Махмұд Қашқари өмір жолы
Кіріспе
1. Махмұд Қашқари өмірі
2. Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы (1030.1090)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Махмұд Қашқари өмірі
2. Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы (1030.1090)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Махмұт Қашқари — шын атты Махмуд хусейн ибн Мұхаммед Қашғари әкесі Қашқар қаласында туған. Махмұт алғаш Қашқар қаласында білім алады. Арап тілді жетік меңгерген, түркі халықтарының тұңғыш ұлы филологы, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым. М.Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" атты зерттеуі тек түркіше-арабша түсіндірме сөздік қана емес, сонымен бірге, ол ежелгі түркі тілдері мен ауыз әдебиетін зерттеп, танып -білу үшін аса қажетті, теңдесі жоқ — ғылыми еңбек болып табылады. Біз үшін ең маңыздысы — біздің жыл санауымыздан бұрынғы қадым замандарда жасаған сақтар мен ғұндар дәуірінде және түрік қағанаты тұсында өмірге келген тұрмыс-салт жырларының үлгілерін, мақал-мәтелдерді, шешендік сөздер мен афоризмдерді М.Қашқари өз "Сөздігіне" мысал ретінде енгізген. М.Қашқари түркі жұрты, түркі ұлысының тарихи рөлі туралы айта келіп, былай деп жазды: "Мен тәңірінің дәулет ұясын түріктер жүлдызына жаратқандығын және ғарышты солардың заманы үстінде айналдырып қойғанын көрдім. Тәңірі оларды "түрік" деп атады.
Әрі оларды мемлекетке еге қылды. Заманымыздың хақандарын түріктерден шығарып, тәңір халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолына үстатты; олар-ды,адамдарға бас қылды; солардың істерінде соларды қолдады; олармен бірге күрес кендерді әзіз қылды әрі түріктер ішінен соларды барша тілек теріне жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады" (73, 30). Жүсіп Баласағүнның "Құтты білік" дастаны — Қарахан мемлекетінің саяси-әлеуметтік бағыт бағдарын айқындайтын Ата заңы сипатында жазылған этикалық-дидактикалық сарындағы көркем туынды болса, Махмұт Қашқаридің "Түрік тілдерінің жинағы" — бүкіл түркі халықтарының тіл мәдени етіне ортақ тілтану энциклопедиясы еді. Бұл екі туынды ұлан-байтақ Тұран даласындағы қоғамдық ой-сана мен көркемдік-эстетикалық танымның мейлінше жоғары дәрежеге жетіп, барынша кемелдене түскен дігін дәлел дейтін тарихи құжат. Махмұт Қашқаридың өзі туралы бірер сөз. Оның толық аты-жөні: Махмұт Құсайынұлы Мұхаммед Қашқари. Туғанжәне қайтыс болған жылдары белгісіз. Ата-тегінің мекені — Талас, Шу өзендерінің бойындағы Баласағүн, Барсхан кент-қалалары болған. Махмұт Қашқари Барсхан қаласында туған. Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып Ер Тоңғаның баласы Барсған салдырғанын оқырманға ескерте кеткіміз келеді.
Әрі оларды мемлекетке еге қылды. Заманымыздың хақандарын түріктерден шығарып, тәңір халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолына үстатты; олар-ды,адамдарға бас қылды; солардың істерінде соларды қолдады; олармен бірге күрес кендерді әзіз қылды әрі түріктер ішінен соларды барша тілек теріне жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады" (73, 30). Жүсіп Баласағүнның "Құтты білік" дастаны — Қарахан мемлекетінің саяси-әлеуметтік бағыт бағдарын айқындайтын Ата заңы сипатында жазылған этикалық-дидактикалық сарындағы көркем туынды болса, Махмұт Қашқаридің "Түрік тілдерінің жинағы" — бүкіл түркі халықтарының тіл мәдени етіне ортақ тілтану энциклопедиясы еді. Бұл екі туынды ұлан-байтақ Тұран даласындағы қоғамдық ой-сана мен көркемдік-эстетикалық танымның мейлінше жоғары дәрежеге жетіп, барынша кемелдене түскен дігін дәлел дейтін тарихи құжат. Махмұт Қашқаридың өзі туралы бірер сөз. Оның толық аты-жөні: Махмұт Құсайынұлы Мұхаммед Қашқари. Туғанжәне қайтыс болған жылдары белгісіз. Ата-тегінің мекені — Талас, Шу өзендерінің бойындағы Баласағүн, Барсхан кент-қалалары болған. Махмұт Қашқари Барсхан қаласында туған. Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып Ер Тоңғаның баласы Барсған салдырғанын оқырманға ескерте кеткіміз келеді.
1 Қазақ энциклопедиясы
2 Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
2 Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
Жоспар
Кіріспе
1. Махмұд Қашқари өмірі
2. Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы (1030-1090)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Махмұт Қашқари — шын атты Махмуд хусейн ибн Мұхаммед Қашғари әкесі
Қашқар қаласында туған. Махмұт алғаш Қашқар қаласында білім алады. Арап
тілді жетік меңгерген, түркі халықтарының тұңғыш ұлы филологы, ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым. М.Қашқаридің "Диуани лұғат ат-
түрік" атты зерттеуі тек түркіше-арабша түсіндірме сөздік қана емес,
сонымен бірге, ол ежелгі түркі тілдері мен ауыз әдебиетін зерттеп, танып
-білу үшін аса қажетті, теңдесі жоқ — ғылыми еңбек болып табылады. Біз үшін
ең маңыздысы — біздің жыл санауымыздан бұрынғы қадым замандарда жасаған
сақтар мен ғұндар дәуірінде және түрік қағанаты тұсында өмірге келген
тұрмыс-салт жырларының үлгілерін, мақал-мәтелдерді, шешендік сөздер мен
афоризмдерді М.Қашқари өз "Сөздігіне" мысал ретінде енгізген. М.Қашқари
түркі жұрты, түркі ұлысының тарихи рөлі туралы айта келіп, былай деп жазды:
"Мен тәңірінің дәулет ұясын түріктер жүлдызына жаратқандығын және ғарышты
солардың заманы үстінде айналдырып қойғанын көрдім. Тәңірі оларды "түрік"
деп атады.
Әрі оларды мемлекетке еге қылды. Заманымыздың хақандарын түріктерден
шығарып, тәңір халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолына үстатты; олар-
ды,адамдарға бас қылды; солардың істерінде соларды қолдады; олармен бірге
күрес кендерді әзіз қылды әрі түріктер ішінен соларды барша тілек теріне
жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады" (73, 30). Жүсіп Баласағүнның
"Құтты білік" дастаны — Қарахан мемлекетінің саяси-әлеуметтік бағыт
бағдарын айқындайтын Ата заңы сипатында жазылған этикалық-дидактикалық
сарындағы көркем туынды болса, Махмұт Қашқаридің "Түрік тілдерінің жинағы"
— бүкіл түркі халықтарының тіл мәдени етіне ортақ тілтану энциклопедиясы
еді. Бұл екі туынды ұлан-байтақ Тұран даласындағы қоғамдық ой-сана мен
көркемдік-эстетикалық танымның мейлінше жоғары дәрежеге жетіп, барынша
кемелдене түскен дігін дәлел дейтін тарихи құжат. Махмұт Қашқаридың өзі
туралы бірер сөз. Оның толық аты-жөні: Махмұт Құсайынұлы Мұхаммед Қашқари.
Туғанжәне қайтыс болған жылдары белгісіз. Ата-тегінің мекені — Талас, Шу
өзендерінің бойындағы Баласағүн, Барсхан кент-қалалары болған. Махмұт
Қашқари Барсхан қаласында туған. Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып Ер Тоңғаның
баласы Барсған салдырғанын оқырманға ескерте кеткіміз келеді.
Махмұд Қашқари өмірі және ілімінің тарихи маңызы
Махмұд Қашқари (ұйғ. مەھمۇد قەشقىرى, Mehmud Qeshqeri; 1029—1101) -
түркі ғалымы, әйгілі Диуану лұғат-ит-түрк (Түркі сөздерінің жинағы)
атты еңбектің авторы. Толық аты жөні Махмұт ибн әл Хұсейн ибн Мұхаммед.
Туған жері қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстықк өл жағасындағы (кей деректе
Шу бойындағы) Барсхан қаласы.
Махмұдтың әкесі белгілі қолбасшы, Барсханның әмірі болған. Ол
кейін Қарахан әулеті билеген мемлекеттің мәдени саяси орталықтарының
бірі Қашқарға ауысқан. Махмұд осында дәріс алған, ұзақ жылдар тұрған. Оның
аты жөніне қай жерден шыққанын көрсететін дәстүрмен Қашқариді тіркеуінің
мәнісі де содан.
Ғалымның туған, қайтқан жылы белгісіз. Ол жөнінде өзі де, басқа
зерттеулер мен сол тұстағы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қашқарда
алған білімін одан әрі толықтыру
мақсатымен, Бұқара, Нишапур, Бағдад қалаларында болады, түркі тілінің
сыртында араб, парсы, тілдерін жетік меңгереді. Өз заманының аса білімдар
филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.
Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын
жасаған, грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін
кеңейтіп, өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи
салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының
негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл
Шығыс тілшілеріне ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып
қалыптасты.
Түркі жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері,
этнологияық ерекшеліктері Диуани лұғат ат түркте нақты тарихи деректілік
сипатпен танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін
саралап, түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет
ғұрпын баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың,
тарихи адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының
байырғы жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі
түркінің әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз,
Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел
дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық
анықтамалығы десе де болады.
Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы (1030-1090)
Махмудтың өмірбаянына қатысты мәліметтер өте жарытымсыз. Оның өмірі
жайындағы мәлімет өз кітабында айтқан азын-аулақ хабардан әрі аса қоймайды.
Махмудтың толық аты-жөні Махмуд абы Хусейн ибн Мухаммед Қашқари. Оның әкесі
Қашқарда туып-өскен. Ол кезде арабша білім алған түріктер сол кездің
салтымен өз фамилиясын туған жерінің атымен атаған. Сөздің соңын-дағы -
парсының тәндікті, белгіні білдіретін жұрнағы. Қазақша айтсақ - қашқарлық
дегенді білдіреді. Әкесі Қашқарда туып-өсіп, соның тұрғыны болғанымен,
өмірі-нің көп кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы
Баласағұн қаласында (Қырғызстанның қазіргі Тоқмақ қаласы) туған. Балалық
және жастық шағының көп мезгілін Ыстық көл маңындағы қышлақтарда өткізеді.
өз айтуынша, оның әкесі Қараханидтер тұсындағы әміршілердің бірі Насыр ибн
Әлидің нәсіліне жатады. Махмуд алғашқы білімді Қашқар қаласында алады да
кейін Орта Азия мен Иранның біраз қалаларын аралауға сапар шегеді.
Сапарының негізгі мақсаты - өзінің білімін толықтырып, жетілдіру болады. Ол
сол заманғы араб мәдениеті мен ғылымының көрнекті орталығы болған Бағдат
қаласында да біраз уақыт тұрғанға ұқсайды.
Махмуд Қашқари арабша жоғарғы білім алған өз заманының аса көрнекті
ғалымы болған. Араб филология-сын жетік білген және өз білімін туған
халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы, географиясы жайында
зерттеулер жүргізуге жұмсаған. Махмуд Қаш-қаридың дәл қай жылы туып, қанша
жыл өмір сүргендігі әзірше белгісіз. Бұл жөніндегі жалғыз дерек кітабының
аяғында ол ''бұл кітап мені өлімге бір табан жақындатты'' деп жазады. Бұл
бір жағынан, автор өзінің бұл тарихи еңбегін жазуға ұзақ жылдар бойы еңбек
еткенін дәлел-десе, екінші жағынан оның біраз жасқа келгендігін де
көрсетеді. Олай болса Махмудтың туған кезі ХІ ғасырдың басы болса керек.
өйткені ''Диуани лұғат-ат-түрк'' хиджра есебімен 464-жылдың бесінші айының
алғашқы күні (қазіргі жыл санау бойынша 1072 жылдың 25 қаңтарында) жазыла
бастаған, 466 жылдың алтыншы айының 10 күні (1074 жылдың 10 ақпанында)
аяқталған. Осыдан екі ғасыр өткен соң 1266 жылдың тамыз айында 'Диуани
лұғат-ат-түрк'' түп нұсқасынан бір сириялық кісі көшіріп алады. Көшіруші
былай деп жазады: ''Әуелі Сава, кейін Шам (Дамаск) қаласының тұрғыны
Мұхаммед бин Әбібәкір ибн Әбілфатих (оны тәңірі жарылқасын) осы кітапты түп
нұсқасынан көшіріп, 664 жылы оныншы айдың жиырма жетінші жексенбі күні
бітірді''. ''Диуани лұғат-ат-түрк'' автордың соңғы еңбегі болса керек. өзі-
нің айтуынша ол бұл кітаптан бұрын да түркі тілдері-нің синтаксистік жүйесі
жайында (''Джавахир ан-нахви фллафи түрк'') ''Түрік тілінің синтаксистік
жүйесінің негіздері'' деген ғылыми трактат жазған. Алайда оның бұл еңбегі
сақталмаған болу керек, сондық-тан осыдан басқа еш мәлімет жоқ.
Махмуд Қашқаридың түркі халықтарының ішінде нақ қай халық өкілі екені
туралы да ешбір мәлімет жоқ. Рас, оны түркі халықтарының біріне телуге
тарихи деректер мүмкіндік бермейді. өйткені қараханидтер тұсындағы түркі
халықтарының кейін араласып, бір-біріне ете жақын болып кеткені соншалық,
пәлен тайпа - тек қана пәлен халықтың этногенезін құрады деп айтуға
келмейді. Бір тайпаның өзі кейінгі дәуірде бірнеше халықтардың құрамына
кіріп, сіңісіп кетіп отырған. Ал Махмудтың сол кездегі түркі тайпаларының
қайсысынан шыққандығы жайында өзінің бір ескертпесі жөнінде айта кеткен
жөн. Оның айтуынша, оның ата-бабасы сөз басындағы а дыбысына х дыбысын
қосып айтатын болған. Бұған қарағанда, оның туған тайпасы Орта Азия жеріне
бір жақтан келген емес, осы аймақтың тұрақты ескі тұрғыны. Дегенмен, бұл
ескертпенің өзі де Махмудтың нақ қай тайпадан шыққандығын анықтауға
мүмкіншілік бермейді.
Бірсыпыра зерттеушілер Махмудтың қашқарлық екеніне қарап, оны ұйғыр
деп танып, оның ұлы мұрасын да ескі ұйғыр тілінің ескерткіші дейтін пікірге
ойысатын сияқты. Бірақ олай деп тұжырымдауға пәлендей айқын дәлел жоқ.
Қашқар қаласының ол кездегі этникалық құрамын айырып алудың өзі қиын. Оның
бер жағында ''диуани лұғат-ат-түрікті'' - тек ескі ұйғыр тілінің ескерткі-
ші деуге тағы да дәлел табу қажет. Онда сол кездегі түркі тайпаларының
бәрінің де әдеби, тілдік мұралары бар. Онан соң, сол кезде Қашқаридың ата-
бабасы шыққан рудың немесе тайпаның қай халықтың құрамына енгені де айту
оңайға түсе қоймайды. Кейбір шетел зерттеушілері, де әсіресе, Түркия
зерттеушілері Махмуд Қашқари Анатолия түріктерінен шыққан ғалым деп
даурығып жүр. Анығында Махмуд Қашқари жоғарыда келтірілген ескертпе арқылы
өз ата бабаларының қалай да ортаазиялық тұрғын екенін дәлелдеп отыр. Олай
болса, бұл жерде оның тұрағы мен шыққан халқын Түркия жеріне көшіре
қоярлықтай қисын жоқ. Оның үстіне дәуір ескерткіштерін Түркия ғалым-дарының
панисламистік, пантүркистік мақсатпен жарама-са кетуі тегін емес. Ғылым
тарихы олардың осы тәрізді талай ''кәсібін'' біледі. Олар тіпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Махмұд Қашқари өмірі
2. Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы (1030-1090)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Махмұт Қашқари — шын атты Махмуд хусейн ибн Мұхаммед Қашғари әкесі
Қашқар қаласында туған. Махмұт алғаш Қашқар қаласында білім алады. Арап
тілді жетік меңгерген, түркі халықтарының тұңғыш ұлы филологы, ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым. М.Қашқаридің "Диуани лұғат ат-
түрік" атты зерттеуі тек түркіше-арабша түсіндірме сөздік қана емес,
сонымен бірге, ол ежелгі түркі тілдері мен ауыз әдебиетін зерттеп, танып
-білу үшін аса қажетті, теңдесі жоқ — ғылыми еңбек болып табылады. Біз үшін
ең маңыздысы — біздің жыл санауымыздан бұрынғы қадым замандарда жасаған
сақтар мен ғұндар дәуірінде және түрік қағанаты тұсында өмірге келген
тұрмыс-салт жырларының үлгілерін, мақал-мәтелдерді, шешендік сөздер мен
афоризмдерді М.Қашқари өз "Сөздігіне" мысал ретінде енгізген. М.Қашқари
түркі жұрты, түркі ұлысының тарихи рөлі туралы айта келіп, былай деп жазды:
"Мен тәңірінің дәулет ұясын түріктер жүлдызына жаратқандығын және ғарышты
солардың заманы үстінде айналдырып қойғанын көрдім. Тәңірі оларды "түрік"
деп атады.
Әрі оларды мемлекетке еге қылды. Заманымыздың хақандарын түріктерден
шығарып, тәңір халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолына үстатты; олар-
ды,адамдарға бас қылды; солардың істерінде соларды қолдады; олармен бірге
күрес кендерді әзіз қылды әрі түріктер ішінен соларды барша тілек теріне
жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады" (73, 30). Жүсіп Баласағүнның
"Құтты білік" дастаны — Қарахан мемлекетінің саяси-әлеуметтік бағыт
бағдарын айқындайтын Ата заңы сипатында жазылған этикалық-дидактикалық
сарындағы көркем туынды болса, Махмұт Қашқаридің "Түрік тілдерінің жинағы"
— бүкіл түркі халықтарының тіл мәдени етіне ортақ тілтану энциклопедиясы
еді. Бұл екі туынды ұлан-байтақ Тұран даласындағы қоғамдық ой-сана мен
көркемдік-эстетикалық танымның мейлінше жоғары дәрежеге жетіп, барынша
кемелдене түскен дігін дәлел дейтін тарихи құжат. Махмұт Қашқаридың өзі
туралы бірер сөз. Оның толық аты-жөні: Махмұт Құсайынұлы Мұхаммед Қашқари.
Туғанжәне қайтыс болған жылдары белгісіз. Ата-тегінің мекені — Талас, Шу
өзендерінің бойындағы Баласағүн, Барсхан кент-қалалары болған. Махмұт
Қашқари Барсхан қаласында туған. Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып Ер Тоңғаның
баласы Барсған салдырғанын оқырманға ескерте кеткіміз келеді.
Махмұд Қашқари өмірі және ілімінің тарихи маңызы
Махмұд Қашқари (ұйғ. مەھمۇد قەشقىرى, Mehmud Qeshqeri; 1029—1101) -
түркі ғалымы, әйгілі Диуану лұғат-ит-түрк (Түркі сөздерінің жинағы)
атты еңбектің авторы. Толық аты жөні Махмұт ибн әл Хұсейн ибн Мұхаммед.
Туған жері қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстықк өл жағасындағы (кей деректе
Шу бойындағы) Барсхан қаласы.
Махмұдтың әкесі белгілі қолбасшы, Барсханның әмірі болған. Ол
кейін Қарахан әулеті билеген мемлекеттің мәдени саяси орталықтарының
бірі Қашқарға ауысқан. Махмұд осында дәріс алған, ұзақ жылдар тұрған. Оның
аты жөніне қай жерден шыққанын көрсететін дәстүрмен Қашқариді тіркеуінің
мәнісі де содан.
Ғалымның туған, қайтқан жылы белгісіз. Ол жөнінде өзі де, басқа
зерттеулер мен сол тұстағы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қашқарда
алған білімін одан әрі толықтыру
мақсатымен, Бұқара, Нишапур, Бағдад қалаларында болады, түркі тілінің
сыртында араб, парсы, тілдерін жетік меңгереді. Өз заманының аса білімдар
филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.
Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын
жасаған, грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін
кеңейтіп, өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи
салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының
негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл
Шығыс тілшілеріне ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып
қалыптасты.
Түркі жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері,
этнологияық ерекшеліктері Диуани лұғат ат түркте нақты тарихи деректілік
сипатпен танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін
саралап, түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет
ғұрпын баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың,
тарихи адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының
байырғы жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі
түркінің әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз,
Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел
дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық
анықтамалығы десе де болады.
Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы (1030-1090)
Махмудтың өмірбаянына қатысты мәліметтер өте жарытымсыз. Оның өмірі
жайындағы мәлімет өз кітабында айтқан азын-аулақ хабардан әрі аса қоймайды.
Махмудтың толық аты-жөні Махмуд абы Хусейн ибн Мухаммед Қашқари. Оның әкесі
Қашқарда туып-өскен. Ол кезде арабша білім алған түріктер сол кездің
салтымен өз фамилиясын туған жерінің атымен атаған. Сөздің соңын-дағы -
парсының тәндікті, белгіні білдіретін жұрнағы. Қазақша айтсақ - қашқарлық
дегенді білдіреді. Әкесі Қашқарда туып-өсіп, соның тұрғыны болғанымен,
өмірі-нің көп кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы
Баласағұн қаласында (Қырғызстанның қазіргі Тоқмақ қаласы) туған. Балалық
және жастық шағының көп мезгілін Ыстық көл маңындағы қышлақтарда өткізеді.
өз айтуынша, оның әкесі Қараханидтер тұсындағы әміршілердің бірі Насыр ибн
Әлидің нәсіліне жатады. Махмуд алғашқы білімді Қашқар қаласында алады да
кейін Орта Азия мен Иранның біраз қалаларын аралауға сапар шегеді.
Сапарының негізгі мақсаты - өзінің білімін толықтырып, жетілдіру болады. Ол
сол заманғы араб мәдениеті мен ғылымының көрнекті орталығы болған Бағдат
қаласында да біраз уақыт тұрғанға ұқсайды.
Махмуд Қашқари арабша жоғарғы білім алған өз заманының аса көрнекті
ғалымы болған. Араб филология-сын жетік білген және өз білімін туған
халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы, географиясы жайында
зерттеулер жүргізуге жұмсаған. Махмуд Қаш-қаридың дәл қай жылы туып, қанша
жыл өмір сүргендігі әзірше белгісіз. Бұл жөніндегі жалғыз дерек кітабының
аяғында ол ''бұл кітап мені өлімге бір табан жақындатты'' деп жазады. Бұл
бір жағынан, автор өзінің бұл тарихи еңбегін жазуға ұзақ жылдар бойы еңбек
еткенін дәлел-десе, екінші жағынан оның біраз жасқа келгендігін де
көрсетеді. Олай болса Махмудтың туған кезі ХІ ғасырдың басы болса керек.
өйткені ''Диуани лұғат-ат-түрк'' хиджра есебімен 464-жылдың бесінші айының
алғашқы күні (қазіргі жыл санау бойынша 1072 жылдың 25 қаңтарында) жазыла
бастаған, 466 жылдың алтыншы айының 10 күні (1074 жылдың 10 ақпанында)
аяқталған. Осыдан екі ғасыр өткен соң 1266 жылдың тамыз айында 'Диуани
лұғат-ат-түрк'' түп нұсқасынан бір сириялық кісі көшіріп алады. Көшіруші
былай деп жазады: ''Әуелі Сава, кейін Шам (Дамаск) қаласының тұрғыны
Мұхаммед бин Әбібәкір ибн Әбілфатих (оны тәңірі жарылқасын) осы кітапты түп
нұсқасынан көшіріп, 664 жылы оныншы айдың жиырма жетінші жексенбі күні
бітірді''. ''Диуани лұғат-ат-түрк'' автордың соңғы еңбегі болса керек. өзі-
нің айтуынша ол бұл кітаптан бұрын да түркі тілдері-нің синтаксистік жүйесі
жайында (''Джавахир ан-нахви фллафи түрк'') ''Түрік тілінің синтаксистік
жүйесінің негіздері'' деген ғылыми трактат жазған. Алайда оның бұл еңбегі
сақталмаған болу керек, сондық-тан осыдан басқа еш мәлімет жоқ.
Махмуд Қашқаридың түркі халықтарының ішінде нақ қай халық өкілі екені
туралы да ешбір мәлімет жоқ. Рас, оны түркі халықтарының біріне телуге
тарихи деректер мүмкіндік бермейді. өйткені қараханидтер тұсындағы түркі
халықтарының кейін араласып, бір-біріне ете жақын болып кеткені соншалық,
пәлен тайпа - тек қана пәлен халықтың этногенезін құрады деп айтуға
келмейді. Бір тайпаның өзі кейінгі дәуірде бірнеше халықтардың құрамына
кіріп, сіңісіп кетіп отырған. Ал Махмудтың сол кездегі түркі тайпаларының
қайсысынан шыққандығы жайында өзінің бір ескертпесі жөнінде айта кеткен
жөн. Оның айтуынша, оның ата-бабасы сөз басындағы а дыбысына х дыбысын
қосып айтатын болған. Бұған қарағанда, оның туған тайпасы Орта Азия жеріне
бір жақтан келген емес, осы аймақтың тұрақты ескі тұрғыны. Дегенмен, бұл
ескертпенің өзі де Махмудтың нақ қай тайпадан шыққандығын анықтауға
мүмкіншілік бермейді.
Бірсыпыра зерттеушілер Махмудтың қашқарлық екеніне қарап, оны ұйғыр
деп танып, оның ұлы мұрасын да ескі ұйғыр тілінің ескерткіші дейтін пікірге
ойысатын сияқты. Бірақ олай деп тұжырымдауға пәлендей айқын дәлел жоқ.
Қашқар қаласының ол кездегі этникалық құрамын айырып алудың өзі қиын. Оның
бер жағында ''диуани лұғат-ат-түрікті'' - тек ескі ұйғыр тілінің ескерткі-
ші деуге тағы да дәлел табу қажет. Онда сол кездегі түркі тайпаларының
бәрінің де әдеби, тілдік мұралары бар. Онан соң, сол кезде Қашқаридың ата-
бабасы шыққан рудың немесе тайпаның қай халықтың құрамына енгені де айту
оңайға түсе қоймайды. Кейбір шетел зерттеушілері, де әсіресе, Түркия
зерттеушілері Махмуд Қашқари Анатолия түріктерінен шыққан ғалым деп
даурығып жүр. Анығында Махмуд Қашқари жоғарыда келтірілген ескертпе арқылы
өз ата бабаларының қалай да ортаазиялық тұрғын екенін дәлелдеп отыр. Олай
болса, бұл жерде оның тұрағы мен шыққан халқын Түркия жеріне көшіре
қоярлықтай қисын жоқ. Оның үстіне дәуір ескерткіштерін Түркия ғалым-дарының
панисламистік, пантүркистік мақсатпен жарама-са кетуі тегін емес. Ғылым
тарихы олардың осы тәрізді талай ''кәсібін'' біледі. Олар тіпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz