Оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайында еділбай, гиссар және олардан алынған будан қойлардың өнімділік және биологиялық көрсеткіштері
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
ТҰЖЫРЫМ
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
ТҰЖЫРЫМ
Бүгінгі таңда нарық экономикасының сұранысына жауап беретін қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойлары. Қазақстанда өсетін қой тұқымдарының ішінде ең төзімталы, мол өнімдісі, тез жетілгіштігі, төлшеңдігі, жүндестігі т.б. шаруашылыққа пайдалы қасиеттері жағынан қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойлары.
Құйрықты қойлардың көпшілігі туған жылы аса жылдам өсіп-жетіліп, тауарлық мақсатқа жұмсалады. Ал, тиісті салмаққа жетпеген қозылардың өзі қосымша шығындарды көп керек етпей, қоршаған орта әсеріне төзімділік көрсетіп, қыстан жақсы шығады. Көктем-жаз айларында қоңдылығын жылдам көтеріп, салмақты тез қосады, сөйтіп етке өткізуге уақытында дайын болады.
Будан қойларды жаңа аймақта ет өнімділігін зерттеудің маңызы зор. Қойдың ет өнімділігінің мөлшеріне оның тұқымы, өнімділік бағыты, тез жетілгіштігі, жынысы, жасы, конституция типі, күтіп-бағу және азықтандыру жағдайы үлкен әсер етеді.
Қазіргі заман талабына сай нарық жағдайында, қозыларды енелерінен бөлгеннен кейін 4-4,5 айлық кезеңдерінде сою және етке өткізу тиімді болып саналады.
Будан қой ұшаларының басты ерекшеліктері – бұлшық еттері жақсы жетіледі.. Будан қой қозылары мен тоқтыларын өсіру арқылы оларды 4 айлығынан бастап кез-келген жас кезеңінде етке союға болады.
Малдың тірідей салмағы жоғары болса, ұшаның да салмағы ауыр болады. Сондықтан ет өнімділігін зерттеген кезде ісектің ет жасақтау өлшемі сойыс шығымының мөлшеріне қарай анықталады.
Бұл қойлардың ет алу ерекшелігіне бұлшық еттерінің жақсы жетілуі, жоғарғы биологиялық және тамақтық құндылығы жатады.
Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағында еділбай, гиссар және қазақтың биязы жүнді қойларынан алынған будандардан ет өнімділігін молынан алу үшін өндірістік будандастыру әдісін қолданып, қазіргі нарықтық жағдайға қарай ет өнімділігін зерттеу ғылыми жұмыста негізгі мақсат болып көзделді.
Ғылыми-зертеу жұмыстары Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің тақырыптық жоспарына сәйкес жүргізілді. 03.02.01.11.Н 11 (мемлекеттік тіркеу номері 0101РК00248) «Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысындағы жеке меншіктің әр түрлі нысандарындағы шаруашылықтарына және табиғи климаттық жағдайларға қатысты биязы жүнді қой шаруашылығының экологиялық таза өнімдерін өндірудің жаңа ресурстарды сақтаушы технологиясын дайындау мен енгізу» тақырыбы бойынша.
Құйрықты қойлардың көпшілігі туған жылы аса жылдам өсіп-жетіліп, тауарлық мақсатқа жұмсалады. Ал, тиісті салмаққа жетпеген қозылардың өзі қосымша шығындарды көп керек етпей, қоршаған орта әсеріне төзімділік көрсетіп, қыстан жақсы шығады. Көктем-жаз айларында қоңдылығын жылдам көтеріп, салмақты тез қосады, сөйтіп етке өткізуге уақытында дайын болады.
Будан қойларды жаңа аймақта ет өнімділігін зерттеудің маңызы зор. Қойдың ет өнімділігінің мөлшеріне оның тұқымы, өнімділік бағыты, тез жетілгіштігі, жынысы, жасы, конституция типі, күтіп-бағу және азықтандыру жағдайы үлкен әсер етеді.
Қазіргі заман талабына сай нарық жағдайында, қозыларды енелерінен бөлгеннен кейін 4-4,5 айлық кезеңдерінде сою және етке өткізу тиімді болып саналады.
Будан қой ұшаларының басты ерекшеліктері – бұлшық еттері жақсы жетіледі.. Будан қой қозылары мен тоқтыларын өсіру арқылы оларды 4 айлығынан бастап кез-келген жас кезеңінде етке союға болады.
Малдың тірідей салмағы жоғары болса, ұшаның да салмағы ауыр болады. Сондықтан ет өнімділігін зерттеген кезде ісектің ет жасақтау өлшемі сойыс шығымының мөлшеріне қарай анықталады.
Бұл қойлардың ет алу ерекшелігіне бұлшық еттерінің жақсы жетілуі, жоғарғы биологиялық және тамақтық құндылығы жатады.
Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағында еділбай, гиссар және қазақтың биязы жүнді қойларынан алынған будандардан ет өнімділігін молынан алу үшін өндірістік будандастыру әдісін қолданып, қазіргі нарықтық жағдайға қарай ет өнімділігін зерттеу ғылыми жұмыста негізгі мақсат болып көзделді.
Ғылыми-зертеу жұмыстары Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің тақырыптық жоспарына сәйкес жүргізілді. 03.02.01.11.Н 11 (мемлекеттік тіркеу номері 0101РК00248) «Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысындағы жеке меншіктің әр түрлі нысандарындағы шаруашылықтарына және табиғи климаттық жағдайларға қатысты биязы жүнді қой шаруашылығының экологиялық таза өнімдерін өндірудің жаңа ресурстарды сақтаушы технологиясын дайындау мен енгізу» тақырыбы бойынша.
1. Шаугимбаева Н.Н. Қазақстандағы етті-майлы құйрықты қойларды өсіретін шаруашылықтардың жағдайы // Ізденістер, нәтижелер. – Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2005.-№3.-43-45 б.
2. Сабденов Қ., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н. Еділбай және гиссар қозыларының өсіп-жетілуі. // Аграрлық өндірісті кластерлі-индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен перспективалық бағыттары.Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары.3-кітап. // Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2005.-265-267 б.
3. Онгарбаев Т., Кулатаев Б., Альжанова А., Шаугимбаева Н. Молочная продуктивность курдючных овец и их помесей различного происхождения в условиях ТОО «Ажар». // Вестник сельскохозяйственных наук Казахстана.-Алматы, Бастау, 2005.- № 9.- с.49-50.
4. Онгарбаев Т., Сабденов К., Кулатаев Б., Шаугимбаева Н., Тлевлесов Н. Экономическая эффективность развития мясо – сального овцеводства на юго – востока Казахстана. // Кластерно – индустриальное развитие аграрного производства: основные проблемы и перспективные направления. Материалы международной научно –практической конференции. Книга – 1.// Алматы: Издательство Агроуниверситет, 2005.-с.-169-171.
5. Сабденов Қ., Онгарбаев Т., Қойшыбаев С., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н. Жаңа экозонадағы еділбай қой жүнінің ерекшеліктері. // профессор М.Ә.Ермековтың 100 жылдығына арналған ветеринария және мал шаруашылығы мәселелері бойынша халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. // Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2006.- 181-184 б.
6. Сабденов Қ., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н.Н. Қозылардың өсімталдығын арттыру. // Ізденістер, нәтижелер. – Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2006.- № 2. – 205-207 б.
7. Шаугимбаева Н.Н. Етті – майлы құйрықты қойлардың сойыс нәтижесі. //Жас ғалымдардың халықаралық ғылыми –практикалық конференциясы материалдарының жинағы // Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2007.- 171-174 б.
8. Сабденов Қ., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н.Н., Жұмағалиева Г. Етті-майлы құйрықты қойларды өсірудің экономикалық тиімділігі.// «Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекелестік қабілеттілігін арттыру: проблемалары және шешу жолдары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары.//Алматы:Агроуниверситет баспасы, 2007.-134-136 б.
2. Сабденов Қ., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н. Еділбай және гиссар қозыларының өсіп-жетілуі. // Аграрлық өндірісті кластерлі-индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен перспективалық бағыттары.Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары.3-кітап. // Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2005.-265-267 б.
3. Онгарбаев Т., Кулатаев Б., Альжанова А., Шаугимбаева Н. Молочная продуктивность курдючных овец и их помесей различного происхождения в условиях ТОО «Ажар». // Вестник сельскохозяйственных наук Казахстана.-Алматы, Бастау, 2005.- № 9.- с.49-50.
4. Онгарбаев Т., Сабденов К., Кулатаев Б., Шаугимбаева Н., Тлевлесов Н. Экономическая эффективность развития мясо – сального овцеводства на юго – востока Казахстана. // Кластерно – индустриальное развитие аграрного производства: основные проблемы и перспективные направления. Материалы международной научно –практической конференции. Книга – 1.// Алматы: Издательство Агроуниверситет, 2005.-с.-169-171.
5. Сабденов Қ., Онгарбаев Т., Қойшыбаев С., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н. Жаңа экозонадағы еділбай қой жүнінің ерекшеліктері. // профессор М.Ә.Ермековтың 100 жылдығына арналған ветеринария және мал шаруашылығы мәселелері бойынша халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. // Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2006.- 181-184 б.
6. Сабденов Қ., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н.Н. Қозылардың өсімталдығын арттыру. // Ізденістер, нәтижелер. – Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2006.- № 2. – 205-207 б.
7. Шаугимбаева Н.Н. Етті – майлы құйрықты қойлардың сойыс нәтижесі. //Жас ғалымдардың халықаралық ғылыми –практикалық конференциясы материалдарының жинағы // Алматы: Агроуниверситет баспасы, 2007.- 171-174 б.
8. Сабденов Қ., Құлатаев Б., Шаугимбаева Н.Н., Жұмағалиева Г. Етті-майлы құйрықты қойларды өсірудің экономикалық тиімділігі.// «Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекелестік қабілеттілігін арттыру: проблемалары және шешу жолдары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары.//Алматы:Агроуниверситет баспасы, 2007.-134-136 б.
ӘОЖ 636.3.03(574)
Қол жазба құқығында
ШАУГИМБАЕВА НҰРЖАН НҰРЛАНҚЫЗЫ
Оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайында еділбай, гиссар және олардан алынған
будан қойлардың өнімділік және биологиялық көрсеткіштері
06.02.04-Дербес зоотехния; мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің
технологиясы
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы қаласы, 2008
Жұмыс: Қазақ ұлттық аграрлық университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшілері: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
профессор Қ.С. Сабденов.,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының
кандидаты,
доцент Б.Т.Құлатаев
Ресми оппоненттері: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
профессор Қ.А. Сағындықов.,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы,
профессор Ш.Н. Зарпуллаев
Жетекші ұйым: КазАгроИнновация АҚ мал шаруашылығы және ветеринария
ғылыми-өндірістік орталығы
Қорғау 1 шілде 2008 жылы сағат 1400 Қазақ ұлттық аграрлық
университетінің Д.18.01.03 диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен жайы:
050013 Алматы қаласы, Абай даңғылы, 28.
Диссертациямен Қазақ ұлттық аграрлық университетінің
кітапханасында танысуға болады.
Автореферат __ маусым 2008 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, ауыл шаруашылық
ғылымдарының докторы, профессор
Нұрғазы Қ.Ш.
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда нарық экономикасының сұранысына
жауап беретін қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойлары. Қазақстанда өсетін
қой тұқымдарының ішінде ең төзімталы, мол өнімдісі, тез жетілгіштігі,
төлшеңдігі, жүндестігі т.б. шаруашылыққа пайдалы қасиеттері жағынан
қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойлары.
Құйрықты қойлардың көпшілігі туған жылы аса жылдам өсіп-жетіліп,
тауарлық мақсатқа жұмсалады. Ал, тиісті салмаққа жетпеген қозылардың өзі
қосымша шығындарды көп керек етпей, қоршаған орта әсеріне төзімділік
көрсетіп, қыстан жақсы шығады. Көктем-жаз айларында қоңдылығын жылдам
көтеріп, салмақты тез қосады, сөйтіп етке өткізуге уақытында дайын болады.
Будан қойларды жаңа аймақта ет өнімділігін зерттеудің маңызы зор. Қойдың
ет өнімділігінің мөлшеріне оның тұқымы, өнімділік бағыты, тез жетілгіштігі,
жынысы, жасы, конституция типі, күтіп-бағу және азықтандыру жағдайы үлкен
әсер етеді.
Қазіргі заман талабына сай нарық жағдайында, қозыларды енелерінен
бөлгеннен кейін 4-4,5 айлық кезеңдерінде сою және етке өткізу тиімді болып
саналады.
Будан қой ұшаларының басты ерекшеліктері – бұлшық еттері жақсы
жетіледі.. Будан қой қозылары мен тоқтыларын өсіру арқылы оларды 4
айлығынан бастап кез-келген жас кезеңінде етке союға болады.
Малдың тірідей салмағы жоғары болса, ұшаның да салмағы ауыр болады.
Сондықтан ет өнімділігін зерттеген кезде ісектің ет жасақтау өлшемі сойыс
шығымының мөлшеріне қарай анықталады.
Бұл қойлардың ет алу ерекшелігіне бұлшық еттерінің жақсы жетілуі,
жоғарғы биологиялық және тамақтық құндылығы жатады.
Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағында еділбай, гиссар және қазақтың биязы
жүнді қойларынан алынған будандардан ет өнімділігін молынан алу үшін
өндірістік будандастыру әдісін қолданып, қазіргі нарықтық жағдайға қарай ет
өнімділігін зерттеу ғылыми жұмыста негізгі мақсат болып көзделді.
Ғылыми-зертеу жұмыстары Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің
тақырыптық жоспарына сәйкес жүргізілді. 03.02.01.11.Н 11 (мемлекеттік
тіркеу номері 0101РК00248) Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысындағы
жеке меншіктің әр түрлі нысандарындағы шаруашылықтарына және табиғи
климаттық жағдайларға қатысты биязы жүнді қой шаруашылығының экологиялық
таза өнімдерін өндірудің жаңа ресурстарды сақтаушы технологиясын дайындау
мен енгізу тақырыбы бойынша.
Зерттеулердің мақсаты. Зерттеу жұмыстарымызда басты мақсат: Оңтүстік-
шығыс Қазақстан жағдайында еділбай, гиссар қойлары мен қазақтың биязы
жүнді қой тұқымынан алынған будандардың биологиялық және өнімділік
көрсеткіштерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- будандардың өсіп жетілуі;
- қозылардың өміршеңдігі;
- ұрпақтың жүн өнімділігі;
- ұрпақтарының ет өнімділігі;
- ішкі мүшелері және интерьерлік көрсеткіштері;
- ұрпақтарының қанының көрсеткіштері;
- экономикалық тиімділігі;
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайында гиссар,
еділбай және қазақтың биязы жүнді қойы олардан алынған будан қойлардың
биологиялық және өнімділік көрсеткіштері зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының өндірістік маңыздылығы. Бұл жұмыс негізінде гиссар,
еділбай қошқарларын қазақтың биязы жүнді саулықтарымен будандастырып,
олардан алынған будан қойларды жетілдіруде, өнімділік көрсеткіштерін
арттыруда, ұрықтандырылған саулықтар мен олардың төлдегіштігі, қозылардың
өміршеңдігін, өсу қарқынының жылдамдығын, саулықтардың сүттілігін,
будандардың өсіп жетілуін, будандардың ет және жүн өнімділігін, интерьерлік
ерекшеліктерін жетілдіру тиімді екенін, сонымен қатар экономикалық
тиімділігін анықтау мүмкін болып отыр.
Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар:
- еділбай, гиссар және қазақтың биязы жүнді қойы мен олардан алынған
будандардың оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайындағы өнімділігі және қан
құрамының көрсеткіштері;
- сүт өнімділігі;
- қозылардың өсіп-дамуы және ет өнімділігінің қалыптасуы;
- жүн өнімділігі мен жүн сапасы;
- қозылардың өміршеңдігі және саулықтардың төлдегіштігі;
-будандарды өсірудің экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың сынақтан өтуі мен жарық көруі. Диссертациядағы жұмыстың
нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда Аграрлық
өндірісті кластерлі-индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен
перспективалық бағыттары (Алматы, 2005), Аграрлық өндірісті кластерлі-
индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен перспективалық бағыттары
(Алматы, 2005), Профессор М.Ә.Ермековтың 100 жылдығына арналған
ветеринария және мал шаруашылығы мәселелері (Алматы, 2006),
Жас ғалымдардың зерттеулері - ауыл шаруашылығы инновациялық дамуының
негізі атты жас ғалымдардың халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
(Алматы, 2007), Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру: проблемалары және шешу жолдары атты халықаралық
ғылыми-практикалық конференциясы (Алматы, 2007).
Диссертация мәліметтері бойынша барлығы 8 ғылыми мақала жарық көрген,
оның ішінде 5 мақала халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның
материалдарында жарияланған.
Диссертацияның құрылымы және көлемі. Диссертацияның компьютерлік
мәтіні 119 беттен, 25 кестеден, 19 суреттен тұрады.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, әдебиеттік шолу, әдістемеден, зерттеу
нәтижелерінен, тұжырым және ұсыныстардан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер
саны – 182.
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ
Ғылыми зерттеулер 2004-2007 жылдар аралығында Алматы облысы Жамбыл
ауданының Ажар асыл тұқымды шаруа қожалығында жүргізілді.
Зерттеу материалдары ретінде 3,5-4,5 жастағы, элита класты еділбай
және қазақтың биязы жүнді саулық отарлары пайдаланылды.
І топқа гиссар тұқымдық қошқарлары мен еділбай саулықтары
ІІ топқа гиссар тұқымдық қошқарлары мен қазақтың биязы жүнді саулықтары
ІІІ топқа еділбай қошқарлары мен қазақтың биязы жүнді саулықтары
Саулықтарды күтіп-бағу жағдайы бір деңгейде болды. Олардың денсаулығы
дұрыс. Қоңдылығы орта деңгейде болды.
Салыстырып отырған топтар қозыларының өсіп-дамуын анықтау үшін жаңа
туылғанында, 4-4,5 және 12, 18 айлығында есепке алынды. Сондай-ақ алынған
ұрпақтың негізгі дене өлшемдері: шоқтық биіктігі, дененің қиғаш ұзындығы,
кеуде енділігі, сербек аралық енділігі, кеуде орамы, жіліншік орамы,
өлшеніп дене бітім индекстері (сирақтылығы, тұрқы сипаты, жұмырлығы,
еңселілігі, сүйектілігі, толықтығы) есептелінді.
Қозылардың туылған кезінде, 4-4,5, 12, 18 айындағы тірі салмақтары 0,1
кг дәлдікпен өлшенді.
Әр түрлі қошқарлар ұрпақтарының, яғни будандардың конституциялық
ерекшеліктерін анықтау үшін гемотологиялық көрсеткіштері бойынша
физиологиялық зерттеулер жүргізілді. Қан сарысуының құрамындағы жалпы
белок зерттелінді. Жалпы белок-Лоури әдісі бойынша қанның гемотологиялық
көрсеткіштерін зерттеу үшін тірідей салмақтары бір-біріне ұқсайтын
қошқарлар іріктелді. Қанның құрамын зерттеу жұмысы Физиология және
морфология кафедрасының зертханасында жасалды. Гемотокритті Геманализатор
PS-5 Будапешт аппаратында анықталды. Лейкоцитті лизер глобин ерітіндісі
арқылы анықтадық. Жалпы белоктың мөлшерін рефрактометр приборымен
анықтадық. Гемоглобинді Сали гемометрі приборының көмегімен анықтадық.
Барлық зерттеу уақытында үш топтың қозылары бірдей күтіп-бағу жағдайында
ұсталды.
Саулықтардан алынған сүттің құрамы зерттелді. (Мал шаруашылығы
өнімдерінің технологиясының әдістемелік нұсқауы, 1993, 60 б.) бойынша
жасалды.
Негізгі қошқарлар мен саулықтардың, олардың ұрпақтарының қырқым
кезінде, әр жүн жабағысы жеке-жеке 0,1 кг дәлдікпен өлшеніп анықталды.
Қойлардан алынған әртекті жабағы жүндердің әр топографиялық
бөліктерінен (бүйір, сан, арқа) үлгілер алынып, талшық типтеріне бөлініп,
ұзындығын (өлшеуіш линейкамен) өлшеген едік.
Төлдердің ет сапасын анықтау үшін 4-4,5 айлық қозыларға және 18 айлық
гиссар, еділбай және қазақтың биязы жүнді қойларынан алынған будандарға
бақылау сою жүргізілді. Ұша құрамын ВИЖ (изучение мясной продуктивности
овец, 1970 ж, 43 б.) әдістемесі бойынша тексерілді. Биометриялық өңдеу
жұмыстары Е.К.Мерькурева (1970) сонымен қатар Microsoft Excel бағдарламасы
бойынша жасалды. Зерттеу жұмысының нобайы [1] көрсетілген.
1– Ғылыми-зерттеулер нобайы
ГхЕ ГхҚБЖ ЕхҚБЖ
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
Будандардың өсіп – жетілуі
Малдың өсіп – жетілуі тікелей олардың денсаулығына байланысты. Қозы
жаңа туған кезінде күшті және дені сау болса, іштегі төл кезінде дамуына
байланысты болады. Салмағы жоғары, дене бітімі ірі, қалыпты дамыған
саулықтың қозысы да сау, күшті, тіршілікке бейім болады.
Будан қозылардың өсіп – жетілуі олардың денсаулығына
байланысты. Қозы туған кезде мықты және дені сау болуы керек, бұл оның
іштегі төл кезінде дамуына байланысты. Ірі, қалыпты дамыған саулықтың
қозысы да сау, күшті, тіршілікке бейім болып туады. Малдың төлінің бір
қалыпты дамуы, оның туғаннан кейінгі жақсы дамып өсуінің кепілі. Ал еміп
жүргенде және енесінен бөлгеннен кейін қолайсыз жағдайға тап болса,
мал өспей қалады.
Біздің деректерімізден, І топтағы қозылардың (екі жыныстың да) жаңа
туғандағы тірі салмақтары келесі топтарға қарағанда, (ІІ және ІІІ топ)
жеткілікті жоғары екенін көруге болады. Соның ішінде ұрғашы қозылардың ІІ
және ІІІ топтардан 0,2 және 1,0 кг немесе 3,8 және 19,2 % жоғары болып
отыр. Ал ІІ топтың тірі салмақтары соңғы ІІІ топтан тиісінше 0,8 кг немесе
16,0 % басым болды.
1 кесте - Ұрғашы тоқтылардың жасына қарай тірі салмағының өзгеруі
Топ n Жасына қарай тірілей салмағы, кг
Тар
Туылғанда 4-4,5 ай 12 ай 18 ай
Х±mх
Туылғанда 4-4,5 ай 12 ай 18 ай
Х±mх Сv%
шоқтығынан
биіктігі
І ІІ ІІІ
Х±mх
4-4,5 ай
Сояр алдындағы тірі 42,5 ±1,5 41,5 ±1,9 35,4±1,8
салмағы, кг
Ұша салмағы, кг 21,5 ±0,58 20,5 ±0,48 15,0±0,16
- - - - , % 50,6 49,4 42,4
Құйрық салмағы, кг 3,8 ±0,22 3,7 ±0,15 3,2±1,0
- - - - , % 9,0 9,0 9,0
Іш май шығымы, кг 2,5 ±0,06 2,4 ±0,02 2,0±2,1
- - - - , % 5,9 5,8 5,6
Сойыс салмағы, кг 27,8±±3,1 26,6± 1,3 20,2±0,17
- - - -, % 65,5 64 57
18 ай
Сояр алдындағы тірі 69,65 ±0,03 67,28 ±0,02 50,65±0,15
салмағы, кг
Ұша салмағы, кг 26,41 ±0,21 24,10 ±0,31 20,41±0,01
- - - - , % 38 36 40,3
Құйрық салмағы,кг 5,17 ±0,04 4,82 ±0,14 3,12±0,30
- - - - , % 7,5 7,1 6,1
Іш май шығымы, кг 0,790 ±015 0,690 ±0,16 0,890±0,15
- - - - , % 1,1 1,0 1,8
Сойыс салмағы, кг 32,4 ±0,28 30,0 ±0,17 24,4±0,21
- - - - , % 46,5 44,6 48,2
І топ ұша салмағы 26,4 кг құрап, қалған ІІ және ІІІ топтардан 8,7 және
22,7 % басым, сол сияқты құйрық (5,17 кг), іш май (0,890 кг), сойыс (32,4
кг), құйрық салмағы 6,7 және 39,6 %, іш май салмағы бойынша ІІІ топта
жоғары көрсеткішке ие, (І және ІІ топ) ІІІ топтан 11,2 және 22,5 % жоғары.
Ұшаның морфологиялық және химиялық құрамы
Біздің зерттеулеріміздегі 6 кестедегі 4,5-5,0 айлықтарындағы
көрсеткіштері бойынша ет салмағы 12,0-18,5 кг құрады.Ұшаның морфологиялық
құрамының негізгі көрсеткіштері бойынша І топтағы қозылардың ет шығымы
келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 1,8 және 7,0 % басым түскен. Сол сияқты
ІІ топ жоғарыда келтірілгендей ет өнімділгінің негізгі көрсеткіштері
бойынша олардың ет шығымы, соңғы ІІІ топтан тиісінше 5,2 % жоғары болып
отыр.
6 кесте – Қозылардың ұшасының морфологиялық құрамы (әр топтан 3 бастан)
Көрсеткіштер Тәжірибелік топтар
І ІІ ІІІ
4-4,5 ай
Ұша салмағы, кг 21,5±0,2 20,5±0,10 15,0±0,10
- - - -50,6 49,4 42,4
, %
Ет салмағы, кг 18,5±0,25 17,3±0,31 12,0±0,22
- - - -, %86,0±0,02 84,4±0,12 80,0±0,02
Сүйек салмағы, кг 3,0±3,1 3,2±0,12 3,0±2,11
- - - -14,0±0,01 15,6±0,02 20,0±0,01
, %
Еттік коэффициент 5,7±0,21 5,4±0,18 4,2±0,16
18 ай
Ұша салмағы, кг 26,4±0,18 24,1±0,12 20,4±0,13
- - - - , % 38 36 40,3
Ет салмағы, кг 20,2±0,15 18,7±0,01 15,9±0,03
- - - - , %76,5±0,20 77,6±0,15 78,0±0,14
Сүйек салмағы, кг 6,2±0,21 5,4±0,15 4,5±0,02
- - - - , % 23,5±0,19 22,4±1,12 22,0±0,17
Еттік коэффициент 3,0± 2,0 3,49±0,31 4,59± 0,18
Ұшаның морфологиялық құрамының негізгі көрсеткіштері бойынша І топтағы
қозылардың ет салмағы келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 21,3 және 7,4 %
басым түскен. Сол сияқты ІІ топ жоғарыда келтірілгендей ет өнімділгінің
негізгі көрсеткіштері бойынша олардың ет салмағы, соңғы ІІІ топтан тиісінше
15,0 % жоғары болып отыр.
Керісінше ең көп сүйек шығымының үлесін (23,5 %) алғашқы І топ құраса,
ал ең көп еттілік коэффициенті (4,59) соңғы ІІІ топта басым болып отыр.
Будан қойлардың ет – май өнімділіктері олардың тірі салмағына
байланысты. Ет көп болған сайын сүйектерінің үлесі азайып, ет-май
өнімділіктері жоғарылап отыратыны және осыған керісінше құбылыс болатындығы
анық.
Тәжірибелік мәліметтерімізге қарағанда, алынған барлық үш топтағы 4-4,5
айлық еркек малдардың ұша етінің құрамындағы су, май, протеин, күл
анықталды. Топ бойынша бір-бірімен салыстыратын болсақ, ұшаның құрамындағы
майы бойынша І топтың көрсеткіштері келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 0,5
және 5,0 % басым, ал протеині бойынша ІІ топтың көрсеткіштері (І және ІІІ
топ) 2,3 % жоғары болды (7 кесте).
7 кесте - Ұша етінің химиялық құрамы, %
(әр топтан 3 бастан)
топтар Су Май Протеин Күл
4-4,5 ай
І 64,1 18,0 17,0 0,9
ІІ 63,8 17,9 17,4 0,9
ІІІ 65,1 17,1 17,0 0,8
18 ай
І 63,8 18,4 16,8 1,0
ІІ 64,7 18,1 16,8 1,2
ІІІ 63,5 17,9 17,6 1,0
Барлық үш топтағы 18 айлық еркек малдардың ұша етінің құрамындағы су,
май және протеині бойынша әр түрлі боды. Соның ішінде, су мөлшері бойынша
ІІ топтың көрсеткіштері келесі топтардан (І және ІІІ топ) 1,4 және 1,8 %,
майы бойынша І топтың көрсеткіштері ІІ және ІІІ топтан 0,9 және 2,7 %,
протеині бойынша ІІІ топтың көрсеткіштері І және ІІ топтан да 4,5 % жоғары
болып отыр.
Ішкі мүшелері
Малдың ішкі ағзаларының жетілу дәрежесімен олардың атқаратын қызметі
көптеген өнімділігіне зор ықпалын тигізеді.
Малдардың таза жетілгіштігі мен өнімділік бағытын ішкі мүшелерінің даму
деңгейі арқылы айтуға болады.
Біздің 8 кестеде келтірілген барлық топтағы 4-4,5 айлық қозылардың
өмірі үшін керекті ең негізгі ішкі ағзалары жақсы жетілген. Соның ішінде І
топтағы қозылардың жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек және ішек салмақтары бойынша
ІІ топтан тиісінше 2,3; 0,23; 0,6; 1,6 және 1,8 %, ІІІ топтан 2,8; 2,6;
1,4; 3,9 және 3,0 % басымдылықпен көзге түсуде. Ал қалған көк бауыр мен
қарын бойынша ІІ топ басымдылық танытуда.
Төлдердің 18 айлықтарында да, алғашқы І топ жүрек, өкпе, бауыр және
қарын салмақтары келесі топтардан тиісінше 7,1; 32,7; 13,9; 18,3 %
және 29,6; 33,4; 34,4; 18,0 % жоғары болса, ал қалған бүйрек, көк бауыр
және ішек ІІ топтың үлесіне тиіп отыр.
8 кесте - Ішкі мүшелерінің салмақтары, кг (әр топтан 3 бас)
Мүшелер Топтар
І ІІ ІІІ
4-4,5 ай
Жүрек 0,175 0,171 0,170
Өкпе 0,421 0,420 0,410
Бауыр 0,490 0,487 0,483
Бүйрек 0,128 0,126 0,123
Көк бауыр 0,091 0,092 0,089
Босатылған қарын оның ішінде:
қарын 0,671 0,672 0,668
ұлтабар 0,195 0,193 0,189
қатпаршақ 0,417 0,415 0,400
жұмыршақ 0,144 0,145 0,139
Босатылған ішек оның ішінде:
ащы ішек 0,825 0,810 0,800
тоқ ішек 0,150 0,145 0,145
Аққан қан 1,52 1,50 1,43
18 ай
Жүрек 0,28 0,260 0,197
Өкпе 0,68 0,457 0,453
Бауыр 0,77 0,663 0,505
Бүйрек 0,18 0,196 0,187
Көк бауыр 0,11 0,133 0,125
Босатылған қарын оның ішінде:
қарын 0,98 0,800 0,803
ұлтабар 0,28 0,234 0,232
қатпаршақ 0,16 0,489 0,488
жұмыршақ 0,17 0,175 0,165
Босатылған ішек оның ішінде:
ащы ішек 0,78 1,883 1,139
Тоқ ішек 1,54 0,893 0,174
Аққан қан 2,02 1,916 1,51
Осы топтардағы малдың жаңа аймақтағы өсіру жағдайына жақсы
бейімделгендігін және де ішкі ағзаларына байланысты олардың өсіп-жетілу
деңгейінің ерекшеліктерін дәлелдейді.
Тәжірибелік малдардың интерьерлік ерекшеліктері
Бұл зерттеу жұмысында интерьерінің, яғни қанының құрамы қай жеріне әсер
ететіні анықталды. Бұнда қанының құрамындағы эритроциттер, гемотокрит,
лейкоцит, белок, гемоглобин саны, олардың тікелей асыл тұқымдық
қасиеттеріне, яғни шәуетінің сапасына, қоюлығына, белсенділігіне т.б.
қасиеттеріне әсер ететінін байқаймыз.
Біздің зерттеулеріміздегі тәжірибеге алынған барлық үш топтағы еркек
малдардың қанының құрамындағы эритроцит, лейкоцит, гемоглобин және
гемотокрит анықталды. Топ бойынша бір-бірімен салыстыратын болсақ, І топтың
көрсеткіштері келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 7,2; 18,7 %, 26,0; 41,6 %,
0,9; 10,5 % және 0,78; 2,0 % басым, ал жалпы белогы бойынша ІІІ топтың
көрсеткіштері (І және ІІ топ) 6,4 және 11,2 % жоғары болды.
9 кесте - Қойлардың қанының гемотологиялық көрсеткіштері, Х±mx
Топ n 1 мм3 1 мм3 қандағы100 мл қандағы Жалпы Гемотокрит,
тар қандағы лейкоциттер гемоглобин белок %
эритроциттсаны, млн. мөлшері, Сали
ер саны, бойынша
млн.
І 3 11,0±0,13 14,6±0,61 9,5±0,24 7,6±0,20 39,8±1,19
ІІ 3 10,2±0,16 10,87±0,45 9,06±0,39 7,21±0,23 39,49±0,54
ІІІ 3 8,94±0,31 8,52±0,52 8,5 ±0,21 8,12±0,24 38,97±0,58
Бұл ішкі құрылыстарының, яғни қан құрамындағы өзгерістер қошқарлардың
асыл тұқымдық қасиеттеріне көп әсер етеді. Бұндағы қан құрамындағы
заттардың жоғары болғаны тіпті жақсы, өйткені тұқым беру қасиетінің
потенциалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қол жазба құқығында
ШАУГИМБАЕВА НҰРЖАН НҰРЛАНҚЫЗЫ
Оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайында еділбай, гиссар және олардан алынған
будан қойлардың өнімділік және биологиялық көрсеткіштері
06.02.04-Дербес зоотехния; мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің
технологиясы
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы қаласы, 2008
Жұмыс: Қазақ ұлттық аграрлық университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшілері: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
профессор Қ.С. Сабденов.,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының
кандидаты,
доцент Б.Т.Құлатаев
Ресми оппоненттері: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
профессор Қ.А. Сағындықов.,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы,
профессор Ш.Н. Зарпуллаев
Жетекші ұйым: КазАгроИнновация АҚ мал шаруашылығы және ветеринария
ғылыми-өндірістік орталығы
Қорғау 1 шілде 2008 жылы сағат 1400 Қазақ ұлттық аграрлық
университетінің Д.18.01.03 диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен жайы:
050013 Алматы қаласы, Абай даңғылы, 28.
Диссертациямен Қазақ ұлттық аграрлық университетінің
кітапханасында танысуға болады.
Автореферат __ маусым 2008 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, ауыл шаруашылық
ғылымдарының докторы, профессор
Нұрғазы Қ.Ш.
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда нарық экономикасының сұранысына
жауап беретін қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойлары. Қазақстанда өсетін
қой тұқымдарының ішінде ең төзімталы, мол өнімдісі, тез жетілгіштігі,
төлшеңдігі, жүндестігі т.б. шаруашылыққа пайдалы қасиеттері жағынан
қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойлары.
Құйрықты қойлардың көпшілігі туған жылы аса жылдам өсіп-жетіліп,
тауарлық мақсатқа жұмсалады. Ал, тиісті салмаққа жетпеген қозылардың өзі
қосымша шығындарды көп керек етпей, қоршаған орта әсеріне төзімділік
көрсетіп, қыстан жақсы шығады. Көктем-жаз айларында қоңдылығын жылдам
көтеріп, салмақты тез қосады, сөйтіп етке өткізуге уақытында дайын болады.
Будан қойларды жаңа аймақта ет өнімділігін зерттеудің маңызы зор. Қойдың
ет өнімділігінің мөлшеріне оның тұқымы, өнімділік бағыты, тез жетілгіштігі,
жынысы, жасы, конституция типі, күтіп-бағу және азықтандыру жағдайы үлкен
әсер етеді.
Қазіргі заман талабына сай нарық жағдайында, қозыларды енелерінен
бөлгеннен кейін 4-4,5 айлық кезеңдерінде сою және етке өткізу тиімді болып
саналады.
Будан қой ұшаларының басты ерекшеліктері – бұлшық еттері жақсы
жетіледі.. Будан қой қозылары мен тоқтыларын өсіру арқылы оларды 4
айлығынан бастап кез-келген жас кезеңінде етке союға болады.
Малдың тірідей салмағы жоғары болса, ұшаның да салмағы ауыр болады.
Сондықтан ет өнімділігін зерттеген кезде ісектің ет жасақтау өлшемі сойыс
шығымының мөлшеріне қарай анықталады.
Бұл қойлардың ет алу ерекшелігіне бұлшық еттерінің жақсы жетілуі,
жоғарғы биологиялық және тамақтық құндылығы жатады.
Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағында еділбай, гиссар және қазақтың биязы
жүнді қойларынан алынған будандардан ет өнімділігін молынан алу үшін
өндірістік будандастыру әдісін қолданып, қазіргі нарықтық жағдайға қарай ет
өнімділігін зерттеу ғылыми жұмыста негізгі мақсат болып көзделді.
Ғылыми-зертеу жұмыстары Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің
тақырыптық жоспарына сәйкес жүргізілді. 03.02.01.11.Н 11 (мемлекеттік
тіркеу номері 0101РК00248) Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысындағы
жеке меншіктің әр түрлі нысандарындағы шаруашылықтарына және табиғи
климаттық жағдайларға қатысты биязы жүнді қой шаруашылығының экологиялық
таза өнімдерін өндірудің жаңа ресурстарды сақтаушы технологиясын дайындау
мен енгізу тақырыбы бойынша.
Зерттеулердің мақсаты. Зерттеу жұмыстарымызда басты мақсат: Оңтүстік-
шығыс Қазақстан жағдайында еділбай, гиссар қойлары мен қазақтың биязы
жүнді қой тұқымынан алынған будандардың биологиялық және өнімділік
көрсеткіштерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- будандардың өсіп жетілуі;
- қозылардың өміршеңдігі;
- ұрпақтың жүн өнімділігі;
- ұрпақтарының ет өнімділігі;
- ішкі мүшелері және интерьерлік көрсеткіштері;
- ұрпақтарының қанының көрсеткіштері;
- экономикалық тиімділігі;
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайында гиссар,
еділбай және қазақтың биязы жүнді қойы олардан алынған будан қойлардың
биологиялық және өнімділік көрсеткіштері зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының өндірістік маңыздылығы. Бұл жұмыс негізінде гиссар,
еділбай қошқарларын қазақтың биязы жүнді саулықтарымен будандастырып,
олардан алынған будан қойларды жетілдіруде, өнімділік көрсеткіштерін
арттыруда, ұрықтандырылған саулықтар мен олардың төлдегіштігі, қозылардың
өміршеңдігін, өсу қарқынының жылдамдығын, саулықтардың сүттілігін,
будандардың өсіп жетілуін, будандардың ет және жүн өнімділігін, интерьерлік
ерекшеліктерін жетілдіру тиімді екенін, сонымен қатар экономикалық
тиімділігін анықтау мүмкін болып отыр.
Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар:
- еділбай, гиссар және қазақтың биязы жүнді қойы мен олардан алынған
будандардың оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайындағы өнімділігі және қан
құрамының көрсеткіштері;
- сүт өнімділігі;
- қозылардың өсіп-дамуы және ет өнімділігінің қалыптасуы;
- жүн өнімділігі мен жүн сапасы;
- қозылардың өміршеңдігі және саулықтардың төлдегіштігі;
-будандарды өсірудің экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың сынақтан өтуі мен жарық көруі. Диссертациядағы жұмыстың
нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда Аграрлық
өндірісті кластерлі-индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен
перспективалық бағыттары (Алматы, 2005), Аграрлық өндірісті кластерлі-
индустриалдық дамыту: негізгі проблемалары мен перспективалық бағыттары
(Алматы, 2005), Профессор М.Ә.Ермековтың 100 жылдығына арналған
ветеринария және мал шаруашылығы мәселелері (Алматы, 2006),
Жас ғалымдардың зерттеулері - ауыл шаруашылығы инновациялық дамуының
негізі атты жас ғалымдардың халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы
(Алматы, 2007), Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру: проблемалары және шешу жолдары атты халықаралық
ғылыми-практикалық конференциясы (Алматы, 2007).
Диссертация мәліметтері бойынша барлығы 8 ғылыми мақала жарық көрген,
оның ішінде 5 мақала халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның
материалдарында жарияланған.
Диссертацияның құрылымы және көлемі. Диссертацияның компьютерлік
мәтіні 119 беттен, 25 кестеден, 19 суреттен тұрады.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, әдебиеттік шолу, әдістемеден, зерттеу
нәтижелерінен, тұжырым және ұсыныстардан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер
саны – 182.
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ
Ғылыми зерттеулер 2004-2007 жылдар аралығында Алматы облысы Жамбыл
ауданының Ажар асыл тұқымды шаруа қожалығында жүргізілді.
Зерттеу материалдары ретінде 3,5-4,5 жастағы, элита класты еділбай
және қазақтың биязы жүнді саулық отарлары пайдаланылды.
І топқа гиссар тұқымдық қошқарлары мен еділбай саулықтары
ІІ топқа гиссар тұқымдық қошқарлары мен қазақтың биязы жүнді саулықтары
ІІІ топқа еділбай қошқарлары мен қазақтың биязы жүнді саулықтары
Саулықтарды күтіп-бағу жағдайы бір деңгейде болды. Олардың денсаулығы
дұрыс. Қоңдылығы орта деңгейде болды.
Салыстырып отырған топтар қозыларының өсіп-дамуын анықтау үшін жаңа
туылғанында, 4-4,5 және 12, 18 айлығында есепке алынды. Сондай-ақ алынған
ұрпақтың негізгі дене өлшемдері: шоқтық биіктігі, дененің қиғаш ұзындығы,
кеуде енділігі, сербек аралық енділігі, кеуде орамы, жіліншік орамы,
өлшеніп дене бітім индекстері (сирақтылығы, тұрқы сипаты, жұмырлығы,
еңселілігі, сүйектілігі, толықтығы) есептелінді.
Қозылардың туылған кезінде, 4-4,5, 12, 18 айындағы тірі салмақтары 0,1
кг дәлдікпен өлшенді.
Әр түрлі қошқарлар ұрпақтарының, яғни будандардың конституциялық
ерекшеліктерін анықтау үшін гемотологиялық көрсеткіштері бойынша
физиологиялық зерттеулер жүргізілді. Қан сарысуының құрамындағы жалпы
белок зерттелінді. Жалпы белок-Лоури әдісі бойынша қанның гемотологиялық
көрсеткіштерін зерттеу үшін тірідей салмақтары бір-біріне ұқсайтын
қошқарлар іріктелді. Қанның құрамын зерттеу жұмысы Физиология және
морфология кафедрасының зертханасында жасалды. Гемотокритті Геманализатор
PS-5 Будапешт аппаратында анықталды. Лейкоцитті лизер глобин ерітіндісі
арқылы анықтадық. Жалпы белоктың мөлшерін рефрактометр приборымен
анықтадық. Гемоглобинді Сали гемометрі приборының көмегімен анықтадық.
Барлық зерттеу уақытында үш топтың қозылары бірдей күтіп-бағу жағдайында
ұсталды.
Саулықтардан алынған сүттің құрамы зерттелді. (Мал шаруашылығы
өнімдерінің технологиясының әдістемелік нұсқауы, 1993, 60 б.) бойынша
жасалды.
Негізгі қошқарлар мен саулықтардың, олардың ұрпақтарының қырқым
кезінде, әр жүн жабағысы жеке-жеке 0,1 кг дәлдікпен өлшеніп анықталды.
Қойлардан алынған әртекті жабағы жүндердің әр топографиялық
бөліктерінен (бүйір, сан, арқа) үлгілер алынып, талшық типтеріне бөлініп,
ұзындығын (өлшеуіш линейкамен) өлшеген едік.
Төлдердің ет сапасын анықтау үшін 4-4,5 айлық қозыларға және 18 айлық
гиссар, еділбай және қазақтың биязы жүнді қойларынан алынған будандарға
бақылау сою жүргізілді. Ұша құрамын ВИЖ (изучение мясной продуктивности
овец, 1970 ж, 43 б.) әдістемесі бойынша тексерілді. Биометриялық өңдеу
жұмыстары Е.К.Мерькурева (1970) сонымен қатар Microsoft Excel бағдарламасы
бойынша жасалды. Зерттеу жұмысының нобайы [1] көрсетілген.
1– Ғылыми-зерттеулер нобайы
ГхЕ ГхҚБЖ ЕхҚБЖ
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
Будандардың өсіп – жетілуі
Малдың өсіп – жетілуі тікелей олардың денсаулығына байланысты. Қозы
жаңа туған кезінде күшті және дені сау болса, іштегі төл кезінде дамуына
байланысты болады. Салмағы жоғары, дене бітімі ірі, қалыпты дамыған
саулықтың қозысы да сау, күшті, тіршілікке бейім болады.
Будан қозылардың өсіп – жетілуі олардың денсаулығына
байланысты. Қозы туған кезде мықты және дені сау болуы керек, бұл оның
іштегі төл кезінде дамуына байланысты. Ірі, қалыпты дамыған саулықтың
қозысы да сау, күшті, тіршілікке бейім болып туады. Малдың төлінің бір
қалыпты дамуы, оның туғаннан кейінгі жақсы дамып өсуінің кепілі. Ал еміп
жүргенде және енесінен бөлгеннен кейін қолайсыз жағдайға тап болса,
мал өспей қалады.
Біздің деректерімізден, І топтағы қозылардың (екі жыныстың да) жаңа
туғандағы тірі салмақтары келесі топтарға қарағанда, (ІІ және ІІІ топ)
жеткілікті жоғары екенін көруге болады. Соның ішінде ұрғашы қозылардың ІІ
және ІІІ топтардан 0,2 және 1,0 кг немесе 3,8 және 19,2 % жоғары болып
отыр. Ал ІІ топтың тірі салмақтары соңғы ІІІ топтан тиісінше 0,8 кг немесе
16,0 % басым болды.
1 кесте - Ұрғашы тоқтылардың жасына қарай тірі салмағының өзгеруі
Топ n Жасына қарай тірілей салмағы, кг
Тар
Туылғанда 4-4,5 ай 12 ай 18 ай
Х±mх
Туылғанда 4-4,5 ай 12 ай 18 ай
Х±mх Сv%
шоқтығынан
биіктігі
І ІІ ІІІ
Х±mх
4-4,5 ай
Сояр алдындағы тірі 42,5 ±1,5 41,5 ±1,9 35,4±1,8
салмағы, кг
Ұша салмағы, кг 21,5 ±0,58 20,5 ±0,48 15,0±0,16
- - - - , % 50,6 49,4 42,4
Құйрық салмағы, кг 3,8 ±0,22 3,7 ±0,15 3,2±1,0
- - - - , % 9,0 9,0 9,0
Іш май шығымы, кг 2,5 ±0,06 2,4 ±0,02 2,0±2,1
- - - - , % 5,9 5,8 5,6
Сойыс салмағы, кг 27,8±±3,1 26,6± 1,3 20,2±0,17
- - - -, % 65,5 64 57
18 ай
Сояр алдындағы тірі 69,65 ±0,03 67,28 ±0,02 50,65±0,15
салмағы, кг
Ұша салмағы, кг 26,41 ±0,21 24,10 ±0,31 20,41±0,01
- - - - , % 38 36 40,3
Құйрық салмағы,кг 5,17 ±0,04 4,82 ±0,14 3,12±0,30
- - - - , % 7,5 7,1 6,1
Іш май шығымы, кг 0,790 ±015 0,690 ±0,16 0,890±0,15
- - - - , % 1,1 1,0 1,8
Сойыс салмағы, кг 32,4 ±0,28 30,0 ±0,17 24,4±0,21
- - - - , % 46,5 44,6 48,2
І топ ұша салмағы 26,4 кг құрап, қалған ІІ және ІІІ топтардан 8,7 және
22,7 % басым, сол сияқты құйрық (5,17 кг), іш май (0,890 кг), сойыс (32,4
кг), құйрық салмағы 6,7 және 39,6 %, іш май салмағы бойынша ІІІ топта
жоғары көрсеткішке ие, (І және ІІ топ) ІІІ топтан 11,2 және 22,5 % жоғары.
Ұшаның морфологиялық және химиялық құрамы
Біздің зерттеулеріміздегі 6 кестедегі 4,5-5,0 айлықтарындағы
көрсеткіштері бойынша ет салмағы 12,0-18,5 кг құрады.Ұшаның морфологиялық
құрамының негізгі көрсеткіштері бойынша І топтағы қозылардың ет шығымы
келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 1,8 және 7,0 % басым түскен. Сол сияқты
ІІ топ жоғарыда келтірілгендей ет өнімділгінің негізгі көрсеткіштері
бойынша олардың ет шығымы, соңғы ІІІ топтан тиісінше 5,2 % жоғары болып
отыр.
6 кесте – Қозылардың ұшасының морфологиялық құрамы (әр топтан 3 бастан)
Көрсеткіштер Тәжірибелік топтар
І ІІ ІІІ
4-4,5 ай
Ұша салмағы, кг 21,5±0,2 20,5±0,10 15,0±0,10
- - - -50,6 49,4 42,4
, %
Ет салмағы, кг 18,5±0,25 17,3±0,31 12,0±0,22
- - - -, %86,0±0,02 84,4±0,12 80,0±0,02
Сүйек салмағы, кг 3,0±3,1 3,2±0,12 3,0±2,11
- - - -14,0±0,01 15,6±0,02 20,0±0,01
, %
Еттік коэффициент 5,7±0,21 5,4±0,18 4,2±0,16
18 ай
Ұша салмағы, кг 26,4±0,18 24,1±0,12 20,4±0,13
- - - - , % 38 36 40,3
Ет салмағы, кг 20,2±0,15 18,7±0,01 15,9±0,03
- - - - , %76,5±0,20 77,6±0,15 78,0±0,14
Сүйек салмағы, кг 6,2±0,21 5,4±0,15 4,5±0,02
- - - - , % 23,5±0,19 22,4±1,12 22,0±0,17
Еттік коэффициент 3,0± 2,0 3,49±0,31 4,59± 0,18
Ұшаның морфологиялық құрамының негізгі көрсеткіштері бойынша І топтағы
қозылардың ет салмағы келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 21,3 және 7,4 %
басым түскен. Сол сияқты ІІ топ жоғарыда келтірілгендей ет өнімділгінің
негізгі көрсеткіштері бойынша олардың ет салмағы, соңғы ІІІ топтан тиісінше
15,0 % жоғары болып отыр.
Керісінше ең көп сүйек шығымының үлесін (23,5 %) алғашқы І топ құраса,
ал ең көп еттілік коэффициенті (4,59) соңғы ІІІ топта басым болып отыр.
Будан қойлардың ет – май өнімділіктері олардың тірі салмағына
байланысты. Ет көп болған сайын сүйектерінің үлесі азайып, ет-май
өнімділіктері жоғарылап отыратыны және осыған керісінше құбылыс болатындығы
анық.
Тәжірибелік мәліметтерімізге қарағанда, алынған барлық үш топтағы 4-4,5
айлық еркек малдардың ұша етінің құрамындағы су, май, протеин, күл
анықталды. Топ бойынша бір-бірімен салыстыратын болсақ, ұшаның құрамындағы
майы бойынша І топтың көрсеткіштері келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 0,5
және 5,0 % басым, ал протеині бойынша ІІ топтың көрсеткіштері (І және ІІІ
топ) 2,3 % жоғары болды (7 кесте).
7 кесте - Ұша етінің химиялық құрамы, %
(әр топтан 3 бастан)
топтар Су Май Протеин Күл
4-4,5 ай
І 64,1 18,0 17,0 0,9
ІІ 63,8 17,9 17,4 0,9
ІІІ 65,1 17,1 17,0 0,8
18 ай
І 63,8 18,4 16,8 1,0
ІІ 64,7 18,1 16,8 1,2
ІІІ 63,5 17,9 17,6 1,0
Барлық үш топтағы 18 айлық еркек малдардың ұша етінің құрамындағы су,
май және протеині бойынша әр түрлі боды. Соның ішінде, су мөлшері бойынша
ІІ топтың көрсеткіштері келесі топтардан (І және ІІІ топ) 1,4 және 1,8 %,
майы бойынша І топтың көрсеткіштері ІІ және ІІІ топтан 0,9 және 2,7 %,
протеині бойынша ІІІ топтың көрсеткіштері І және ІІ топтан да 4,5 % жоғары
болып отыр.
Ішкі мүшелері
Малдың ішкі ағзаларының жетілу дәрежесімен олардың атқаратын қызметі
көптеген өнімділігіне зор ықпалын тигізеді.
Малдардың таза жетілгіштігі мен өнімділік бағытын ішкі мүшелерінің даму
деңгейі арқылы айтуға болады.
Біздің 8 кестеде келтірілген барлық топтағы 4-4,5 айлық қозылардың
өмірі үшін керекті ең негізгі ішкі ағзалары жақсы жетілген. Соның ішінде І
топтағы қозылардың жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек және ішек салмақтары бойынша
ІІ топтан тиісінше 2,3; 0,23; 0,6; 1,6 және 1,8 %, ІІІ топтан 2,8; 2,6;
1,4; 3,9 және 3,0 % басымдылықпен көзге түсуде. Ал қалған көк бауыр мен
қарын бойынша ІІ топ басымдылық танытуда.
Төлдердің 18 айлықтарында да, алғашқы І топ жүрек, өкпе, бауыр және
қарын салмақтары келесі топтардан тиісінше 7,1; 32,7; 13,9; 18,3 %
және 29,6; 33,4; 34,4; 18,0 % жоғары болса, ал қалған бүйрек, көк бауыр
және ішек ІІ топтың үлесіне тиіп отыр.
8 кесте - Ішкі мүшелерінің салмақтары, кг (әр топтан 3 бас)
Мүшелер Топтар
І ІІ ІІІ
4-4,5 ай
Жүрек 0,175 0,171 0,170
Өкпе 0,421 0,420 0,410
Бауыр 0,490 0,487 0,483
Бүйрек 0,128 0,126 0,123
Көк бауыр 0,091 0,092 0,089
Босатылған қарын оның ішінде:
қарын 0,671 0,672 0,668
ұлтабар 0,195 0,193 0,189
қатпаршақ 0,417 0,415 0,400
жұмыршақ 0,144 0,145 0,139
Босатылған ішек оның ішінде:
ащы ішек 0,825 0,810 0,800
тоқ ішек 0,150 0,145 0,145
Аққан қан 1,52 1,50 1,43
18 ай
Жүрек 0,28 0,260 0,197
Өкпе 0,68 0,457 0,453
Бауыр 0,77 0,663 0,505
Бүйрек 0,18 0,196 0,187
Көк бауыр 0,11 0,133 0,125
Босатылған қарын оның ішінде:
қарын 0,98 0,800 0,803
ұлтабар 0,28 0,234 0,232
қатпаршақ 0,16 0,489 0,488
жұмыршақ 0,17 0,175 0,165
Босатылған ішек оның ішінде:
ащы ішек 0,78 1,883 1,139
Тоқ ішек 1,54 0,893 0,174
Аққан қан 2,02 1,916 1,51
Осы топтардағы малдың жаңа аймақтағы өсіру жағдайына жақсы
бейімделгендігін және де ішкі ағзаларына байланысты олардың өсіп-жетілу
деңгейінің ерекшеліктерін дәлелдейді.
Тәжірибелік малдардың интерьерлік ерекшеліктері
Бұл зерттеу жұмысында интерьерінің, яғни қанының құрамы қай жеріне әсер
ететіні анықталды. Бұнда қанының құрамындағы эритроциттер, гемотокрит,
лейкоцит, белок, гемоглобин саны, олардың тікелей асыл тұқымдық
қасиеттеріне, яғни шәуетінің сапасына, қоюлығына, белсенділігіне т.б.
қасиеттеріне әсер ететінін байқаймыз.
Біздің зерттеулеріміздегі тәжірибеге алынған барлық үш топтағы еркек
малдардың қанының құрамындағы эритроцит, лейкоцит, гемоглобин және
гемотокрит анықталды. Топ бойынша бір-бірімен салыстыратын болсақ, І топтың
көрсеткіштері келесі топтардан (ІІ және ІІІ топ) 7,2; 18,7 %, 26,0; 41,6 %,
0,9; 10,5 % және 0,78; 2,0 % басым, ал жалпы белогы бойынша ІІІ топтың
көрсеткіштері (І және ІІ топ) 6,4 және 11,2 % жоғары болды.
9 кесте - Қойлардың қанының гемотологиялық көрсеткіштері, Х±mx
Топ n 1 мм3 1 мм3 қандағы100 мл қандағы Жалпы Гемотокрит,
тар қандағы лейкоциттер гемоглобин белок %
эритроциттсаны, млн. мөлшері, Сали
ер саны, бойынша
млн.
І 3 11,0±0,13 14,6±0,61 9,5±0,24 7,6±0,20 39,8±1,19
ІІ 3 10,2±0,16 10,87±0,45 9,06±0,39 7,21±0,23 39,49±0,54
ІІІ 3 8,94±0,31 8,52±0,52 8,5 ±0,21 8,12±0,24 38,97±0,58
Бұл ішкі құрылыстарының, яғни қан құрамындағы өзгерістер қошқарлардың
асыл тұқымдық қасиеттеріне көп әсер етеді. Бұндағы қан құрамындағы
заттардың жоғары болғаны тіпті жақсы, өйткені тұқым беру қасиетінің
потенциалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz