Мұстафа Шоқайдың әлеуметтік көзқарастары
XX ғасыр басындағы тарихи кезеннің ет-жалын атқан көрігінде шындалған, бүкіл түркі әдеміне аты мәшһүр, аса көрнекті қоғам қайраткері және саясаткер Мұстафа Шоқайдың ұлы есімі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана өз Отанына оралды. Оның Алаштың басқа жетекшілерімен қарағанда тағдыры болекше, күрес жолында өзгеге ұқсай бермейтін өзіндік сүрлеу болды.
Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы 20 жылдан астамын жат жерде өткізді. Бірақ 1941 жылдың аяғында көз жұмғанша жас кезінде таңдап алған туған халқының, Түркістан аймағының саяси егемендігі, рухани бостандығы, бүкіл түркі тектес халықтардың азаттығы, еркіндігі мен тәуелсіздігі үшін күресі бір сәт толастамады. Бұл оның бүкіл ғұмырындағы берік ұстанымының мәні мен мағынасы, арманы мен мұратына айналды.
Өзіндік мәдениеті, салт-дәстүрі бар Сыр өңіріне кеңінен мәлім Торғай датқа әулетінің шаңырағында дүниеге келген Мұстафа шынайы қазақ тәрбиесін жеткілікті көріп өсті. Ол кезде бүгінгідей жазба әдебиеттер өте сирек болғанымен, атадан балаға мирас болып келе жатқан халықтың ауыз әдебиеті, бірден-бірге тарап келген сан тақырыптағы дастандарға қазак даласы кенде емес еді. Ауылдағы ақын-жыраулардың ел билеген хандар мен халқын қорғаған батырлар туралы сансыз жырларын, көрші елдердің түркі тектес туыстастардың әртүрлі қиссаларын бала Мұстафа естіп, халықтык рухты бойына жасынан сіңіріп өсті. Ата тегі және ана сүті арқылы қабілет дарыған, ауылдағы 4 кластық мұсылманша және бастауыш көлемінде орысша білім алған бала Мұстафа аса зеректігімен ерте ерекшеленген. Үйіне келген кісілерге ол білгендері мен жаттағандарын айтып беріп отырады екен. Оның құранды да мақамын келістіріп, өте жақсы оқитынын ата-анасы үлкен мақтаныш санаған.
Ауылда орысша жап-жақсы сауатын ашқан Мұстафа Ташкенттегі гимназияда оқып жүргенде-ақ қоғамдық жұмыстарға ерте араласады. Елден келген кісілердің түрлі өтініш – арыздарын шешуге қатыса отырып, жергілікті халықтар арасындағы әлеуметтік теңсіздікті көзімен көреді. Басқаны былай қойғанда, оқуды өте жақсы бітірген Мұстафаға тиісті алтын медальды генерал Самсоновтың орыс баласына жаздыруы шовинистік пиғылдың айқын көрінісі болатын. «Мемлекеттік білікті қолында ұстап отырған ұлт қана шовинизм жүргізе алады» деген Мұстафа Шоқай пікірін ескерсек, бұл әрекеттің астарын оңай түсінуге болады. Бұл оқиға отарлық саясаттан туған әділетсіздікті алғаш ел ішінен көріп-біліп келген гимназистің бойындағы орсы билеушілерінің озбырлығына деген ұлтшылдық қасиетін күшейте түсті.
Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы 20 жылдан астамын жат жерде өткізді. Бірақ 1941 жылдың аяғында көз жұмғанша жас кезінде таңдап алған туған халқының, Түркістан аймағының саяси егемендігі, рухани бостандығы, бүкіл түркі тектес халықтардың азаттығы, еркіндігі мен тәуелсіздігі үшін күресі бір сәт толастамады. Бұл оның бүкіл ғұмырындағы берік ұстанымының мәні мен мағынасы, арманы мен мұратына айналды.
Өзіндік мәдениеті, салт-дәстүрі бар Сыр өңіріне кеңінен мәлім Торғай датқа әулетінің шаңырағында дүниеге келген Мұстафа шынайы қазақ тәрбиесін жеткілікті көріп өсті. Ол кезде бүгінгідей жазба әдебиеттер өте сирек болғанымен, атадан балаға мирас болып келе жатқан халықтың ауыз әдебиеті, бірден-бірге тарап келген сан тақырыптағы дастандарға қазак даласы кенде емес еді. Ауылдағы ақын-жыраулардың ел билеген хандар мен халқын қорғаған батырлар туралы сансыз жырларын, көрші елдердің түркі тектес туыстастардың әртүрлі қиссаларын бала Мұстафа естіп, халықтык рухты бойына жасынан сіңіріп өсті. Ата тегі және ана сүті арқылы қабілет дарыған, ауылдағы 4 кластық мұсылманша және бастауыш көлемінде орысша білім алған бала Мұстафа аса зеректігімен ерте ерекшеленген. Үйіне келген кісілерге ол білгендері мен жаттағандарын айтып беріп отырады екен. Оның құранды да мақамын келістіріп, өте жақсы оқитынын ата-анасы үлкен мақтаныш санаған.
Ауылда орысша жап-жақсы сауатын ашқан Мұстафа Ташкенттегі гимназияда оқып жүргенде-ақ қоғамдық жұмыстарға ерте араласады. Елден келген кісілердің түрлі өтініш – арыздарын шешуге қатыса отырып, жергілікті халықтар арасындағы әлеуметтік теңсіздікті көзімен көреді. Басқаны былай қойғанда, оқуды өте жақсы бітірген Мұстафаға тиісті алтын медальды генерал Самсоновтың орыс баласына жаздыруы шовинистік пиғылдың айқын көрінісі болатын. «Мемлекеттік білікті қолында ұстап отырған ұлт қана шовинизм жүргізе алады» деген Мұстафа Шоқай пікірін ескерсек, бұл әрекеттің астарын оңай түсінуге болады. Бұл оқиға отарлық саясаттан туған әділетсіздікті алғаш ел ішінен көріп-біліп келген гимназистің бойындағы орсы билеушілерінің озбырлығына деген ұлтшылдық қасиетін күшейте түсті.
Мұстафа Шоқайдың әлеуметтік көзқарастары
XX ғасыр басындағы тарихи кезеннің ет-жалын атқан көрігінде шындалған,
бүкіл түркі әдеміне аты мәшһүр, аса көрнекті қоғам қайраткері және
саясаткер Мұстафа Шоқайдың ұлы есімі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана
өз Отанына оралды. Оның Алаштың басқа жетекшілерімен қарағанда тағдыры
болекше, күрес жолында өзгеге ұқсай бермейтін өзіндік сүрлеу болды.
Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы 20 жылдан астамын жат жерде өткізді. Бірақ
1941 жылдың аяғында көз жұмғанша жас кезінде таңдап алған туған халқының,
Түркістан аймағының саяси егемендігі, рухани бостандығы, бүкіл түркі тектес
халықтардың азаттығы, еркіндігі мен тәуелсіздігі үшін күресі бір сәт
толастамады. Бұл оның бүкіл ғұмырындағы берік ұстанымының мәні мен
мағынасы, арманы мен мұратына айналды.
Өзіндік мәдениеті, салт-дәстүрі бар Сыр өңіріне кеңінен мәлім Торғай
датқа әулетінің шаңырағында дүниеге келген Мұстафа шынайы қазақ тәрбиесін
жеткілікті көріп өсті. Ол кезде бүгінгідей жазба әдебиеттер өте сирек
болғанымен, атадан балаға мирас болып келе жатқан халықтың ауыз әдебиеті,
бірден-бірге тарап келген сан тақырыптағы дастандарға қазак даласы кенде
емес еді. Ауылдағы ақын-жыраулардың ел билеген хандар мен халқын қорғаған
батырлар туралы сансыз жырларын, көрші елдердің түркі тектес туыстастардың
әртүрлі қиссаларын бала Мұстафа естіп, халықтык рухты бойына жасынан
сіңіріп өсті. Ата тегі және ана сүті арқылы қабілет дарыған, ауылдағы 4
кластық мұсылманша және бастауыш көлемінде орысша білім алған бала Мұстафа
аса зеректігімен ерте ерекшеленген. Үйіне келген кісілерге ол білгендері
мен жаттағандарын айтып беріп отырады екен. Оның құранды да мақамын
келістіріп, өте жақсы оқитынын ата-анасы үлкен мақтаныш санаған.
Ауылда орысша жап-жақсы сауатын ашқан Мұстафа Ташкенттегі гимназияда
оқып жүргенде-ақ қоғамдық жұмыстарға ерте араласады. Елден келген
кісілердің түрлі өтініш – арыздарын шешуге қатыса отырып, жергілікті
халықтар арасындағы әлеуметтік теңсіздікті көзімен көреді. Басқаны былай
қойғанда, оқуды өте жақсы бітірген Мұстафаға тиісті алтын медальды генерал
Самсоновтың орыс баласына жаздыруы шовинистік пиғылдың айқын көрінісі
болатын. Мемлекеттік білікті қолында ұстап отырған ұлт қана шовинизм
жүргізе алады деген Мұстафа Шоқай пікірін ескерсек, бұл әрекеттің астарын
оңай түсінуге болады. Бұл оқиға отарлық саясаттан туған әділетсіздікті
алғаш ел ішінен көріп-біліп келген гимназистің бойындағы орсы
билеушілерінің озбырлығына деген ұлтшылдық қасиетін күшейте түсті.
Болашақ саясаткердің қоғамдық саяси өмірінде оның Петербургте оқыған,
қызмет атқарған жылдары ерекше маңызды болды. Ең алдымен ол терең білім
алды, содан соң орыс қауымындағы демократиялық үрдістерді бойына сіңірді.
Қазақ халқының басқа түркі тектес ұлттардың отарлық езгіге қарсы қозғалысы,
сол кездегі империя орталығында орын алған күрделі оқиғалар және 1914 жылы
Әлихан Бөкейханның көмегімен Мемлекеттік Думаның Мұсылман Фракциясы
хатшылығына орналасуы М.Шоқайдың дүниеге көзқарасын жетілдіре түсті. Оның
әлеуметтік саяси санасының өсе түсуіне және қоғамдық күрес сахнасына
шығуына Ресейдің орталық аудандарында бірінші орсы революциясынан саяси
партиялар мен қозғалыстардың бағдарламаларымен жеке танысуының да әсері мол
болды.
Петербургтегі кезеңнің Мұстафа Шоқай үшін тағы бі тиімді жағы – өз
халқын азат ету, басқа да түркі тектес езілген халықтарды патша өкіметінің
отаршылық саясатына қарсы ұйымдастыудың нәтижесінде мүмкін екендігін түсіну
болды. Сондықтан да ол Ресейдің өзгісіндегі Түркістан өңіріне тыс түркі
халықтарын – Еділ, Қырым татарларын, Кавказ халықтарын, Орал машқұрттарын
біріктіру қажет деп есептеді. Кейін шетелде жүрген кезінде де оның өз
халқымен бірге өзге аймақтардағы халықтардың отарлық езгіден құтылуын
армандауы жайдан-жай емес еді.
Мұстафа Шоқайдың әлеуметтік-саяси көзқарастарының қалыптасуына
Петербургтегі қызмет жасап жүрген отандастарының да үлкен ықпалы болды.
Әсіресе 1905 жылдан бастап қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын басқарған,
Мемлекеттік Думаның мүшесі болған, қазақ ұлттық Алаш партиясының негізін
қалаған, оның бағдарламасының авторларының бірі, кейін Алашорда үкіметінің
басшысы қызметін атқарган Әлихан Бөкейханның ерекше ықпал еткенін айта кету
керек. 1939 жылдары Мұстафа Шоқайдың: Ұлтқа пайдалы адам болғыңыз келсе,
бәрінен бұрын орыс өкіметінің атамекеніміздегі жер саясатын мұқият зерттеп
үйренуге тырысыңыз. Сізге не істеу керектігін осы саясаттың өзі-ақ көрсетіп
береді - деген ғибратты ұстаз сөзін еске алуы жай болмаса керек. Осы
кеңестен кейін қазақ мемлекеті үшін ең үрейлі қатердің қайдан келе жатқанын
түсінген ұлттың болашақ зиялылары бар ынтасымен мұғажыр мәселесін
үйренуге кіріскен.
Мұстафа Шоқайға өзімен тұстас ұлт зиялыларының, ұлт азаттығы шебінде
бірге күрескен, өзі Түркістан түркілерінің ең көрнекті, ең сыйлы
өкілдерінің бірі санаған Міржақып Дулатұлы, қара басының қамын ойламайтын,
халқы үшін қам жеп, ел үшін еңіреп туған азамат Сұлтанбек Қожанұлы тәрізді
Алаш ардақтыларының да, осы кезеңде пайда болып, қанатын кең жая бастаған
мұсылман қозғалысы серкелерінің, оның ішінде татар халқының азаттығы үшін
күреске бүкіл саналы өмірін арнаған Сұлтан Мирсаидұлы Ғалиевтің де ықпалы
кем болмаған. Әсіресе, оның Кеңес Одағы Рим империясы, Араб халифаты,
Шыңғыс хан, Темір мен Осман империялары сияқты ыдырап, тарих сахнасынан
келеді, оның орнына ұлттық мемлекеттер бой көтеруі табиғи нәрсе, әлемде бұл
үдерістердің одан әрі тереңдей түсуін тоқтата алатын күш жоқ, өйткені
өзінің ішкі мазмұны жағынан бұл үдеріс өте прогрессивті және революцияшыл
қозғалыс болып табылады деген ойлары аса тағылымды еді. Университетті
қосымша қызметіне байланысты мерзімінен кештеу болса да, ойдағыдай бітіріп,
елге оралған Мұстафа Шоқай қазақ даласындағы саяси қозғалыстың қайнаған
қазанына түсті де кетті. Ол басқа түркістандық зиялылар сияқты Ақпан
төңкерісі нәтижесін үлкен ынтамен қолдап, уакытша үкімет билігі тұсындағы
Түркістанда болып жатқан саяси оқиғаларға қызу араласады. Мұстафа Шоқай
Ташкентте Түркістан Өлкелік Орталық Мұсылман Кеңесінің төрағасы, Сырдария
губерниялық басқармасының бөлім бастығы, Түркістан Комитеті жанындағы
Өлкелік Кеңес мүшесі, тағы басқа қызметтерді атқарады. Сөйтіп, ол Түркістан
аймағында ұлт-азаттық қозғалыс пен кеңестік саясат бетпе-бет күреске шыққан
кезде ел таныған қайраткерге айналды.
Осы кезде большевиктер өз саясатын кушпен танып, жергілікті халықтың
алданған бөлігін соңына ерткен орыстың солдаттары мен жұмыскерлері қару
жұмсап, зорлықпен өктемшілік жүргізіп жатты. 1917 жылы 22 қарашада
Ташкентте Түркістан кеңестерінің өлкелік съезі отті. Оның мазмұны
Қазақстанның оңтүстік облыстарындағы кеңес өкіметінің отаршылдық сипатын
бірден танытты. Съезде Түркістан Халық Комиссарлар кеңесінің (өлке
өкіметінің) құрамына жергілікті халықтардың бірде-бір өкілі сайланбады.
Большевиктердің өкімет басына келердегі "халықтардың өзін-өзі басқару
туралы" уәдесі саналы түрде ұмыт қалдырылды. Бұл туралы аймақтық Бірлік
туы газеті Түркістанның не тұрмысына, не табиғатына тура келмейтін
большевиктік саясатты Түркістанда күшпен жүргізбекші болып, орыстың
солдаттары мен жұмыскерлері қару-жарақ жұмсап, зорлықпен кеңес өкіметін
орната бастағанын айта отырып, былай деп жазды: Түркістан аймағында 100-ге
екеуден келетін 5 орыс, оның бәрі емес, оннан бірі-ақ келетін солдат пен
жұмыскерлер мұсылманның бір адамын да ішіне алмай, үкіметті өздерінен ғана
сайлап, мұсылмандарды адам санына алмай, азар-безер бастағаны өзгеріс,
бостандық дегендерді естен шығарып, ескі заманнан да таршылық күндер
тудырды.
Осы оқиғадан кейін, 1917 жылы 27 қарашада Қоқан қаласында өткен аймақ
мұсылмандарының IV Төтенше съезі Түркістан өлкесіндегі жергілікті
халықтардың саяси тәуелсіздігін қамтамасыз етуді мұрат тұтқан, жүрт өзін-
өзі басқаруға еркі, Түркістан аймағын Ресей демократиялық республикасымен
бірлікте, бөлек жасауға ерікті территориялық автономия етіп жариялайды. Бұл
шын мәнісінде Түркістан республикасы болатын. Онын басшысы болып алғашында
Мұхамеджан Тынышбаев, екі аптадан соң Мұстафа Шоқай сайланады.
Қоқан (Түркістан) автономиясының өмірге келуі Түркістан халықтарының
саяси, экономикалық және рухани дербестікке ұмтылысының көрінісі болатын.
Бірақ Мұстафа Шоқай Түркістан автономиясын жариялағанымен, оны жүзеге
асырудың аса қиын екендігін, кадрдың жоқтығын, жалпы мүмкіндіктің
жетімсіздігін, әскердің құрылмағанын және тағы басқа толып жатқан
жетіспеушіліктердің барлығын съезде сейлеген сөзінде айтты.
Сол кездегі баспасөз материалдарына қарағанда, съезд жұрттың шын
көңілін, нақ тілегім тап басқаны анық байқалады. Автономия жарияланғаннан
кейін іле-шала басылған Түркістан мұсылмандарының жалпы съезінің шешімдері
туралы редакциялық Түркістан автономиясы атты мақаласында: Автономия
иғлан (жарияланган - автор) болғаны Түркістан барша шаһарларын шаһар халқы
һәм дала ұлы болып қуаныш қылып, манифестация жасап, Түркістан
автономиясына һәм съез сайлаған Уақытша үкіметіне ант ішіп, мойыпсұнып
жатыр деп жазды.
"Қоқан автономиясы" жарияланғаннан соң, Мұстафа Шоқай Орынбор қаласына
Екінші бүкілқазақ съезіне қатысуға аттанады. Мұстафа Шоқай съезд
делегаттарына Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылғанын жеткізді. Ол
Түркістан автономиясының да, жаңадан құрылған Алашорда өкіметінің де мақсат-
мүддесі ұлттық бірлік екенін баса айтты. Осы идеяны Сырдария халықтарына
жеткізу үшін Әлихан Бөкейхан мен Мұстафа Шоқай тез арада Сырдария
қазақтарының съезін шақыру туралы жеделхаттар жолдады. Ондай съезд
шақырылды да. Онда Мұстафа Шоқай съезд делегаттарына Сырдария қазақтарының
Алаш автономиясына міндетті түрде қосылуы қажеттігін, қалыптасқан жағдай
осыны талап ететінін түсіндірді. Алайда сол кездегі Кеңес өкіметінің
өктемдігі салдарынан Орта Азия мен Қазақстанда Азамат соғысы басталуына
байланысты және Сырдария облысының Түркістан автономиясы құрамынан бөлініп
кетуі Түркістан ұлт-азаттық қозғалысына соққы болып тиеді деген пікір
негізге алынып, екі автономияның қосылу мәселесі шешімін таппай қалды.
Мұстафа Шоқай 1917 жылғы 10 желтоқсанға байланысты естеліктерінде
Автономия біздің басымыздан өткен бір үзік ғұмырымыз. Ол - біздің орыс
төңкерісіне, орыс демократиясына сенген аңғал дәуірімізден қалған бір
белгіміз деп жазған еді. Шынында да, М. Шоқайдың өз сөзімен айтқанда,
Қоқан автономиясы сол кездегі қалыптасқан жағдайдың, ұлттық саяси өмірдің
балалық дәуірі болған тарихи құбылыс болатын.
Барлығы екі жарым ай ғана өмір сүрген Қоқан автономиясының құлауының
себептері көп еді. Кеңес үкіметі оны алғашқы күндерінен бастап-ақ
мойындамады. Соған байланысты большевиктер жергілікті халық арасында кең
көлемде кері үгіт жүргізді. Соның салдарынан автономияның негізгі мақсаты
мен мұратын жете түсінбеген бұқара халық тарапынан да оған тиісті қолдау
көрсетілмеді. Ең бастысы, Санкт-Петербургтен бастау алып, Ташкентте
өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі Қоқан автономиясын
Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, оның көзін жоймаққа
жанталаса кірісті. Сол себепті 1918 жылғы 18-23 қаңтарда Ташкентте өткен
Түркістан Кеңестерінің IV съезі "Қоқан автономиясы үкіметін заңнан тыс деп
жариялап, оның басшыларын тұтқындау" және автономияны тарату жөнінде қаулы
қабылдады. Мұның аяғы Қоқан автономиясын қанды қырғынға ұшыратты.
Қоқан автономиясы құлап, большевиктер өкімет басына тікелей келгеннен
кейін М. Шоқайдың өз отанында қалуы қауіпті болды. Кеңес өкіметінің
саясатын бар жан-тәнімен жек керетін ол бітіспес жауымен келісе алмайтынына
көзі әбден жеткеннен кейін эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. Рас, кейін
өзіне сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан Қоқан автономиясының мүшелеріне
кеңес үкіметі кешірім берді деген хабар тигенде де, компартия басшыларынын
екіжүзділік саясатын күнілгері біліп, елге оралмады. Мұны тарих дәлелдеді.
Алаш ардақтыларының тағдырлары түрмемен, атылумен аяқталды.
Кеңестік кеңістікте тоталитарлық жүйе біржола орнағаннан соң,
большевиктер қазақ жерінде ұлт - азаттық күрестің өрісін тарылтуға тырысты.
Ол жаңа саяси жағдайда шетелдік эмиграция күшімен де жүзеге асты. Мұстафа
Шоқай эмиграцияның түркістандық ең ірі өкілі болды. Оған Жаңа Түркістан,
Жас Түркістан сияқты журналдар мен Түркістан кеңестер билігі езгісінде
сияқты белгілі еңбегі айғақ бола алады.
Ресейдің маңдай алды университеттерінің бірінде оқып, терең білім алып,
бұрыннан жақсы білетін орыс тіліне қоса бірнеше шет тілдерді бірдей
меңгеріп шыққан Мұстафа Шоқайға амалсыздан барған шетелдердің қайсысынан
болса да, жылы орын тауып, өзінін қалауы бойынша тірлік етуге әбден
болатынды. Бірақ ол табиғатында ондай жан еместі. Жат жердегі мұғажырлық
өмірдің тауқыметін тарту оңай болған жоқ. Бірақ соған қарамастан, ұлтының
азаттығы үшін күресін бір сәт толастатқан емес. Айырмашылығы - енді күресті
негізінен қалам ұшымен жалғастырды. Сөйтіп, қазақ тарихындағы азаттық үшін
күрестің жаңа түрі мен кезеңі басталды.
Мұстафа Шоқай Түркістанда орнаған кеңестік биліктің халықтық сипатына
сенбеді, өзінің бар күш-жігерін, қабілетін жұмсай отырып, батыста Кеңес
үкіметінін Түркістандағы отаршыл саясаты туралы әділ, объективті көзқарас
қалыптастыруға орасан зор еңбек сіңірді. Бұл үшін нақты деректерді ұтымды
пайдалана білді. Түркістанда болып жатқан саяси оқиғаларды жіті қадағалап,
кеңес өкіметінің тоталитарлық солақай саясатын әшкерелеп отырды. Кеңес
үкіметімен ымырасыз күресті, оны ымырасыз сынады. Түркістанның тәуелсіздігі
жолындағы күрестің нақты мақсаты алға айқын қойылды: Большевиктер
Түркістан республикалары түрі - ұлттық, мазмұны - пролетарлық деседі.
...Ал біздің мұратымыз Түркістанда түрі жағынан да, мазмұны жағынан да
ұлттық болатын мемлекеттік құрылымға қол жеткізу болмақ. Сонда ғана
халқымыз өз жерінің нағыз қожасы бола алады. Ол бодандықтан құтылу үшін
Түркістанға күрестен басқа жолдың болмағанын, қазір де жоқ екенін және
бұдан соң да болмайтынын атап көрсетті.
Мұстафа Шоқай Түркістанды күшпен жаулап, қырып-жойып, қанға бөктірген
Ресейдің жат күшіне қарсы бел буып, өле-өлгенше күресетінін, құл болып тұра
алмайтынына, ұлт азаттыққа қол жететіне кәміл сенді. Ол: Біз, әрине,
өзіміздің атамекеніміз Түркістанды кеңестік Ресейден де, басқа Ресейден де
біржола бөліп алуды мақсат етеміз. Бұл - біздің ұлттық мұратымыз, ұлттық
арман-мүддеміз. Біз тек осы идея үшін қызмет етеміз. Атамекеніміздің
ішіндегі және сыртындағы барлық ұлттық күштерімізді осы идея төңірегінде
топтастыруға барынша тырысамыз - деп жазды. Бұл күресті Қазақстанның,
қазақ елінің тәуелсіздігін Түркістанды ерте заманнан мекен еткен басқа да
халықтардың тәуелсіздігінен бөлек қараған емес.
Түркістан ұлттық қозғалысының көшбасшысы ретінде Мұстафа Шоқай
қозғалыстың шығу төркінін отаршылдық озбырлықтан іздей отырып, бұл патшалық
саясаттың екі мақсатын атап көрсетеді. Онын бірі - жергілікті халықтың
материалдық және рухани өркендеуіне шек қойып, оның азып-тозып, құрып
бітуіне душар ету; екіншісі - орыс мұжықтарын өлкеге көшіріп әкеліп,
Түркістанды нағыз орыс Түркістанына айналдыру. Сонымен бірге ол Ресейдің
отаршылдығының басқа ешбір жерде дәл Түркістандағыдай қатыгездік
әрекеттерге бармағанын көре білді.
Ресей империализмінің түпкі ниеті Қазақстанға түгел орнығып, ішкі
губерниялардан келген қоныстанушылар есебінен Түркістанда басымдыққа ие
болу еді. Қазақстан бұрынғы сыртқы көрші елдермен еркін қатынастан айрылып,
отарлық езгінің бұрын-соңды болмаған озбырлығын басынан кешірді. Бұл
түркістандықтардың әлемдік өркениеттен тыс қалуына алып келді. Мұның
үстіне, қазақ халқын сан ғасырлық салт-санасынам, дәстурлі кәсібінен
айырып, орыстану жолына түсуге бейімдеді. Қазақ жері мен көлінен ғана емес,
басының бостандығынан да айрылды. Билік тұтастай орыс әкімшілігіне ауысты.
Орыс патшалығы халықты қараңғылық пен надандықта ұстауға, оларды
материалдық және рухани жақтан әлсіретуге барын салды. Оқу-ағарту жолына
қат-қабат кедергілер қойылып, ұлт мектептерін ашуға тіпті ықыласты болмады.
Ахмет Байтұрсынұлының: ''Үкімет (патшалық - автор) қазаққа қазақша мектеп
салып бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті тілемейді. Сондықтан
мектептерімізді тәртіпке қою, қазақша оқуды халыққа тарату өз міндетіміз" -
деуі осының айқын дәлелі. Мекеме басқару істеріне жергілікті халық
өкілдерінен кадрлар дайындалмады, сол себепті олар басқару ісіне араласа
алмады.
М.Шоқайдың Кеңестер билігіндегі Түркістан және басқа да еңбектерінде
арнайы талданатын мәселелердің ішіндегі күрделі де өткірі - жер мәселесі
еді. Ол кеңес үкіметінің аграрлық саясаты патшалық Ресейдін саясатын еске
түсіреді деп жазды.
Шынында да, Кеңес үкіметі жер мәселесіне байланысты қазақ еңбекшілеріне
берген уәдесін орындаған жоқ. 1921-1922 жылдары үлкен белсенділікпен
басталған жер-су реформасы өзінің логикалық шегіне жетпеді. 1928 жылы РСФСР
Орталық Атқарушы Комитеті Төралқасы Қазақстанға тағы да қоныс аударушылар
жіберу туралы шешім жариялады. 1924 жылы жоғарыдағы органның шешімімен
Қазақстанда қазақтарды жерге орналастырып алғанша бұл мәселе тоқтатылған
болатын. Ал 1929 жылы бұрынғы Қазақстанда патшалық Ресей кезіндегі қоныс
аудару жүйесі қалпына келтіріліп, республикалық Қоныстану (Переселен)
басқармасы құрылды. Міне, осындай әрекеттердің салдарынан 1937 жылы қазақ
өз жерінде 38,8%-ды құраса, орыс-украин 50%-ға жетті. Сонау патшалық
Ресейден келе жатқан отаршылдық саясат 1950 жылдары жалғасын тапты. Сөйтіп,
Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру деген жалаумен қазақ еліне
тағы да миллиондаған еуропалық қоныстанушылар келген еді.
Мұстафа Шоқай Кеңес өкіметінің Түркістандағы шындығының патшалық
Ресейдің отаршылдық саясатымен сабақтастық сипаттын көре білді. Орыстың
патшалық мекемелері шет аймақтардағы ұлттық дамуымызды тежеп келген болса,
большевиктердің басқаруы қазақ халқын ұлттық сезімнен жұрдай етіп, оны
көкірегінен біржола сылып тастауға тырысып отыр деп ескертті. Сондықтан ол
кешегі патшалық Ресейді бүгін кеңестік Ресей немесе пролетарлық Ресей деп
атағанмен, біздің ұлттық мәдениетіміз тұрғысынан қарағанда, ештене
өзгермегенін, социализмді желеу еткен орыс большевиктері енді екі-үш жыл
ішінде біздің ана тілімізді өзінің тарихи кұқығынан мақұрым етуді көздеп
отырғанын ашына жазды: Большевиктер атамекеніміз Түркістанда ұлтымыздың
өзіне тән рухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын
орнатпақ болады. Ұлттык рухсыз ұлт тәуелсіздігі болмайтының тарих ондайды
көрген жоқта, білмейді де. Ұлт азаттығы - ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық
рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында өсіп дамиды, жеміс
береді.
Маркстік-лениндік теорияның Бір ұлттың рухани, экономикалық мүдделері
екінші бір күшті ұлттың мудделеріне құрбан етілуі отаршылдык болып
табылады деген қағидасына сүйене отырып, Мұстафа Шоқай Түркістанның
кенестік Ресейдің отары болып отырғанына бұлтартпас дәлелдер келтіреді. Ол
отарлаушы мемлекетке тән барлық белгілерді кеңестік Ресейдің басынан тауып,
большевиктер билігінің саяси бет-бейнесін барынша ашып берді. Бұған оның
кенестік цензурадан алыс жүргені де себеп болды. Шынында да, Түркістандағы
орыстарды патша заманынан әлденеше есе көбейтіп жіберген мұғажыр саясаты,
мемлекеттік аппараттардын жергілікті халыққа жақындамауы, былайынша
айтқанда, ұлттандырылмауы, оның отаршылардың пайдасына шешіліп
отырылғаны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XX ғасыр басындағы тарихи кезеннің ет-жалын атқан көрігінде шындалған,
бүкіл түркі әдеміне аты мәшһүр, аса көрнекті қоғам қайраткері және
саясаткер Мұстафа Шоқайдың ұлы есімі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана
өз Отанына оралды. Оның Алаштың басқа жетекшілерімен қарағанда тағдыры
болекше, күрес жолында өзгеге ұқсай бермейтін өзіндік сүрлеу болды.
Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы 20 жылдан астамын жат жерде өткізді. Бірақ
1941 жылдың аяғында көз жұмғанша жас кезінде таңдап алған туған халқының,
Түркістан аймағының саяси егемендігі, рухани бостандығы, бүкіл түркі тектес
халықтардың азаттығы, еркіндігі мен тәуелсіздігі үшін күресі бір сәт
толастамады. Бұл оның бүкіл ғұмырындағы берік ұстанымының мәні мен
мағынасы, арманы мен мұратына айналды.
Өзіндік мәдениеті, салт-дәстүрі бар Сыр өңіріне кеңінен мәлім Торғай
датқа әулетінің шаңырағында дүниеге келген Мұстафа шынайы қазақ тәрбиесін
жеткілікті көріп өсті. Ол кезде бүгінгідей жазба әдебиеттер өте сирек
болғанымен, атадан балаға мирас болып келе жатқан халықтың ауыз әдебиеті,
бірден-бірге тарап келген сан тақырыптағы дастандарға қазак даласы кенде
емес еді. Ауылдағы ақын-жыраулардың ел билеген хандар мен халқын қорғаған
батырлар туралы сансыз жырларын, көрші елдердің түркі тектес туыстастардың
әртүрлі қиссаларын бала Мұстафа естіп, халықтык рухты бойына жасынан
сіңіріп өсті. Ата тегі және ана сүті арқылы қабілет дарыған, ауылдағы 4
кластық мұсылманша және бастауыш көлемінде орысша білім алған бала Мұстафа
аса зеректігімен ерте ерекшеленген. Үйіне келген кісілерге ол білгендері
мен жаттағандарын айтып беріп отырады екен. Оның құранды да мақамын
келістіріп, өте жақсы оқитынын ата-анасы үлкен мақтаныш санаған.
Ауылда орысша жап-жақсы сауатын ашқан Мұстафа Ташкенттегі гимназияда
оқып жүргенде-ақ қоғамдық жұмыстарға ерте араласады. Елден келген
кісілердің түрлі өтініш – арыздарын шешуге қатыса отырып, жергілікті
халықтар арасындағы әлеуметтік теңсіздікті көзімен көреді. Басқаны былай
қойғанда, оқуды өте жақсы бітірген Мұстафаға тиісті алтын медальды генерал
Самсоновтың орыс баласына жаздыруы шовинистік пиғылдың айқын көрінісі
болатын. Мемлекеттік білікті қолында ұстап отырған ұлт қана шовинизм
жүргізе алады деген Мұстафа Шоқай пікірін ескерсек, бұл әрекеттің астарын
оңай түсінуге болады. Бұл оқиға отарлық саясаттан туған әділетсіздікті
алғаш ел ішінен көріп-біліп келген гимназистің бойындағы орсы
билеушілерінің озбырлығына деген ұлтшылдық қасиетін күшейте түсті.
Болашақ саясаткердің қоғамдық саяси өмірінде оның Петербургте оқыған,
қызмет атқарған жылдары ерекше маңызды болды. Ең алдымен ол терең білім
алды, содан соң орыс қауымындағы демократиялық үрдістерді бойына сіңірді.
Қазақ халқының басқа түркі тектес ұлттардың отарлық езгіге қарсы қозғалысы,
сол кездегі империя орталығында орын алған күрделі оқиғалар және 1914 жылы
Әлихан Бөкейханның көмегімен Мемлекеттік Думаның Мұсылман Фракциясы
хатшылығына орналасуы М.Шоқайдың дүниеге көзқарасын жетілдіре түсті. Оның
әлеуметтік саяси санасының өсе түсуіне және қоғамдық күрес сахнасына
шығуына Ресейдің орталық аудандарында бірінші орсы революциясынан саяси
партиялар мен қозғалыстардың бағдарламаларымен жеке танысуының да әсері мол
болды.
Петербургтегі кезеңнің Мұстафа Шоқай үшін тағы бі тиімді жағы – өз
халқын азат ету, басқа да түркі тектес езілген халықтарды патша өкіметінің
отаршылық саясатына қарсы ұйымдастыудың нәтижесінде мүмкін екендігін түсіну
болды. Сондықтан да ол Ресейдің өзгісіндегі Түркістан өңіріне тыс түркі
халықтарын – Еділ, Қырым татарларын, Кавказ халықтарын, Орал машқұрттарын
біріктіру қажет деп есептеді. Кейін шетелде жүрген кезінде де оның өз
халқымен бірге өзге аймақтардағы халықтардың отарлық езгіден құтылуын
армандауы жайдан-жай емес еді.
Мұстафа Шоқайдың әлеуметтік-саяси көзқарастарының қалыптасуына
Петербургтегі қызмет жасап жүрген отандастарының да үлкен ықпалы болды.
Әсіресе 1905 жылдан бастап қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын басқарған,
Мемлекеттік Думаның мүшесі болған, қазақ ұлттық Алаш партиясының негізін
қалаған, оның бағдарламасының авторларының бірі, кейін Алашорда үкіметінің
басшысы қызметін атқарган Әлихан Бөкейханның ерекше ықпал еткенін айта кету
керек. 1939 жылдары Мұстафа Шоқайдың: Ұлтқа пайдалы адам болғыңыз келсе,
бәрінен бұрын орыс өкіметінің атамекеніміздегі жер саясатын мұқият зерттеп
үйренуге тырысыңыз. Сізге не істеу керектігін осы саясаттың өзі-ақ көрсетіп
береді - деген ғибратты ұстаз сөзін еске алуы жай болмаса керек. Осы
кеңестен кейін қазақ мемлекеті үшін ең үрейлі қатердің қайдан келе жатқанын
түсінген ұлттың болашақ зиялылары бар ынтасымен мұғажыр мәселесін
үйренуге кіріскен.
Мұстафа Шоқайға өзімен тұстас ұлт зиялыларының, ұлт азаттығы шебінде
бірге күрескен, өзі Түркістан түркілерінің ең көрнекті, ең сыйлы
өкілдерінің бірі санаған Міржақып Дулатұлы, қара басының қамын ойламайтын,
халқы үшін қам жеп, ел үшін еңіреп туған азамат Сұлтанбек Қожанұлы тәрізді
Алаш ардақтыларының да, осы кезеңде пайда болып, қанатын кең жая бастаған
мұсылман қозғалысы серкелерінің, оның ішінде татар халқының азаттығы үшін
күреске бүкіл саналы өмірін арнаған Сұлтан Мирсаидұлы Ғалиевтің де ықпалы
кем болмаған. Әсіресе, оның Кеңес Одағы Рим империясы, Араб халифаты,
Шыңғыс хан, Темір мен Осман империялары сияқты ыдырап, тарих сахнасынан
келеді, оның орнына ұлттық мемлекеттер бой көтеруі табиғи нәрсе, әлемде бұл
үдерістердің одан әрі тереңдей түсуін тоқтата алатын күш жоқ, өйткені
өзінің ішкі мазмұны жағынан бұл үдеріс өте прогрессивті және революцияшыл
қозғалыс болып табылады деген ойлары аса тағылымды еді. Университетті
қосымша қызметіне байланысты мерзімінен кештеу болса да, ойдағыдай бітіріп,
елге оралған Мұстафа Шоқай қазақ даласындағы саяси қозғалыстың қайнаған
қазанына түсті де кетті. Ол басқа түркістандық зиялылар сияқты Ақпан
төңкерісі нәтижесін үлкен ынтамен қолдап, уакытша үкімет билігі тұсындағы
Түркістанда болып жатқан саяси оқиғаларға қызу араласады. Мұстафа Шоқай
Ташкентте Түркістан Өлкелік Орталық Мұсылман Кеңесінің төрағасы, Сырдария
губерниялық басқармасының бөлім бастығы, Түркістан Комитеті жанындағы
Өлкелік Кеңес мүшесі, тағы басқа қызметтерді атқарады. Сөйтіп, ол Түркістан
аймағында ұлт-азаттық қозғалыс пен кеңестік саясат бетпе-бет күреске шыққан
кезде ел таныған қайраткерге айналды.
Осы кезде большевиктер өз саясатын кушпен танып, жергілікті халықтың
алданған бөлігін соңына ерткен орыстың солдаттары мен жұмыскерлері қару
жұмсап, зорлықпен өктемшілік жүргізіп жатты. 1917 жылы 22 қарашада
Ташкентте Түркістан кеңестерінің өлкелік съезі отті. Оның мазмұны
Қазақстанның оңтүстік облыстарындағы кеңес өкіметінің отаршылдық сипатын
бірден танытты. Съезде Түркістан Халық Комиссарлар кеңесінің (өлке
өкіметінің) құрамына жергілікті халықтардың бірде-бір өкілі сайланбады.
Большевиктердің өкімет басына келердегі "халықтардың өзін-өзі басқару
туралы" уәдесі саналы түрде ұмыт қалдырылды. Бұл туралы аймақтық Бірлік
туы газеті Түркістанның не тұрмысына, не табиғатына тура келмейтін
большевиктік саясатты Түркістанда күшпен жүргізбекші болып, орыстың
солдаттары мен жұмыскерлері қару-жарақ жұмсап, зорлықпен кеңес өкіметін
орната бастағанын айта отырып, былай деп жазды: Түркістан аймағында 100-ге
екеуден келетін 5 орыс, оның бәрі емес, оннан бірі-ақ келетін солдат пен
жұмыскерлер мұсылманның бір адамын да ішіне алмай, үкіметті өздерінен ғана
сайлап, мұсылмандарды адам санына алмай, азар-безер бастағаны өзгеріс,
бостандық дегендерді естен шығарып, ескі заманнан да таршылық күндер
тудырды.
Осы оқиғадан кейін, 1917 жылы 27 қарашада Қоқан қаласында өткен аймақ
мұсылмандарының IV Төтенше съезі Түркістан өлкесіндегі жергілікті
халықтардың саяси тәуелсіздігін қамтамасыз етуді мұрат тұтқан, жүрт өзін-
өзі басқаруға еркі, Түркістан аймағын Ресей демократиялық республикасымен
бірлікте, бөлек жасауға ерікті территориялық автономия етіп жариялайды. Бұл
шын мәнісінде Түркістан республикасы болатын. Онын басшысы болып алғашында
Мұхамеджан Тынышбаев, екі аптадан соң Мұстафа Шоқай сайланады.
Қоқан (Түркістан) автономиясының өмірге келуі Түркістан халықтарының
саяси, экономикалық және рухани дербестікке ұмтылысының көрінісі болатын.
Бірақ Мұстафа Шоқай Түркістан автономиясын жариялағанымен, оны жүзеге
асырудың аса қиын екендігін, кадрдың жоқтығын, жалпы мүмкіндіктің
жетімсіздігін, әскердің құрылмағанын және тағы басқа толып жатқан
жетіспеушіліктердің барлығын съезде сейлеген сөзінде айтты.
Сол кездегі баспасөз материалдарына қарағанда, съезд жұрттың шын
көңілін, нақ тілегім тап басқаны анық байқалады. Автономия жарияланғаннан
кейін іле-шала басылған Түркістан мұсылмандарының жалпы съезінің шешімдері
туралы редакциялық Түркістан автономиясы атты мақаласында: Автономия
иғлан (жарияланган - автор) болғаны Түркістан барша шаһарларын шаһар халқы
һәм дала ұлы болып қуаныш қылып, манифестация жасап, Түркістан
автономиясына һәм съез сайлаған Уақытша үкіметіне ант ішіп, мойыпсұнып
жатыр деп жазды.
"Қоқан автономиясы" жарияланғаннан соң, Мұстафа Шоқай Орынбор қаласына
Екінші бүкілқазақ съезіне қатысуға аттанады. Мұстафа Шоқай съезд
делегаттарына Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылғанын жеткізді. Ол
Түркістан автономиясының да, жаңадан құрылған Алашорда өкіметінің де мақсат-
мүддесі ұлттық бірлік екенін баса айтты. Осы идеяны Сырдария халықтарына
жеткізу үшін Әлихан Бөкейхан мен Мұстафа Шоқай тез арада Сырдария
қазақтарының съезін шақыру туралы жеделхаттар жолдады. Ондай съезд
шақырылды да. Онда Мұстафа Шоқай съезд делегаттарына Сырдария қазақтарының
Алаш автономиясына міндетті түрде қосылуы қажеттігін, қалыптасқан жағдай
осыны талап ететінін түсіндірді. Алайда сол кездегі Кеңес өкіметінің
өктемдігі салдарынан Орта Азия мен Қазақстанда Азамат соғысы басталуына
байланысты және Сырдария облысының Түркістан автономиясы құрамынан бөлініп
кетуі Түркістан ұлт-азаттық қозғалысына соққы болып тиеді деген пікір
негізге алынып, екі автономияның қосылу мәселесі шешімін таппай қалды.
Мұстафа Шоқай 1917 жылғы 10 желтоқсанға байланысты естеліктерінде
Автономия біздің басымыздан өткен бір үзік ғұмырымыз. Ол - біздің орыс
төңкерісіне, орыс демократиясына сенген аңғал дәуірімізден қалған бір
белгіміз деп жазған еді. Шынында да, М. Шоқайдың өз сөзімен айтқанда,
Қоқан автономиясы сол кездегі қалыптасқан жағдайдың, ұлттық саяси өмірдің
балалық дәуірі болған тарихи құбылыс болатын.
Барлығы екі жарым ай ғана өмір сүрген Қоқан автономиясының құлауының
себептері көп еді. Кеңес үкіметі оны алғашқы күндерінен бастап-ақ
мойындамады. Соған байланысты большевиктер жергілікті халық арасында кең
көлемде кері үгіт жүргізді. Соның салдарынан автономияның негізгі мақсаты
мен мұратын жете түсінбеген бұқара халық тарапынан да оған тиісті қолдау
көрсетілмеді. Ең бастысы, Санкт-Петербургтен бастау алып, Ташкентте
өрістеген жұмысшы-солдат депутаттарының үкіметі Қоқан автономиясын
Түркістан өңірінде қауіпті аймақтың бірі деп санап, оның көзін жоймаққа
жанталаса кірісті. Сол себепті 1918 жылғы 18-23 қаңтарда Ташкентте өткен
Түркістан Кеңестерінің IV съезі "Қоқан автономиясы үкіметін заңнан тыс деп
жариялап, оның басшыларын тұтқындау" және автономияны тарату жөнінде қаулы
қабылдады. Мұның аяғы Қоқан автономиясын қанды қырғынға ұшыратты.
Қоқан автономиясы құлап, большевиктер өкімет басына тікелей келгеннен
кейін М. Шоқайдың өз отанында қалуы қауіпті болды. Кеңес өкіметінің
саясатын бар жан-тәнімен жек керетін ол бітіспес жауымен келісе алмайтынына
көзі әбден жеткеннен кейін эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. Рас, кейін
өзіне сенімді деген Сұлтанбек Қожановтан Қоқан автономиясының мүшелеріне
кеңес үкіметі кешірім берді деген хабар тигенде де, компартия басшыларынын
екіжүзділік саясатын күнілгері біліп, елге оралмады. Мұны тарих дәлелдеді.
Алаш ардақтыларының тағдырлары түрмемен, атылумен аяқталды.
Кеңестік кеңістікте тоталитарлық жүйе біржола орнағаннан соң,
большевиктер қазақ жерінде ұлт - азаттық күрестің өрісін тарылтуға тырысты.
Ол жаңа саяси жағдайда шетелдік эмиграция күшімен де жүзеге асты. Мұстафа
Шоқай эмиграцияның түркістандық ең ірі өкілі болды. Оған Жаңа Түркістан,
Жас Түркістан сияқты журналдар мен Түркістан кеңестер билігі езгісінде
сияқты белгілі еңбегі айғақ бола алады.
Ресейдің маңдай алды университеттерінің бірінде оқып, терең білім алып,
бұрыннан жақсы білетін орыс тіліне қоса бірнеше шет тілдерді бірдей
меңгеріп шыққан Мұстафа Шоқайға амалсыздан барған шетелдердің қайсысынан
болса да, жылы орын тауып, өзінін қалауы бойынша тірлік етуге әбден
болатынды. Бірақ ол табиғатында ондай жан еместі. Жат жердегі мұғажырлық
өмірдің тауқыметін тарту оңай болған жоқ. Бірақ соған қарамастан, ұлтының
азаттығы үшін күресін бір сәт толастатқан емес. Айырмашылығы - енді күресті
негізінен қалам ұшымен жалғастырды. Сөйтіп, қазақ тарихындағы азаттық үшін
күрестің жаңа түрі мен кезеңі басталды.
Мұстафа Шоқай Түркістанда орнаған кеңестік биліктің халықтық сипатына
сенбеді, өзінің бар күш-жігерін, қабілетін жұмсай отырып, батыста Кеңес
үкіметінін Түркістандағы отаршыл саясаты туралы әділ, объективті көзқарас
қалыптастыруға орасан зор еңбек сіңірді. Бұл үшін нақты деректерді ұтымды
пайдалана білді. Түркістанда болып жатқан саяси оқиғаларды жіті қадағалап,
кеңес өкіметінің тоталитарлық солақай саясатын әшкерелеп отырды. Кеңес
үкіметімен ымырасыз күресті, оны ымырасыз сынады. Түркістанның тәуелсіздігі
жолындағы күрестің нақты мақсаты алға айқын қойылды: Большевиктер
Түркістан республикалары түрі - ұлттық, мазмұны - пролетарлық деседі.
...Ал біздің мұратымыз Түркістанда түрі жағынан да, мазмұны жағынан да
ұлттық болатын мемлекеттік құрылымға қол жеткізу болмақ. Сонда ғана
халқымыз өз жерінің нағыз қожасы бола алады. Ол бодандықтан құтылу үшін
Түркістанға күрестен басқа жолдың болмағанын, қазір де жоқ екенін және
бұдан соң да болмайтынын атап көрсетті.
Мұстафа Шоқай Түркістанды күшпен жаулап, қырып-жойып, қанға бөктірген
Ресейдің жат күшіне қарсы бел буып, өле-өлгенше күресетінін, құл болып тұра
алмайтынына, ұлт азаттыққа қол жететіне кәміл сенді. Ол: Біз, әрине,
өзіміздің атамекеніміз Түркістанды кеңестік Ресейден де, басқа Ресейден де
біржола бөліп алуды мақсат етеміз. Бұл - біздің ұлттық мұратымыз, ұлттық
арман-мүддеміз. Біз тек осы идея үшін қызмет етеміз. Атамекеніміздің
ішіндегі және сыртындағы барлық ұлттық күштерімізді осы идея төңірегінде
топтастыруға барынша тырысамыз - деп жазды. Бұл күресті Қазақстанның,
қазақ елінің тәуелсіздігін Түркістанды ерте заманнан мекен еткен басқа да
халықтардың тәуелсіздігінен бөлек қараған емес.
Түркістан ұлттық қозғалысының көшбасшысы ретінде Мұстафа Шоқай
қозғалыстың шығу төркінін отаршылдық озбырлықтан іздей отырып, бұл патшалық
саясаттың екі мақсатын атап көрсетеді. Онын бірі - жергілікті халықтың
материалдық және рухани өркендеуіне шек қойып, оның азып-тозып, құрып
бітуіне душар ету; екіншісі - орыс мұжықтарын өлкеге көшіріп әкеліп,
Түркістанды нағыз орыс Түркістанына айналдыру. Сонымен бірге ол Ресейдің
отаршылдығының басқа ешбір жерде дәл Түркістандағыдай қатыгездік
әрекеттерге бармағанын көре білді.
Ресей империализмінің түпкі ниеті Қазақстанға түгел орнығып, ішкі
губерниялардан келген қоныстанушылар есебінен Түркістанда басымдыққа ие
болу еді. Қазақстан бұрынғы сыртқы көрші елдермен еркін қатынастан айрылып,
отарлық езгінің бұрын-соңды болмаған озбырлығын басынан кешірді. Бұл
түркістандықтардың әлемдік өркениеттен тыс қалуына алып келді. Мұның
үстіне, қазақ халқын сан ғасырлық салт-санасынам, дәстурлі кәсібінен
айырып, орыстану жолына түсуге бейімдеді. Қазақ жері мен көлінен ғана емес,
басының бостандығынан да айрылды. Билік тұтастай орыс әкімшілігіне ауысты.
Орыс патшалығы халықты қараңғылық пен надандықта ұстауға, оларды
материалдық және рухани жақтан әлсіретуге барын салды. Оқу-ағарту жолына
қат-қабат кедергілер қойылып, ұлт мектептерін ашуға тіпті ықыласты болмады.
Ахмет Байтұрсынұлының: ''Үкімет (патшалық - автор) қазаққа қазақша мектеп
салып бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті тілемейді. Сондықтан
мектептерімізді тәртіпке қою, қазақша оқуды халыққа тарату өз міндетіміз" -
деуі осының айқын дәлелі. Мекеме басқару істеріне жергілікті халық
өкілдерінен кадрлар дайындалмады, сол себепті олар басқару ісіне араласа
алмады.
М.Шоқайдың Кеңестер билігіндегі Түркістан және басқа да еңбектерінде
арнайы талданатын мәселелердің ішіндегі күрделі де өткірі - жер мәселесі
еді. Ол кеңес үкіметінің аграрлық саясаты патшалық Ресейдін саясатын еске
түсіреді деп жазды.
Шынында да, Кеңес үкіметі жер мәселесіне байланысты қазақ еңбекшілеріне
берген уәдесін орындаған жоқ. 1921-1922 жылдары үлкен белсенділікпен
басталған жер-су реформасы өзінің логикалық шегіне жетпеді. 1928 жылы РСФСР
Орталық Атқарушы Комитеті Төралқасы Қазақстанға тағы да қоныс аударушылар
жіберу туралы шешім жариялады. 1924 жылы жоғарыдағы органның шешімімен
Қазақстанда қазақтарды жерге орналастырып алғанша бұл мәселе тоқтатылған
болатын. Ал 1929 жылы бұрынғы Қазақстанда патшалық Ресей кезіндегі қоныс
аудару жүйесі қалпына келтіріліп, республикалық Қоныстану (Переселен)
басқармасы құрылды. Міне, осындай әрекеттердің салдарынан 1937 жылы қазақ
өз жерінде 38,8%-ды құраса, орыс-украин 50%-ға жетті. Сонау патшалық
Ресейден келе жатқан отаршылдық саясат 1950 жылдары жалғасын тапты. Сөйтіп,
Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру деген жалаумен қазақ еліне
тағы да миллиондаған еуропалық қоныстанушылар келген еді.
Мұстафа Шоқай Кеңес өкіметінің Түркістандағы шындығының патшалық
Ресейдің отаршылдық саясатымен сабақтастық сипаттын көре білді. Орыстың
патшалық мекемелері шет аймақтардағы ұлттық дамуымызды тежеп келген болса,
большевиктердің басқаруы қазақ халқын ұлттық сезімнен жұрдай етіп, оны
көкірегінен біржола сылып тастауға тырысып отыр деп ескертті. Сондықтан ол
кешегі патшалық Ресейді бүгін кеңестік Ресей немесе пролетарлық Ресей деп
атағанмен, біздің ұлттық мәдениетіміз тұрғысынан қарағанда, ештене
өзгермегенін, социализмді желеу еткен орыс большевиктері енді екі-үш жыл
ішінде біздің ана тілімізді өзінің тарихи кұқығынан мақұрым етуді көздеп
отырғанын ашына жазды: Большевиктер атамекеніміз Түркістанда ұлтымыздың
өзіне тән рухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын
орнатпақ болады. Ұлттык рухсыз ұлт тәуелсіздігі болмайтының тарих ондайды
көрген жоқта, білмейді де. Ұлт азаттығы - ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық
рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында өсіп дамиды, жеміс
береді.
Маркстік-лениндік теорияның Бір ұлттың рухани, экономикалық мүдделері
екінші бір күшті ұлттың мудделеріне құрбан етілуі отаршылдык болып
табылады деген қағидасына сүйене отырып, Мұстафа Шоқай Түркістанның
кенестік Ресейдің отары болып отырғанына бұлтартпас дәлелдер келтіреді. Ол
отарлаушы мемлекетке тән барлық белгілерді кеңестік Ресейдің басынан тауып,
большевиктер билігінің саяси бет-бейнесін барынша ашып берді. Бұған оның
кенестік цензурадан алыс жүргені де себеп болды. Шынында да, Түркістандағы
орыстарды патша заманынан әлденеше есе көбейтіп жіберген мұғажыр саясаты,
мемлекеттік аппараттардын жергілікті халыққа жақындамауы, былайынша
айтқанда, ұлттандырылмауы, оның отаршылардың пайдасына шешіліп
отырылғаны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz