Түркология

Жоспар
Кіріспе

М а з м ұ н ы.

Қысқартулар мен белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 Тарау
1.1 Түркологиядағы фонотактикалық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазіргі қазақ және өзбек тілдеріндегі консонанттық тіркестердің зерттелуі, олардың генеологиялық және типологиялық сипаты, фонемалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2 Тарау
Қазіргі қазақ және өзбек тілдеріндегі екі фонемалы консонанттық тіркестер
2.1 Қазіргі қазақ тіліндегі сөз соңындағы екі фонемалы консонанттық тіркестерге құрылымдық талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Құрылымдық . дистрибутивтік талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.2 Статистикалық талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазіргі өзбек тіліндегі сөз соңындағы екі фонемалы консонанттық тіркестерге құрылымдық . статистикалық талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.1 Құрылымдық . дистрибутивтік талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.2 Статистикалық талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе
Лексикалық құрамы, грамматикалық құрылымы ұқсас қазіргі түркі тілдерінде сөйлейтін халықтар бірін-бірі түсіне алмай қалатын болса, ол дыбыстардың әрқилылығынан емес, сол дыбыстардың өзара қиюласып, ұқсасып тұру тәртібіне көп байланысты. Көне түркі тіліне олардың жақындататын да, алшақтататын да негізгі тетік баршасына ортақ ұқсас дыбыстардың, сөздің әр түрлі деңгейінде (басында, ортасында, соңында) өзге - дыбыстарымен қиюласу, тіркесу мүмкіндігі мен ерекшелігіне байланысты. Бұдан дыбыстар тіркесі фонетиканың өзекті мәселесі екендігіне көз жеткізуге болады. Тек дыбыс тарды транскрипциялаудың өздік қиындықтары (әсіресе баспа үшін) оларды фонемалар деңгейінде қарауға мәжбүр етеді. Олай болса фонемаларға негізделген біздің жазуымыздағы дыбыстар тіркесі фонемалар тіркесі екені шындық.
Дыбыстар тіркесі – дыбыстардың бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, әр тілдің өзінің фонетикалық заңдылықтарына байланысты тарихи қалыптасқан орны.
Бұл- халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген ауызша сөйлеу өнерінің жемісі.
Жұмыстың мақсатаы мен міндеті. Жұмысымыздың мақсаты – қазақ және өзбек тілдеріндегі дауыссыз дыбыстардың тіркесу ерекшеліктеріне салыстырмалы лингво-типологиялық талдау жасау. Алға қойылған мақсатқа қол жеткізуде төмендегі міндеттер алға қойылды:
- туыс, бір жүйеге жататын тілдердегі даусыз фонемалар тіркесуінің заңдылықтарын айқындау мақсатында К.Мейлонның және Н.С.Трубецкойдың позициялық әдісі бойынша құралымдық талдау жасау;
- КТ-ның дистрибутивтік қатынасын айқындап салыстырылушы тілдердегі екі элементті КТ-ның толықтылық дәрежесін ішкі симметриялығын және рефлексифтілігін анықтау;
- Сөздіктегі лексикалық қуаттылық пен мәтіндегі қолдану жиілігін сипаттау мақсатында сөз соңындағы КТ-ға жеке дауыссыз фонемалар деңгейіндегі сондай-ақ олардың типтеріне статистикалық анализ жасау;
- Жеке дауыссыз фонемалар позициясына қатысты және қатысты еместігін ескере отырып, олардың дауысты ядроға жұғысу дәрежесін анықтау.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысы барысында тіл білімінің және басқа да ғылым салаларында пайдаланылатын сипаттамалы, салыстырмалы-типологиялық, статистикалық, логика-математикалық әдіс-тәсілдер кешені қолданылады.
Зерттеу жұмысының материалдары ретінде қазіргі қазақ және өзбек тілдеріндегі көркем әдебиеттер мен түрлі сөздіктер пайдаланылды. Қазақ тілінің 10 томдық, өзбек тілінің 2 томдық түсіндірме сөздіктерінен, Қ.Бектаевтың қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздігінен және орфографиялық, орфоэпиялық сөздіктерден материалдар алынды.
Талдау жүргізілген тілдік материалға қазақ және өзбек тілдерінің төл сөздері, сонымен қатар салыстырылушы тілдің өзіндік фонотактикалық ерекшеліктері мен орфоэпиялық нормаларына қарсы келмейтін кірме сөздер де енгізілді. Біз абревиатураларға, қысқарған сөздерге, сондай-ақ шетел сөздеріне, жалқы есімдерге (кісі аттары мен географиялық атауларға) одағайларға, анатомиялық атаулар мен экспресивті бояуы бар сөздерге талдау жүргізбедік.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

М а з м ұ н ы.
Қысқартулар мен белгілеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..

1 Тарау
1. Түркологиядағы фонотактикалық
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2. Қазіргі қазақ және өзбек тілдеріндегі консонанттық тіркестердің
зерттелуі, олардың генеологиялық және типологиялық сипаты, фонемалық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
1. Тарау
Қазіргі қазақ және өзбек тілдеріндегі екі фонемалы консонанттық тіркестер
1. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз соңындағы екі фонемалы консонанттық
тіркестерге құрылымдық талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2. Құрылымдық – дистрибутивтік талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.1.2 Статистикалық талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі өзбек тіліндегі сөз соңындағы екі фонемалы консонанттық
тіркестерге құрылымдық – статистикалық талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2.1 Құрылымдық – дистрибутивтік талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2.2 Статистикалық талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша Ә
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша
В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша
Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қысқартулар мен белгілеулер

А -дауысты
Қ -дауыссыз
Т -шұғыл
S - ызың
R - үнді
КК - консонант консонант
КТ - консонанттық тіркестер
ББС - бір буынды сөздер
КБС - көп буынды сөздер

Кіріспе
Лексикалық құрамы, грамматикалық құрылымы ұқсас қазіргі түркі
тілдерінде сөйлейтін халықтар бірін-бірі түсіне алмай қалатын болса, ол
дыбыстардың әрқилылығынан емес, сол дыбыстардың өзара қиюласып, ұқсасып
тұру тәртібіне көп байланысты. Көне түркі тіліне олардың жақындататын да,
алшақтататын да негізгі тетік баршасына ортақ ұқсас дыбыстардың, сөздің әр
түрлі деңгейінде (басында, ортасында, соңында) өзге - дыбыстарымен қиюласу,
тіркесу мүмкіндігі мен ерекшелігіне байланысты. Бұдан дыбыстар тіркесі
фонетиканың өзекті мәселесі екендігіне көз жеткізуге болады. Тек дыбыс
тарды транскрипциялаудың өздік қиындықтары (әсіресе баспа үшін) оларды
фонемалар деңгейінде қарауға мәжбүр етеді. Олай болса фонемаларға
негізделген біздің жазуымыздағы дыбыстар тіркесі фонемалар тіркесі екені
шындық.
Дыбыстар тіркесі – дыбыстардың бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі,
әр тілдің өзінің фонетикалық заңдылықтарына байланысты тарихи қалыптасқан
орны.
Бұл- халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген ауызша
сөйлеу өнерінің жемісі.
Жұмыстың мақсатаы мен міндеті. Жұмысымыздың мақсаты – қазақ және
өзбек тілдеріндегі дауыссыз дыбыстардың тіркесу ерекшеліктеріне
салыстырмалы лингво-типологиялық талдау жасау. Алға қойылған мақсатқа қол
жеткізуде төмендегі міндеттер алға қойылды:
- туыс, бір жүйеге жататын тілдердегі даусыз фонемалар тіркесуінің
заңдылықтарын айқындау мақсатында К.Мейлонның және Н.С.Трубецкойдың
позициялық әдісі бойынша құралымдық талдау жасау;
- КТ-ның дистрибутивтік қатынасын айқындап салыстырылушы тілдердегі екі
элементті КТ-ның толықтылық дәрежесін ішкі симметриялығын және
рефлексифтілігін анықтау;
- Сөздіктегі лексикалық қуаттылық пен мәтіндегі қолдану жиілігін
сипаттау мақсатында сөз соңындағы КТ-ға жеке дауыссыз фонемалар
деңгейіндегі сондай-ақ олардың типтеріне статистикалық анализ жасау;
- Жеке дауыссыз фонемалар позициясына қатысты және қатысты еместігін
ескере отырып, олардың дауысты ядроға жұғысу дәрежесін анықтау.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысы барысында тіл білімінің және басқа
да ғылым салаларында пайдаланылатын сипаттамалы, салыстырмалы-типологиялық,
статистикалық, логика-математикалық әдіс-тәсілдер кешені қолданылады.
Зерттеу жұмысының материалдары ретінде қазіргі қазақ және өзбек
тілдеріндегі көркем әдебиеттер мен түрлі сөздіктер пайдаланылды. Қазақ
тілінің 10 томдық, өзбек тілінің 2 томдық түсіндірме сөздіктерінен,
Қ.Бектаевтың қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздігінен және орфографиялық,
орфоэпиялық сөздіктерден материалдар алынды.
Талдау жүргізілген тілдік материалға қазақ және өзбек тілдерінің төл
сөздері, сонымен қатар салыстырылушы тілдің өзіндік фонотактикалық
ерекшеліктері мен орфоэпиялық нормаларына қарсы келмейтін кірме сөздер де
енгізілді. Біз абревиатураларға, қысқарған сөздерге, сондай-ақ шетел
сөздеріне, жалқы есімдерге (кісі аттары мен географиялық атауларға)
одағайларға, анатомиялық атаулар мен экспресивті бояуы бар сөздерге талдау
жүргізбедік.

1. Түркологиядағы фонотактикалық зерттеулер
Сөз өзінің тұтастылығымен сипатталатындығы белгілі. Сөздің
фонотактикалық бүтінділігі фонетикалық ұйымдасуынан да көрінеді яғни,
сөздің фонетикалық бүтіндігі – оның маңызды белгілерінің бірі. Белгілі бір
фонетикалық бүтін ретіндегі сөздің сипаттамасын былайша түсіндіруге болады:
кез келген лексикалық бірлік, дыбыстық құрылымдық бірлік болып көрінеді де,
аталған тілдік жүйенің фонологиялық нормаларымен сәйкес болады
Қабылдау жағдайында сөз тіл ішінің жалпы дыбыстық бейнесі бойынша
қабылданады. Тыңдаушыға сөзде тек фонема емес, бүкіл дыбыстық кешен
маңыздырақ. Дыбыстық кешенде сөз бірқатар фонемалық бірлестіктер түрінде
емес мағынасы мен дыбысталу бірлігі ретінде бүтін өлшем болып қалыптасады
. Сөздің фонетикалық тұтастығы оның синтагматикалық тұтастығынан
көрінеді. Сөз бірлігін екпін мен сингорманизм қамтамасыз ететоіндігі
белгілі.
И.А.Бодуэн де Куртек. Түркі тілдеріндегі дауыстылар үндесуі сөздегі
буындарды біріктіруші немесе байланыстырушы дәнекер қызметін атқарады. Ал
ариоеуропа тілдерінде сөздегі буындарды біріктіруші ролін екпін атқарады.
Ариоеуропа тілдерінде кейбір жеке буындар, түбірлер, жұрнақтар, жалғаулар,
дыбыс тіркестері өзіне тән бір бүтін екпінге біріктірілмей, бір бүтін
сөздер туралы айтуға болмайды, -деп
жазады .
Сингормонизм – бұл жай ғана фонетикалық факт қана емес, сонымен
бірге ассимиляцияның бір түрі де емес, фонетикалық қабаттың барлық деңгейін
ғана емес, сонымен қатар тілдің морфологиялық қабатын да қарастыратын
фундаменталдық құрылымдағы – типологиялық құбылыс .

Сингормонизмнің мәні мен функциясы және оның екпін мен тонның
арақатынасы туралы мәселенің ақиқаттығына көз жеткізбей –ақ, біз
сингорманизмнің бір бірлікті басқа бір бірлікпен біріктіру (түркі, угрофин
және монғол тілдеріндегі) қызметін атқаратынын байқаймыз. Бұл мәселе
жөнінде В.Б.Касевич: Но нужно, во, во первых, уточнить, какие именно
единицы – интегранты должны иметься в виду, и во-вторых, выяснить аспект
рассмотрения порождения или восприятие речи - деп өз көзқарасын білдіреді
.
А.Жүнісбеков қазақ тілі материалы негізінде жүргізген зерттеуінен:
Екпін үнді еуропа тілдеріне тән құбылыс, түркі тілдерінде сөз екпіні жоқ,
оның қызметін бұл тілдерде сингормонизм атқарады - деген пікір айтқан.
Дегенмен түркологтар тарапынан бірден қолдау таппаса да, ғалым өз пікірін
ғылыми негізге сүйене отырып дәлелдеген .
Түркі тілдерінің көпшілігінде бұл тілдердің өзіне тән ерекшеліктерін
ескермейтін акцентті –фонемалық теория XX ғасырда жетекші көзқарас болған.
Мұнда басты просодикалық доминанты дыбысталушы тіл ретінде акцент емес,
сингормонизм болып табылады. Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесін
сингормофонемдік тұрғыдан сипаттау жайында тұңғыш пікір айтқан көрнекті
лингвист Ахмет Байтұрсынов XX ғасырдың алғашқы ширегінде – ақ араб
графикасы негізінде қазақ тілінің сингормониялық орфографиясын жасады.
. Туркологияда әбден сіңісіп кеткен пікірден бұл концепция, шамасы,
дәстүрлі концепциясымен қатар өмір сүруі тиіс, типтен бекітілуі де керек
шығар. Автор сөздің фонетикалық бүтіндігі сегменттік (фонотактика-
дистрибутивтік), сонымен қатар суперсегментті- поросодикалық құралдармен
(екпін, тон және сингормонизм) қамтамасыз етіледі деген. Мұнда олардың
біреуінің жоқ болуы тілдің өзіне тән қасиеттеріне байланысты және басқа бір
белгінің пайда болуы мен дамуы нәтижесінде қамтылуы тиіс.
Жоғарыда айтылған сөз тұтастығы мынадай пікірлермен де дәлелденеді:
фонемалар сөз құрамында сол тілге тән белгілі бір заңдылықтар бойынша
бірігеді, өйткені кез келген сөз тұтастықты, құрылымды білдіреді, және
басқа сөздерден ажыратуға мүмкіндік болатындай фонемалардан құралып,
кезектілікте келуі керек. (8,43)
Буынсыз тілдер материалында фонемалар тіркесуінің ерекшелігін
зерттеген (үндіеуропа, түркі және басқалар) және бұл тілдерде фонемалар
дистрибуциясы (дауысты, дауыссыздарда) белгілі бір заңдылықтарға
бағынатындығын дәлелдеген А.Г.Зубкова бұл пікірді жоққа шығарды .
Мұнда нақты тілдің фонологиялық тіркесуінде шектеулер бар. Бірақ әр түрлі
тілдерге ортақ әмбебап дистрибутивті заңдылықтарға бағынады. Бұл алдымен
сөздегі дауысты және дауыссыз дыбыстарға қатысты. Бірқатар еңбектерде
дауыссыздардың сөз басында, сөз соңында көп кездесетіндігі көрсетілген. Сөз
басында дауыссыздар аз кездесетін (полинезиялық) тілдер де бар. Мысалы,
немец, дұңған, араб, көне семит тілдері (иврит, сирия эфиоп т.б.) .
Дауыссыздардың сөз басы мен аяғында қолданылуын көрсететін әр түрлі
шектеулер де бар. Бұл шектелген қолданыс үнділерге, әсіресе l, ч-ге
арналған. l, г-дің сөз басында келмеуі түркі тілдерінің көпшілігінде, төл
лексикасында атап көрсетілген.
Екі ұяңның-башқұрт, қарашай - балқар, қырым татар, хакас, қырғыз
эвенк, сондай-ақ кәріс тілдерінде қатар келмейді десе де болады. Бұл
тілдерде сөз басындағы l, ч дыбыстары бір фонеманың аллофондары.
Түркі және герман тілдерінде сөз басында мұрын жолды дауыссыздар
ішінде h кездеспейді. Сөз аяғында дауыссыздардың қолданылуының шектелуі
бірінші кезекті ұяң дауыссыздарға байланысты. Олар орыс, неміс,
қарайым,+қырым, татар және басқа тілдерде кездеспейді. Үнділер арасында сөз
басында бұрын еріндік- мұрындық “т”-ге байланысты шектеулер берілген.
Бұлардың ішінде неғұрлым қарапайымдары n және h дыбыстары (11,35).
Түркі тілдерінде сөз соңындағы TS,TR.SR,RR типтегі тіркестер тіркесу
мүмкіндіктеріне қарай тек кірме сөздерде ғана кездеседі. Кейбір жағдайларда
тіркестердің арасын бөліп тұратын дауысты дыбыстармен бірге келуі
мүмкін.Мысалы: көне өзбек тілінде Мысыр (Миср) Египет, өмүр (-умр)
өмір. Хазыр (Хизр) – жалқы есім, хусун (хусн)- әдемілік сабур – (сабр)
сабыр шыдамдылық”, зулум – (зулм) зұлымдық. Түрік тілінде – resim –
сурет, akit (араб тілінен) келісіне, hapis (араб тілінен) абақты
nakil (араб тілінен ) әңгіме; Чуваш тілінде емер (өмр) өмір, халах
(халқ) халық; қырғыз тілінде оспы ( оспы ), омбы Омыск ( Омск),
ладоз ( ладзь), гибозид ( гвоздь), икыс (икс), текис (текст), панке
(банк), пункүт (пункт). Сондай-ақ араб тіліндегі фикр пікір ұйғырша –
фикр, түркіменше, қарақалпақша-фикир, қазақша – пікір, қырғызша – бикир;
арапша-лафз лебіз ұйғырша-ләвиз, өзбекше – лафз қарақалпақша – лебиз;
арабша-илм ілім, ұйғырша –илим, өзбекше-илм, түркіменше-ылм, қарақалпақша
-илми, қазақша –ілім, қырғызша-илим тағы басқа (11,12,63-64)
Түркі тілдеріне тән сөздердегі (буындардағы) дауыссыз дыбыстар
тіркесдінде шұғыл дауыссыздардың қатысы (R+T және S+T) көп. Біз көне
түркі тілдерінің сөздігінен шұғыл дыбыстардың қатысы арқылы болған сөз
соңындағы дауыссыз дыбыстар тіркесіне мысал келтірейік: lp (alp мерген),
lt ( elt anapy) lk ( ilik алғашқы), lg (alg жою), rp(sarp ауыр), rt
( artмолаю) rk (berk қатты) erk еріндік) rg (barg ғимарат, girg
қырық, nd nt (and-ant ант), st (ust көтеріңкі), sk (usk жанында).
Ызың дауыссыз дыбыстардың қатысы арқылы жасалған тіркестер мыналар:
lp, rp, rt, ntnd, lk, rk, lg, rg, st. Осы тіркестер қазіргі кездегі түркі
тілдеріне де тән. Мәселен: В.В.Радловтың сөздігінде көрсетілгендей, сөз
соңындағы ызың дауыссыз дыбыстардың қатысы арқылы жасалған тіркестерде
ұқсастықтар бар: (алп батыр), рп (кырп кырк қырқу) курп өзеннің
жағасы), рт рд (артард) артқы жоқ, арт жанынан өту, курт қасқыр,
ст (аст, ост астыңғы жоқ, лк(ilkilik) “алашқы” рк (өрк өрүк қырат,
күрк тон), нг (анг аң (анк баштон) ең баста), ңг (аңг аң)(астыңғы
жақтың жиектері), лк (калк тұр), шт (ішт үст үстіңгі жақ)Сөз
соңындағы дадуыссыз дыбыстар шұғыл дауыссыз дыбыстардың қатысы арқылы
тіркес жасауы түркі тілдерінде түрлі қолайлы жадайларға ие. Мысалы, қазақ
тілінде сөз соңындағы тіркестердің дауыссыз дыбыстардың қатысы арқылы
жасалуы мына төмендегіше: рт,рп, рк,рқ, нт, лк,лп, йт, нк, ңқ, мп. Қырғыз
тіліне тән рп (арп күш-қуат жұмсау, ырп-қуат), лп (жалп кенеттен), лт
(жалт берді дірілдеу), нт (ант ант), рк (эрк еркіндік) лк (жұлк
кенеттен күшею), ңқ (доңқ даңқ), йт (айт айту, мейрам) , мп (ээмп
ұластару), ст (аст асты) үст – үсті, шт (мүшт жұдырық). Азербайжан
тілінде (ескі лексикасында) кездесетін тіркестер рп (чарп соқ, ұр), лт
(алт асты), рт (дарт тарт), нд (анд ант), рк(бәрк-қатты), лк (ілк
алғашқы), нк (әнк желке), ст (үст үсті) (14,16,17,112-120)
Кейбір туркологтардың пікірінше, көне түркі тілдеріндегі сөздер
түбірі Қ+А+Қ; А+Қ; Қ+А типтерден құралған, ал бір буынды (Қ) +А+Қ+Қ
типтегі сөздер алғашқы түбірлерге сай келмейді. Бірқатар сөздерге талдау
жасау нәтижесінде буындардағы дауыссыз дыбыстың қатысы (үнді дыбыстардың)
нәтижесінде жасалған тіркестердің басындағы позицияларда кездесетінін
байқадық. Екінші позицияда аз кездеседі. Сонымен (Қ)+А-үнді-ызың типтегі
сөздер немесе көптеген қазіргі түркі тілдерінде (Қ)+А-шұғыл+қысаң типтегі
сөздер бір кездері туынды болған да, үнді мен ызыңның, шұғыл мен қысаңның
арасындағы дауысты дыбыстың редукцияға ұшырау нәтижесіндегі түбірдің
бастапқы түрін көрсетеді. Мысалы, көне түркі тілінде элт тарт ( aлjm)
ajm-айт ( ajыm), түркі тілдеріндегі кейбір бір буынды (Қ) +А+Қ+Қ типтегі
сөздер (Қ)+А+Қ+А+Қ типіндегі сөздерге ұқсас болып келеді. Мысалы: Орхон-
Енисей -эрк “ерік” тува тілінде эрге-шолээ, хакос тілінде-пос, латай
тілінде –эрик, өзбек, түркімен тілінде-эрк, қазақ тілінде –ерік, қарақалпақ
–ерк, ұйғыр тілінде эркин (лик); Орхон-енисей –корк “қорқу,” тува тілінде
–корук, хакас тілінде –хорых, алтай тілдерінде-корк, өзбек тілінде-қурқ,
түркімен тілінде-горх; Орхон-енисей –бөрк бас киім, тува тілінде –бөрт,
хакас тілінде-перік, алтай, түркімен тілдерінде –бөрік, қырғыз тілінде-
бөрк, қазақ тілінде –бөрік, қарақалпақ тілінде-бөрик, өзбек тілінде –бурк,
Орхон-енисей –кырк қырық, тува тілінде –дөртен, хакас тілінде-хырық,
алтай тілінде –кырык, қазақ тілінде –қырық түркімен тілінде –кырк,
қарақалақ тілінде-киык, өзбек ұйғыр тілдерінде-қирқ, сонымен бірге-айыт
(айт) сөйлеу, сұрау, айту, айт-сөйлеу, айту, ай (ы)т-сөйлеу,
айту; айыт- әйит-сөйлеу, айту; бәрк қатты, күшті, бэрк, бэрик
күшті, қалың орман; арк арік күш, ілік (илк) бірінші, алғашқы, арк
арык арық, урк – қорықу, жындану; корт (кір) курут құрт, шыбын-
шіркей
Кейбір түркологтардың пікірі бойынша, сөз соңындағы дауыссыз
дыбыстардың арасында келген дауысты дыбыстар эпентетикалық болып келеді,
оларды бір буынды сөздердегі тіркестердің алғашқы Қ+А+Қ+Қ типін соңғы
Қ+А+Қ+А+Қ типіне жатқызбау керек. Мләселен, А.М.Щербак Оғуз-наманың
ұйғырша варинтында кездесетін КТ арасында дауысты дыбыстардың келуі кірк
кірік қырық, корк корук қорқу, тарт тарат тарту ... деген
мысалдардан бұл қолжазбаны құрған немесе көшіріп жазған адамның тілінде
монғол тілінің диалектісі басым екені байқалатынын айтқан. Монғол жазба
тілінде дауыссыз дыбыстардың тіркесі сөздің алдыңғы буынында да, сондай-ақ
соңғы буынында да кездеспейтіні белгілі. И.А. Батмановтң пікірі бойынша
ҚАҚАҚ формуласы бойынша екі буын құрайтын түбір және басқалары екі
морфеманың тіркесуі арқылы болады деп пайымдамау керек, мұндай жағдайларда
басқа процестер әсер етуі мүмкін. Бір буынды түбірлер екі буынды
түбірлерге бөлінуі дауыссыз дыбыстардың тіркесу нормаларының нәтижесі
болуы мүмкін. Оны төмендегі кірме сөздер арқылы дәлелдеуге болады. Мысалы,
барк-абырой, бейт – құлпытас, бөрч – қарыз, зарп, сарп – шығын
сөздері борч- боруч, бейт-бейит, сары-сарып түрінде келеді. Сөздердің соңғы
буынындағы дбыстардың тіркесуі жайында Ф.Абдуллаев төмендегіше пікір
азйтқан, что оно допустимо в основом в огузском наречий в кичакском же
между согласными появляется беглый (ъ), кырък қырық, парък өзгешелік,
шарък батыс. Бірақ мұнда интелегенция мен оқып жүрген жастардың сөйлеу
тілінде бұл заңдылық әрдайым әдеби тілдің номаларын меңгеріп алу мақсатында
өзгеріске ұшырайды
Кейбір бір буынды Қ+А+Қ+Қ типтегі етістіктерді қарастыра отырып
(Мысалы, азербайжан тілінде –дарт тарт, jырт- жырту, сүрт сүрту;
башқұрт тілінде – йырт, бүрт аңқу, сирт жуу; якут тілінде –кәрт
кесу, кырт қырқу; түрік тілінде – surt тарту, tart асу, ілу;
өзбек тілінде-бүрт iciрy, йирт, сүрт, төрт; қарақалпақ тілінде –сүрт, -
тарт және тағы басқа) жеке туркологтар бір етістіктер түбірлерін жай бірдей
деген пікірге әрдайм қосылуда. Олардың пікірі бойдынша, бұл етістіктердің
түбірлері бір кездері туынды және екі буынды болған және осы түбірлердің
құрамында келетін т (ыт--итут+үт) жұрнақтары оның көне сөзжасам
қолданысындағы етістіктің формасы болып саналады. Ал К.Менгес бұл
түбірлердегі т дыбысының шыққан тегі ет (делай) көмекші етістігі деп
санайды. Мысалы қазақ тіліндегі қаjt- қaj-et, sojtso-et.
Бізге белгілі кейбір өлі және тірі түркі тілдеріндегідей азербайжан
тілінде горых формасы сақталынбаған Мысалы, қазақ тілінде – қорқу,
түркі тілінде –korkmak, хакас тіліндегі – хорых етістіктердің
түбіріндегі гор-хор-қор-коr хырықсыз етістіктің формасы гор, - деп
есептлінеді. Біз жоғарыда айтылғандай пікірлерге сүйене отырып, көп буынды
морфлемалардың бір түрі Қ+А+Қ+Қ және А+Қ+Қ типтегі бір буынды тіркестер
(әсіресе етістік түбіріне дарт, үрк, эрк типтегі сөздер) көне түріне жатады
демекшіміз. Дауыссыз дыбыстардың сөз соңындағы тіркестері әртүрлі болуы
екінші элементтің түсіп қалу есебінен туындайды. Бұл элемент етістік
тудыратын –ыч (-ик-ук-ук), (үркүр (у) к, gor (и) д, kor)(и)k,
жұрнақтарының көне түрі. Бұл жұрнақтардың түсіп қалуының басты себебі
түбірге қосымша жалғануы нәтижесінде екпіннің соңғы бдуынға жылжып,
түбірдің екінші екпінсіз буынындағы дыбыстың редукцияға ұшырауынан деп
түсінген дұрыс (25,338-396,26,65)
Айта кететін бір жайдай, дар-ыт, сүр-үт типтегі екі буынды
түбірлердің алғашқы буынындағы қысаң дауысты дыбысты жұрнақтардың түсіп
қалуы, негізінде түбір үнді р дыбысына (кейде л дыбысына) аяқталғанда
ғана кездеседі. Сонымен бірге айтылуы жеңіл үнді-қысаң типтегі сөз
соңындағы тіркестерде кездеседі. Екі буынды түбірдің алғашқы буынның соңғы
дыбысынан кейінгі қысаң дауысты дыбысты қосымшаның түсіп қалуы түркі
тілдеріне тән қасиет.
Кейбір жадайларда қосымша жалғанғанда түбірдің дыбыстық құрамы
өзгеріске ұшырайды. Біз қосымшаны алып тастаған жағдайда нақты,
қолданыстағы сөздерге ие бола алмаймыз. Мысалы, тува тілінде-экти ( экт-и)
эшн –и оның иығы (экт сөзі жеке тұрып қолданылмайды, мағына бермейді),
сактар(сактыр) сагыныр еске алу, сағыну, (сакт сөзі жеке тұрып
қолданылмайды, мағына бермейді), алтай тілінде-карды (кард-ы) карын-и
оның қарны, (кард сөзі жеке тұрып қолданылмайды, мағына бермейді), эрди
(эрд-и) эрин-и ерні (эрд сөзі жеке сөз ретінде қолданылмайды, мағына
бермейді) дьелди (дьелд-и) дьемен –и желіні (дьелд сөзі жеке тұрып
қолданылмайды ешқандай мағына бермейді). Жеке тұрып мағына бере
алмайтын түбірлер тәуелдік жалғауының үшінші жағының жалғауымен бірге
ажыратылмайтын сөз ретінде қолданылады (27,110,28,125)
Түркі тілдеріне тән тағы бір қасиет, өзгеріске ұшыраған түбір соңғы
қосымшадан ажыраған кезде жаңа мағынасына ие болады және бір буындағы екі
дауыссыз дыбыстарға аяқталған сөдер (мысалы: аст, үст, алд, тағы басқа)
жеке сөз ретінде қолданылып, бір мағынаға ие болады. Мұндай (түбірлер)
сөздер бұрын өзгеріске ұшыраған түбірлер. Олар мынадай тәсілмен жасалған:
үстү (үст-ү) үзүн-ү үсті (үсті сөзі жеке тұрып мағына береді), алды
алты (алд-ы алт-ы) алын-ы алды, асты (алт налд-жеке тұрып мағына
береді), арды (ард-ы) арын-ы (ар сөзі қазіргі монғол тілнде арқа, артқы
жақ деген мағына береді) Лингвисткалық талдаудың көрсетуінше, жоғарыда
келтірілген мысалдардағы сөздер бұрын тәуелдік реңкте қолданылғанымен,
соңынан тәуелдік жалғауының үшінші жағының жалғауының түсіп қалу салдарынан
жеке тұрып абстрактылы мағынада қолданылған. Мысалы: үст-”үсті”, алд-
”асты”ард – арты тағы басқа). Ішкі фонетикалық заңдылықтарға сәйкес
ауысып келетін т немесе д дыбыстары бір кездері бір-біріне әсер етіп
барлық түркі тілдерінде (кейбірінде аз қолданылған) әлі күнге дейін
қолданылып келеді
Жоғарыда айтылғандай фонетикалық өзгерістерге ұшырау нәтижесінде
(қысаң дауысты қосымшаның түсіп қалуы, ассимиляция) екі буынды түбірлер
деморфологизацияға ұшырап және оның морфологиялық элементтері (түбір және
қосымша) морфологиялық жағынан бөлінбейтін жаңа бір буынды түбір құрайды.
Түркі тілдерінде сөз басы мен буын басында екі дауыссыздар тіркесі
кездеспейді. Белгілі бір схема бойынша сөз аяғында іске асады. Түркі
тілдері үшін мұндай схема үнді+шұғыл түрінде болады. А.М.Мамедовтың қомақты
еңбегінде бұл мәселелер жан-жақты қарастырылған
Н.Авазбаевтың қазіргі үндіеуропа және түркі тілдеріндегі бір буынды
сөздердің фонотактикалық құрылымын кешенді түрде сипаттауға арналған
зерттеулерінде КТ-ның дистрибуциялық және статистикалық ерекшеліктері
айқындалған.
Олар:
а) сөздегі позицияларға байланысты;
ә) нақты тіркестегі кейбір дауыссыздардың позициясына байланысты және оған
қатыссыз;
б) типологиялық жоспарда
Мәліметтерді типологиялық салыстыру негізінде бір жағынан үндіеуропа
тілдеріндегі КТ-ға және екінші жағынан флективті үндіеуроппа және
алглютинативті түркі тілдеріне тән жалпы және өздеріне тән қасиеттері бар
деп 21 тіл анықталған... Фонотактикалық ерекшеліктер тілдік семьялар мен
топтардың арасындағы белгілі бір байланысты анықтап, тілдің морфологиялық
құрылымына қатысты болады. Сөздің фонотактикалық ұйымынан типологиялық пен
қатар ортақ және өзіндізк қасиеттерін көруге болады. Бұл тілдердегі екі
фонемалы КТ мен буындық типтердің тілдік сөйлеу (мәтіндегі, сөздіктегі)
статистикалық әмбебаптылығы айқындалды. Сөздің фонотактикалық
сипаттамасынан өзіне тән әртүрлілігі таза фонологиялық факторлармен қатар
нақты алынған морфологиялық типі мен оның синтезіне тәуелді болады деген
автордың болжамы құптарлық. ББС пен КБС-тің фонотактикалық құрылымын
зерттеу негізінде жалпы теориялық маңызды қорытынды шығарды. Мұнда ББС
фонематикалық жағынан сөзді, соның ішінде КБС-ті де жалпы түрде сипаттайды.
Мұның өзі изоморфизмнің буын мен сөз арасында ғана емес ББС пен КБС
арасында да болатындығын көрсетеді.
Осы зерттеуде ұсынылған кешенді әдістеме мен фонотактикалық
типологиялық белгілер сипаттама және фонотактикалық саласындағы кейінгі
зерттеулерге бастау болары сөзсіз.
Баяндалғандарды қорыта келе мынандай пікір айтуға болады: сөздің
фонетикалық бүтіндігі сегментті және суперсегментті құралдарымен қамтылды.
Оған жататындар:
1) стереотипті акустика- артикуляциялық ұйым;
2) буындар мен олардың компоненттерінің екпіннің біртұтас фонетикалық
бүтіндігіне дәнекерленуі (үндіеуропа тілдерінде), үндістік заңы түркі
тілдерінде және тон (буынды тілдерде);
3) фонотактиалық құралдар.
Жоғарыда айтылған барлық құралдар бір-біріне байланысты және
фонотактикалық жағынан да, акустика-артикуляциялық жағынан да әмбебап тәсіл
болып есептелінеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі консонанттық тіркестердің зерттелуі, тілдің
генеологиялық және типологиялық сипаты,
фонемалық құрылмы.
Түркі тілдеріндегі КТ-ның құрылымы мен олардың көне фонетикалық
құрамы бойынша заңдылықтар қазіргі уақытта толық ашылды деуге болмайды.
Өйткені бұл мәселе бойынша зерттеу жұмысын түбегейлі шешімін тапты деуге
әлі ерте. Мәселен, КТ-ның ескі жазбалардағы көрінісі; олардың бастапқы
тегі; тарихы, кірме сөздерді әр ұлт өздерінің фонетикалық заңдылықтарына
байланысты қабылдауы; көршілес халықтар тілдерінің әсері; буын типтерінің
өзгеріске ұшырауы; екінші буындағы дауысты дыбыстың редукцияға ұшырап,
түсіп қалуы жайындағы мәселелер күні бүгінге дейін толық зерттеліп,
тұжырымды жауап берілмеген.
Қазіргі түркі тілдеріндегі сөз соңында келетін тіркестердің типтері
әр түрлі болып келеді. Бірі ескі түркілік қасиетін сақтап қалса, екіншісі
өзгерістерге ұшыраған. Сонымен жоғарыда айтылған мәселелер бойынша қазіргі
қазақ, өзбек тілдеріндегі КТ-ның зерттелуі жайлы сөз етелік.
Қазіргі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстадың тіркесі жөнінде бірнеше
зерделі мақалалар жарық көрген. Бұл тілдегі дауыссыз дыбыстардың тіркесін
анықтау мақсатындағы ізденістер негізінен орыс тілі үлгісімен орындалған.
Олардың алғашқыларының бірі М.Райымбекованың Сочетание согласных в
казахском языке атты мақаласы. Мұнда ол қазіргі қазақ тілінде 25 дауыссыз
фонема барын ескере келе, белгілі фонетист С.Н.Трубецкойдың бағытымен
фонемалардың: а) өзара тіркесуін, ә) екі фонемалы тіркестердің тіркесу
орнын; б) тіркескен фонемалардың санын анықтауды мақсат етеді.
М.Райымбекова қазақ тіліндегі сөз соңындағы КТ-ның саны 16 екенін
дәлелдеген
Олар: 1рт : арт 9 лқ : сылқ
2рс : тарс 10 лп : жалп
3рп : боры 11лт : жалт
4рш : бырш 12 лш : былш
5рк : курк 13 йт : айт
6рқ : бұрқ 14 ңқ : діңк
7нт : ант 15 ңқ : аңқ
8лк : бүлк 16 мп : күмп
Ал, А.И.Рабинович Сочетаемость согласных в казахском языке деген
еңбегінде қазақ тіліндегі сөз соңындағы КТ-ның санын 12 екенін айтқан
Олар: 1 нт : қант 7 лк : кілк
2 мп : күмп 8 лқ : сылқ
3 ңқ : даңқ 9 рт : ымырт
4 ңк : реңк 10 рқ : күрк
5 лп : жалп 11 рқ : қарқ-қарқ
6 лт : жалт 12 йт : айт
А.И.Рабинович бұл еңбегінде қазақ тіліндегі сөз соңындағы КТ-ға
тоқтала отырып, фонемалар мен екі элементті фонемалар тіркесін, соның
ішінде түрлі стильдегі көріністерді анықтаған. Сонымен бірге қазақ
тіліндегі КТ-ның типтік ерекшеліктерін мысалдар арқылы дәлелдеген.
Н.А.Авазбаев қазіргі қазақ тіліндегі сөз соңындағы КТ-ның саны 17
екенін көрсеткен
Олар: 1 рт : қарт 8 лқ : салқ 15 ми :
былш
2 лқ : қылқ 9 ңқ : даңқ 16 йт :
айт
3 рқ : қырқ 10 ңк : діңк 17 ст :
аст
4 лп: шалы 11 нт : қант
5. рк : зірк 12 мп : күмп
6. рп : тырп 13 рс : тарс
7 лк : бүлк 14 рш : қарш

Н.А.Авазбаев қазақ тіліндегі сөздердің барлық позицияларындағы
дауыссыз дыбыстар тіркесінің басқа тілдермен салыстыру арқылы оның ішкі
заңдылықтарына тереңдей түскен.
А.Т.Қайдаров қазіргі қазақ тіліндегі ББС-те КТ-ның санын 22-ге
жеткізеді
Олар: 1рт : арт 9 ми : былш 17 ңқ : даңқ
2 рп : борп 10 лк : бүлк 18 ңқ :
діңк
3 рс : борс 11 лт : бұлт 19 уп: әуп
4 рқ : бүрқ 12 ж : қалж 20 ст : аст
5 рш : бырш 13 лқ : қалқ 21 мс : қымс
6 рк : дүрк 14 йт : айт 22 мп :
гүмп
7 рж : қорж 15 йқ : шыйқ
8 лп : балп 16 нт : ант
Қазақтің көрнекті ғалымы І Кеңсбаев қазақ тіліндегі дауыссыз
дыбыстар тіркестері туралы пікірінде, орыс тілі арқылы енген в, х, ч, ф,
ц, щ дыбыстар сөз соңында КТ жасамайтындығын дәлелдеген.
Ал, С. Мырзабеков Қазіргі қазақ тілі фонетикасы атты еңбегінде
сөз соңындағы қос дауыссыздарға тоқтала отырып, олар еліктеу, одағай, есім,
етістік сияқты сөз таптарында кездесетіні жайында көзқарасын білдірген

Көріп отырғандай, жетекші ғылымдардың бұл мәселе жөнінде
жкөзқарастарының әркелкілігінен қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің сөйлеу
статистикасы мен фонетика – фонологиялық құрылымы әлі күнге дейін толық
шешімін тапты деу әлі ерте.
Түркі тілдерін тілдік (фонетикалық, морфологиялық тұрғыдан
топтастыру классификациялау, сөйтіп әрбір тілдің түркі тілдері құрамындағы
орнын айқындау М.Қашқаридан басталады. Әйтсе де классикалық тіл білімі
түркі тілдерін ғылыми негізге сүйеніп топтастырудың тарихын XIX ғасырдан
бастайды. Олардың өзара байланысы мен классификациясын анықтау түрколог –
лингвистер үшін ерекше маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Бұл тілдер бір тамырдан өрбігендіктен түркологтарға салыстырып
зерттеу арқылы бұлардың генетикалық байланысын анықтау қиынға соқпады.
Көптеген түркологтар, В.В.Радлов, Н.Вамбери, Н.Ф.Катанов, Ф.Е.Корш,
А.Н.Сомойлович, В.А.Богородицкий, С.Е.Малов, Н.А.Баскаков сияқты көрнекті
ғалымдар, түркі тілдерін классификациялауда аса құнды пікірлер айтқаны
белгілі.
В.В.Радловтың жасаған классификациясында түркі тілдерінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсете келе, олардың фонетикалық өзгешелігіне
тоқталған да,ал этникалық жағы есепке алынбаған.
Г.А.Вамбери барлық түркі тілдерін түркі тілінің диалектісі деп
қарайды.
Н.Ф.Катанов түркі тілдеріне этнографиялық шолу жасай келіп,
төрт топқа бөледі. Бұл классификация әрбір түркі тілінің өзгешелігі
жайында айтылмаған. Оның үстіне кейбір түркі тілдері мүлдем аталмай қалған.
Ф.Корштың классификациясы түркі тілдерінің фонетикалық және
морфологиялық өзгешелігі жайында сөз етіліп, олардың тілдік материалдарын
талдау негізінде жасалған.
В.А.Богородицкий түркі тілдерін классификациялағанда, олардың
территориялық орналасуын әр бір тілдің географиялық орнына байланыстырған

Атақты түрколог С.Е.Малов түркі тілдерінде жазылған ескі жазба
ескерткіштерді зерттеп, олардың тарихын, бір-бірімен қарым-қатынасы
негізінде фонетикалық өзгерістерін салыстыра келіп, шығыс түркі тілдерінің
батыс түркі тілдеріне қарағанда ескі элементтердің көп сақталғандығын
дәлелдейді. Бұрынғы жасалған классификацияларға қарағанда, көбінесе
дыбыстардың өзгешелігін есепке алып, барлық түркі тілдерін ең көне, жаңа,
ең жаңа, көне деп 4 топқа бөледі.
Н.А.Баскаковтың классификациясын түркі тілдерінің ең толық жасалған
классификациясы екенін көптеген ғалымдар мойындайды Ол түркі
тілдерінің фонетикалық морфологиялық ерекшеліктерін анықтайтын кең көлемді
тіл материалдарын зерттеп, оны түркі жағдайлармен байланыстырады. Осының
нәтижесінде барлық түркі тілдерін батыс ғұн және шығыс ғұн бұтағы деп
екіге бөледі
Бұл жұмыста Н.А. Баскаковтың классификациясы бойынша батыс ғұн
бұтағына жататын қазақ, өзбек тілдері салыстырылып зерттелінеді.
1. Қазақ тілі-қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай тармағына жатады.
2. Өзбек тілі – қарлұқ тобының-
Бұл тілдердің екеуі де алглютинативті –синтездік тілдер құрамына
енеді
Жалпы түркі тілдерінің басқа тілдерден басты айырмашылығы –
жұрнақтардың түбір морфемадан соң жалғануында. Сондықтан түркі тілдері
жалғамалы тілдерге жатады, өйткені бұл тілдерде жаңа сөздердің туу формасы
қосымшалар арқылы болады
Түркі тектес тілдер бір-біріне қаншама жақын болса да, олардың
фонетикалық және фонологиялық жүйелерінде айырмашылық бар. Демек, олар
фонемалық құрамымен ғана емес, сол фонемаларды бір жүйеге қалай
ұйысқандығымен де ерекшеленеді.
Біз фонемалық құрамды сипаттау барысында дауыссыз дыбыстардың
жасалуының жалпы шарттары дыбыстардың айтылуы мен қабылдануындағы
анатомофизиологиялық негіздері, сонымен бірге дауыссыз фонемаларды
инвертарьлау жүйесіне қатысты талас тудыратын параметрлерді енгізбейміз.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті
Н.И.Ильминскийдің Материалы к изучению киргизского наречия атты еңбегінен
кездестіре аламыз. Н.И.Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды екі топқа
жіктеп, дауыстылардың 9 түрін (а,а,е,ы,і,о, о, у,у), дауыссыздардың 19
түрін (п, б, м, ф, д, н, з, ш, с, р, л, у, ж, қ, ғ, к, г, ң) атап өтеді

Түркі тілдерінің фонетикасын зерттеуде В.В.Радловтың сіңірген еңбегі
зор. Ол алғаш түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын жазып, онда қазақ
тілі фонетикасы жайында сөз етті . Ғалымның Фонетика северных
тюркских наречии атты еңбегі күні бүгінге дейін ғылыми мәнін жоғалтқан
жоқ, мұнда қазақ тілі фонетикасының көптеген мәселелерін, атап айтқанда,
дыбыс құрамы, дыбыстардың тіркесу заңдылығы, сингормонизм құбылысы, екпін
категориясы сияқты өзекті мәселелер түркі тілдерінің материалдарымен
салыстырыла сөз болады . Бұл еңбекте қазақ тілінің дыбыстық жүйесі
біршама шешімін тапқан. Ол қазақ вокализмі 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы,
і, ұ, ү), консонантизм саласы жиырма дауыссыз, қатаң (қ, к, т, п, с, ш),
ұяң (ғ, г, д, б, з, j, ж), үнді (н, ң, м, р, л)және аралық немесе жарты
дауысты (у, й) дыбыстар деп 4 түрлі акустико – артикуляциялық топқа
жіктеген
П.Н.Мелиоранский екі бөлімнен құралатын Краткая грамматика казак-
киргизского языка деген еңбегінің алғашқы бөлімін фонетика мен морфология
мәселесіне арнаған болатын. Ол дыбыстардың құрамына тоқтала келіп, қазақ
вокализмі 9 дауыстыдан, (а, е, а, ы, і, о, о, у, у), консонантизм саласы 21
дауыссыз дыбыстан (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, к, г, j, қ, ғ, х, ң,
дж, й) құралатынын атап өтеді
Н.Катанов қазақ тілі дыбыстарын өзге түркі тілдерінің материалдарымен
салыстыра отырып, қазақ тіліне тән кейбір заңдылықтарды ашады
Қазақ тілінің фонетика мәселелерін арнаулы бір жүйеге келтіріп,
зерттеу Қ.Жұбановтан басталады десек қателеспейміз. Ол қазақ
лингвистикасының өзекті мәселелері (атап айтқанда, тіл дыбыстарының өзгеру
құбылысы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы мен жіктелуі,
дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заңы, сөздің буын құбылысы,
акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп, құнды да соны
пікірлер айтады
Қ.Жұбановтан кейінгі қазақ тілінің фонетикасын зерттеген ғылымдардың
бірі І.Кеңесбаев болды. Ол қазақ әдеби тілінің вокализм саласы 11 дауысты
фонемалардан құралатынын, оның тоғызы жалаң монофтонг фонемалардан (а, ә,
е, (э), о, ө, ұ, ү, ы, і) қалған екеуі дифтонг- дифтонгоидтар (й, у) екенін
анықтап көрсетті.
Қазақ консонантизмі 26 дауыссыз фонемалардан құралатыны, олардың
акустика- артикуляциялық ерекшелігі орыс тілі арқылы ауысқан в, ф, х, ч, ц,
щ дыбыстарының сапасына өте бастауы және дауыссыз фонемамлардың
дистрибуциялық сыры, комбинаторлық жолмен алмасып отыруы жайында құнды
пікір айтқан.
Дауыссыз фонемалар үш түрлі жолмен жіктеліп көрсетілген:
1) дауыс пен салдырдың қатысына қарай
2) жасалу орнына қарай
3) жасалу жолына қарай
Сонымен, жоғарыдағы тілші ғалымдардың пікірлерін саралай келе дауыс
қатысына қарай қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар үш топқа бөлінеді.
1) үнді дыбыстар: м, н, ң, р, л, у, й
2) ұяң дыбыстар: б, в, г, ғ, д, ж, з
3) қатаң дыбыстар: п, т, к, ф, с, ш, қ, ч, щ, ң, х, һ ұяң мен қатаңдар
үнсіз дыбыстар деп аталады. Үнділерді айтқанда дауы басым болады, ал
қатаң дыбыстарды айтқанда дауыстың қатысы (демек дауыс шымылдығының
вибрациясы) болмайды.
Жасалу орнына қарай дауыссыз фонемалар 8 топқа бөлінеді.
1. Ерін (биллабиаль) фонемалар: п, б, м, (у)
2. Тіс пен ерін (лабиальденталь) фонемалар: ф, в;
3. Тіс (денталь) фонемалар: т, с, з, д, ц, щ;
4. Тіл ұшы (альвеоляр) фонемалар: н, л, ч;
5. Тіл алды (палаталь) фонемалар: р, ш, ж, й;
6. Тіл орта (препалаталь) фонемалар: к, г;
7. Тіл арты (веляр) фонемалар: қ, ғ, ң, х;
8. Көмей (фарингаль) фонемалар: һ
Жасалу жолына қарай:
Шұғыл (эксплозив) фонемалар: п, б, т, к, г, қ, д, ч, ц;
Ызың (фрикатив) фонемалар: ф, в, с, ғ, ш, х, з, ж, щ, һ болып екіге
бөлінеді.
Түркі халықтарының көпшілігі ислам дінімен бірге (VII ғасырдан
бастап) енген араб алфавитін пайдаланған
Араб алфавитінің түркі тілдеріне сәйкестендіріп алғаш реформасын
жасаған азербайжан ғалымы Мирза Фатали Ахунов (1812-1879) болды.

Сөздіктегі сөз соңындағы екі элиментті КТ-ға статистикалық талдау жасау
Сөздіктегі материалдар элименттерінің статистикалық талдауының
мйәліметі бойынша қазақ тілінде фонемалар комбинациясын құрайтын КТ саны 16-
ға тең. Төменде сөздіктегі сөз соңындағы екі элиментті КТ-ның тізімі нақты
мысалдармен, статистикалық дәлелдермен көрсетіледі.
№1 Кесте – Қазаргі қазақ тілінің сөздіктегі материалдары бойынша сөз
соңындағы екі элиментті КТ
№ Консонанттық тіркестер Мысалдар Лексикалық жиілігі
Нақты саны %
1 2 3 4 5
1 рт үстірт 211 44,88
2 йт шайт-шайт 181 16,48
3 нт блипент 104 15,87
4 лт шомылт 100 15,26
5 нқ саңқ-сұңқ 9 1,37
6 рқ шарқ-шұрқ 8 1,22
7 лқ қолқ-қолқ 5 0,76
8 лп сылп-сылп 5 0,76
9 рс тарс-тұрс 5 0,76
10 рп барп-барп 4 0,61
11 рш қарш-құрш 3 0,45
12 ңқ дүңк-дүңк 3 0,45
13 рк күрк-күрк 2 0,30
14 мп күмп-күмп 2 0,30
15 лк бүлк-бүлк 2 0,30
16 лш қалш-қалш 1 0,15
Барлығы: 655 100%

Мәтіндегі сөз соңындағы екі элементті КТ-ға статистикалық
талдау жасау
Қазіргі қазақ тілінің мәтініндегі материалдары бойынша КТ-ның жалпы
саны -11. Морфемалық құрамы жағынан бұлардың барлығы бір морфемалы
тіркестерге жатады. Төменде мәтіндегі сөз соңындағы екі элиментті КТ-ның
тізімі нақты мысалдармен, статистикалық дәлелдермен көрсетіледі.
№2 кесте – Қазіргі қазақ тілінің мәтіндегі материалдары бойынша сөз
соңындағы екі элиментті КТ

№ Консонанттық тіркестер Мысалдар Лексикалық жиілігі
Нақты саны %
1 2 3 4 5
1 рт Үстірт 135 64,28%
2 лт Бозғылт 53 25,23%
3 рқ Қарқ-құрқ 7 3,33%
4 лқ Сылқ-сылқ 5 2,38%
5 рс Тарс-тұрс 3 1,42%
6 ңқ Сұңқ-сұңқ 2 0,95%
7 йт Шайт-шайт 1 0,47%
8 рш Қарш-қарш 1 0,47%
9 лп Қылп- қылп 1 0,47%
10 ңқ Дүңк-дүңк 1 0,47%
11 рп Тарқ-тұрқ 1 0,47%
Барлығы 210 100%

Талдау нәтижесі көрсеткендей мәтіндегі материалдар бойынша ең көп
кездесетін тіркестер мыналар: рт (64,28), лт (25,23), рқ (3,33), лқ (2,38)
Типтер арасындағы актив, көп кездесетін тип: үнді+шұғыл болып
келеді.
Сирек кездесетін тіркестер тобына: рс (1,24), ңқ (0,95), йт (0,47),
рш (0,47), лп(0,47), ңқ (0,47) тіркестері жатады.
Сонымен статистикалық талдау нәтижесінде мәтіндегі материалдар
бойынша көп кездесетін КТ-лар: рт, лт, рқ, лқ, ал сөздік материалдары
бойынша көп кездесетін тіркестер КТ-лар: рт. йт, нт, лт.

Қазіргі өзбек тіліндегі сөз соңындағы екі фонемалы консонанттық тіркестерге
құрылымдық статистикалық талдау жасау.

Бұл тарауда айқындалған принциптер және критерийлер бойынша сөз
соңындағы екі элементті КТ-ға фонотактикалық талдау жасалып, өзбек
тіліндегі КБС құрамындағы сөз соңында 63 екі элементті дауыссыз дыбыстар
тіркестері анықталды.
Сөздіктегі сөздер соңындағы екі элиментті КТ-ның тіркесу заңдылықтарына
құрылымдық талдау жасау.
Қазіжргі өзбек тілінің сөздіктегі материалдары бойынша сөздер
соңщында 63 КТ бар екені жоғарыда айтылды. Төменде оларды нақты мысалдар
арқылы (№3 матрицалық кестені қараңыз) рет-ретімен көрсетейзік:-нт, -зм,
-ст, - тр, - рт, - рс, - нч, - нс, - хш, - хт, - лт, - кс, - рг, - лп, -
лқ, - рқ, - шт, - рп, - рм,- фт, - хм, - нж, - нғ, - йт, - йс, - вқ, - йп,
- хр, -фс, - рх, -кл, - др, - рч, - рф, - рк, - шк, - хт, - хл, - сл, - йф,
-лм, - мр, - рж, - вж, - йз, - кр, - лк, - сп, - қл, - вс, - хс, - ал, -
йр, - рз, - бр, - жх, - лг, - гр, - рғ, - вн, - нк, - йқ, - нф.
Жоарыда анықталған принциптерге сүйене отырып, сөздіктегі,
материалдар негізінде берілеген сөздердегі КТ-дың тіркесу шегіне
тоқталайық. Сөздіктегі материалдар бойынша қазіргі өзбек тілінде24 дауыссыз
фонемалардың 22 фонемасы тіркес құрған. Олар: нг және дж фонемалары
ешбір позицияда кездеспейді және кт құрамайды. Әрбір дауыссыз дыбысты
дистрибутивтік активтілігіне қарай (позициясына қарамастан) былайша
сипатталады. Тіркес құрайтын фонемалардың саны: р-21, с-11, л,т-10, н-8, й-
7, к-7, м-6, х-6, ф-5, қ-5, в-4, ж-4, п-4, з-3, ч-3, х-3, ш-3, ғ-3, б-1, г-
1, д-1;Бұдан шығатын нәтиже р, с, л, т, н, й, қ фонемалары дистрибутивтік
активтілігі жоғары жағынан ерекшелініп тұр. Фонемалардың сөздік
материалдары негізінде, КТ-ның бірінші позициясында 19 дауыссыз фонема
кездеседі. Олар: р, й, н, л, х, в, с, к, ф, х, ш, б, д, ж, з, м, т, қ, ғ,
р-12, й-7, н-7, л-6, х-5,в-4 с-з, к-з, ф-2, х-2, ш-2, б-1, д-1, ж-,1 з-1, м-
1, т-1, қ-1, ғ-1. Ал екінші позициядағы фонемалар саны 18.
Олар: р, т, с, м, л, к, п, қ, ж, ф, ч, з, ғ, г, н, х, ш, х:
т-9, р-8, с-6, ш-5, л-4, к-4, п-4, қ-4, ж-3, ф-3, ч-3,з-2, ғ-2, г-1, н-1, х-
1,ш-1,х-1,
Бірінші және екінші позициясында қатар келетін 15 фонема кездеседі.
Олар: (р, н, л, х, с, к, ф, х, ш, ж, з, м, т, қ, ғ,) (в, б, д)
фонемалары тек бірінші позицияда, ал (п, ч, г) фонемалары тек екінші
позицияда ғана кездеседі.
Мәтіндегі сөздер соңындағы екі элиментті КТ-ның тіркесу заңдылықтарына
құрылымдық талдау жасау
Қазіргі өзбек тілінің мәтініндегі материалдары бойынша сөз соңындағы
КТ-бір морфлемалы екендігі белгілі.
Құрылымдық талдаулардың нәтижесі көрсеткендей қазіргі өзбек тілінің
мәтіндегі материалдары негізінде сөз соңында 57 морфемалық тіркестер
кездеседі.
(№ 4 матрицалық кестені қараңыз) Олар: нт, кс, нч, ст, рт, рч, рқ, лт, хт,
рг, хт, рс, йқ, йр, вс, рз, кр, вр, хш, нж, йп, рж, др, хм, шт, йф, зм, фт,
тр, лп, хл, вқ, рп, нс, йт, лқ, лк, рш, нғ, хр, фс, рх, кл, рк, сл, лм, мр,
вж, йз, сп қл, см, бр,лч,ғр,рғ,нф.
Ендігі кезекте, жоғарыда айтылған принциптерге сүйене отырып,
мәтіндегі кездесетін КТ-ның тіркесу шегіне тоқталайық. Мәтіндегі
материалдар негізінде өзбек тіліндегі 24 дауссыз фонемалардың 22 фонемасы
тіркес құраған. Олар: (б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х,
ч, ш, қ, х, ғ) Қалған нг, дж фонемалары тіркес құрамайды. Фонемалардың
дистрибутивтік активтілігінің көрсеткіші мына (позициясына қарамастан)
төмендегідей: р-21, л-10, т-10, с-9, й-6, м-6, н-6, к-5, қ-5, в-4, р-4, ф-
4, х-4, ж-3, з-3, ч-3, ч-3, ш-2, б-1, г-1, д-1. Бұдан шығатын қорытынды –
(р, л, т, с, й, м, н) фонемаларының дистрибутивтілігі жоғары екені
байқалады.
Мәтіндегі материалдар бойынша КТ-ның жүйелілік көрсеткіштері мына
төмендегідей: бірінші позицияда 24 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.