгі әдістерден
тұрады: банк өтімділігін реттеу, мемлекеттік қарызды басқару,
банк несиесінің мөлшерін реттеу.
Осыдан ақша-несие реттеу тетігі ақша-несие әдістер мен
құралдарының жиынтығын білдіреді деп пайымдауға болады,
олардың кешенді қолдануы қойылған экономикалық мақсаттарға
қол жеткізуге болады.
Сонымен, ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі былайша
түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеудің теориялық негіздемесі жүйеге
фактілерді ендіруге, түсіндіруге және қорытуға негізделеді,
экономикалық ғылым басқалар сияқты фактілерге, яғни,
белгілі деректердің немесе белгіленген құбылыстардың
қадағаланатын өзгерістеріне негізделу салдарынан-осы
ғылымдардың эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың
соңғы нәтижесі ретінде фактілер жиынына мағына
енгізеді, оларды біріктіріп байланыстырады, олардың
арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгіленген
қағидалар мен беталыстар шығарады.
Ғылыми тұрғыдан фактілер қазіргі бар теорияларды растау
(дедуктикалық әдіс) үшін де, сондай-ақ жаңа теория
үшін негіз болуы мүмкін.
Замандастар барынша дәрежеде жүргізетін
макроэкономикалық саясат негізінде ескеретін макроэкономикалық
теориялар (кейнсиандық теория мен монетарлық) – негізінен
индуктивтік жолмен пайда болатын теориялар. Бүгінгі
күнге көптеген ғалым экономистер оларды
макроэкономика мәселелеріне бір мәнді жауап беретін
оқулардан гөрі болжамдарға жатқызады. Осыған
қарамастан макроэкономикалық теориялардың болжалдығы олардың
маңызын кемітпейді.
Экономистер экономикалық өсу факторларына ықпал
ететін ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты
ұзақ жылдар бойы пікір таластыруда.
Ақша-несие саясатының мәні айналымдағы ақша мөлшерін
өзгерту жолымен экономикалық жағдайға ықпал етуге
негізделеді. Монетарлық биліктердің тиісті құралдары болса
да, алайда әр түрлі экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуіне қатысты
әртүрлі стратегиясы мен тактикасын белгілеу алдымен
теориялық қағидаларды айқындауды және оның ішкі тетіктерін
ашуды талап етеді.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлері көптеген он жылдар
бойы терең теориялық әзірмелерді қамтиды, олар іс
жүзіндегі әрекеттер негізі ретінде пайдаланылады. Басты
мәселе-осы салада дүниежүзілік ғылыми білім әлеуетінің
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кіреді:
• Экономикалық және институционалдық ерекшеліктерді
ескере отырып, ақшаның баламалы айқындамасын
қалыптастыруы;
• Орталық банктің ақша жиынын бақылау мүмкіндігін
анықтау;
• Ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және
олардың салыстырма тиімділігі;
Кесте № 1
Ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық
мөлшерлемелер, міндетті резервтер нормалары,
валюталық басқыншылық, мемлекеттік қарызды басқару,
банктерге несие, тікелей мөлшерлік шектеулер)
Ақша-несие реттеу әдістері - несиелеуді реттеу, пайыздық
реттеу, мемлекеттік қарызды басқару, валюалық реттеу.
Ақша-несие саясатының мақсаттары – ұлттық валюта бағамын
тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндірістің
өсуі және т.б.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасы әдістемесінің сипатты
ерекшелігі айырбас тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым
саласында іс-шара жүргізу жолымен макроэкономикалық
процестерге реттеуші ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып
табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептің өкілі Ф.Модильяни
Тиісті тұрақтатын іс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы
тұруға болады. Ақша-несие саясаты ақша ұсынысын нақты
сұраныс өзгерістерін сәйкестікке әкелуі мүмкін
деп атап өтт Ақша-несие реттеу құралы ретінде ашық
нарықтағы операциялардың рөлін нығайтатын негізгі факторлар
Ұлттық Банктің қайталама нарықта операцияларды жүзеге асыруға,
РЕПО операцияларын жүргізуге, мемлекеттік құнды қағаздарды
биржадан электрондық тыс нарығын құруға себеп болды.
Банктерді несиелеу ел экономикасына ықпал етудің ең
бір мүмкін тәсілінің бірі болып табылады, олардың мөлшері
артса, айналымдағы ақша мөлшері өседі, бұл инфляция
қарқынының өсуіне әсер етуі мүмкін, алайда шаруашылық
жүргізуші субьектілердің айналым қаржылары толықтырылып,
тиісінше, өндіріс көлемі артады. Ұлттық Банк несие саясаты
экономиканы несиелеуді кеңейтуге немесе қысқартуға
ғана емес, сондай-ақ ішкі экономиканың тұрақты дамуына
қол жеткізуге, ақша айналымының нығаюына, ішкі экономикалық
процестердің тепе-тең болуына ықпал етеді. Экономиканы
несиелеу функциялары екінші деңгейдегі банктерге ауысты
және Ұлттық Банктің жұмысы жетекші елдердің орталық
банктерінің функцияларына бірте-бірте жақындай бастады.
Ұлттық банктің нғесие беру практикасы түбегейлі өзгерді:
банктерге несие тек олардың өтімділігін қолдау мақсатында
ғана берілген, жеңілдік несиелер жойылды, мемлекеттік
бюджет тапшылығын жабуға несие тек бюджет бағдарламасының
шеңберінде. Кейін ломбардтық несие, бюджетті тікелей несиелеу,
несие ресурстарының аукционы жойылды.
Неоклассикалық постулаттардың ізбасары П.Самуэльсон тиісті
ақша-несие саясатының көмегімен даурықпа бұзақылықтан
және күрт құлдыраудан жалтаруға, кең экономикалық өсуге
сенім артуға болады деп жазды.
Монетарлық идеялардың негізін қалаушы М.Фридмен ақша-
несие құралдары ақша мөлшерінің тұрақты, алайда, бірте-
бірте өсуін сақтай отырып, макроэкономикалық тұрақтылыққа
қол жеткізуге елеулі әсер етуі мүмкін деп санайды. 1998
жылы қайта қаржыландыру мөлшерлемесi өсiп, сонымен бiрге несие ресурстарына
сұранысты азайтпады. Бұл дүниежүзiлiк және Ресей қаржы дагдарысының
әсерiнен тұрақсыздықтың шиеленiсуiмен түсiндiрiледi. Экономиканы жағымсыз
сыртқы факторлардан қорғау үшiн монетарлық органдар бiрқатар
залалсыздандыру шараларын жүргiзедi. Мысалы, инфляцияның қарқынын азайту
үшiн қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң мөлшерiн қысқартты. Алайда, кайта
қаржыландыру мөлшерлемесiнің арттыру да ақша сұранысы кемісе
де несие ресурстарына сұранысты азайтпады.
Инфляция қарқынымен салыстырғанда несие құны төмен болса, кәсiпорындар
қарыз алған қаржыларды негiзгi капиталға инвестициялар үшiн емес
инфляциядан қорғану үшiн материалдық құндылықтар жинау пайдалы. Қаржы-несие
қысқамерзiмдi несиелердi мекемелерi ұзак мерзiмдi қарыздарға қарағанда
запас жинақтауға жылдам бередi. Ақшалай қаржылардың осылай мақсатын
ауыстыруы өндiрiстiк капитал салымдарына арналған ресурстардың жетiспеуiн
одан әрi шиеленiстiредi.
Осы пікірлер экономиканы ақша-несие реттеу
теориясының барлық бағыттарының әдістемелік негізінің
ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша айналымы мен несие
құралдарымен мүмкіндіктерін әсіре өсіруге, экономиканы
сұраныс пен ұсынысты сәйкестікке келтіретін
бағалармен реттелетін тепе-тең, жеткілікті тұрақты жүйе
ретінде қарауға негізделген.
Ж.Б.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерінің
жұмыстарында, сондай-ақ И.Фишер мен М. Фридменнің сандық
ақша теориясының әр түрлі нұсқауларында экономиканы тепе-тең
жағдайлар жүйесі ретінде дамыту қағидасы байқалады.
Ақша-несие реттеу теориялары
Ақша-несие жүйесін қараған кезде, әдетте, ақша-несие
реттеудің кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын
қозғайды.
Несиелік реттеуге негізделген кейнсиандық үлгі нарық
жүйесі мен еркін кәсіпкерліктің кемшіліктерін мемлекеттік
қазынашылық және несие жұмыспен қамтудың дамуына
ақшаның ықпалын жеткілікті бағаламайды. Осыған қарама-
ақйшы монетаризмді қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана
қоймай, ұтымды ақша-несие саясатын жүргізуді
экономиканы тұрақтандырудың шешуші шарттары деп санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пікірталас
экономикалық ойлардың екі бағытының да жағымды жақтары
мен кемшіліктерін де айқындауға мүмкіндік береді.
Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда мәні
бойынша бірін-бірі толықтыратын экономикалық үлгілерден
барлық құнды және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты
әзірлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж. Кейнс 1936 жылы
шыққан Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы
атты кібатында өз тұжырымдамасының мазмұнын баяндады.
Кейнс теориясының бас идеясы – нарықтық капиталистік
экономиканың өзін-өзі реттеуді жоққа шығару. Ол өз күшін
шындықпен, атап айтқанда, капитализмге өндірістің кезеңді
құлдырауы мен одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен
жанасатын жаңа жұмыспен қамтылуы теориясын әзірлеуге
жұмсады. Мұның өзінде жаңа теорияда кезеңді құлдырау
мен өндіріс дағдарысына байланысты заңды туындайтын
мәжбүрлі жұмыссыздыққа ерекше назар аударылады. Нарық жағдайының
тұрақтандырылған және инфляция деңгейiнiн жалпы төмендеу жағдайында, банк
институттары үшiн несие операцияларының басымдығы анық. Мемлекет тарапынан
экономиканы несиелеу үшiн белгiленген жағдайлар жасалуда. Атап айтқанда,
Ұлттық Банк коммерциялық вексельдердi қайта есептеу жолымен экономиканың
нақты секторының кәсiпорындарын белсендi түрде несиелейтiн екiншi
деңгейдегi банктердi қайта қаржыландырады.
Бұдан басқа, тұрғын үй құрылысы саласында ипотекалық несиелеудi
белсендiру мақсатында, ел үкiметi Қазақстан Республикасында ұзак мерзiмдi
тұрғын үй құрылысын қаржыландыру мен ипотекалық несиелеу жүйесiн
дамытудың тұжырымдамасын қабылдады. Осыған байланысты 2000 жылдың
соңында Қазақстандық ипотекалық компания құрылды. Қазiргi уақытта ұлттық
банкiнiң қалыптасуы үшiн 1 млрд. теңге салды және ол компанияның жеке
дара акционерi болып табылады. Компанияның капиталында қатысуға бiрқатар
отандық iрi банктер; сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары (ЕББР және ХВЕ)
келiсiм бердi. Компания ипотекалық несиелердiң қайталама нарығындағы
оператор болады және оның негiзгi функциясы екiншi деңгейдегi банктерден
стандартты ипотекалық несие алып және осы несиелермен қамтамасыз етiлген
облигациялар сатып оларды қайта қаржыландыратын болады.
Бұдан әрі нарық экономиканы өзінен-өзі реттеуші бола
алмайтынына және толық жұмыспен қамтуды, өндірістің
және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ете алмауынына
байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы міндеттерді
жүзеге асыруда белсенді роль атқаруға тиіс деп
санайды. Мемлекет кезең-кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен
өңдірістің күрт өрістеуін (экономикалық циклдар) жұмсартатын
осындай қазынашылық және ақша-несие сясатын жүргізуге
араласуы тиіс.
Тауарларды және қызметтерді мемлекеттік сатып алу
жиынтық шығындардың негізгі құрамы, мемлекеттік реттеу
саясатының маңызды элементі екенін ескеру қажет. Мұның
өзінде мемлекеттік шығындарды арттыру мен азайту ішкі
өндіріс мөлшерінің артуына және қысқаруына ықпал
етеді. Сондықтан мемлекет құлдырау кезеңде өзінің
шығындарын арттыруға, ал инфляция кезінде оларды қысқартуға
тиіс. Осындай шығындар өндіріс деңгейіне, тиісінше
жұмыспен қамтуға тікелей әсер ететінін атап өту
қажет. Салықтық және ақша-несие саясаты, керісінше, өндіріс
мөлшеріне жанама әсер етеді. Мысалы, салықтар тұтынуға
тікелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндіріс
мөлшеріне жанама әсер етеді.
Кейнсиандықтардан монетаристердің айырмашылығы олар ақша-несие
саясатын экономиканы реттеудің маңызды құралы деп
санамайды. Ақша ұсынысы пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне
әкеп соқтыруына, ал соңғысы инвестицияларға арналған несиеге
әсер етуіне байланысты, сондай-ақ ақша мен пайыздық
мөлшерлеменің реттеуші рөлі мемлекеттік шығындар сияқты
едәуір емес деп санайды.кейнсті кейбір зерттеушілер ақшаның
экономиканы тұрақтандыру үшін маңызы жоқ дегенді айтады.
Кейнстің ақшаның маңызы жоқ деп айтатын
ізбасарларының дұрыс ақша-несие саясатын қолдамауы, әсіресе,
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басталған инфляция
жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп
болды.
Экономикада іскерлік цикл деп нақты өндіріс мөлшерінің
кемуімен немесе артуымен, халықтың жұмыспен қамту
мен бағалар деңгейінің өзгеруімен сипатталатын құлдырау
мен өрлеудің кезектесуі аталады. Мұның өзінде кәдімгі
іскерлік цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндіріс
мөлшерінің түсуімен орын алатын құсыру және тиісінше
жұмыссыздық күшейеді және егер құсыру фазасы жарты
жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл
өзінің төменгі нүктесіне жеткен кезде және орташа
бір жарым жыл жалғасса - ол түбіне жетеді; нақты өндіріс
мөлшері кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту
арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы
орын алады. Нақты өндіріс барынша жоғары деңгейге жеткен
нүкте шарықтау деп аталады. Осыдан бастап жаңа цикл
басталады.
М.Фридмен мен А.Шварц өздерінің АҚШ-да 1867-1960
жылдары ақша айналымының тарихы деп аталатын
жұмыстарында ақша айналымының рөлін егжей-тегжейлі
зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негізінде, олар
айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар
іскерліктермен сәйкес келмесе де, солармен байланысты
циклдік схемаға сәйкес екенін айқындады. Ақша сияқты
іскерлік циклдың алдында боады, өйткені айналымдағы
ақша мөлшері өзінің шарықтауына дейін түсе бастайды. және
керісінше, ақша мөлшері іскерлік цикл өзінің төменгі
нүктесі - түпке дейін жеткен сәтке дейін арта бастайды.
Нақты мысалға жүгінейік: экономикалық өсу қарқыны 3%
құрайды, бұл дамыған елдердегі ұзақ мерзімді уақытша
аралықтардағы нақты көрсеткіштерге сәйкес келеді. Бұл
жағдайда атаулы ЖІӨ мен айналымдағы ақша мөлшері де
үшпайыздық өсуге сәйкес келеді деп ұйғарайық. Егер ақша
жиынының мөлшері 10% артса не болады? Біраз саябырдан
кейін номиналдық ЖІӨ өсу қарқыны өсе бастап болжаммен
атаулы ақша жиынының өсуінің тиісті 10 пайыздық
деңгейіне жетеді. Содан кейін ЖІӨ бұрынғыдай 10 % құраса
да, нақты өндірістің өсу мөлшері тағы да 3% кемиді. Бұл
мұндай өсу жыл сайын 7% артып отыратын абсолюттік
баға деңгейінің арту есебінен қол жеткізілетінін
білдіреді.
Сонымен, ақша жиынының өсу қарқынының өзгеруі
өндірістің нақты деңгейіне, жұмыспен қамтуға және
бағаларға елеулі түрде әсер етеді.
Монетаризм. Дж. Кейнстің ізбасарлары негізінен құлдырау
мен тоқырау проблемаларына көңіл аударуына байланысты,
әртүрлі едерде кезең-кезеңмен туындайтын ифляциялық
процестерге орай ақша рөліне жаңа сипаттағы қызығушылық
пайда болады.
Қазіргі заманғы кейнсиандыққа оппозиция ретінде пайда
болды. Дж. Кейнстің ізбасарларына қарама-қайшы М.Фридмен дұрыс
монетарлық саясат инфляция кезінде ғана емес, сондай-ақ
тоқырау кезінде де маңызды рөл атқаратынын атап өтті.
Монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айырмашылықты
анығырақ көру үшін олардың негізгі теңдеулерін талдау
қажет:
Кейнсиандықтар өздерінің теоретикалық құрулардың
негізіне нақты өнім мөлшерін өндіруге жұмсалған жиынтық
шығындар теңдеуін алады:
С+І+Еч =NVP
Монетарлықтар айырбас теңдеуін негізге алады:
MV=PQ,
Мұнда M – ақша жиыны,
V – ақша айналымының жылдамдығы.
Q - өнімінің жеке мөлшері мен тауарлар сатылатын орташа Р
бағалар деңгейіне көбейтіндісі таза ішкі өнімді (NVP)
құрайды, келтірілген теңдеулердің сол бөліктерін теңдестіре
алғандықтан мына теңдеуді аламыз:
C+I+Eч =MV
Жаңа теңдеудің сол бөлігінде бүкіл таза ішкі өнім
өндірісіне жұмсалған жиынтық шығындар, ал сол жағында
сатып алушылар осы өнімге жұмсаған ақша мөлшері
көрсетілген. Егер MV дайын тауарға жұмсалған шығындардың
жалпы сомасы болса онда ол NVP тең болуға тиіс. Тиісінше, бұл
сома NVP өндірісіне жұмсалған жиынтық шығындардың
монетарлық баламасын өндірісінің сол бір экономикалық процесіне
әртүрлі екі тұрғыдан қараған екі көзқарас болып
табылады.
Кейнсиандықтар өздерінің теңдеулерінде ақшаға қосалқы
рөль береді, өйткені ақша ұсынысының өзгеруі пайыздық
мөлшерлемесінің өзгеруі ал ол арқылы инвестицияларға ТЖӨ
мөлшерінің өзгеруіне жанама әсер етеді. . Эконоканың
кейбір салаларында өндірістің құлдырауы тоқтатылмады,
салық салу және бюджеттік кірісті арттыру проблемалары
орын алуда, мемлекеттік ішкі және сыртқы қарыздар
мөлшері өсуі жалғасуда және мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздік табалдырығынан мағынасына жақындады, өндірістік
салаға берілетін несиелер бойынша пайыздықмөлшерлемелер
жоғары болып қалуда, шаруашылық етуші субьектілердің
инвестициялық белсенділігі тиісті дейгейде емес және т.б.
Ұлттық валютадағы ұзақ мерзiмдi (1 жылдан астам) салымдарды
ынталандыру мақсатында, заңды тұлғалардың ұлттық валютадағы банк
депозиттерi бойынша табыс салығын кемiту қажет.
Төмен инфляция қарқынымен, ұлттық валюта бағамының жеткілiктi
тұрақтылығымен, ЖIӨ және алтын-валюта резервтерiмен артуымен, банктердiң
депозиттiк базасының өсуiмен, жедел депозиттердiң өзiндiк салмағынын
артуымен сипатталатын Қазақстанның экономикалық дамуындағы онды
өзгерiстерге қарамастан инвестициялық саладағы жағдай шиелiнiстi болып
қалуда.
Осы жағдай банк жүйесiнiң капиталының төмен деңгейiмен, ақша жиынының
долларландыруымен, қысқа мерзiмдi несилеудiң басымдылығымен сипатталады.
Банктердiң инвестициялық қызметi тұрғысынан дүниежүзiлiк стандарттар
бойынша олардың капиталдарының мөлшерi ЖІӨ-нiң 6-7% құрауға тиiс.
Қазақстанда 2003 жылы екiншi деңгейлi банктердiң жиынтық капиталы ЖІӨ-
нiң 3,7% ғана құрады.
Монетаристер ақша ұсынысы өндірістің, жұмыспен
қамтудың, бағалардың деңгейін айқындайтын негізгі фактор деп
санап, ақшаға маңызды мағына береді.
Кейнсиандықтар мен монетаристердің тұрақтандыру саясаты.
Іскерлік циклдар уақытында өндірістің кезең-кезеңмен
құлдырауы мен өрлеуі белгіленген тұрақтандыру саясат
жүргізуді талап етеді. Ол көбінесе әртүрлі экономикалық
көзқарастарды жақтаушылар ұстанатын теориялық
тұжырымдамаларға байланысты.
Кейнсиандықтар тауарлар мен қызметтерге жұмсалған
мемлекеттік шығындар жиынтық шығындардың құрамдас бөлігі
болғандықтан және осыған байланысты жалпы өндіріс
деңгейіне (ТЖӨ) өзгеруіне тікелей әсер етуіне орай,
қазынашылық саясатты экономикалық тұрақтандырудың негізгі
құралы ретінде санайды. Қазынашылық саясаттың екінші
құрайтын салық түсімдері тұтыну мен жинақтауға кететін
кірістерге әсер етеді. Сонымен, негізінен тұтыну арқылы олар
ТЖӨ мөлшерлеріне де әсер етеді. Кейнсиандықтар ақша-несие
саясатының әсерін мойындайды, алайды, олардың пікірінше,
ол құлдырау мен тоқырау кезеңінде неғұрлым аз байқалады.
Монетаристер қазынашылық саясат экономиканы
тұрақтандырудың сенімді құралы болып табылмайды деп пайымдайды.
Өздерінің көзқарастарын олар мемлекеттік шығындарды
арттыру бюджет тапшылығы мен мемлекеттік негіздеуге
ұмтылады. Нәтижесінде қаржы нарықтарында ақшаға сұраныс
артады, осының салдарынан пайыздық мөлшерлеме артады.
Инвестицияларға арналған ақшаға сұраныс кемиді, ал
соңғылардың кемуі жиынтық шығындардың қысқаруына және
тиісінше ТЖӨ кемуіне әкеп соқтырады. Тиісінше,
экономиканы тұрақтандыру үшін қолданылған саясат өзінің
мақсатына жетпейді, өйткені қаржы нарығындағы қарыздарды
пайдаланған мемлекет ондағы жеке бизнесті алмастырып
немесе дәлірек айтқанда оның орнын басады.
Ақша ұсынысты экономикалық белсенділілікте шешуші рөл
атқарады дeген өзінің іргелі тезисін негізге ала отырып,
дұрыс ақша-несие саясатын жүргізуді табысты тұрақтандырудың
басты шарты деп санайды. Алайда, дұрыс ақша-несие
саясатын жүргізу күрделі қиындықтарға толы. Біріншіден, ақша
ұсынысының өзгеруі мен оның атаулы NVP әсері арасында
жеткілікті ұзақ уақыт немесе уақытша лаг өтеді. Осы
лаг едәуір қысқа (6-дан бастап 8 айға дейін) немесе
ұзақ (екі жылға дейін) орын алуы мүмкін. Ақша ұсынысы
атаулы ТЖӨ әсер ететін сәтті дәл анықтау ықтималдығы
мардымсыз. Егер кейбір белгілер экономиканың құлдырау
процесін көрсетсе, онда әдетте арзан ақша, яғни, төмен
пайыздық мөлшерлеме саясатын қолдана бастайды. Алайда,
жарты жылдан кейін экономиканың инфляция деңгейіне жетуі
мүмкін, осының салдарынан қолданылған саясат
тұрақсыздандыруды әлсіретпей керісінше күшейтіп, инфляцияның одан
әрі өсуіне әкеп соқтыруы мүмкін.
Екіншіден, пайыздық мөлшерлемені реттеумен қиындықтар
туындайды. Несие мекемелері тұрақтандыру мақсатында, оларды
арттырудың орнына осы мөлшерлемелерді төмендетіп және
осымен инфляцияның одан әрі өсуін туындатуы мүмкін.
Монетаристердің пікірінше, ұзақ мерзімді уақыт
аралықтарында өнідірістің нақты мөлшерлерінің өсуінің
үшпайыздық деңгейіне тең қша жиынының тұрақты өсуіне
негізделген саясат оңтайлы болып табылады. Бұл жағдайда артқан
ақша ұсынысы жиынтық шығындарға және тиісінше өндіріс
мөлшерінің артуына ықпал етеді.
Экономикалық жүйеде толық жұмыспен қамтылған
жағдайда ғана кейнсиандықтар мен монетаристер арасында ымыраға
қол жеткізуге болады. Алайда жеке кәсіпкерлік жағдйында
тлық жұмыспен қамту қол жеткізбейтін шарт екені
белгілі.
1.3. Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі
Орталық Банк экономиканы тікелей емес, ақша-несие жүйесі
арқылы реттейді. Несие құралдарына ықпал ете отырып, ол
олардың жұмыс істеуі үшін белгіленген жағдайлар жасайды.
Осы жағдайлардан белгіленген шамада екінші деңгейлі
банктер мен басқа да қаржы институттарының қызметінің
бағаты несие жүйесінің ұлттық ерекшеліктері орталық банктің
ақша-несие реттеу артықшылық көрсетуіне едәуір ықпал
етеді.
Ақша-несие саласында бақылаушы органдардың функциялары жиі
тоғысады. Мысалы, АҚШ-да банк секторының қызметін
бақылаушы Федералдық резерв жүйесімен (ФРЖ) пайда
болғаннан бұрын, 1863 жылы, Ұлттық ақша бірлігі туралы
Заңына сәйкес құрылған. Ақша айналымын бақылаушы федералдық
деңгейдегі ұйымдардың иелігіндегі барлық несие
құралдарының қызметін қадағалайды.
Нарық жағдайының тұрақтандырылған және инфляция деңгейiнiн жалпы
төмендеу жағдайында, банк институттары үшiн несие операцияларының басымдығы
анық. Мемлекет тарапынан экономиканы несиелеу үшiн белгiленген жағдайлар
жасалуда. Атап айтқанда, Ұлттық Банк коммерциялық вексельдердi қайта
есептеу жолымен экономиканың нақты секторының кәсiпорындарын белсендi
түрде несиелейтiн екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландырады.
Бұдан басқа, тұрғын үй құрылысы саласында ипотекалық несиелеудi
белсендiру мақсатында, ел үкiметi Қазақстан Республикасында ұзак мерзiмдi
тұрғын үй құрылысын қаржыландыру мен ипотекалық несиелеу жүйесiн
дамытудың тұжырымдамасын қабылдады. Осыған байланысты 2000 жылдың
соңында Қазақстандық ипотекалық компания құрылды. Қазiргi уақытта ұлттық
банкiнiң қалыптасуы үшiн 1 млрд. теңге салды және ол компанияның жеке
дара акционерi болып табылады. Компанияның капиталында қатысуға бiрқатар
отандық iрi банктер; сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары (ЕББР және ХВЕ)
келiсiм бердi. Компания ипотекалық несиелердiң қайталама нарығындағы
оператор болады және оның негiзгi функциясы екiншi деңгейдегi банктерден
стандартты ипотекалық несие алып және осы несиелермен қамтамасыз етiлген
облигациялар сатып оларды қайта қаржыландыратын болады.
АҚШ-да бұл органнан басқа банк қадағалау жөніндегі
құқықтар штаттардың банк департаменттері, сондай-ақ
депозитттерді сақтандыру жөніндегі Федералдық корпорацияға
берілген, ол несие институттарына федералдық деңгейде банк
операцияларын жасауға арналған құқықтарға лицензия
береді. Лицензия беру кезінде ең алдымен жаңадан құрылған
банкінің қаржы тылдары, капиталды пайдалану жөніндегі
маркетингтік зерттеулердің нақтылығы тексерілді.
Федералдық лицензия берілген банкілерге ФРЖ міндетті
түрде қатысу міндеттеледі; оларға федералдық несие
институты мәртебесі беріледі және олар ұлтық деп аталады.
Штат үкіметінен лицензия алған банкілердің штаттың несие
институты деген мәртебесі болады және оларға ФРЖ мүше
болу немесе болмауды таңдау мүмкіндігі беріледі. Түрлі штаттар
өздерінің банк заңдарын шығаруға құқылы болуына
байланысты, АҚШ несие институттарының жағдайлары әртүрлі, бұл
ФРЖ әкімшілік емес нарықтық реттеу тетіктерін пайдалануға
жетелейді.
Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше жағдайлар
қалыптасқан. Англияның банкі қарым-қатынастарды арнайы
мамандандырылған несие институттар топтары - дисконттық үйлер
арқылы ұйымдастыруды артық көреді. Соңғылар Англия Банкінің
ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаруына
байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі институттық
ерекшелігін білдіреді. Оларға орталық банк пен өзге несие
институттары арасында аралық орын алатын сегіз институт
жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк жүйесінде
тек қана осы несие институттары ғана орталық банкте қайта
қаржыландыру артықшылығына ие болуымен түсіндіріледі. Осы
үшін мөлшерде қабылдауға мәжбүр, Ұлыбританияда қазынашылық
құнды қағаздарды орналастыру орталық банкке жүктелгендіктен,
бұл соңғыға өте пайдалы. Басқа елдердегідей, басқа несие
институттары орталық банктің қайта қаржыландыруына тікелей
қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Анлия банкі
мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк жүйесі
арасында делдал ретінде болады.
Елдің банк жүйесі мен орталық банкі арасындағы
іскерлік ынтымақтастықтың мысалы болып орталық банк пен
ұлттық несие институттарының басшылығымен байланыстар дамып
келе жатқан Нидерландының банк жүйесінің екі деңгейі
арасындағы қарым-қатынастар бола алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1.1. Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу
құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы
реттеу ... .
1.3. Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2 тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатына
талдау.
2.2.Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын
реттеу
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.3.Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының
негізгі
кезендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
3 тарау. Қазақстан Республикасында ақша-несие саясатының даму келешегі.
3.1.Ақша-несие саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті
халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің
басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы
салаларының импорт жеткізілмдерінен едәуір тәуелділігі және
т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы
экономиканы қазынашылық және ақша-несие валютаның белгіленген
ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын
көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен
қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз
экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған
жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген
ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын
үйлесіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің
болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік
нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың
нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық
валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын
көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін
жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың
мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы
тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу
әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды
негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз
ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты
секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәслелері
Ұлттық Банк тарапынан тікелей реттеу аясынан
шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады,
банктерге үндік қарызбен овернайт несиелерін беру
сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық
валютаның құнсыздануымен күресуді маңыздырақ деп санап,
тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны
ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуге едәуір
нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе-теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық
валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін
тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық
Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша валюта
мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта
құнсызданғаннан кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық
тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде экспорт мөлшерінің
қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында
Үкімет елдің экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық
қатынастарына, валюта резервтеріне, берешектерге, тауарлық
және қаржылық ағындардың серпініне тікелей ықпал етуге
мүмкіндік алды.
Сонымен бірге, Қазақстан экономикасында бірқатар
дағдарыстық жағдайлар соңына дейін әлі де жойылмай
келеді. Эконоканың кейбір салаларында өндірістің
құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттік кірісті
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттік ішкі
және сыртқы қарыздар мөлшері өсуі жалғасуда және
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік табалдырығынан
мағынасына жақындады, өндірістік салаға берілетін несиелер
бойынша пайыздықмөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық
етуші субьектілердің инвестициялық белсенділігі тиісті дейгейде
емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеуді реттеу жөніндегі шаралар
бюджеттік шығындар мен салық салуды басқару жөніндегі
мемлекеттік шаралармен тығыз байланысты болуы керектігін
дәлелдейді.
Жұмыстың тақырыбы Ақша-несие саясатының теориялық
негіздері проблемаларын айқындауды мақсат тұтады.
Қойылған мақсатқа байланысты мына міндеттер белгіленді:
✓ Бұл тақырып бойынша экономикалық әдебиетті зерделеу
және талдау:
✓ Ақша-несие саясатын басқарудағы зерделеу
әдістерін таңдау;
✓ Ақша-несие саясатының негізгі сипаттамалары мен
өлшемдерін зерделеу;
✓ Банк ісінің теориялық негіздерін қарау;
✓ Ақша жүйесінің негізгі сипаттамалары мен қазіргі
заманғы өлшемдерін және ұйымдастыру тетігін дамыту
деңгейін зерделеу;
✓ Ақша-несие саясатының негізгі проблемаларын және
оларды жою жолдарын айқындау.
Ақша-несие саясаты жүйесін қалыптастыру мен жұмыс істеу
мәселелері Қазақстан Республикасында қолданылатын зағдармен тығыз
байланыстырып қаралған.
1 тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері.
1.1. Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары.
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында
мемлекеттік саясат рөлінің белсенділеуі ақша мөлшерінің баға
деңгейіне әсер етуін күшейтті, сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі ақша теориясы мәселелеріне мүделіліктің артуына
ықпал етті. Баға деңгейін белгілеу мен өндіріс айналымдағы
ақшаның сандық теориясының негізгі мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсері американдық экономист И. Фишердің
ақша теориясының неоклассикалық бағытының бөлігі болып
табылатын айырбасты теңестіруде келтірілген:
MV= PQ
мұндағы:
M – айналымдағы ақша мөлшері немесе ақша ұсынысы
V – ақша айналымының жылдамдығы
P – тауарлық мәмілелер бағасының орташа деңгейі.
Q – тауарлық мәмілелердің мөлшері (Ұлттық өнім)
Іс-жүзінде бағалардың өзгеруі айналымдағы ақша мөлшерімен
ғана емес, сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруімен
байланысты (өндіріс шығындары) жылдамдығының тұрақты
шамасы (V) мен тауарлық мәмілелер саны (Q)үшін дұрыс
болып табылады,ол іс-жүзінде болуы мүмкін емес.сандық доктринасының
басқа өкілі (кембридждік) ағылшын экономисі А. Пигу ақша
ұсынысының мына формуласын ұсынады:
M=K*P*T
мұнда:
M – ақша мөлшері
K – ақшалай нысанда иеленгісі келетін жылдық кіріс
үлесі
P – баға деңгейі
K - өнідірістің нақты мөлшері
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу
факторларына ықпал ететін ақша-несие саясатының
тұжырымдамаларына қатысты пікір таластыруда.
Нарықтық экономика іштей тұрақсыз өзгермелі жүйе болып
табылады, мемлекеттік реттеуге онда негізгі рөл берілген.
Реттеушілер қатарында мемлекеттің монетарлық саясаты
маңызды орын алады.
Ақша ұсынысындағы өзгеріс инвестициялық сұраныстың
өзгеруіне әкеліп соқтырған пайыздық мөлшерлеме
деңгейінің өзгеруінің себепкері болып табылады, ал
мультикативтік әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнім
өзгереді.
Кейнсиандық теориялық теңдеуі мынадай:
ЖҰӨ=C+1+G+NX
Мұнда:
С – халықтың тұтыну шығындары
1 – инвестициялар
G – тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттік шығындар
NX – таза экспорт
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жай
банкноталардың эмиссиялануының мынадай үш жолын көрсетуге болады:
- шаруашылықты несиелеу жолымен .
- мемлекетті (үкіметті) несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық
міндеттемелердің орнына банкноталардың шығарылуы барысында.
Шынында да еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардың
басында экономикадағы тұрақсыздықтың нәтижесінде 1993-1998ж.ж
мұндай көріністің куәсі болдық. айталық 1995 -1996 жылдары
бюджет тапшылығы ЖІО- нің 5,5%-на дейін жетті, ендеше сол
уақыттары республикалық бюджет тапшылығының 80%-ға жуығы
Ұлттық банктің үкіметке берген несиелері есебінен жабылғаны
белгілі. әрине бұл жолдың теріс жақтары болды, оның бірі
елімізде гиперинфляцияның орын алуы.
- Ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және
еліміздің сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық
резервтерін арттыру мақсатында айналысқа қосымша ақша
эмиссиялау жолымен.
1993жылы біздің республикамызда шығарылған теңге қағаз және
несиелік ақшалар - банкнота болып табылады, себебі олар Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің сөзсіз міндеттемесі болып саналады
және оның барлық активтерімен қамтамасыз етіледі.
Банктік салымдар мен қолма – қолсыз есептеулер негізінде құрылатын
депозитті ақшалар айналысы чекпен байланысты.
Кейнсиандықтар мемлекеттік реттеу процесінде тоқыраған
экономиканы тұрақтандыру ісінде бюджеттік саясатқа, салық
жүйесі мен мемлекеттік шығындар құрылымының өзгеруіне
негізгі маңыз береді. Олардың түсінігінше өндірістің
құлдырау, жұмысссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық
саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәнді.
Қазақстан Республикасында несие карточкаларын енгізудің алғашқы
қадамдары жасалған, осылайша , кезінде Әлембанк (қазігі Тұран Әлем
Банк) өзінің виза несиелік карточкасын енгізген. Павлодар, Өскемен,
Ақсудың халықтары несие карточкаларын пайдалануда. Сонымен қатар ,
ТұранӘлемБанкі қызметкерлерінің несие карточкалары бар.
Қазақстан ұлттық банкінің бұл жердегі ролі карточкалардың
ұлттық масштабына біртұтас болу стандартын белгілеумен шектелгендігі,
өз кезегінде тұтынушыларға қолайлы жағдай туғызады. Ұлттық банкпен
бірлескен IBM корпорациясының пластикалық карточкаларды пайдалана
отырып есеп аайырысу жүйесін жасау жұмысы аяқталды. Қазақстанда
жұмыс жасап жатқан пластикалық карточкаларды айырбастау жұмыстары
жүргізілуде, ол да өз кезегінде бұл жүйенің жұмысының тиімділігін
арттырып , сондай-ақ халықаралық төлем жүйелерімен байланысуға
мүмкіндік жасайды.
Несиелік карточкаларды пайдалану ақша айналысы шығындарын
үнемдей отырып , ақша айналымының жылдамдығын ұлғайтады. Бірақ бұл
ақшасыз шаруашылықты жүргізудің мүмкіндігін білдірмейді.
Кейнсиандық тұжырымдамаға сәйкес нақты пайыздық
мөлшерлемесінің деңгейін төмендетумен (инфляция пайызы
шегерілген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты
ынталандыру ақша ұсынысын көбейтеді және инвестициялық
сұранысты арттыруға жетелейді.
Осыған байланысты ЖҰО мультипликациялық тиімділігі артады.
Өндірістің құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды,
халықтың кірісінің артуы үшін жағдайлар жасалады.
Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзімді
артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын
тауар сатып алуға немесе банктерге салымдарда жинақтайды.
Ақша сұранысы артып, тиісінше мөлшері де артады.
Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменің
өсуімен тепе-теңдік белгіленеді.
Монетаризм нарықтық экономика - өзін-өзі реттеуге қабілетті
іштей тұрақты жүйе деген сенімге негізделген. Ол
инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы емес, айналымдағы ақша жиыны
мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа негізделеді.
Осы бағыттың бас теоретигі М. Фридмен мемлекет
айналымдағы ақша жиынының негізделген тұрақты өсуін қолдауға
негізделген ұзақ мерзімді тепе-теңдік монетарлық саясаттың
ақша тәртібін алдыға тартады. М. Фридменнің теңдеуі бойынша
осындай өсу шамасы:
мұнда:
- ақша өсімінің жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді
пайызы;
- болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ
мерзімді пайызы;
- ЖҰӨ өсімінің орташа жылдық қарқыны, ұзақ
мерзімді пайызы;
Қазіргі заманғы сандық теория классикалық канондарды
жетілдірді. Теориялық ақша үлгілері синтетикалық нысанды
иеленді, оларға екі теорияға тән мемлекеттік ақша-несие
саясатындағы элементтері де Үкіметтің айналымдағы ақша
мөлшеріне әсер ететін саясаты Республиканың ақша-несие
саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелері өтпелі
кезеңнің экономикасының ерекшеліктеріне орай ішінара іске
асырылған болатын (мысалы, ақша жиыны төмендегенде
төленбеген ақшаның өсуі). Іс жүзінде қиын проблемаларды
шешу үшін ымыралы шешім іздестіру, қарама-қайшы
үрдістерді байланыстыру, есті тиімді шараларды пайдалану
қажеттелігі туындады.
Дамыған елдерде банк қадағалауы қаржы дағдарыстарына,
экономикалық оқиғалар мен саясаттағы құбылыстарға жауап
ретінде дамыды. Екі деңгейлі банк жүйесі болған кезде
орталық банк ақша мультипликаторларының тетігін немесе
екінші деңгейдегі банктер жүргізетін ақша аударымдарының
эмиссиясын (қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге асырады.
Әкімшілік-әміршілдік экономика жағдайында ақша рөлі өнім
шығарудың әртүрлі шығындар жиынтығына (материалдар,
амортизация, еңбекақы және т.б.) бағынышты болады. Ақшаның
басымды есептік және бақылау рөлі (қысымға түскен
инфляцияны жасыруға, тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкі
бағалар белгілеуге және ресурстарды өтімсіз тауарларға
шашырауға ықпал етті. Жиынтық сұраныс пен жиынтық
ұсыныстың тепе-теңсіздік ара қатынасында нұсқаумен
белгіленген бағалар негізсіз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендеді, жинақтаулардың нақты
сектордан алып-сатарлық сипаттағы қаржы операцияларына
өту процесі жеделдетілді.
Дүниежүзінің 83 елінде инфляция мен айналымдағы ақша
мөлшерінің байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшері
мен инфляция жылдамдығының арасындағы жоғары деңгейдегі
тәуелділікті айқындады.
Дүниежүзілік экономикалық тәжірибеде ақша-несие саясатын
реттейтін әртүрлі құралдар пайдаланады:
• Ашық нарықтағы яғни, құнды қғаздар нарығында
операциялар;
• Есептеу мөлшерлемесі саясаты, яғни, екінші деңгейлі
банктердің орталық банктен қарыздары бойынша
пайыздарын реттеу;
• Міндетті резервтер нормативінің өзгеруі.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта
қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемесі, қысқамерзімді ақша
эмиссиясын бақылау кезінде Ұлттық банктің монетарлық
процесі тетігінің негізін құрайды.
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемімен тікелей
және Қаржы министрлігімен келісім бойынша осы кезеңдегі
монетарлық саясатқа сәйкес пайыздық жағдайларды, ақша
нарығындағы ұсыныс мөлшерін қалыптастырады.
Осы үшін ол қайта қаржыландыру мен ашық нарықтағы
операцияларда өзінің пайыздық мөлшерлемелерін өзгертеді, ақша
нарығында басқыншылық сәті туралы шешім қабылдайды.
Экономиканы қаржы сілкіністеріне неғұрлым шыдамды етуге
тырысу, оның икемділігін және нарықтық қатынастарға оның
бейімделуін арттыру банк жүйесін дамытудың негізгі
мақсаттарының бірі болып табылады. Экономикалық саясат
теориясына сәйкес, өтпелі экономика кезеңінде монетарлық
саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететін ақша,
несие және валюта саясатының өлшем жүйесінің тепе-теңдік
сипатын білдіреді. Ақша-несие және бағам саясаты қол
жетіскен құралдар тізбесінде көрсетілген барлық шешімдер
ақшаның тауарлық бағасына әсер етеді. Ақшаның тұрақтылығын
реттеу нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екі
каналды ақша эмиссиясы (ақша жиыны) мен ақша айналымының
жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың айналым саласын
бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Іс жүзінде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы,
ақшаның тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеуді
теңгеруге тиіс.
Ақша-несие саясаты мемлекеттік жалпы экономикалық саясат
бөлігін, оның элементтерінің (өнеркәсіптік, құрылымдық,
сыртқы сауда, қазынашылық және басқа да саясат түрлерімен
қатар) бірін білдіреді және үкіметтің басымдықтармен және
мақсаттармен тікелей белгіленеді. Әдетте, экономикалық өсу
тұрақтылығы, жұмыссыздықтың төмен деңгейі, бағалардың
тұрақтылығы, тұрақты төлем балансы осындай түпкілікті
мақсат болып табылады.
Әртүрлі ақша түрлері ретінде белгілі ақша
агрегаттары М0, М1, М2 және т..б. түсініледі. Олардың
мазмұнын егжей-тегжейлі қарайық:
М0 - айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерінен тыс)
және орталық банктегі екінші деңгейлі банктердің
шоттарындағы қаржылар. Бұл ақша базасы немесе орталық банктің
ақшалары.
М1 - халықтық қолындағы кез-келген ақша белгілерінің
мөлшері мен кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың
кассаларындағы қаржылар.
М2 - М1 - барлық құрамдастары және араласқан пайдалану
режимді заңды және жеке тұлғалардың депозиттері,
халықтың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жедел
салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркін айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтері.
М4 - М1 – басқа халыққа, банктерге, кәсіпорындар мен
ұйымдарға тиесілі шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 – ақша жиынының бірдей көрсеткіштері болып
саналады. М4 соңғы көрсеткіші жеке де, сондай-ақұ өндірістік
тұтынудағы тауарлар мен қызметтерге барынша жоғары төлемге
қабілетті жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, біз көріп отырғандай,
өтемпаздықтарының әртүрлігімен, яғни, олардың қолма-қол
ақшаға жеңіл айналып кетуімен ерекшеленеді. Тиісінше,
ақша қажеттілігі туралы айтқан кезде қазіргі заманғы
жағдайларда, олардың жалпы мөлшерін ғана емес, әртүрлі
ақша түрлерінің арасындағы ара қатынасты және трансакциондық
іс-қимылдарда оның мұқтаждығына сәйкес олардың осы
жерде болуы ескеріледі. Сондықтан орталық банктің
жоғарыда атап өтілген бас функциясы – айналымын реттеу
жалпы мөлшерді ғана емес, сонлай-ақ ақша түрлері
арасындағы ара-қатынасы қадағалауды көздейді. Іс жүзінде кез-
келген қазіргі заманғы мемлекет үшін ақша эмиссиясын және
ақша айналымын реттеу елдегі жиынтық ақша жиынының
бірнеше аса маңызды көрсеткіштерінің жобаланған және
нақтылы мөлшерін талдау, бақылау, салыстыру қажеттілігін
білдіреді.
Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама берейік:
Ресми есеп мөлшерлемесі – орталық банктің мөлшерлемесі,
ол бойынша банк вексельдерді санайды немесе соңғы сатыдағы
несиелер ретінде екінші деңгейлі банктер мен несие
мекемелеріне несие береді. Орталық банк ресми есеп
мөлшерлемесін жоғарылатып немесе төмендетіп, екінші деңгейлі
банктердің мүмкіндіктеріне несие алу үшін олардың
клиенттеріне ықпал етеді, бұл өз кезегінде экономикалық өсуге,
ақша жиынының артуына, нарық пайызының жоарылуына әсер
етеді. Орталық банктің ресми есеп мөлшерлеменің өзгеруі
нарықтық пайыздың тиісті өзгерістерін туындата отырып, төлем
балансы мен валюта бағамының жай-күйінде білінеді. Мөлшерлеменің
артуы елге қысқа мерзімді шетел капиталының тартылуына
ықпал етеді, осының нәтижесінде төлем балансы жанданады,
тиісінше, шетелдік валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтеріледі. Мөлшерлеменің төмендеуі кері
нәтижелерге әкеліп соқтырады.
Ашық нарықтағы құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар –
орталық банктің қысқа мерзімді операцияларды қоса алғанда,
кейін кері мәміле жасай отырып, коммерциялық және
қазынашылық вексельдерді, мемлекеттік облигациялар мен өзге
де құнды қағаздарды сатып алу-сату жөніндегі операцияларды.
Орталық банктің мұндай іс-қимылдары екінші деңгейлі
банктердің қызметіне олардың қолда бар ресурстар мөлшері
арқылы әсер етеді. Егер орталық банк ашық нарықта құнды
қағаздарды сатса, ал екінші деңгейлі банктер оларды сатып
алады, онда соңғылардың ресурстары мен тиісінше олардың
клиенттерге несие беру мүмкіндіктері сарқылады. Бұл
айналымдағы ақша жиынының қысқаруына және несие пайызының
артуына әкеліп соқтырады. Орталық банк ашық нарықта
екінші деңгейлі банктерден құнды қағаздар сатып ала
отырып, оларға қосымша ресурстар ұсынады. Несие беру
жөніндегі олардың мүмкіндіктерін кеңейтеді. Ашық нарықтағы
операциялар банк ресурстарын, пайыздық мөлшерлемелердің және
мемлекеттік құнды қағаздарды реттеуге және соңғы есепте
ақша нарықтағы сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал
етеді.
Міндетті резервтер – банктер мен несие мекемелерінде орталық
банктің талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған
несие ресурстарының бөлігі. Екініші деңгейлі банктерге олар
өздерінде сақтайтын міндетті резервтер нормасын арттыра
немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерінің несиелеу мен депозиттік эмиссияны жүзеге
асыру мүмкіндіктерін шектейді немесе кеңейтедіұ.
Міндетті резерв нормасының өзгеруі екінші деңгейлі
банктердің несие ресурстарына, олардың несие беру
мүмкіндіктеріне елеулі әсер етеді. Норманы арттыру екінші
деңгейлі банктердің несие беруге арналған өздерінің
ресурстарының бөлігімен пайдалана алмауын білдіреді.
Нәтижесінде банк несиесі мен айналымдағы ақша жиыны да
қысқарады, банк несиелері бойынша пайыздар өседі. Банк
резервтері нормаларының төмендеуі банк несиелері мен ақша
жиынының өсуіне және нарықтық пайыздың төмендеуіне
жетелейді.
Міндетті резервтер едәуір шамада әкімшілік тұтқаны
білдіреді. Бірқатар елдерде олар толықтай жойылған
немесе олардың мөлшері елеулі түрде төмендетілген. Кей бір
елдерде қызмет бабын теріс пайдалануға жол бермеу
үшін осындай резервтердің ең жоғарғы мөлшерде заңнамада
белгіленеді.
Осы негізгі құралдардан басқа дүниежүзілік банк
тәжірибесінде орталық банктердің ақша-несие саясатының
басқа құралдары кең танымал, жақсы пысықталып және кеңінен
пайдаланылады. Оларды қайсыбір елдің нарықтық немесе өтпелі
экономикалық нақты жағдайында өтімдірек пайдалану туралы
сөз қозғалады. Оларды қысқаша сипаттап өтейік.
Капиталдар нарығын бақылау – акциялар мен облигациялар
шығару тәртібі, сырттан қарыз алу шектерін белгілеу және
т.б.
Нарықтарға қол жеткізу - жаңа банктер мен несие
мекемелерін, оның ішінде шетелдіктерді ашуды реттеу.
Валюта басқыншылығы – ақша бірлігіне сұраныс пен ұсыныс
мөлшеріне ықпал ету үшін едәуір мөлшердегі валюта
сатып алу-сату.
Шектеу (таргеттеу) – ақша жиыны көрсеткіштерінің өсуінің
мақсатты болжалын белгілеу.
Мемлекеттік құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-
мемлекеттік қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық
операцияларды шектеу мақсатында банктер, несие мекемелері
үшін белгіленеді. Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше
жағдайлар қалыптасқан. Англияның банкі қарым-қатынастарды
арнайы мамандандырылған несие институттар топтары - дисконттық
үйлер арқылы ұйымдастыруды артық көреді. Соңғылар Англия
Банкінің ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл
атқаруына байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі
институттық ерекшелігін білдіреді. Оларға орталық банк пен
өзге несие институттары арасында аралық орын алатын
сегіз институт жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк
жүйесінде тек қана осы несие институттары ғана орталық
банкте қайта қаржыландыру артықшылығына ие болуымен
түсіндіріледі. Осы үшін мөлшерде қабылдауға мәжбүр, Ұлыбританияда
қазынашылық құнды қағаздарды орналастыру орталық банкке
жүктелгендіктен, бұл соңғыға өте пайдалы. Басқа елдердегідей,
басқа несие институттары орталық банктің қайта қаржыландыруына
тікелей қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Анлия
банкі мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк
жүйесі арасында делдал ретінде болады.
Нарықтық экономика жағдайында экономикаға ықпал
етудің атап өтілген және басқа кейбір құралдарын
пайдалану жолымен іскерлік белсенділікті арттыруға немесе
төмендетуге қол жеткізеді. Олар кәсіпкерлерге арзан
несиені көбірек ұсынса, соңғылар соғұрлым өз ісін
ашуға ынталанады, өндірісті кеңейтіп немесе жетілдіреді,
экономикалық өсуді жеделдетеді.
Көрсетілген құралдардың әртүрлі қиыстырулары орталық
банкке мемлекеттің осы кезеңдегі экономикалық стратегиясына
байланысты қымбат немесе арзан саясат жүргізуге жол
ашады. Орталық банк аталған құралдардың көмегімен ақша-несие
саясатының мақсаттарын жүзее асырады: ақша жиынының деңгейін
(қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлемені
белгіленген деңгейде ұстайды.
Ақша-несие саясатының құралдарын пайдалану бюджеттік-
салықтық саясатпен, заңнамамен тығыз байланыстырған жағдайда
ғана тиімді болуы мүмкін.
1.2. Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы реттеу.
Экономиканы ақша-несие реттеудің теориялық тұрғылары
қазіргі заманғы экономикалық ғылымның ең бір қимылды-
қозғалысты бағыттарының бірі болып табылады, біріншіден, осы
тұжырымдама әдістемелерінің ерекшелігімен, екіншіден,
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі заманғы
дамуының обьективті заңдылықтарымен түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасының қолданбалы
тұрғыларын әзірлеу орталық банкке экономиканың жай-күйін
ақша-несие бақылаудың құралдар жүйесі мен әдістерін
қамтамасыз етеді.
Мемлекет ақша-несие реттеудің жәрдемімен экономикалық
дағдарыстарды жұмсартуға, инфляцияның өсуін тоқтатуға
ұмтылады, мемлекет экономикалық жағдайды қолдау
мақсатында, ел экономикасының түрлі салаларына күрделі
салымдарды ынталандыруға арналған несиелерді пайдаланады.
Ақша-несие реттеу тетігі мына негізгі әдістерден
тұрады: банк өтімділігін реттеу, мемлекеттік қарызды басқару,
банк несиесінің мөлшерін реттеу.
Осыдан ақша-несие реттеу тетігі ақша-несие әдістер мен
құралдарының жиынтығын білдіреді деп пайымдауға болады,
олардың кешенді қолдануы қойылған экономикалық мақсаттарға
қол жеткізуге болады.
Сонымен, ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі былайша
түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеудің теориялық негіздемесі жүйеге
фактілерді ендіруге, түсіндіруге және қорытуға негізделеді,
экономикалық ғылым басқалар сияқты фактілерге, яғни,
белгілі деректердің немесе белгіленген құбылыстардың
қадағаланатын өзгерістеріне негізделу салдарынан-осы
ғылымдардың эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың
соңғы нәтижесі ретінде фактілер жиынына мағына
енгізеді, оларды біріктіріп байланыстырады, олардың
арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгіленген
қағидалар мен беталыстар шығарады.
Ғылыми тұрғыдан фактілер қазіргі бар теорияларды растау
(дедуктикалық әдіс) үшін де, сондай-ақ жаңа теория
үшін негіз болуы мүмкін.
Замандастар барынша дәрежеде жүргізетін
макроэкономикалық саясат негізінде ескеретін макроэкономикалық
теориялар (кейнсиандық теория мен монетарлық) – негізінен
индуктивтік жолмен пайда болатын теориялар. Бүгінгі
күнге көптеген ғалым экономистер оларды
макроэкономика мәселелеріне бір мәнді жауап беретін
оқулардан гөрі болжамдарға жатқызады. Осыған
қарамастан макроэкономикалық теориялардың болжалдығы олардың
маңызын кемітпейді.
Экономистер экономикалық өсу факторларына ықпал
ететін ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты
ұзақ жылдар бойы пікір таластыруда.
Ақша-несие саясатының мәні айналымдағы ақша мөлшерін
өзгерту жолымен экономикалық жағдайға ықпал етуге
негізделеді. Монетарлық биліктердің тиісті құралдары болса
да, алайда әр түрлі экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуіне қатысты
әртүрлі стратегиясы мен тактикасын белгілеу алдымен
теориялық қағидаларды айқындауды және оның ішкі тетіктерін
ашуды талап етеді.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлері көптеген он жылдар
бойы терең теориялық әзірмелерді қамтиды, олар іс
жүзіндегі әрекеттер негізі ретінде пайдаланылады. Басты
мәселе-осы салада дүниежүзілік ғылыми білім әлеуетінің
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кіреді:
• Экономикалық және институционалдық ерекшеліктерді
ескере отырып, ақшаның баламалы айқындамасын
қалыптастыруы;
• Орталық банктің ақша жиынын бақылау мүмкіндігін
анықтау;
• Ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және
олардың салыстырма тиімділігі;
Кесте № 1
Ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық
мөлшерлемелер, міндетті резервтер нормалары,
валюталық басқыншылық, мемлекеттік қарызды басқару,
банктерге несие, тікелей мөлшерлік шектеулер)
Ақша-несие реттеу әдістері - несиелеуді реттеу, пайыздық
реттеу, мемлекеттік қарызды басқару, валюалық реттеу.
Ақша-несие саясатының мақсаттары – ұлттық валюта бағамын
тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндірістің
өсуі және т.б.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасы әдістемесінің сипатты
ерекшелігі айырбас тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым
саласында іс-шара жүргізу жолымен макроэкономикалық
процестерге реттеуші ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып
табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептің өкілі Ф.Модильяни
Тиісті тұрақтатын іс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы
тұруға болады. Ақша-несие саясаты ақша ұсынысын нақты
сұраныс өзгерістерін сәйкестікке әкелуі мүмкін
деп атап өтт Ақша-несие реттеу құралы ретінде ашық
нарықтағы операциялардың рөлін нығайтатын негізгі факторлар
Ұлттық Банктің қайталама нарықта операцияларды жүзеге асыруға,
РЕПО операцияларын жүргізуге, мемлекеттік құнды қағаздарды
биржадан электрондық тыс нарығын құруға себеп болды.
Банктерді несиелеу ел экономикасына ықпал етудің ең
бір мүмкін тәсілінің бірі болып табылады, олардың мөлшері
артса, айналымдағы ақша мөлшері өседі, бұл инфляция
қарқынының өсуіне әсер етуі мүмкін, алайда шаруашылық
жүргізуші субьектілердің айналым қаржылары толықтырылып,
тиісінше, өндіріс көлемі артады. Ұлттық Банк несие саясаты
экономиканы несиелеуді кеңейтуге немесе қысқартуға
ғана емес, сондай-ақ ішкі экономиканың тұрақты дамуына
қол жеткізуге, ақша айналымының нығаюына, ішкі экономикалық
процестердің тепе-тең болуына ықпал етеді. Экономиканы
несиелеу функциялары екінші деңгейдегі банктерге ауысты
және Ұлттық Банктің жұмысы жетекші елдердің орталық
банктерінің функцияларына бірте-бірте жақындай бастады.
Ұлттық банктің нғесие беру практикасы түбегейлі өзгерді:
банктерге несие тек олардың өтімділігін қолдау мақсатында
ғана берілген, жеңілдік несиелер жойылды, мемлекеттік
бюджет тапшылығын жабуға несие тек бюджет бағдарламасының
шеңберінде. Кейін ломбардтық несие, бюджетті тікелей несиелеу,
несие ресурстарының аукционы жойылды.
Неоклассикалық постулаттардың ізбасары П.Самуэльсон тиісті
ақша-несие саясатының көмегімен даурықпа бұзақылықтан
және күрт құлдыраудан жалтаруға, кең экономикалық өсуге
сенім артуға болады деп жазды.
Монетарлық идеялардың негізін қалаушы М.Фридмен ақша-
несие құралдары ақша мөлшерінің тұрақты, алайда, бірте-
бірте өсуін сақтай отырып, макроэкономикалық тұрақтылыққа
қол жеткізуге елеулі әсер етуі мүмкін деп санайды. 1998
жылы қайта қаржыландыру мөлшерлемесi өсiп, сонымен бiрге несие ресурстарына
сұранысты азайтпады. Бұл дүниежүзiлiк және Ресей қаржы дагдарысының
әсерiнен тұрақсыздықтың шиеленiсуiмен түсiндiрiледi. Экономиканы жағымсыз
сыртқы факторлардан қорғау үшiн монетарлық органдар бiрқатар
залалсыздандыру шараларын жүргiзедi. Мысалы, инфляцияның қарқынын азайту
үшiн қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң мөлшерiн қысқартты. Алайда, кайта
қаржыландыру мөлшерлемесiнің арттыру да ақша сұранысы кемісе
де несие ресурстарына сұранысты азайтпады.
Инфляция қарқынымен салыстырғанда несие құны төмен болса, кәсiпорындар
қарыз алған қаржыларды негiзгi капиталға инвестициялар үшiн емес
инфляциядан қорғану үшiн материалдық құндылықтар жинау пайдалы. Қаржы-несие
қысқамерзiмдi несиелердi мекемелерi ұзак мерзiмдi қарыздарға қарағанда
запас жинақтауға жылдам бередi. Ақшалай қаржылардың осылай мақсатын
ауыстыруы өндiрiстiк капитал салымдарына арналған ресурстардың жетiспеуiн
одан әрi шиеленiстiредi.
Осы пікірлер экономиканы ақша-несие реттеу
теориясының барлық бағыттарының әдістемелік негізінің
ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша айналымы мен несие
құралдарымен мүмкіндіктерін әсіре өсіруге, экономиканы
сұраныс пен ұсынысты сәйкестікке келтіретін
бағалармен реттелетін тепе-тең, жеткілікті тұрақты жүйе
ретінде қарауға негізделген.
Ж.Б.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерінің
жұмыстарында, сондай-ақ И.Фишер мен М. Фридменнің сандық
ақша теориясының әр түрлі нұсқауларында экономиканы тепе-тең
жағдайлар жүйесі ретінде дамыту қағидасы байқалады.
Ақша-несие реттеу теориялары
Ақша-несие жүйесін қараған кезде, әдетте, ақша-несие
реттеудің кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын
қозғайды.
Несиелік реттеуге негізделген кейнсиандық үлгі нарық
жүйесі мен еркін кәсіпкерліктің кемшіліктерін мемлекеттік
қазынашылық және несие жұмыспен қамтудың дамуына
ақшаның ықпалын жеткілікті бағаламайды. Осыған қарама-
ақйшы монетаризмді қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана
қоймай, ұтымды ақша-несие саясатын жүргізуді
экономиканы тұрақтандырудың шешуші шарттары деп санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пікірталас
экономикалық ойлардың екі бағытының да жағымды жақтары
мен кемшіліктерін де айқындауға мүмкіндік береді.
Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда мәні
бойынша бірін-бірі толықтыратын экономикалық үлгілерден
барлық құнды және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты
әзірлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж. Кейнс 1936 жылы
шыққан Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы
атты кібатында өз тұжырымдамасының мазмұнын баяндады.
Кейнс теориясының бас идеясы – нарықтық капиталистік
экономиканың өзін-өзі реттеуді жоққа шығару. Ол өз күшін
шындықпен, атап айтқанда, капитализмге өндірістің кезеңді
құлдырауы мен одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен
жанасатын жаңа жұмыспен қамтылуы теориясын әзірлеуге
жұмсады. Мұның өзінде жаңа теорияда кезеңді құлдырау
мен өндіріс дағдарысына байланысты заңды туындайтын
мәжбүрлі жұмыссыздыққа ерекше назар аударылады. Нарық жағдайының
тұрақтандырылған және инфляция деңгейiнiн жалпы төмендеу жағдайында, банк
институттары үшiн несие операцияларының басымдығы анық. Мемлекет тарапынан
экономиканы несиелеу үшiн белгiленген жағдайлар жасалуда. Атап айтқанда,
Ұлттық Банк коммерциялық вексельдердi қайта есептеу жолымен экономиканың
нақты секторының кәсiпорындарын белсендi түрде несиелейтiн екiншi
деңгейдегi банктердi қайта қаржыландырады.
Бұдан басқа, тұрғын үй құрылысы саласында ипотекалық несиелеудi
белсендiру мақсатында, ел үкiметi Қазақстан Республикасында ұзак мерзiмдi
тұрғын үй құрылысын қаржыландыру мен ипотекалық несиелеу жүйесiн
дамытудың тұжырымдамасын қабылдады. Осыған байланысты 2000 жылдың
соңында Қазақстандық ипотекалық компания құрылды. Қазiргi уақытта ұлттық
банкiнiң қалыптасуы үшiн 1 млрд. теңге салды және ол компанияның жеке
дара акционерi болып табылады. Компанияның капиталында қатысуға бiрқатар
отандық iрi банктер; сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары (ЕББР және ХВЕ)
келiсiм бердi. Компания ипотекалық несиелердiң қайталама нарығындағы
оператор болады және оның негiзгi функциясы екiншi деңгейдегi банктерден
стандартты ипотекалық несие алып және осы несиелермен қамтамасыз етiлген
облигациялар сатып оларды қайта қаржыландыратын болады.
Бұдан әрі нарық экономиканы өзінен-өзі реттеуші бола
алмайтынына және толық жұмыспен қамтуды, өндірістің
және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ете алмауынына
байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы міндеттерді
жүзеге асыруда белсенді роль атқаруға тиіс деп
санайды. Мемлекет кезең-кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен
өңдірістің күрт өрістеуін (экономикалық циклдар) жұмсартатын
осындай қазынашылық және ақша-несие сясатын жүргізуге
араласуы тиіс.
Тауарларды және қызметтерді мемлекеттік сатып алу
жиынтық шығындардың негізгі құрамы, мемлекеттік реттеу
саясатының маңызды элементі екенін ескеру қажет. Мұның
өзінде мемлекеттік шығындарды арттыру мен азайту ішкі
өндіріс мөлшерінің артуына және қысқаруына ықпал
етеді. Сондықтан мемлекет құлдырау кезеңде өзінің
шығындарын арттыруға, ал инфляция кезінде оларды қысқартуға
тиіс. Осындай шығындар өндіріс деңгейіне, тиісінше
жұмыспен қамтуға тікелей әсер ететінін атап өту
қажет. Салықтық және ақша-несие саясаты, керісінше, өндіріс
мөлшеріне жанама әсер етеді. Мысалы, салықтар тұтынуға
тікелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндіріс
мөлшеріне жанама әсер етеді.
Кейнсиандықтардан монетаристердің айырмашылығы олар ақша-несие
саясатын экономиканы реттеудің маңызды құралы деп
санамайды. Ақша ұсынысы пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне
әкеп соқтыруына, ал соңғысы инвестицияларға арналған несиеге
әсер етуіне байланысты, сондай-ақ ақша мен пайыздық
мөлшерлеменің реттеуші рөлі мемлекеттік шығындар сияқты
едәуір емес деп санайды.кейнсті кейбір зерттеушілер ақшаның
экономиканы тұрақтандыру үшін маңызы жоқ дегенді айтады.
Кейнстің ақшаның маңызы жоқ деп айтатын
ізбасарларының дұрыс ақша-несие саясатын қолдамауы, әсіресе,
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басталған инфляция
жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп
болды.
Экономикада іскерлік цикл деп нақты өндіріс мөлшерінің
кемуімен немесе артуымен, халықтың жұмыспен қамту
мен бағалар деңгейінің өзгеруімен сипатталатын құлдырау
мен өрлеудің кезектесуі аталады. Мұның өзінде кәдімгі
іскерлік цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндіріс
мөлшерінің түсуімен орын алатын құсыру және тиісінше
жұмыссыздық күшейеді және егер құсыру фазасы жарты
жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл
өзінің төменгі нүктесіне жеткен кезде және орташа
бір жарым жыл жалғасса - ол түбіне жетеді; нақты өндіріс
мөлшері кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту
арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы
орын алады. Нақты өндіріс барынша жоғары деңгейге жеткен
нүкте шарықтау деп аталады. Осыдан бастап жаңа цикл
басталады.
М.Фридмен мен А.Шварц өздерінің АҚШ-да 1867-1960
жылдары ақша айналымының тарихы деп аталатын
жұмыстарында ақша айналымының рөлін егжей-тегжейлі
зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негізінде, олар
айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар
іскерліктермен сәйкес келмесе де, солармен байланысты
циклдік схемаға сәйкес екенін айқындады. Ақша сияқты
іскерлік циклдың алдында боады, өйткені айналымдағы
ақша мөлшері өзінің шарықтауына дейін түсе бастайды. және
керісінше, ақша мөлшері іскерлік цикл өзінің төменгі
нүктесі - түпке дейін жеткен сәтке дейін арта бастайды.
Нақты мысалға жүгінейік: экономикалық өсу қарқыны 3%
құрайды, бұл дамыған елдердегі ұзақ мерзімді уақытша
аралықтардағы нақты көрсеткіштерге сәйкес келеді. Бұл
жағдайда атаулы ЖІӨ мен айналымдағы ақша мөлшері де
үшпайыздық өсуге сәйкес келеді деп ұйғарайық. Егер ақша
жиынының мөлшері 10% артса не болады? Біраз саябырдан
кейін номиналдық ЖІӨ өсу қарқыны өсе бастап болжаммен
атаулы ақша жиынының өсуінің тиісті 10 пайыздық
деңгейіне жетеді. Содан кейін ЖІӨ бұрынғыдай 10 % құраса
да, нақты өндірістің өсу мөлшері тағы да 3% кемиді. Бұл
мұндай өсу жыл сайын 7% артып отыратын абсолюттік
баға деңгейінің арту есебінен қол жеткізілетінін
білдіреді.
Сонымен, ақша жиынының өсу қарқынының өзгеруі
өндірістің нақты деңгейіне, жұмыспен қамтуға және
бағаларға елеулі түрде әсер етеді.
Монетаризм. Дж. Кейнстің ізбасарлары негізінен құлдырау
мен тоқырау проблемаларына көңіл аударуына байланысты,
әртүрлі едерде кезең-кезеңмен туындайтын ифляциялық
процестерге орай ақша рөліне жаңа сипаттағы қызығушылық
пайда болады.
Қазіргі заманғы кейнсиандыққа оппозиция ретінде пайда
болды. Дж. Кейнстің ізбасарларына қарама-қайшы М.Фридмен дұрыс
монетарлық саясат инфляция кезінде ғана емес, сондай-ақ
тоқырау кезінде де маңызды рөл атқаратынын атап өтті.
Монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айырмашылықты
анығырақ көру үшін олардың негізгі теңдеулерін талдау
қажет:
Кейнсиандықтар өздерінің теоретикалық құрулардың
негізіне нақты өнім мөлшерін өндіруге жұмсалған жиынтық
шығындар теңдеуін алады:
С+І+Еч =NVP
Монетарлықтар айырбас теңдеуін негізге алады:
MV=PQ,
Мұнда M – ақша жиыны,
V – ақша айналымының жылдамдығы.
Q - өнімінің жеке мөлшері мен тауарлар сатылатын орташа Р
бағалар деңгейіне көбейтіндісі таза ішкі өнімді (NVP)
құрайды, келтірілген теңдеулердің сол бөліктерін теңдестіре
алғандықтан мына теңдеуді аламыз:
C+I+Eч =MV
Жаңа теңдеудің сол бөлігінде бүкіл таза ішкі өнім
өндірісіне жұмсалған жиынтық шығындар, ал сол жағында
сатып алушылар осы өнімге жұмсаған ақша мөлшері
көрсетілген. Егер MV дайын тауарға жұмсалған шығындардың
жалпы сомасы болса онда ол NVP тең болуға тиіс. Тиісінше, бұл
сома NVP өндірісіне жұмсалған жиынтық шығындардың
монетарлық баламасын өндірісінің сол бір экономикалық процесіне
әртүрлі екі тұрғыдан қараған екі көзқарас болып
табылады.
Кейнсиандықтар өздерінің теңдеулерінде ақшаға қосалқы
рөль береді, өйткені ақша ұсынысының өзгеруі пайыздық
мөлшерлемесінің өзгеруі ал ол арқылы инвестицияларға ТЖӨ
мөлшерінің өзгеруіне жанама әсер етеді. . Эконоканың
кейбір салаларында өндірістің құлдырауы тоқтатылмады,
салық салу және бюджеттік кірісті арттыру проблемалары
орын алуда, мемлекеттік ішкі және сыртқы қарыздар
мөлшері өсуі жалғасуда және мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздік табалдырығынан мағынасына жақындады, өндірістік
салаға берілетін несиелер бойынша пайыздықмөлшерлемелер
жоғары болып қалуда, шаруашылық етуші субьектілердің
инвестициялық белсенділігі тиісті дейгейде емес және т.б.
Ұлттық валютадағы ұзақ мерзiмдi (1 жылдан астам) салымдарды
ынталандыру мақсатында, заңды тұлғалардың ұлттық валютадағы банк
депозиттерi бойынша табыс салығын кемiту қажет.
Төмен инфляция қарқынымен, ұлттық валюта бағамының жеткілiктi
тұрақтылығымен, ЖIӨ және алтын-валюта резервтерiмен артуымен, банктердiң
депозиттiк базасының өсуiмен, жедел депозиттердiң өзiндiк салмағынын
артуымен сипатталатын Қазақстанның экономикалық дамуындағы онды
өзгерiстерге қарамастан инвестициялық саладағы жағдай шиелiнiстi болып
қалуда.
Осы жағдай банк жүйесiнiң капиталының төмен деңгейiмен, ақша жиынының
долларландыруымен, қысқа мерзiмдi несилеудiң басымдылығымен сипатталады.
Банктердiң инвестициялық қызметi тұрғысынан дүниежүзiлiк стандарттар
бойынша олардың капиталдарының мөлшерi ЖІӨ-нiң 6-7% құрауға тиiс.
Қазақстанда 2003 жылы екiншi деңгейлi банктердiң жиынтық капиталы ЖІӨ-
нiң 3,7% ғана құрады.
Монетаристер ақша ұсынысы өндірістің, жұмыспен
қамтудың, бағалардың деңгейін айқындайтын негізгі фактор деп
санап, ақшаға маңызды мағына береді.
Кейнсиандықтар мен монетаристердің тұрақтандыру саясаты.
Іскерлік циклдар уақытында өндірістің кезең-кезеңмен
құлдырауы мен өрлеуі белгіленген тұрақтандыру саясат
жүргізуді талап етеді. Ол көбінесе әртүрлі экономикалық
көзқарастарды жақтаушылар ұстанатын теориялық
тұжырымдамаларға байланысты.
Кейнсиандықтар тауарлар мен қызметтерге жұмсалған
мемлекеттік шығындар жиынтық шығындардың құрамдас бөлігі
болғандықтан және осыған байланысты жалпы өндіріс
деңгейіне (ТЖӨ) өзгеруіне тікелей әсер етуіне орай,
қазынашылық саясатты экономикалық тұрақтандырудың негізгі
құралы ретінде санайды. Қазынашылық саясаттың екінші
құрайтын салық түсімдері тұтыну мен жинақтауға кететін
кірістерге әсер етеді. Сонымен, негізінен тұтыну арқылы олар
ТЖӨ мөлшерлеріне де әсер етеді. Кейнсиандықтар ақша-несие
саясатының әсерін мойындайды, алайды, олардың пікірінше,
ол құлдырау мен тоқырау кезеңінде неғұрлым аз байқалады.
Монетаристер қазынашылық саясат экономиканы
тұрақтандырудың сенімді құралы болып табылмайды деп пайымдайды.
Өздерінің көзқарастарын олар мемлекеттік шығындарды
арттыру бюджет тапшылығы мен мемлекеттік негіздеуге
ұмтылады. Нәтижесінде қаржы нарықтарында ақшаға сұраныс
артады, осының салдарынан пайыздық мөлшерлеме артады.
Инвестицияларға арналған ақшаға сұраныс кемиді, ал
соңғылардың кемуі жиынтық шығындардың қысқаруына және
тиісінше ТЖӨ кемуіне әкеп соқтырады. Тиісінше,
экономиканы тұрақтандыру үшін қолданылған саясат өзінің
мақсатына жетпейді, өйткені қаржы нарығындағы қарыздарды
пайдаланған мемлекет ондағы жеке бизнесті алмастырып
немесе дәлірек айтқанда оның орнын басады.
Ақша ұсынысты экономикалық белсенділілікте шешуші рөл
атқарады дeген өзінің іргелі тезисін негізге ала отырып,
дұрыс ақша-несие саясатын жүргізуді табысты тұрақтандырудың
басты шарты деп санайды. Алайда, дұрыс ақша-несие
саясатын жүргізу күрделі қиындықтарға толы. Біріншіден, ақша
ұсынысының өзгеруі мен оның атаулы NVP әсері арасында
жеткілікті ұзақ уақыт немесе уақытша лаг өтеді. Осы
лаг едәуір қысқа (6-дан бастап 8 айға дейін) немесе
ұзақ (екі жылға дейін) орын алуы мүмкін. Ақша ұсынысы
атаулы ТЖӨ әсер ететін сәтті дәл анықтау ықтималдығы
мардымсыз. Егер кейбір белгілер экономиканың құлдырау
процесін көрсетсе, онда әдетте арзан ақша, яғни, төмен
пайыздық мөлшерлеме саясатын қолдана бастайды. Алайда,
жарты жылдан кейін экономиканың инфляция деңгейіне жетуі
мүмкін, осының салдарынан қолданылған саясат
тұрақсыздандыруды әлсіретпей керісінше күшейтіп, инфляцияның одан
әрі өсуіне әкеп соқтыруы мүмкін.
Екіншіден, пайыздық мөлшерлемені реттеумен қиындықтар
туындайды. Несие мекемелері тұрақтандыру мақсатында, оларды
арттырудың орнына осы мөлшерлемелерді төмендетіп және
осымен инфляцияның одан әрі өсуін туындатуы мүмкін.
Монетаристердің пікірінше, ұзақ мерзімді уақыт
аралықтарында өнідірістің нақты мөлшерлерінің өсуінің
үшпайыздық деңгейіне тең қша жиынының тұрақты өсуіне
негізделген саясат оңтайлы болып табылады. Бұл жағдайда артқан
ақша ұсынысы жиынтық шығындарға және тиісінше өндіріс
мөлшерінің артуына ықпал етеді.
Экономикалық жүйеде толық жұмыспен қамтылған
жағдайда ғана кейнсиандықтар мен монетаристер арасында ымыраға
қол жеткізуге болады. Алайда жеке кәсіпкерлік жағдйында
тлық жұмыспен қамту қол жеткізбейтін шарт екені
белгілі.
1.3. Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі
Орталық Банк экономиканы тікелей емес, ақша-несие жүйесі
арқылы реттейді. Несие құралдарына ықпал ете отырып, ол
олардың жұмыс істеуі үшін белгіленген жағдайлар жасайды.
Осы жағдайлардан белгіленген шамада екінші деңгейлі
банктер мен басқа да қаржы институттарының қызметінің
бағаты несие жүйесінің ұлттық ерекшеліктері орталық банктің
ақша-несие реттеу артықшылық көрсетуіне едәуір ықпал
етеді.
Ақша-несие саласында бақылаушы органдардың функциялары жиі
тоғысады. Мысалы, АҚШ-да банк секторының қызметін
бақылаушы Федералдық резерв жүйесімен (ФРЖ) пайда
болғаннан бұрын, 1863 жылы, Ұлттық ақша бірлігі туралы
Заңына сәйкес құрылған. Ақша айналымын бақылаушы федералдық
деңгейдегі ұйымдардың иелігіндегі барлық несие
құралдарының қызметін қадағалайды.
Нарық жағдайының тұрақтандырылған және инфляция деңгейiнiн жалпы
төмендеу жағдайында, банк институттары үшiн несие операцияларының басымдығы
анық. Мемлекет тарапынан экономиканы несиелеу үшiн белгiленген жағдайлар
жасалуда. Атап айтқанда, Ұлттық Банк коммерциялық вексельдердi қайта
есептеу жолымен экономиканың нақты секторының кәсiпорындарын белсендi
түрде несиелейтiн екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландырады.
Бұдан басқа, тұрғын үй құрылысы саласында ипотекалық несиелеудi
белсендiру мақсатында, ел үкiметi Қазақстан Республикасында ұзак мерзiмдi
тұрғын үй құрылысын қаржыландыру мен ипотекалық несиелеу жүйесiн
дамытудың тұжырымдамасын қабылдады. Осыған байланысты 2000 жылдың
соңында Қазақстандық ипотекалық компания құрылды. Қазiргi уақытта ұлттық
банкiнiң қалыптасуы үшiн 1 млрд. теңге салды және ол компанияның жеке
дара акционерi болып табылады. Компанияның капиталында қатысуға бiрқатар
отандық iрi банктер; сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары (ЕББР және ХВЕ)
келiсiм бердi. Компания ипотекалық несиелердiң қайталама нарығындағы
оператор болады және оның негiзгi функциясы екiншi деңгейдегi банктерден
стандартты ипотекалық несие алып және осы несиелермен қамтамасыз етiлген
облигациялар сатып оларды қайта қаржыландыратын болады.
АҚШ-да бұл органнан басқа банк қадағалау жөніндегі
құқықтар штаттардың банк департаменттері, сондай-ақ
депозитттерді сақтандыру жөніндегі Федералдық корпорацияға
берілген, ол несие институттарына федералдық деңгейде банк
операцияларын жасауға арналған құқықтарға лицензия
береді. Лицензия беру кезінде ең алдымен жаңадан құрылған
банкінің қаржы тылдары, капиталды пайдалану жөніндегі
маркетингтік зерттеулердің нақтылығы тексерілді.
Федералдық лицензия берілген банкілерге ФРЖ міндетті
түрде қатысу міндеттеледі; оларға федералдық несие
институты мәртебесі беріледі және олар ұлтық деп аталады.
Штат үкіметінен лицензия алған банкілердің штаттың несие
институты деген мәртебесі болады және оларға ФРЖ мүше
болу немесе болмауды таңдау мүмкіндігі беріледі. Түрлі штаттар
өздерінің банк заңдарын шығаруға құқылы болуына
байланысты, АҚШ несие институттарының жағдайлары әртүрлі, бұл
ФРЖ әкімшілік емес нарықтық реттеу тетіктерін пайдалануға
жетелейді.
Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше жағдайлар
қалыптасқан. Англияның банкі қарым-қатынастарды арнайы
мамандандырылған несие институттар топтары - дисконттық үйлер
арқылы ұйымдастыруды артық көреді. Соңғылар Англия Банкінің
ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаруына
байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі институттық
ерекшелігін білдіреді. Оларға орталық банк пен өзге несие
институттары арасында аралық орын алатын сегіз институт
жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк жүйесінде
тек қана осы несие институттары ғана орталық банкте қайта
қаржыландыру артықшылығына ие болуымен түсіндіріледі. Осы
үшін мөлшерде қабылдауға мәжбүр, Ұлыбританияда қазынашылық
құнды қағаздарды орналастыру орталық банкке жүктелгендіктен,
бұл соңғыға өте пайдалы. Басқа елдердегідей, басқа несие
институттары орталық банктің қайта қаржыландыруына тікелей
қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Анлия банкі
мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк жүйесі
арасында делдал ретінде болады.
Елдің банк жүйесі мен орталық банкі арасындағы
іскерлік ынтымақтастықтың мысалы болып орталық банк пен
ұлттық несие институттарының басшылығымен байланыстар дамып
келе жатқан Нидерландының банк жүйесінің екі деңгейі
арасындағы қарым-қатынастар бола алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz