Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны
Жоспар
Кіріспе.
1 Тарау Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні мен мазмұны 5.12б
1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы 13.20б
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні 21.32б
2 Тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қатынастарға әсер ету тұрғысындағы салық жүйесі 33.42б
2.1Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету механизмі 43.57б
2.2 Салықтардың мемлекеттің әлеуметтік дамуындағы рөлі 58.67б
3 Тарау Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық салуды жетілдіру жолдары 68.76б
Қорытынды
Кіріспе.
1 Тарау Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні мен мазмұны 5.12б
1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы 13.20б
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні 21.32б
2 Тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қатынастарға әсер ету тұрғысындағы салық жүйесі 33.42б
2.1Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету механизмі 43.57б
2.2 Салықтардың мемлекеттің әлеуметтік дамуындағы рөлі 58.67б
3 Тарау Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық салуды жетілдіру жолдары 68.76б
Қорытынды
Кіріспе.
Ұйымдық-қүқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді. Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
*Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық комитеттері жатады.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық жүйесінің мазмұнын айқындау үшін салық жүйелерінің қалыптасу мәселелерін қарастырудың әртүрлі тәсілдерін салыстыру қажет. Көптеген авторлар салық салудың функционалды құрамын салық жүйелерінің концептуалды модельдерінде ашады. Салық жүйелерінің концептуалды модельдерінің маңызды сипаттамалар салық салудың мәселелерін шешудегі үш әртүрлі бағыттарын бөлуге мүмкіндік беріп отыр. Нарық экономикасына мемлекеттік араласуына қатынасын анықтайтын әлеуметтік-экономикалық процесстерін реттеу критериясына сәйкес бірігей тәсіл ретінде неоклассикалық бағыттағы өкілдері ұсынатын салық жүйесін құрудағы нарықтық өзін-өзі реттеу принциптерін біріктіруге болады. Екінші тәсіл нарық экономикасының қызмет етуінің негізгі параметрлерін мемлекеттік реттеу приоритетіне негізделеді. Дәстүрлі тәсілдерінің негізгі кемшілігі мемлекеттің рөлін біржақты талдауына бағытталуы болып табылады. Жиырмасыншы жүзжылдығының 90-жылдарының басынан бастап экономикалық және әкімшілік ықпал ету механизмінің бірігуіне негізделген тұрақты дамуының теориясы дами бастады. Мұндай ұтымды өзарақатынасын іздеуі салықтық аясын реттеудің жетілдірудің негізгі міндеттерінінің бірі болып табылады. Бұл міндет техникалық және ұйымдастыру жағынан да өте күрделі болып келеді, себебі бір жағынан, әлеуметтік және экономикалық бағдармалар мен жобаларды мемлекеттік қаржыландыру мен инвестициялауды ұлғайтудың объективті қажеттілігі бар, ал екінші жағынан- табыстарының көздерінің шектеулігі орын табады.
Салық салудың мәселелерін шешудегі дамуының бағыттарын бөлу критериясына сәйкес салық жүйелерінің функционалдық көлемділігін анықтауына маңызды мән берілген. Тауар-ақша қатынастарының дамыған сайын салық жүйесінің функцияларының құрылымы мен олардың өзара қатынасы өзгерді. Неоклассикалық өкілдерінің көзқарастарының негізінде салықтардың роліне мемлекеттік бюджеттің табыс көзі ретіндегі мәні жатады. Яғни мемлекеттік қазынаның қажеттіліктерін қанағаттандыру немесе фискалдық функцияның орындалуы қарастырылады. Ал неокейнсиандық бағытының өкілдерімемлекеттік реттеудің макроэкономикалық бағытын негіздеді және ұдайы өндіріс процессінде салықтардың рөлі мен функциялары туралы ойларды дамытты.
Ұйымдық-қүқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді. Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
*Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық комитеттері жатады.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық жүйесінің мазмұнын айқындау үшін салық жүйелерінің қалыптасу мәселелерін қарастырудың әртүрлі тәсілдерін салыстыру қажет. Көптеген авторлар салық салудың функционалды құрамын салық жүйелерінің концептуалды модельдерінде ашады. Салық жүйелерінің концептуалды модельдерінің маңызды сипаттамалар салық салудың мәселелерін шешудегі үш әртүрлі бағыттарын бөлуге мүмкіндік беріп отыр. Нарық экономикасына мемлекеттік араласуына қатынасын анықтайтын әлеуметтік-экономикалық процесстерін реттеу критериясына сәйкес бірігей тәсіл ретінде неоклассикалық бағыттағы өкілдері ұсынатын салық жүйесін құрудағы нарықтық өзін-өзі реттеу принциптерін біріктіруге болады. Екінші тәсіл нарық экономикасының қызмет етуінің негізгі параметрлерін мемлекеттік реттеу приоритетіне негізделеді. Дәстүрлі тәсілдерінің негізгі кемшілігі мемлекеттің рөлін біржақты талдауына бағытталуы болып табылады. Жиырмасыншы жүзжылдығының 90-жылдарының басынан бастап экономикалық және әкімшілік ықпал ету механизмінің бірігуіне негізделген тұрақты дамуының теориясы дами бастады. Мұндай ұтымды өзарақатынасын іздеуі салықтық аясын реттеудің жетілдірудің негізгі міндеттерінінің бірі болып табылады. Бұл міндет техникалық және ұйымдастыру жағынан да өте күрделі болып келеді, себебі бір жағынан, әлеуметтік және экономикалық бағдармалар мен жобаларды мемлекеттік қаржыландыру мен инвестициялауды ұлғайтудың объективті қажеттілігі бар, ал екінші жағынан- табыстарының көздерінің шектеулігі орын табады.
Салық салудың мәселелерін шешудегі дамуының бағыттарын бөлу критериясына сәйкес салық жүйелерінің функционалдық көлемділігін анықтауына маңызды мән берілген. Тауар-ақша қатынастарының дамыған сайын салық жүйесінің функцияларының құрылымы мен олардың өзара қатынасы өзгерді. Неоклассикалық өкілдерінің көзқарастарының негізінде салықтардың роліне мемлекеттік бюджеттің табыс көзі ретіндегі мәні жатады. Яғни мемлекеттік қазынаның қажеттіліктерін қанағаттандыру немесе фискалдық функцияның орындалуы қарастырылады. Ал неокейнсиандық бағытының өкілдерімемлекеттік реттеудің макроэкономикалық бағытын негіздеді және ұдайы өндіріс процессінде салықтардың рөлі мен функциялары туралы ойларды дамытты.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.Қазақстан Республикасының салық кодексі
2.Идрисова Э.Қ «Налоги и налогообложение в Казахстане» Алматы,1999
3.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы». Қазақстан Мемлекетінің заңы, 2001
4.«Қазақстан Республикасының заңы 2003 жылға арналған бюджет туралы». Қаржы-қаражат №1, 2003
5.Бурабаев О.Б, Ермекбаева Б.Ж., Құлжабаева М.Т. «Жергілікті салықтар мен алымдар», 1998.
6. ҚР 2003, 2004, 2005 ж 8 айдың Республикалық бюджеттің орындалуы туралы мәліметтері.№12
7.Қазақстан Республикасының Конститутциясы 35 бап
8.Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник /Под ред. А.А. Смаилова, Алматы, 2002, 268с .
9. Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.
10. Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.
11.Карагусова Т. «Салықтың экономикалық негізі», 1994
12.Кипериан Т.Е., Тимофеева О.А. «Нарықтық экономикадығы салықтар», 1993ж
13. Сиасет-нане Низам-Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир басшылығы туралы кітап, Москва, 1949 ж.34 бет
14.Кашин В.А. Налоги и их роль в регулировании внешнеэкономических связей. – М.: Юнити, 1999-183 стр.
15.Макконелл Кэмпбелл Р., Брюстенлли Л.: Экономикс: Принципы, проблемы и политика в 2-х томах: Пер. с англ. М.:Республика, 1992-670 стр.
16.Манапов Н. Проблемы налоговой системы.// Қаржы-қаражат. № 6. 1992г. 12-15 стр.
17. Налоги/ Под ред. Д.Г. Черника, - 4-е изд. Перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1998-544 стр.
18.Налоги в развитых странах/ под ред. И.Русаковой – М.: ЮНИТИ, 1991-231 стр.
19.Налогообложение: учебник/ под ред. Юткиной Т.Е. М./ Финансы и статистика, 1998 г.
20.Омарбаев С.М. Налоги и налогообложение. – Караганда: КарГУ, 1999-141 стр.
21. Райзберг Б.А. Современный экономический словарь – М: 1999 г.
22.Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ - Алматы: «LEM» - 2002 -160 стр.
23.Саутбаева С.К. Из истории налогообложения в Казахстане, Мысль, № 9, 2001 год, 78 стр
24.Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения – Алматы: Норма – К, 2002-392 стр.
25.Худяков А.И., Наурызбаев Н.К. Налоги: понятие, элементы, установление, виды – Алматы: ТОО «Баспа», 1998-160 стр.
1.Қазақстан Республикасының салық кодексі
2.Идрисова Э.Қ «Налоги и налогообложение в Казахстане» Алматы,1999
3.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы». Қазақстан Мемлекетінің заңы, 2001
4.«Қазақстан Республикасының заңы 2003 жылға арналған бюджет туралы». Қаржы-қаражат №1, 2003
5.Бурабаев О.Б, Ермекбаева Б.Ж., Құлжабаева М.Т. «Жергілікті салықтар мен алымдар», 1998.
6. ҚР 2003, 2004, 2005 ж 8 айдың Республикалық бюджеттің орындалуы туралы мәліметтері.№12
7.Қазақстан Республикасының Конститутциясы 35 бап
8.Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник /Под ред. А.А. Смаилова, Алматы, 2002, 268с .
9. Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.
10. Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым 2004ж.
11.Карагусова Т. «Салықтың экономикалық негізі», 1994
12.Кипериан Т.Е., Тимофеева О.А. «Нарықтық экономикадығы салықтар», 1993ж
13. Сиасет-нане Низам-Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир басшылығы туралы кітап, Москва, 1949 ж.34 бет
14.Кашин В.А. Налоги и их роль в регулировании внешнеэкономических связей. – М.: Юнити, 1999-183 стр.
15.Макконелл Кэмпбелл Р., Брюстенлли Л.: Экономикс: Принципы, проблемы и политика в 2-х томах: Пер. с англ. М.:Республика, 1992-670 стр.
16.Манапов Н. Проблемы налоговой системы.// Қаржы-қаражат. № 6. 1992г. 12-15 стр.
17. Налоги/ Под ред. Д.Г. Черника, - 4-е изд. Перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1998-544 стр.
18.Налоги в развитых странах/ под ред. И.Русаковой – М.: ЮНИТИ, 1991-231 стр.
19.Налогообложение: учебник/ под ред. Юткиной Т.Е. М./ Финансы и статистика, 1998 г.
20.Омарбаев С.М. Налоги и налогообложение. – Караганда: КарГУ, 1999-141 стр.
21. Райзберг Б.А. Современный экономический словарь – М: 1999 г.
22.Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ - Алматы: «LEM» - 2002 -160 стр.
23.Саутбаева С.К. Из истории налогообложения в Казахстане, Мысль, № 9, 2001 год, 78 стр
24.Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения – Алматы: Норма – К, 2002-392 стр.
25.Худяков А.И., Наурызбаев Н.К. Налоги: понятие, элементы, установление, виды – Алматы: ТОО «Баспа», 1998-160 стр.
Жоспар
Кіріспе.
1 Тарау Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны 5-
12б
1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы 13-20б
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні 21-32б
2 Тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қатынастарға әсер ету
тұрғысындағы салық жүйесі 33-42б
2.1Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету механизмі
43-57б
2.2 Салықтардың мемлекеттің әлеуметтік дамуындағы рөлі 58-67б
3 Тарау Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық
салуды жетілдіру жолдары 68-76б
Қорытынды
Кіріспе.
Ұйымдық-қүқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді. Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы
шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық
саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
*Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа
міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті
зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар
салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау
жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және
салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы
және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық
комитеттері жатады.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі
органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның
бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық жүйесінің мазмұнын айқындау үшін салық жүйелерінің қалыптасу
мәселелерін қарастырудың әртүрлі тәсілдерін салыстыру қажет. Көптеген
авторлар салық салудың функционалды құрамын салық жүйелерінің концептуалды
модельдерінде ашады. Салық жүйелерінің концептуалды модельдерінің маңызды
сипаттамалар салық салудың мәселелерін шешудегі үш әртүрлі бағыттарын
бөлуге мүмкіндік беріп отыр. Нарық экономикасына мемлекеттік араласуына
қатынасын анықтайтын әлеуметтік-экономикалық процесстерін реттеу
критериясына сәйкес бірігей тәсіл ретінде неоклассикалық бағыттағы өкілдері
ұсынатын салық жүйесін құрудағы нарықтық өзін-өзі реттеу принциптерін
біріктіруге болады. Екінші тәсіл нарық экономикасының қызмет етуінің
негізгі параметрлерін мемлекеттік реттеу приоритетіне негізделеді. Дәстүрлі
тәсілдерінің негізгі кемшілігі мемлекеттің рөлін біржақты талдауына
бағытталуы болып табылады. Жиырмасыншы жүзжылдығының 90-жылдарының басынан
бастап экономикалық және әкімшілік ықпал ету механизмінің бірігуіне
негізделген тұрақты дамуының теориясы дами бастады. Мұндай ұтымды
өзарақатынасын іздеуі салықтық аясын реттеудің жетілдірудің негізгі
міндеттерінінің бірі болып табылады. Бұл міндет техникалық және ұйымдастыру
жағынан да өте күрделі болып келеді, себебі бір жағынан, әлеуметтік және
экономикалық бағдармалар мен жобаларды мемлекеттік қаржыландыру мен
инвестициялауды ұлғайтудың объективті қажеттілігі бар, ал екінші жағынан-
табыстарының көздерінің шектеулігі орын табады.
Салық салудың мәселелерін шешудегі дамуының бағыттарын бөлу
критериясына сәйкес салық жүйелерінің функционалдық көлемділігін анықтауына
маңызды мән берілген. Тауар-ақша қатынастарының дамыған сайын салық
жүйесінің функцияларының құрылымы мен олардың өзара қатынасы өзгерді.
Неоклассикалық өкілдерінің көзқарастарының негізінде салықтардың роліне
мемлекеттік бюджеттің табыс көзі ретіндегі мәні жатады. Яғни мемлекеттік
қазынаның қажеттіліктерін қанағаттандыру немесе фискалдық функцияның
орындалуы қарастырылады. Ал неокейнсиандық бағытының өкілдерімемлекеттік
реттеудің макроэкономикалық бағытын негіздеді және ұдайы өндіріс
процессінде салықтардың рөлі мен функциялары туралы ойларды дамытты.
* 7.Қазақстан РеспубликасыныңКонститутциясы (35 бап) ақпаратының негізінде
1. Салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні мен мазмұны
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, әлеуметтік-
экономикалық мәні, мазмұны, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық
жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары
негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық
жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай
болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты
аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен
аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,
жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы
төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі.
Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып
табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың
функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы
ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 2002 жылы- 9,7%, ал 2003
жылы- 16,6%, 2004 жылы- 17,4%, 2005 жылы- 22,6%, 2006 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз тіледі.
Салық жүйесінің мәні мен рөлі, оның принциптері арқылы айқындалады.
Қазіргі елдердің барлығының дерлік салық жүйесінің негізі, салык салу
теориясының классигі - Адам Смиттің еңбектеріне сүйенеді. А. Смиттің пікірі
бойынша, салық - бүл жүктеме, сондықтан да мемлекет заң түрінде оның
мөлшерін және төлеу тәртібін мұқият қарастыруы қажет. Мемлекеттің салықты
жинау құны, мемлекеттің өмір сүру қажеттілігінен және оның жалпы қоғам мен
жеке түлғалардың мүддесін қорғауынан келіп шығады.
Арада біраз уақыт өткеннен соң, бүл тізім салықтардың жеткілігімен және
әрекеттілігімен (салыктар мемлекеттің мүмкіншілігі мен объективті
қажеттілігіне сәйкес қысқартылуы немесе ұлғайтылуы мүмкін), салық салу
объектісі мен салым көзін таңдауымен, салымның бір реттілігімен
толықтырылды.
Аталып өткен салық салу принциптері, Қазақстанның рыноктық
құрылымдарына бейімделу кезіндегі жаңа салық жүйесін қальштастыру кезінде
де ескерілген. Әсіресе бүл талаптарға 2004 жылдың 20-шы маусымында
қабылданып, күшіне 01.01.2005 жылдан бастап енген Салык және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының
салық Кодексі де сәйкес келді.
Жаңа салық Кодексі салықты басқаруы мен өндіріп алуы бойынша, заңдылық
актілер мәліметінің түжырымдамалық негіздері арқасында, жалпы әдістемелерге
біріктіріліп сәйкестендірілді. Содан соң заңға біртіндеп, салық қүрылымдары
мен салық салу механизмін түзететін өзгерістер мен толықтырулар енгізіле
бастады.
А.Смитпен қалыптасқан жалпы және әмбебап сипаттағы принциптері
Д.Рикардомен, А.,Вагнермен, Н.Тургеневпен, П.Самуэльсонмен,
В.Твердохлебовпен, Т.Юткинмен дәлелденіп, толықтырылған. А.Венғермен төрт
топқа біріктірілген, тоғыз принципі қарастырылған. Ол принциптердің
негізіне классикалық қондырғылар мен бюджетті-шаруашылық бағыттары
(ерекшеліктері, мүмкіншіліктері) негіз болған. Оларға мыналар жатады:
I топқа - салық салу принциптерін үйымдастыру;
II топқа - шаруашылық принциптері;
III топқа - этикалық принциптері;
IV топқа - техникалық-басқару принциптері.
А.Венгер осылайша салық салу принциптерін жіктеген болса, ал
Т. Юткин салык салу жүйелеріне арналған принциптік қондырғылардың
жалпы кешенін екі жүйешІкке бөлді. Олар: Салық салуды жүзеге асыратын
жалпы үлттық принциптері; ішкі үлттық принциптері .
Дамыған батыс елдерінің ішіндегі Германияның салық салу жүйесі мынадай
негізгі принциптерге сүйенген:
- салықтардың мүмкіншілігінше минималды болуы;
- минималды немесе, дәлірек айтатын болсақ, оларды өндіріп алу
шығындарының да минималды болуы;
- салықтардың бәсекеге кедергі жасамауы, біреуді мүмкіншілігінен
айырмауы;
- салықтардың қүрылымдық саясатқа сәйкес болуы;
- бұл жүйенің қүрылымында жеке адам өмірі ескерілуі кажет. Салық салу
барысында адам мемлекетке, өзінің жеке өмірін минималды түрде ашуы керек.
Салық қызметкері салық төлеуші жайлы мәліметтерді ешкімге тарқатуға қүқы
жоқ. Коммерциялық қүпияның сақталуына кепілдік беру .
Салық жүйесінің принциптерін осылайша жіктей отырып, салық салудың
мынадай жиынтық ережелеріне тоқталуға болады:
1. Классикалық принциптері, оларға: әділеттілік, теңдік, ыңғайлылық
және айқындык;
2. Экономикалық-үйымдастырушылық принциптері, оларға:
- түрақтылық, салык заңының кері әсер етуне жол бермеуі;
- әмбебап салық салуға, яғни классикалық ережелерге үмтылуы;
- табысты қайта бөлуге таза салық формаларын енгізу;
- салықты бір рет алуы;
- салық салу объектілерінің, ставкаларының бейтараптылығын,
тазалығын сақтау;
- салық қүқығындағы барлық шаруашылық субъектілері үшін салык
ауыртпалығының бірдейлігі;
3. Құқықтық - ұйымдастыру принциптері – салық жүйесінің бір тұтастығы.
Салық жүйесін калыптастырудың және оны сын көзбен саралау жағынан В.
Твердохлебовтың еңбегіне көңіл аударуға болады. Оның ойынша: салық салу
принципінің ең маңыздысы болып - өндіргіш күштерді дамыту саналады.
Өндіргіш күштерді дамыту - таза үлттық өнім көлемін өсірумен бейнеленеді.
Осыған байланысты В. Твердохлебовтың ойын түйіндейтін болсақ, салық таза
үлттық өнімнің абсалюттік немесе салыстырмалы өсуіне әсерін тигізуі керек,
ал олай болмаған жағдайда, кері ықпалын тигізбеуі қажет .
Қоғамның мақсаты - ұлттық өнімді арттыру болғандықтан, бүл принципті
жалпы алғанда, ешқандай қарсылығы жоқ сияқты, ал шын мәнісінде түптеп
қарастыратын болсақ, салық өндіріс күшін арттыруға ықпалын тигізе алады,
яғни халық шаруашылығының бір бөлігін үнемі алып отырады. Әрине, егерде
мемлекеттің өзі көрсететін қызметтерінің бәрі тегін болса, онда ол
шаруашылық үшін керемет жеңілдік болар еді. Бірақ та мемлекеттің қарулы
күштерді, басқару аппараттарын ұстап түратынын естен шығармау қажет.
Сондықтан да, өндіріс күшін дамыту үшін, мемлекет өзіне тиісті соманы алу
шығынын азайтуға тырысуы керек. Демек, неғүрлым аз шығын жүмсауға болатын
салық жүйесі, жалпы шаруашылықты дамытудың әрі тиімді, әрі оңтайлысы болып
табылады.
Қабылданған салық салу жүйесін қолдану үшін және оның объективтілігін
арттыру үшін заңдылық принциптердің атқаратын рөлі зор. Олар уәкілетсіз
органдардьң жаңа салықтарды енгізуіне, салық ставкаларын көтеруіне, яғни
жалпы салықтардың заңсыздық шараларына жол бермейді.
Салық салу жүйесінің негізгі принциптерін калыптастырудың теориялық
көзқарасын қорытындылайтын болсақ, салық жүйесінің жалпы бағыттары мен
талаптарына жауап беретін, жалпы ғылыми принциптер мен логикалық өзара
байланысты және салық салынатын объектінің дағдарыссыз дамуын қамтамасыз
ететін түрақты даму теориясьшың принциптері мен өзіндік салық салу
принциптеріне сүйенген жөн.
Жоғарыда аталып өткендей, республикамыздың экономикалық даму
ерекшелігін көрсететін, салық жүйесі мен принциптерінің түрғызылу тәртібіне
және жалпы ғылыми принциптерінің талаптарьша сәйкестендірілген ұлттық салық
жүйесі - рыноктық қатынастарды дамытуға итермелейді.
Мемлекеттің экономикаға араласу дәрежесі қоғам дамуының әрбір
кезеңіндегі шешілетін нақты мақсаттары мен міндеттеріне байланысты. Бүл
реттеудің қай түрін болмасын, экономикалық қатынастарды салық саясатының
көмегімен бөлу және қайта бөлу қүрайды. Осы арқылы мемлекет экономика
дамуының циклдік ауытқуларын жеңілдетеді, инфляцияға қарсы күрес жүргізеді,
өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылымды дамытады және әлеуметтік
қақтығыстарды жеңілдетеді. Мемлекет салық саясатын жүргізу барысында
рентабелділік, қоғамдық көзқарас пен қажеттілік сияқты критерилерге
өктемдік жасайды.
Салықтың экономикалық мазмүны олардың негізгі функцияларымен
сипатталады. Салықтың ең негізгі функциясы болып - фискалдық саналады. Бүл
функция салықтардың табиғатымен бірге пайда болған, яғни мемлекеттің
қалтасын (бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай
табысының бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толтыру.
Салықтың осы функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай коры пайда болады
және мемлекет өмір сүруі мен ары карай қызметін атқаруы үшін материалдық
жағдайлар жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің экономиканы реттеудегі
рөлін арттыру үшін, объективті алғышарттарын қүрастырады. Ал бүл өз
кезегінде, салықтың экономикалық функциясына сәйкестендіріледі.
XX ғасырдың бірінші жартысында дүниежүзілік қаржы ғылымында
экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудын реттеу
функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды. Бүл көзқарастар А.И.Буковецк,
П.П.Гензел, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың шетел мемлекеттерінің салығы
(1926) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің Шетел мемлекеттеріндегі
салық салу жүктемесі (1928) атты кітабында, К.Ф.Шмелевтың Салық салудың
жүктемелік мәселелері (1928), А.А.Тривустың Салық - экономикалық
саясаттың қүралы ретінде (1925), В.В.Дитманның Салықты аудару (1930)
атты еңбектерінде толық сипатталған.
Автордың пікірінше, салық функциясы - бүл оның қасиеттерін көрсететін
тәсілі, яғни осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай
жүзеге асыратынын бейнелейтін, салык мәнінің көрінісі. Барлық салык
функцияларының мақсаты бір - ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың
бюджет саясатының тиімділігін анықтауы.
Салықтың реттеуші функциясы, олардың үдайы өндіріс процесінің серпініне
және көлеміне ықпал етуімен ерекшелінеді. Салықтың өзгеруі тауар (жүмыс,
қызмет) ұсынысы мен сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен жинақты
арттыруына немесе қысқартуына әкеп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек
белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғауы үшін
экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салық
салу - мемлекеттің нарықтық шаруашылыққа араласуының анағүрлым белсенді
күралы. Ол экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта қүрылымдарды жылдамдатуға
немесе баяулатуға қабілетті.
Салықтың ынталандырушы функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне
салық салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген және қарапайымдатылған)
қолдануымен байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету,
салық салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды
(қысқартуды) енгізуді, бюджетті-салықтық несиені үсынуды, салықтың бірнеше
түрін біріңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды және басқа да ұқсас
шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салык салуды басқару органдарының,
нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады.
Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті
үйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін және игіліктерді түтынуын арттырады.
Салық салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік артыкшылықтарды қолдау әдісі болып табылады. Оны пайдалану,
бюджеттің ұлттық өнеркәсіпті, халыққа қызмет көрсететін салаларды, шағын
және орта бизнесті субсидтеумен пара-пар.
Осыдан жүздеген жылдан астам бүрынғы ғалым-экономистердің айтуы
бойынша, мемлекетгің салық саясатының фискалдық, реттеуіш, ынталандырушы
функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла бастады, яғни
салық ұлттық рыноктың түрақты қызмет етуінің материалдық негізі және әрекет
етуші қоғамдық-саяси құрылымның қолдаушысы ретінде қарастырылды. Мәселен,
АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға, экономикалық циклді
түрақтандырғыш рөлі үсынылды. Елдің экономикалық жағдайына байланысты,
басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып, мемлекет сұранысын
ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға, кәсіпкерлерді
инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып инфляцияны
әлсіретуге, экономикалық циклді түрақтандыруға тырысты. Мұның бәрі
кәсіпкерлерді, өндірістің анағүрлым жетілдірілген түріне қарай немесе
шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы
ғылымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол
жеткізген түлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін сүрады.
Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен соң, салық салудың тұрақтандырғыш
функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар дамыған топтары үшін,
оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның әлеуметтік
түрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.
Қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын
үсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына
салық салудың үдемелі әдісін пайдаланумен байланысты әлеуметтік теңестіру
функцияларын да іріктейді.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз - қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жүмыссыздық бойынша жәрдем
ақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар
отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік сақтандырудың
басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін
медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдем ақы ретінде
беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз ететін салық
қүралдарының негізгісі болып: жүмысты үсынушылар мен жалданып жүмыс
істеушілер, әлеуметтік сақтандыру қорына жарна ретінде төлейтін еңбек ақы
салығы және жеке түлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңілдігінің жүйесі
жатады.
Салықты қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әртүрлі
субъектілерінің табыс бөлігін, мемлекет пайдасына қайта бөлуінде. Бұл
функцияның әрекет ету көлемі ЖІӨ-дегі салықтардың көлемімен анықталады.
Осыған орай К. Маркстің бөлу қатынасының табиғатына байланысты жасаған
ғылыми түсініктемесін еске алуға болады. Ол: Бөлу қатынасы -өндірісте
тікелей пайда болған жалақы мен пайда, пайда мен пайыз, жер рентасы мен
пайда арасындағы қатынасы, салықтар тек қосымша жағдайларда ғана өзгертуі
мүмкін, ал тікелей оларды ешқашанда өзгерте алмайды-деді . Осындай
жағдайда салықтың алатын орнының, мәнінің және біздің қоғамның дамуының
әртүрлі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешудегі рөлі өте
зор.
XX ғасырдың аяғында мемлекеттің рыноктык экономиканы реттеу механизмі,
салықтардың теориялық зерттеулерде бүрын соңды болмаған сапалық жаңа
функциясын тапты. Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының
көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы саудалық және сыртқы экономикалык
қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық функциясына
түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни
ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернационализациялау
арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталды.
Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруашылық және саяси көзқарастармен
байланысқан, біртүтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру қүралдарының
бірі болып қалды.
Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен
интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып ЕО ішіндегі
экономикалық интеграция, яғни экономика мен саясаттьщ еуропалық өңірлер
үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де маңызды факторы болып саналды. ЕО-тың
мүшелес елдерінің үлттық салық жүйелерін сәйкестендіру мен үйлестіру
саясаты, ЕО-тың ішкі интеграциялық процесін қамтамасыз етудің ең қуатты
қүралы болды.
Салық салудың интеграциялық функциясы ұлттық салық саясатын өңдеу
кезіндегі мынадай - басқа елдердің салық климатының жағдайы, көршілес
мемлекеттермен қолданылатын салық ставкалары, шет мемлекеттерде салық
реформаларын жүргізудің болашақтағы бағыты мен тәжірибесі сияқты
факторларды ескеруді қажет етеді.
Салық, сондай-ақ экономиканың жағдайын тексеретін бақылау функциясын да
атқарады. Бюджетке салықтардың түспеуі (уақытында келіп түспеген ақшалай
төлемдер мен олардың жиналмаған сомасының есеп айырысу көлеміне қарсылығы)
техникаға, өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға, тауар айналымының
қалыптасуына, ақшалай-несие жүйесіне, әсіресе әлеуметтік саясатты
жүргізуіне күрделі кедергісін тигізеді. Өндірістің шағын көлемі мен
рентабелсіздігі, өніммен жабдықтау қиыншылығы, кәсіпорындар арасында
ақшалай есеп айырысудың бүзылуы, жүмыспен қамту мен инвестицияның
қүлдырауы, төмен дәрежелі жалақы мен әлеуметтік жәрдемақылар - міне осындай
экономикалық факторлар, бюджетке келіп түсетін салық көлемін төмендетеді.
Мүның нәтижесі белгілі - мемлекеттің салықты жинауының түрақтылығы мен
артуы, ең алдьшен іскерлік белсенділікті дамытумен, өндіріс тиімділігін
арттыруымен және халықтың әл-ауқатын көтерумен тікелей байланысты.
Қазынаның салықтык көздерін, салық төлеушілердің мүлкіне, табысына
(пайдасына), шаруашылық айналымына салық талаптарын қатаңдату жолы арқылы
емес, керісінше, бүларды дамыту үшін жағдайлар туғызу негізінде нығайтылуы
қажет.
Салық салудың бақылау функциясының арқасында салық механизмінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қозғалысын бақылау қамтамасыз
етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігі
анықталады. Бюджетті-салықтық, яғни фискалдық қатынастардың бақылау
функциясы тек бөлу функциясының әрекет ету жағдайында ғана көрінеді.
Осылайша, бүл екі функция шектелген бірлікте фискалдық қатынастар мен
бюджеттік саясаттың тиімділігін анықтайды.
Салықтың құндық категориясы ретінде қаржы категориясының жиынтығынан
ерекшеленетін, өзіндік айрықша белгілері мен қозғалысынын өзіндік түрлері
бар.
Салықтың өзіндік ерекшелігі болып, олардың монополиялық сипаты
есептеледі. Салық салу жағынан мемлекеттің бәсекелесі жоқ және болуы да
мүмкін емес.
Салық жүйесін анағүрлым тиімді пайдалану үшін салықтың мәнін, орнын
және рөлін дұрыс түсіну қажеттілігінің маңызы зор. Өткен уақыттағы
ғалымдардың қаржы жайлы еңбектерін зерттей отырып, олардың салықтарға деген
көзқарастарының қаншалықты зиялы және орынды екеніне көзіміз жетеді. Осыған
байланысты АҚШ-тың әйгілі саяси қызметкері Б.Франклин (1706-1790) былай деп
айтып кеткен болатын: Әрбір адам өлуге және салық төлеуге міндетті.
1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы
Салықтар – бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті
төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнде тек қана салықтың жеке түрлері жетті, яғни
ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі туралы
толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі – құдайы беру бес кітапта
келесідегідей жазылған: Ағаш жемістері және жердегі тұқымның әрбір
ондығына құдай ие. Осыған байланысты салықтың алғашқы ставкасы табыстан 10
%-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек мемлекетпен алынатын салықтар
пайда болды.
Салықтарды алудың әдістер мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді
бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең – бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму,
мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ.
Мемлекет тек қана алғысы келетіән қаражаттарын жалпы сомасын ғана
анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI – XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлкеттік мекемелер
жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болу, мемлекет қызметтердің бір бөлігін
өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін
бақылайды.
Үшінші кезең – қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша
барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз
қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшлік рөлін
атқарады.
Алғашқы салықтар auxilia (көмек) деп аталатын, уақытша сипатта
болды. Сонымен ерте Грецияда еркін азаматтар салықтар төлеген жоқ. Ертедегі
Римнің алғашқы өмір сүру кезеңінде бейбітшілік уақытта салықтар алынған
жоқ, бірақ соғыс уақыттарында азаматтар табысына байланысты салықтар
енгізілді.
Испанияда орта ғасырларда Аль-Кабала деп аталатын табыстың барлық
түрлеріне 10 % салық енгізу аудандардың бос қалуына, яғни тонаушылық
салықтарды төлегісі келмеген тұрғындар, негізінен американдық колонияларға
кетуіне әкеп соқтырды. Батыс Европа тұрғандары өздерінің басшылар салатын
салықтарын парасатты деп санады. Осы уақытта дұрыс салық саясаты
патриотизмді тәрбиелейді: Испанияның Ұлы арнада кемелері Англияға
жақындағанда, ағылшындар испандықтармен соғыста жеңіске жету үшін қаржы
жинады, себебі қатаң испандық салық жүйесі енгізілетінін және құлдықта
болатындарын білді.
Англия мен Шығыс американдық колониялар арасындағы тәуелсіздік үшін
соғыста халықтармен байланысты болды. Англияның американдық колонияларының
тұрғындарына қалыптасу кезеңінен салықтық жеңілдіктер жасалған жоқ. Англия
өздерінің американдық қол астына қарайтын колония тұрғындарын үнділерден
қорғайтын әскерлеріне жағдай жасау мақсатында салықтарды жоғарылату қажет
деп шешкенде соғыс басталып, Англия өзінің колонияларын жоғалтты. АҚШ
өзінің тәуелсіздігін иеленді.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндіқ
әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес
халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады
деген К.Маркстің тұжырымдамасына байланысты шығар.
Ертедегі орта ғасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты)
мемлекеттің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери
міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан
негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан салығы)
оған байланысты вассальды тайпалардың барлық еркектері – сюзерене
тайпасының сұранымына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-
тайпалары, олар сюзерен тайпасынан тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті
болды.
Қарағандықтар мемлекетінде маңызды әлеуметтік-саяси институт болып
әскери тайпалық жүйе болып табылады. Хандар өздерінің жақындарына,
бұрын мемлекетке төленетін, тұрғындардар жиналатын салықтарды иеленуге
құқық береді. Бұл жағдай икта деп аталып, ал оны ұстанушы араб
терминімен мухта, немесе иктадар деп атады. Икта институты
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыстың шаруашылық және саяси
өмірінде маңызды роль атқарады. Икта мазмұны және иктадарлардың
құқықтарын белгілеу нақты анықталады. Низам-Аль-Мульканың Иктасы бар
мукта өзінің заңды салымын ғана жинауы тиіс, ал халыққа байланысты
оларға ештеңе бұйрық берілмеген деген сөзі айтылған. *(Сиасет-нане Низам-
Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир басшылығы туралы кітап,
Москва, 1949 ж.34 бет).
Вакфтық жерлерден (мұсылмандық дін басылардың жерлері) мемлекет
пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы елдерден сыбағаластық алынды:
жиналған өнімнің салық түріндегі белгілі бір бөлігі.
Х-ХІІ ғасырларда комендациялар институты кеңінен тарады: ұсақ
меншік иесі жерлерін басқа феодалдар мен шенеуліктердің зарлығынан
сақтау мақсатына байларға қамқорлыққа берді, ол үшін белгілі салық
мөлшерін төледі.
Салық салуда күрделі өзгерістер моңғол шапқыншылығы кезеңінде
жүргізілді: олар бірінші болып орталықтандырылған мемлекеттік билік
ұсынысын енгізді, сәйкесінше қазақ даласына да ортақ салық жүйесі
енгізілді. Моңғолдар Қазақстан территориясында дифференциалды салықтар
жүйесін бекітті: құлшыр-лан үйінің пайдасына салықтар, хардж-отырықшы
аудандардың жер салығы, зекет-малдан салық, әскерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін натуралды сипаттағы тагар салық, авариз-күтілген
салық. Шыңғыс хан империясында тұрғындардың басрлығы өздерінің
табыстарынан 10% мөлшерінде салық төлеуге мәжбүр болды. Зерттеушілер
моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.
__________
*.12 Сиасет-нане Низам-Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир
басшылығы туралы кітап, Москва, 1949 ж.34 бет
Қазақ қоғамының салық жүйесінде салықтың негізгі төлеушілері
қарапайым көшпелі малшылар (шаруалар) жермен айналысушылар, қарапайым
тұрғындар ұсақ саудагерлер және райаттар болды.
Оларға көптеген салықтар мен алымдар төлеу міндеттемесі жүктелді: мал
иелерінен ұшыр, тоғар,баж,хараж.
Қазақстан территориясындағы салық жүйесінің келесі күрделі
өзгерісі Ресей империясының қосылу кезеңінде жүргізілді.
Территориялық-әкімшілік құрылымда және әлеуметтік-экономикалық дамудағы
өзгерістер колониялық империя қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа салық
жүйесіне қабылдаумен негізделді. Отырықшылық өсімінің қарқынына
қарамастан көшпенділер салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды.
1880 жылы олар 90,5 %, ал 1897 жылы -82% құрады. Қазақ тұрғындарынан
мемлекеттік салық формасы ретінде күркелік алым болды (Жетісу мен
Сырдария отбасында бір күркеден -2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3
сом). Бөкей ордасында салық салудың ерекше түрі қалыптастырылды. Мұнда
ертеде алынатын зекеттен соғым (натуралды салықтар) – бірлік ақшалай
жинаққа-малдан алымға көшірілді. Бұл көшпенділерді малдардан қолма-қол
ақшалары бар орыс көпестеріне өте арзанға сатуға мәжбүр етті.
Салық заңдылығы салықтарды алудың пропорционалды жүйесін
әртүрлі топтардың материалдық қамтамасыздығын есепке алмай енгізді. Бұл
айқын бейнеленген саяси сипаттама болды. Кейінірек қатаң, әділсіз салық
саясаты 1868 жылғы Торғай және Орал облыстарындағы қазақтардың
көтерілісінің себептерінің бірі болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және
азық-түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы
әскери күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып
алынды. Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай салықтық ауыртпалық
нәтижесі 1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы –үздіксіз қорлық тарихы: мал
алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету
саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан
ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының
шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33% кулак шаруашылықтарын
4% ғана төледі.
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылығының 0,6% мал шаруашылығы
салығының барлық сомадан 25% төледі. Деревнядағы бір шаруашылық орташа
мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек өзіндік
салық деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық енгізілді.
Салық салу нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі
қалаға кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал
шаруашылығымен айналысушылар салық салу ауыртпалығын көтере алмай шет
елдерге қашып кетіп жатты.
Қазақстанның салық жүйесі Совет өкіметінің салық жүйесі
құрамында дамыды. Мұнда дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет
құруды көдегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ.
Американы адам басына өнім өндіруден озамыз ұраны бойынша тұрғындар
жоғары салықтар төледі. Ауыл шауруашылығы нашарлап, 60 жылдары
өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел
басшылары шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
ХХ ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі
және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру
міндеті тұр.
Сексенінші жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда
болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі
өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш
бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және
қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан
қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі
айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық
қызметтердін субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық
та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен
алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға
кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың
салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып, ТМД мемлекеттері сияқты
Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс
мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне
бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап
өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен
алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы
мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан
Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік
құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы
және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді
қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды. Айта
келетін болсақ, олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір
өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және
лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді.
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен
байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына
қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты
бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен
қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына
шараларды қолдану қажет:
• Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
• Салық салу базасын ұлғайту;
• Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы
түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің
құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу керектігі
мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші бағыттарда бір
бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының дамуымен сипатталады.
Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің кезеңді эволюциялық даму
қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы мен дамуы экономикалық
саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни бір модельден екінші бір
модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше, Қазақстан Республикасының
ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын келесідей кезеңдерге бөлуге
болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі
құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады,
сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына
арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң
мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 2003 жылы шыкқан заң, салықты
тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол
инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және
макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет.
Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне
арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын
тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген.
Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2004 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық,
макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар
жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты
көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал
мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді.
Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның
жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2005 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде
Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен
байланыстырамыз.
• Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық
мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
• Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу – қолдану;
• Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру
нәтижелік бағытын анықтау;
• Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
• Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары
кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген,
салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың
іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне
жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде
қамтамасыз етеді.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа
міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті
зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар
салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау
жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және
салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы
және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық
комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы
аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі
органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның
бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
1. Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және
бекіту;
2.Салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы
бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
3.Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
4.Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген
тәртіптерді
сақтай отырып салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен
байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды
қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды,
ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
5. Салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді
есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік
ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен
бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы
төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
6. Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке
салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық
бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
7. Орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс
алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне
тексеріс жүргізуге;
8. Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша
салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке
электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
9. Тексерілетін салық төлеуші – заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің
салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар
болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен
белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша
қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру.
10. Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық
төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
11. Салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын
тартуға;
12. Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым
жасауға;
13. Сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге;
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
• Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
• Мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар
жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және
уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін,
салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің
есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
• Қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін
түсіндіруге;
• Салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
• Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
• Салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша
және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
• Салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық
міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы
туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
• Бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі
бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық
төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз
етуге;
• Мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын
және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден
ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
• Салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін
қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын
алу;
• Әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне
сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа
міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес
құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды
жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды
шешім қабылдауды талап етеді.
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні Салық
заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының Үкіметі мен
Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілерінен
тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен мемлекеттік
кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері қабылданатын мәселелер
шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатын.астары саласындағы барлық мәселелерді
реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті –Салық кодексін әзірлеу
жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық
теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық
қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық
міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп
реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай
нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа
да нысандары болып табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне
жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық
қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана
белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп
берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға
болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін
де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады. Сондықтан салық кодексі
Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді
бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту
уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің
аталған нормалары уәкілетті орган – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
кіріс министрлігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1 Тарау Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны 5-
12б
1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы 13-20б
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні 21-32б
2 Тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қатынастарға әсер ету
тұрғысындағы салық жүйесі 33-42б
2.1Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету механизмі
43-57б
2.2 Салықтардың мемлекеттің әлеуметтік дамуындағы рөлі 58-67б
3 Тарау Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық
салуды жетілдіру жолдары 68-76б
Қорытынды
Кіріспе.
Ұйымдық-қүқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді. Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы
шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық
саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
*Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа
міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті
зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар
салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау
жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және
салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы
және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық
комитеттері жатады.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі
органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның
бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық жүйесінің мазмұнын айқындау үшін салық жүйелерінің қалыптасу
мәселелерін қарастырудың әртүрлі тәсілдерін салыстыру қажет. Көптеген
авторлар салық салудың функционалды құрамын салық жүйелерінің концептуалды
модельдерінде ашады. Салық жүйелерінің концептуалды модельдерінің маңызды
сипаттамалар салық салудың мәселелерін шешудегі үш әртүрлі бағыттарын
бөлуге мүмкіндік беріп отыр. Нарық экономикасына мемлекеттік араласуына
қатынасын анықтайтын әлеуметтік-экономикалық процесстерін реттеу
критериясына сәйкес бірігей тәсіл ретінде неоклассикалық бағыттағы өкілдері
ұсынатын салық жүйесін құрудағы нарықтық өзін-өзі реттеу принциптерін
біріктіруге болады. Екінші тәсіл нарық экономикасының қызмет етуінің
негізгі параметрлерін мемлекеттік реттеу приоритетіне негізделеді. Дәстүрлі
тәсілдерінің негізгі кемшілігі мемлекеттің рөлін біржақты талдауына
бағытталуы болып табылады. Жиырмасыншы жүзжылдығының 90-жылдарының басынан
бастап экономикалық және әкімшілік ықпал ету механизмінің бірігуіне
негізделген тұрақты дамуының теориясы дами бастады. Мұндай ұтымды
өзарақатынасын іздеуі салықтық аясын реттеудің жетілдірудің негізгі
міндеттерінінің бірі болып табылады. Бұл міндет техникалық және ұйымдастыру
жағынан да өте күрделі болып келеді, себебі бір жағынан, әлеуметтік және
экономикалық бағдармалар мен жобаларды мемлекеттік қаржыландыру мен
инвестициялауды ұлғайтудың объективті қажеттілігі бар, ал екінші жағынан-
табыстарының көздерінің шектеулігі орын табады.
Салық салудың мәселелерін шешудегі дамуының бағыттарын бөлу
критериясына сәйкес салық жүйелерінің функционалдық көлемділігін анықтауына
маңызды мән берілген. Тауар-ақша қатынастарының дамыған сайын салық
жүйесінің функцияларының құрылымы мен олардың өзара қатынасы өзгерді.
Неоклассикалық өкілдерінің көзқарастарының негізінде салықтардың роліне
мемлекеттік бюджеттің табыс көзі ретіндегі мәні жатады. Яғни мемлекеттік
қазынаның қажеттіліктерін қанағаттандыру немесе фискалдық функцияның
орындалуы қарастырылады. Ал неокейнсиандық бағытының өкілдерімемлекеттік
реттеудің макроэкономикалық бағытын негіздеді және ұдайы өндіріс
процессінде салықтардың рөлі мен функциялары туралы ойларды дамытты.
* 7.Қазақстан РеспубликасыныңКонститутциясы (35 бап) ақпаратының негізінде
1. Салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні мен мазмұны
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, әлеуметтік-
экономикалық мәні, мазмұны, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық
жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары
негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық
жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай
болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты
аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен
аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,
жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы
төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі.
Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып
табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың
функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы
ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 2002 жылы- 9,7%, ал 2003
жылы- 16,6%, 2004 жылы- 17,4%, 2005 жылы- 22,6%, 2006 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз тіледі.
Салық жүйесінің мәні мен рөлі, оның принциптері арқылы айқындалады.
Қазіргі елдердің барлығының дерлік салық жүйесінің негізі, салык салу
теориясының классигі - Адам Смиттің еңбектеріне сүйенеді. А. Смиттің пікірі
бойынша, салық - бүл жүктеме, сондықтан да мемлекет заң түрінде оның
мөлшерін және төлеу тәртібін мұқият қарастыруы қажет. Мемлекеттің салықты
жинау құны, мемлекеттің өмір сүру қажеттілігінен және оның жалпы қоғам мен
жеке түлғалардың мүддесін қорғауынан келіп шығады.
Арада біраз уақыт өткеннен соң, бүл тізім салықтардың жеткілігімен және
әрекеттілігімен (салыктар мемлекеттің мүмкіншілігі мен объективті
қажеттілігіне сәйкес қысқартылуы немесе ұлғайтылуы мүмкін), салық салу
объектісі мен салым көзін таңдауымен, салымның бір реттілігімен
толықтырылды.
Аталып өткен салық салу принциптері, Қазақстанның рыноктық
құрылымдарына бейімделу кезіндегі жаңа салық жүйесін қальштастыру кезінде
де ескерілген. Әсіресе бүл талаптарға 2004 жылдың 20-шы маусымында
қабылданып, күшіне 01.01.2005 жылдан бастап енген Салык және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының
салық Кодексі де сәйкес келді.
Жаңа салық Кодексі салықты басқаруы мен өндіріп алуы бойынша, заңдылық
актілер мәліметінің түжырымдамалық негіздері арқасында, жалпы әдістемелерге
біріктіріліп сәйкестендірілді. Содан соң заңға біртіндеп, салық қүрылымдары
мен салық салу механизмін түзететін өзгерістер мен толықтырулар енгізіле
бастады.
А.Смитпен қалыптасқан жалпы және әмбебап сипаттағы принциптері
Д.Рикардомен, А.,Вагнермен, Н.Тургеневпен, П.Самуэльсонмен,
В.Твердохлебовпен, Т.Юткинмен дәлелденіп, толықтырылған. А.Венғермен төрт
топқа біріктірілген, тоғыз принципі қарастырылған. Ол принциптердің
негізіне классикалық қондырғылар мен бюджетті-шаруашылық бағыттары
(ерекшеліктері, мүмкіншіліктері) негіз болған. Оларға мыналар жатады:
I топқа - салық салу принциптерін үйымдастыру;
II топқа - шаруашылық принциптері;
III топқа - этикалық принциптері;
IV топқа - техникалық-басқару принциптері.
А.Венгер осылайша салық салу принциптерін жіктеген болса, ал
Т. Юткин салык салу жүйелеріне арналған принциптік қондырғылардың
жалпы кешенін екі жүйешІкке бөлді. Олар: Салық салуды жүзеге асыратын
жалпы үлттық принциптері; ішкі үлттық принциптері .
Дамыған батыс елдерінің ішіндегі Германияның салық салу жүйесі мынадай
негізгі принциптерге сүйенген:
- салықтардың мүмкіншілігінше минималды болуы;
- минималды немесе, дәлірек айтатын болсақ, оларды өндіріп алу
шығындарының да минималды болуы;
- салықтардың бәсекеге кедергі жасамауы, біреуді мүмкіншілігінен
айырмауы;
- салықтардың қүрылымдық саясатқа сәйкес болуы;
- бұл жүйенің қүрылымында жеке адам өмірі ескерілуі кажет. Салық салу
барысында адам мемлекетке, өзінің жеке өмірін минималды түрде ашуы керек.
Салық қызметкері салық төлеуші жайлы мәліметтерді ешкімге тарқатуға қүқы
жоқ. Коммерциялық қүпияның сақталуына кепілдік беру .
Салық жүйесінің принциптерін осылайша жіктей отырып, салық салудың
мынадай жиынтық ережелеріне тоқталуға болады:
1. Классикалық принциптері, оларға: әділеттілік, теңдік, ыңғайлылық
және айқындык;
2. Экономикалық-үйымдастырушылық принциптері, оларға:
- түрақтылық, салык заңының кері әсер етуне жол бермеуі;
- әмбебап салық салуға, яғни классикалық ережелерге үмтылуы;
- табысты қайта бөлуге таза салық формаларын енгізу;
- салықты бір рет алуы;
- салық салу объектілерінің, ставкаларының бейтараптылығын,
тазалығын сақтау;
- салық қүқығындағы барлық шаруашылық субъектілері үшін салык
ауыртпалығының бірдейлігі;
3. Құқықтық - ұйымдастыру принциптері – салық жүйесінің бір тұтастығы.
Салық жүйесін калыптастырудың және оны сын көзбен саралау жағынан В.
Твердохлебовтың еңбегіне көңіл аударуға болады. Оның ойынша: салық салу
принципінің ең маңыздысы болып - өндіргіш күштерді дамыту саналады.
Өндіргіш күштерді дамыту - таза үлттық өнім көлемін өсірумен бейнеленеді.
Осыған байланысты В. Твердохлебовтың ойын түйіндейтін болсақ, салық таза
үлттық өнімнің абсалюттік немесе салыстырмалы өсуіне әсерін тигізуі керек,
ал олай болмаған жағдайда, кері ықпалын тигізбеуі қажет .
Қоғамның мақсаты - ұлттық өнімді арттыру болғандықтан, бүл принципті
жалпы алғанда, ешқандай қарсылығы жоқ сияқты, ал шын мәнісінде түптеп
қарастыратын болсақ, салық өндіріс күшін арттыруға ықпалын тигізе алады,
яғни халық шаруашылығының бір бөлігін үнемі алып отырады. Әрине, егерде
мемлекеттің өзі көрсететін қызметтерінің бәрі тегін болса, онда ол
шаруашылық үшін керемет жеңілдік болар еді. Бірақ та мемлекеттің қарулы
күштерді, басқару аппараттарын ұстап түратынын естен шығармау қажет.
Сондықтан да, өндіріс күшін дамыту үшін, мемлекет өзіне тиісті соманы алу
шығынын азайтуға тырысуы керек. Демек, неғүрлым аз шығын жүмсауға болатын
салық жүйесі, жалпы шаруашылықты дамытудың әрі тиімді, әрі оңтайлысы болып
табылады.
Қабылданған салық салу жүйесін қолдану үшін және оның объективтілігін
арттыру үшін заңдылық принциптердің атқаратын рөлі зор. Олар уәкілетсіз
органдардьң жаңа салықтарды енгізуіне, салық ставкаларын көтеруіне, яғни
жалпы салықтардың заңсыздық шараларына жол бермейді.
Салық салу жүйесінің негізгі принциптерін калыптастырудың теориялық
көзқарасын қорытындылайтын болсақ, салық жүйесінің жалпы бағыттары мен
талаптарына жауап беретін, жалпы ғылыми принциптер мен логикалық өзара
байланысты және салық салынатын объектінің дағдарыссыз дамуын қамтамасыз
ететін түрақты даму теориясьшың принциптері мен өзіндік салық салу
принциптеріне сүйенген жөн.
Жоғарыда аталып өткендей, республикамыздың экономикалық даму
ерекшелігін көрсететін, салық жүйесі мен принциптерінің түрғызылу тәртібіне
және жалпы ғылыми принциптерінің талаптарьша сәйкестендірілген ұлттық салық
жүйесі - рыноктық қатынастарды дамытуға итермелейді.
Мемлекеттің экономикаға араласу дәрежесі қоғам дамуының әрбір
кезеңіндегі шешілетін нақты мақсаттары мен міндеттеріне байланысты. Бүл
реттеудің қай түрін болмасын, экономикалық қатынастарды салық саясатының
көмегімен бөлу және қайта бөлу қүрайды. Осы арқылы мемлекет экономика
дамуының циклдік ауытқуларын жеңілдетеді, инфляцияға қарсы күрес жүргізеді,
өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылымды дамытады және әлеуметтік
қақтығыстарды жеңілдетеді. Мемлекет салық саясатын жүргізу барысында
рентабелділік, қоғамдық көзқарас пен қажеттілік сияқты критерилерге
өктемдік жасайды.
Салықтың экономикалық мазмүны олардың негізгі функцияларымен
сипатталады. Салықтың ең негізгі функциясы болып - фискалдық саналады. Бүл
функция салықтардың табиғатымен бірге пайда болған, яғни мемлекеттің
қалтасын (бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай
табысының бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толтыру.
Салықтың осы функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай коры пайда болады
және мемлекет өмір сүруі мен ары карай қызметін атқаруы үшін материалдық
жағдайлар жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің экономиканы реттеудегі
рөлін арттыру үшін, объективті алғышарттарын қүрастырады. Ал бүл өз
кезегінде, салықтың экономикалық функциясына сәйкестендіріледі.
XX ғасырдың бірінші жартысында дүниежүзілік қаржы ғылымында
экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудын реттеу
функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды. Бүл көзқарастар А.И.Буковецк,
П.П.Гензел, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың шетел мемлекеттерінің салығы
(1926) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің Шетел мемлекеттеріндегі
салық салу жүктемесі (1928) атты кітабында, К.Ф.Шмелевтың Салық салудың
жүктемелік мәселелері (1928), А.А.Тривустың Салық - экономикалық
саясаттың қүралы ретінде (1925), В.В.Дитманның Салықты аудару (1930)
атты еңбектерінде толық сипатталған.
Автордың пікірінше, салық функциясы - бүл оның қасиеттерін көрсететін
тәсілі, яғни осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай
жүзеге асыратынын бейнелейтін, салык мәнінің көрінісі. Барлық салык
функцияларының мақсаты бір - ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың
бюджет саясатының тиімділігін анықтауы.
Салықтың реттеуші функциясы, олардың үдайы өндіріс процесінің серпініне
және көлеміне ықпал етуімен ерекшелінеді. Салықтың өзгеруі тауар (жүмыс,
қызмет) ұсынысы мен сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен жинақты
арттыруына немесе қысқартуына әкеп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек
белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғауы үшін
экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салық
салу - мемлекеттің нарықтық шаруашылыққа араласуының анағүрлым белсенді
күралы. Ол экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта қүрылымдарды жылдамдатуға
немесе баяулатуға қабілетті.
Салықтың ынталандырушы функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне
салық салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген және қарапайымдатылған)
қолдануымен байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету,
салық салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды
(қысқартуды) енгізуді, бюджетті-салықтық несиені үсынуды, салықтың бірнеше
түрін біріңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды және басқа да ұқсас
шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салык салуды басқару органдарының,
нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады.
Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті
үйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін және игіліктерді түтынуын арттырады.
Салық салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік артыкшылықтарды қолдау әдісі болып табылады. Оны пайдалану,
бюджеттің ұлттық өнеркәсіпті, халыққа қызмет көрсететін салаларды, шағын
және орта бизнесті субсидтеумен пара-пар.
Осыдан жүздеген жылдан астам бүрынғы ғалым-экономистердің айтуы
бойынша, мемлекетгің салық саясатының фискалдық, реттеуіш, ынталандырушы
функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла бастады, яғни
салық ұлттық рыноктың түрақты қызмет етуінің материалдық негізі және әрекет
етуші қоғамдық-саяси құрылымның қолдаушысы ретінде қарастырылды. Мәселен,
АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға, экономикалық циклді
түрақтандырғыш рөлі үсынылды. Елдің экономикалық жағдайына байланысты,
басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып, мемлекет сұранысын
ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға, кәсіпкерлерді
инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып инфляцияны
әлсіретуге, экономикалық циклді түрақтандыруға тырысты. Мұның бәрі
кәсіпкерлерді, өндірістің анағүрлым жетілдірілген түріне қарай немесе
шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы
ғылымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол
жеткізген түлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін сүрады.
Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен соң, салық салудың тұрақтандырғыш
функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар дамыған топтары үшін,
оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның әлеуметтік
түрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.
Қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын
үсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына
салық салудың үдемелі әдісін пайдаланумен байланысты әлеуметтік теңестіру
функцияларын да іріктейді.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз - қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жүмыссыздық бойынша жәрдем
ақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар
отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік сақтандырудың
басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін
медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдем ақы ретінде
беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз ететін салық
қүралдарының негізгісі болып: жүмысты үсынушылар мен жалданып жүмыс
істеушілер, әлеуметтік сақтандыру қорына жарна ретінде төлейтін еңбек ақы
салығы және жеке түлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңілдігінің жүйесі
жатады.
Салықты қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әртүрлі
субъектілерінің табыс бөлігін, мемлекет пайдасына қайта бөлуінде. Бұл
функцияның әрекет ету көлемі ЖІӨ-дегі салықтардың көлемімен анықталады.
Осыған орай К. Маркстің бөлу қатынасының табиғатына байланысты жасаған
ғылыми түсініктемесін еске алуға болады. Ол: Бөлу қатынасы -өндірісте
тікелей пайда болған жалақы мен пайда, пайда мен пайыз, жер рентасы мен
пайда арасындағы қатынасы, салықтар тек қосымша жағдайларда ғана өзгертуі
мүмкін, ал тікелей оларды ешқашанда өзгерте алмайды-деді . Осындай
жағдайда салықтың алатын орнының, мәнінің және біздің қоғамның дамуының
әртүрлі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешудегі рөлі өте
зор.
XX ғасырдың аяғында мемлекеттің рыноктык экономиканы реттеу механизмі,
салықтардың теориялық зерттеулерде бүрын соңды болмаған сапалық жаңа
функциясын тапты. Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының
көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы саудалық және сыртқы экономикалык
қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық функциясына
түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни
ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернационализациялау
арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталды.
Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруашылық және саяси көзқарастармен
байланысқан, біртүтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру қүралдарының
бірі болып қалды.
Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен
интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып ЕО ішіндегі
экономикалық интеграция, яғни экономика мен саясаттьщ еуропалық өңірлер
үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де маңызды факторы болып саналды. ЕО-тың
мүшелес елдерінің үлттық салық жүйелерін сәйкестендіру мен үйлестіру
саясаты, ЕО-тың ішкі интеграциялық процесін қамтамасыз етудің ең қуатты
қүралы болды.
Салық салудың интеграциялық функциясы ұлттық салық саясатын өңдеу
кезіндегі мынадай - басқа елдердің салық климатының жағдайы, көршілес
мемлекеттермен қолданылатын салық ставкалары, шет мемлекеттерде салық
реформаларын жүргізудің болашақтағы бағыты мен тәжірибесі сияқты
факторларды ескеруді қажет етеді.
Салық, сондай-ақ экономиканың жағдайын тексеретін бақылау функциясын да
атқарады. Бюджетке салықтардың түспеуі (уақытында келіп түспеген ақшалай
төлемдер мен олардың жиналмаған сомасының есеп айырысу көлеміне қарсылығы)
техникаға, өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға, тауар айналымының
қалыптасуына, ақшалай-несие жүйесіне, әсіресе әлеуметтік саясатты
жүргізуіне күрделі кедергісін тигізеді. Өндірістің шағын көлемі мен
рентабелсіздігі, өніммен жабдықтау қиыншылығы, кәсіпорындар арасында
ақшалай есеп айырысудың бүзылуы, жүмыспен қамту мен инвестицияның
қүлдырауы, төмен дәрежелі жалақы мен әлеуметтік жәрдемақылар - міне осындай
экономикалық факторлар, бюджетке келіп түсетін салық көлемін төмендетеді.
Мүның нәтижесі белгілі - мемлекеттің салықты жинауының түрақтылығы мен
артуы, ең алдьшен іскерлік белсенділікті дамытумен, өндіріс тиімділігін
арттыруымен және халықтың әл-ауқатын көтерумен тікелей байланысты.
Қазынаның салықтык көздерін, салық төлеушілердің мүлкіне, табысына
(пайдасына), шаруашылық айналымына салық талаптарын қатаңдату жолы арқылы
емес, керісінше, бүларды дамыту үшін жағдайлар туғызу негізінде нығайтылуы
қажет.
Салық салудың бақылау функциясының арқасында салық механизмінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қозғалысын бақылау қамтамасыз
етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігі
анықталады. Бюджетті-салықтық, яғни фискалдық қатынастардың бақылау
функциясы тек бөлу функциясының әрекет ету жағдайында ғана көрінеді.
Осылайша, бүл екі функция шектелген бірлікте фискалдық қатынастар мен
бюджеттік саясаттың тиімділігін анықтайды.
Салықтың құндық категориясы ретінде қаржы категориясының жиынтығынан
ерекшеленетін, өзіндік айрықша белгілері мен қозғалысынын өзіндік түрлері
бар.
Салықтың өзіндік ерекшелігі болып, олардың монополиялық сипаты
есептеледі. Салық салу жағынан мемлекеттің бәсекелесі жоқ және болуы да
мүмкін емес.
Салық жүйесін анағүрлым тиімді пайдалану үшін салықтың мәнін, орнын
және рөлін дұрыс түсіну қажеттілігінің маңызы зор. Өткен уақыттағы
ғалымдардың қаржы жайлы еңбектерін зерттей отырып, олардың салықтарға деген
көзқарастарының қаншалықты зиялы және орынды екеніне көзіміз жетеді. Осыған
байланысты АҚШ-тың әйгілі саяси қызметкері Б.Франклин (1706-1790) былай деп
айтып кеткен болатын: Әрбір адам өлуге және салық төлеуге міндетті.
1.1 Салықтардың қалыптасуы мен дамуы
Салықтар – бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті
төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнде тек қана салықтың жеке түрлері жетті, яғни
ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі туралы
толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі – құдайы беру бес кітапта
келесідегідей жазылған: Ағаш жемістері және жердегі тұқымның әрбір
ондығына құдай ие. Осыған байланысты салықтың алғашқы ставкасы табыстан 10
%-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек мемлекетпен алынатын салықтар
пайда болды.
Салықтарды алудың әдістер мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді
бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең – бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму,
мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ.
Мемлекет тек қана алғысы келетіән қаражаттарын жалпы сомасын ғана
анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI – XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлкеттік мекемелер
жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болу, мемлекет қызметтердің бір бөлігін
өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін
бақылайды.
Үшінші кезең – қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша
барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз
қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшлік рөлін
атқарады.
Алғашқы салықтар auxilia (көмек) деп аталатын, уақытша сипатта
болды. Сонымен ерте Грецияда еркін азаматтар салықтар төлеген жоқ. Ертедегі
Римнің алғашқы өмір сүру кезеңінде бейбітшілік уақытта салықтар алынған
жоқ, бірақ соғыс уақыттарында азаматтар табысына байланысты салықтар
енгізілді.
Испанияда орта ғасырларда Аль-Кабала деп аталатын табыстың барлық
түрлеріне 10 % салық енгізу аудандардың бос қалуына, яғни тонаушылық
салықтарды төлегісі келмеген тұрғындар, негізінен американдық колонияларға
кетуіне әкеп соқтырды. Батыс Европа тұрғандары өздерінің басшылар салатын
салықтарын парасатты деп санады. Осы уақытта дұрыс салық саясаты
патриотизмді тәрбиелейді: Испанияның Ұлы арнада кемелері Англияға
жақындағанда, ағылшындар испандықтармен соғыста жеңіске жету үшін қаржы
жинады, себебі қатаң испандық салық жүйесі енгізілетінін және құлдықта
болатындарын білді.
Англия мен Шығыс американдық колониялар арасындағы тәуелсіздік үшін
соғыста халықтармен байланысты болды. Англияның американдық колонияларының
тұрғындарына қалыптасу кезеңінен салықтық жеңілдіктер жасалған жоқ. Англия
өздерінің американдық қол астына қарайтын колония тұрғындарын үнділерден
қорғайтын әскерлеріне жағдай жасау мақсатында салықтарды жоғарылату қажет
деп шешкенде соғыс басталып, Англия өзінің колонияларын жоғалтты. АҚШ
өзінің тәуелсіздігін иеленді.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндіқ
әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес
халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады
деген К.Маркстің тұжырымдамасына байланысты шығар.
Ертедегі орта ғасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты)
мемлекеттің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери
міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан
негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан салығы)
оған байланысты вассальды тайпалардың барлық еркектері – сюзерене
тайпасының сұранымына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-
тайпалары, олар сюзерен тайпасынан тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті
болды.
Қарағандықтар мемлекетінде маңызды әлеуметтік-саяси институт болып
әскери тайпалық жүйе болып табылады. Хандар өздерінің жақындарына,
бұрын мемлекетке төленетін, тұрғындардар жиналатын салықтарды иеленуге
құқық береді. Бұл жағдай икта деп аталып, ал оны ұстанушы араб
терминімен мухта, немесе иктадар деп атады. Икта институты
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыстың шаруашылық және саяси
өмірінде маңызды роль атқарады. Икта мазмұны және иктадарлардың
құқықтарын белгілеу нақты анықталады. Низам-Аль-Мульканың Иктасы бар
мукта өзінің заңды салымын ғана жинауы тиіс, ал халыққа байланысты
оларға ештеңе бұйрық берілмеген деген сөзі айтылған. *(Сиасет-нане Низам-
Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир басшылығы туралы кітап,
Москва, 1949 ж.34 бет).
Вакфтық жерлерден (мұсылмандық дін басылардың жерлері) мемлекет
пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы елдерден сыбағаластық алынды:
жиналған өнімнің салық түріндегі белгілі бір бөлігі.
Х-ХІІ ғасырларда комендациялар институты кеңінен тарады: ұсақ
меншік иесі жерлерін басқа феодалдар мен шенеуліктердің зарлығынан
сақтау мақсатына байларға қамқорлыққа берді, ол үшін белгілі салық
мөлшерін төледі.
Салық салуда күрделі өзгерістер моңғол шапқыншылығы кезеңінде
жүргізілді: олар бірінші болып орталықтандырылған мемлекеттік билік
ұсынысын енгізді, сәйкесінше қазақ даласына да ортақ салық жүйесі
енгізілді. Моңғолдар Қазақстан территориясында дифференциалды салықтар
жүйесін бекітті: құлшыр-лан үйінің пайдасына салықтар, хардж-отырықшы
аудандардың жер салығы, зекет-малдан салық, әскерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін натуралды сипаттағы тагар салық, авариз-күтілген
салық. Шыңғыс хан империясында тұрғындардың басрлығы өздерінің
табыстарынан 10% мөлшерінде салық төлеуге мәжбүр болды. Зерттеушілер
моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.
__________
*.12 Сиасет-нане Низам-Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир
басшылығы туралы кітап, Москва, 1949 ж.34 бет
Қазақ қоғамының салық жүйесінде салықтың негізгі төлеушілері
қарапайым көшпелі малшылар (шаруалар) жермен айналысушылар, қарапайым
тұрғындар ұсақ саудагерлер және райаттар болды.
Оларға көптеген салықтар мен алымдар төлеу міндеттемесі жүктелді: мал
иелерінен ұшыр, тоғар,баж,хараж.
Қазақстан территориясындағы салық жүйесінің келесі күрделі
өзгерісі Ресей империясының қосылу кезеңінде жүргізілді.
Территориялық-әкімшілік құрылымда және әлеуметтік-экономикалық дамудағы
өзгерістер колониялық империя қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа салық
жүйесіне қабылдаумен негізделді. Отырықшылық өсімінің қарқынына
қарамастан көшпенділер салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды.
1880 жылы олар 90,5 %, ал 1897 жылы -82% құрады. Қазақ тұрғындарынан
мемлекеттік салық формасы ретінде күркелік алым болды (Жетісу мен
Сырдария отбасында бір күркеден -2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3
сом). Бөкей ордасында салық салудың ерекше түрі қалыптастырылды. Мұнда
ертеде алынатын зекеттен соғым (натуралды салықтар) – бірлік ақшалай
жинаққа-малдан алымға көшірілді. Бұл көшпенділерді малдардан қолма-қол
ақшалары бар орыс көпестеріне өте арзанға сатуға мәжбүр етті.
Салық заңдылығы салықтарды алудың пропорционалды жүйесін
әртүрлі топтардың материалдық қамтамасыздығын есепке алмай енгізді. Бұл
айқын бейнеленген саяси сипаттама болды. Кейінірек қатаң, әділсіз салық
саясаты 1868 жылғы Торғай және Орал облыстарындағы қазақтардың
көтерілісінің себептерінің бірі болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және
азық-түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы
әскери күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып
алынды. Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай салықтық ауыртпалық
нәтижесі 1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы –үздіксіз қорлық тарихы: мал
алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету
саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан
ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының
шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33% кулак шаруашылықтарын
4% ғана төледі.
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылығының 0,6% мал шаруашылығы
салығының барлық сомадан 25% төледі. Деревнядағы бір шаруашылық орташа
мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек өзіндік
салық деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық енгізілді.
Салық салу нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі
қалаға кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал
шаруашылығымен айналысушылар салық салу ауыртпалығын көтере алмай шет
елдерге қашып кетіп жатты.
Қазақстанның салық жүйесі Совет өкіметінің салық жүйесі
құрамында дамыды. Мұнда дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет
құруды көдегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ.
Американы адам басына өнім өндіруден озамыз ұраны бойынша тұрғындар
жоғары салықтар төледі. Ауыл шауруашылығы нашарлап, 60 жылдары
өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел
басшылары шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
ХХ ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі
және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру
міндеті тұр.
Сексенінші жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда
болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі
өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш
бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және
қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан
қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі
айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық
қызметтердін субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық
та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен
алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға
кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың
салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып, ТМД мемлекеттері сияқты
Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс
мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне
бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап
өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен
алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы
мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан
Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік
құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы
және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді
қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды. Айта
келетін болсақ, олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір
өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және
лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді.
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен
байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына
қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты
бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен
қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына
шараларды қолдану қажет:
• Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
• Салық салу базасын ұлғайту;
• Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы
түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің
құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу керектігі
мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші бағыттарда бір
бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының дамуымен сипатталады.
Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің кезеңді эволюциялық даму
қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы мен дамуы экономикалық
саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни бір модельден екінші бір
модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше, Қазақстан Республикасының
ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын келесідей кезеңдерге бөлуге
болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі
құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады,
сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына
арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң
мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 2003 жылы шыкқан заң, салықты
тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол
инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және
макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет.
Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне
арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын
тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген.
Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2004 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық,
макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар
жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты
көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал
мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді.
Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның
жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2005 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде
Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен
байланыстырамыз.
• Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық
мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
• Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу – қолдану;
• Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру
нәтижелік бағытын анықтау;
• Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
• Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары
кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген,
салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың
іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне
жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде
қамтамасыз етеді.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа
міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті
зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар
салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау
жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және
салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы
және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық
комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы
аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі
органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның
бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
1. Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және
бекіту;
2.Салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы
бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
3.Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
4.Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген
тәртіптерді
сақтай отырып салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен
байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды
қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды,
ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
5. Салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді
есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік
ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен
бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы
төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
6. Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке
салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық
бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
7. Орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс
алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне
тексеріс жүргізуге;
8. Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша
салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке
электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
9. Тексерілетін салық төлеуші – заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің
салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар
болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен
белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша
қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру.
10. Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық
төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
11. Салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын
тартуға;
12. Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым
жасауға;
13. Сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге;
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
• Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
• Мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар
жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және
уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін,
салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің
есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
• Қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін
түсіндіруге;
• Салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
• Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
• Салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша
және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
• Салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық
міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы
туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
• Бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі
бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық
төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз
етуге;
• Мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын
және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден
ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
• Салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін
қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын
алу;
• Әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне
сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа
міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес
құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды
жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды
шешім қабылдауды талап етеді.
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтардың әлеуметтік мәні Салық
заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының Үкіметі мен
Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілерінен
тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен мемлекеттік
кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері қабылданатын мәселелер
шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатын.астары саласындағы барлық мәселелерді
реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті –Салық кодексін әзірлеу
жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық
теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық
қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық
міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп
реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай
нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа
да нысандары болып табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне
жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық
қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана
белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп
берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға
болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін
де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады. Сондықтан салық кодексі
Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді
бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту
уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің
аталған нормалары уәкілетті орган – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
кіріс министрлігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz