Ұлттың ұлы идеясы..
Президент Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын осылай атады. Сол сөзді қайта-қайта ойыма ала беремін. Ұлы идеяны ұстанудың өзі ұлы істерге жігерлендірмей қоймайды. Қазақ – бүгінде ұлы идеяға ие болған ұлт. Қазақ – түлеу жолына түскен, өз бойынан пассионарлық қуат тапқан ұлт.
Тіршілік бар жерде түлеу болмақ. Түлеу – өзгеру, табиғат болмысының реңіне ену. Түлеу қоғамда да болады. Нағыз түлеу кеңестік империядан егемен елдікке өткен (1991-2000) жылдары болды. Түлеу кезінде ыстық, суықтың бәрі қауіп. Иншалла, сол қауіптен ел болып аман-есен шығып келеміз. Түлеу кезінде ел қиналды, бірақ бүгінде сол ел ширықты, шынықты. Тәуелсіздікпен бірге енген нарық сынынан өтті.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауы жыл сайынғы дәстүрлі құжат қалпында қалмайтыны, оған біздің әлі талай-талай оралып соғарымыз, жылдар бойы басшылыққа аларымыз анық. Әлемде не көп – ел көп. Сол көп елдің арасында экономиканың бәсекеге қабілеттілігі бойынша біз қазірдің өзінде 61-ші орынға шығып отырмыз. Президент алдағы 10 жылдың ішінде Қазақстанның ең дамыған 50 елдің қатарына кіру міндетін алға қойып отыр.
Бұл – ұлы идея.
Бұл – Ренессанстық міндет.
Бұл – Қазақ Ренессансының бастауы.
Ренессанс деген сөзге таңданып, оған тылсым мағына беріп өскен ұрпақпыз. Себебі, Ренессанс Батыс Еуропа өңірінде ғана болып өткен мәдени-тарихи феномен деп түсініп келгенбіз. Бізді ұстаз¬дарымыз кезінде солай оқытқан. Ренессанс за¬ма¬ны алыптарды туғызады, яғни ол алыптар зама¬ны, мысалы, суретшілер Леонардо да Винчи (1452-1519), Альбрехт Дюрер (1478-1521), ақын Франческо Петрарка (1304-1374), жазушылар Джованни Боккачо (1313-1375), Уильям Шекспир (1504-1616), ғалым Никола Макиавелли (1469-1527), ойшылдар Николай Кузанский (1401-1464), Джордано Бруно (1548-1600), Мишель Монтень (1533-1592) және жаратылыстану саласындағы әйгілі ғалымдар Николай Коперник пен Галилео Галилей т.б. Ренессанс дәуірінің мәдениеті, өнері, дүниетанымы, философиясы таусылмас әңгіме өзегі. Сондықтан бұл дәуір кезінде мектеп оқушы¬лары болған біздерге ертегі сияқты көрінетін. Есейе келе қарастырсақ, шынында да, Ренессанс деген антик дәуірде болған ізгі істердің қайтадан жаңғырып, жаңа қалыптасып келе жатқан қоғамда шындыққа айналуы екен. Иә, Ренессанс адамзат тарихында болған істің қайта жаңғыруы. Өткенді ой елегінен өткізіп, содан болашаққа тірек бола-тын құндылықтар тауып, оны жаңа заманға сай жаңарту, жаңғырту. Осы тұрғыдан келсек, Қазақ¬стан Республикасы өзінің тарихында “алтын ғасыр¬лары” болған, яғни тарихи-мәдени, саяси құн¬дылықтары болған мемлекет. Соның ең басты¬сы XVІ ғасырдың орта тұсында қазақтардың өз мемлекетінің болғандығы, ол тарихта “Қазақ Ордасы”, “Қазақ хандығы” деп аталған.
Тіршілік бар жерде түлеу болмақ. Түлеу – өзгеру, табиғат болмысының реңіне ену. Түлеу қоғамда да болады. Нағыз түлеу кеңестік империядан егемен елдікке өткен (1991-2000) жылдары болды. Түлеу кезінде ыстық, суықтың бәрі қауіп. Иншалла, сол қауіптен ел болып аман-есен шығып келеміз. Түлеу кезінде ел қиналды, бірақ бүгінде сол ел ширықты, шынықты. Тәуелсіздікпен бірге енген нарық сынынан өтті.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауы жыл сайынғы дәстүрлі құжат қалпында қалмайтыны, оған біздің әлі талай-талай оралып соғарымыз, жылдар бойы басшылыққа аларымыз анық. Әлемде не көп – ел көп. Сол көп елдің арасында экономиканың бәсекеге қабілеттілігі бойынша біз қазірдің өзінде 61-ші орынға шығып отырмыз. Президент алдағы 10 жылдың ішінде Қазақстанның ең дамыған 50 елдің қатарына кіру міндетін алға қойып отыр.
Бұл – ұлы идея.
Бұл – Ренессанстық міндет.
Бұл – Қазақ Ренессансының бастауы.
Ренессанс деген сөзге таңданып, оған тылсым мағына беріп өскен ұрпақпыз. Себебі, Ренессанс Батыс Еуропа өңірінде ғана болып өткен мәдени-тарихи феномен деп түсініп келгенбіз. Бізді ұстаз¬дарымыз кезінде солай оқытқан. Ренессанс за¬ма¬ны алыптарды туғызады, яғни ол алыптар зама¬ны, мысалы, суретшілер Леонардо да Винчи (1452-1519), Альбрехт Дюрер (1478-1521), ақын Франческо Петрарка (1304-1374), жазушылар Джованни Боккачо (1313-1375), Уильям Шекспир (1504-1616), ғалым Никола Макиавелли (1469-1527), ойшылдар Николай Кузанский (1401-1464), Джордано Бруно (1548-1600), Мишель Монтень (1533-1592) және жаратылыстану саласындағы әйгілі ғалымдар Николай Коперник пен Галилео Галилей т.б. Ренессанс дәуірінің мәдениеті, өнері, дүниетанымы, философиясы таусылмас әңгіме өзегі. Сондықтан бұл дәуір кезінде мектеп оқушы¬лары болған біздерге ертегі сияқты көрінетін. Есейе келе қарастырсақ, шынында да, Ренессанс деген антик дәуірде болған ізгі істердің қайтадан жаңғырып, жаңа қалыптасып келе жатқан қоғамда шындыққа айналуы екен. Иә, Ренессанс адамзат тарихында болған істің қайта жаңғыруы. Өткенді ой елегінен өткізіп, содан болашаққа тірек бола-тын құндылықтар тауып, оны жаңа заманға сай жаңарту, жаңғырту. Осы тұрғыдан келсек, Қазақ¬стан Республикасы өзінің тарихында “алтын ғасыр¬лары” болған, яғни тарихи-мәдени, саяси құн¬дылықтары болған мемлекет. Соның ең басты¬сы XVІ ғасырдың орта тұсында қазақтардың өз мемлекетінің болғандығы, ол тарихта “Қазақ Ордасы”, “Қазақ хандығы” деп аталған.
Ұлттың ұлы идеясы...
Президент Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясын осылай атады. Сол сөзді қайта-қайта ойыма ала
беремін. Ұлы идеяны ұстанудың өзі ұлы істерге жігерлендірмей қоймайды.
Қазақ – бүгінде ұлы идеяға ие болған ұлт. Қазақ – түлеу жолына түскен, өз
бойынан пассионарлық қуат тапқан ұлт.
Тіршілік бар жерде түлеу болмақ. Түлеу – өзгеру, табиғат болмысының
реңіне ену. Түлеу қоғамда да болады. Нағыз түлеу кеңестік империядан егемен
елдікке өткен (1991-2000) жылдары болды. Түлеу кезінде ыстық, суықтың бәрі
қауіп. Иншалла, сол қауіптен ел болып аман-есен шығып келеміз. Түлеу
кезінде ел қиналды, бірақ бүгінде сол ел ширықты, шынықты. Тәуелсіздікпен
бірге енген нарық сынынан өтті.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауы жыл сайынғы дәстүрлі
құжат қалпында қалмайтыны, оған біздің әлі талай-талай оралып соғарымыз,
жылдар бойы басшылыққа аларымыз анық. Әлемде не көп – ел көп. Сол көп елдің
арасында экономиканың бәсекеге қабілеттілігі бойынша біз қазірдің өзінде 61-
ші орынға шығып отырмыз. Президент алдағы 10 жылдың ішінде Қазақстанның ең
дамыған 50 елдің қатарына кіру міндетін алға қойып отыр.
Бұл – ұлы идея.
Бұл – Ренессанстық міндет.
Бұл – Қазақ Ренессансының бастауы.
Ренессанс деген сөзге таңданып, оған тылсым мағына беріп өскен
ұрпақпыз. Себебі, Ренессанс Батыс Еуропа өңірінде ғана болып өткен мәдени-
тарихи феномен деп түсініп келгенбіз. Бізді ұстаздарымыз кезінде солай
оқытқан. Ренессанс заманы алыптарды туғызады, яғни ол алыптар заманы,
мысалы, суретшілер Леонардо да Винчи (1452-1519), Альбрехт Дюрер (1478-
1521), ақын Франческо Петрарка (1304-1374), жазушылар Джованни Боккачо
(1313-1375), Уильям Шекспир (1504-1616), ғалым Никола Макиавелли (1469-
1527), ойшылдар Николай Кузанский (1401-1464), Джордано Бруно (1548-1600),
Мишель Монтень (1533-1592) және жаратылыстану саласындағы әйгілі ғалымдар
Николай Коперник пен Галилео Галилей т.б. Ренессанс дәуірінің мәдениеті,
өнері, дүниетанымы, философиясы таусылмас әңгіме өзегі. Сондықтан бұл дәуір
кезінде мектеп оқушылары болған біздерге ертегі сияқты көрінетін. Есейе
келе қарастырсақ, шынында да, Ренессанс деген антик дәуірде болған ізгі
істердің қайтадан жаңғырып, жаңа қалыптасып келе жатқан қоғамда шындыққа
айналуы екен. Иә, Ренессанс адамзат тарихында болған істің қайта жаңғыруы.
Өткенді ой елегінен өткізіп, содан болашаққа тірек болатын құндылықтар
тауып, оны жаңа заманға сай жаңарту, жаңғырту. Осы тұрғыдан келсек,
Қазақстан Республикасы өзінің тарихында “алтын ғасырлары” болған, яғни
тарихи-мәдени, саяси құндылықтары болған мемлекет. Соның ең бастысы XVІ
ғасырдың орта тұсында қазақтардың өз мемлекетінің болғандығы, ол тарихта
“Қазақ Ордасы”, “Қазақ хандығы” деп аталған. Бұл мәлімет Мұхаммед Хайдар
Дулатидің “Тарих-и Рашиди” еңбегінде нақтылы айтылған. Халқымыз үш ғасырдан
аса дербес мемлекет болып өмір сүрген, 1822 жылға дейін ол – қазақ халқының
хандық дәуірі. Қазақтардың саяси топтасуының ұлттық идеясы болған, ол Асан
Қайғы есімімен байланысты айтылатын Жерұйық. Бұл – ұлттық идеяның тарихи
алғашқы формасы. Қазақтар мемлекеті осы идеядан өріс алды. Халық бұдан бес
ғасыр бұрын айтылған Жерұйық идеясын ешқашан ұмытпай, сақтап, осы заманға
жеткізіп қана қоймай, оған өріс ашты. Ұлттық идеяның келесі тарихи формасы
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсыновтар бастаған зиялылар тобы көтерген
“Алаш” ұраны болатын.
Демек, бүгінгі Қазақстан Республикасы жаңғырған Ренессанстық Мемлекет,
оның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ренессанстық Тұлға. Ренессанс заманы
алыптарды туғызатыны рас болса, сондай айрықша тұлға – Президент Нұрсұлтан
Назарбаев. Бұл дегеніміз халық бойындағы асыл мұраттардың өркениеттер
тоғысында, ақпараттық қоғам заманында тарихи тұлғаны қажетсінуден туған
құбылыс. Сондықтан мен бүгінгі егемен Қазақстанның жағдайын нағыз Ренессанс
заманы деп ойлаймын. Ренессанс дәуірдің ақыры, кемелденудің шарықтау шегі
емес, ол заманның жаңа сатыға өтуінің жаңа кезеңі. Ренессанс заманы ойлану,
толғану, бар болған нәрсені қорыту арқылы келешек туралы талдау жасау және
халықтың бойындағы қасиеттерді мейлінше ашу және оларды өзге елдерге
көрсету заманы. Ренессанс заманы – бұл жаңаша пайымдау, алға ұмтылу заманы.
Ренессанс заманы тұлғалар тудырады. Ол, қазақша айтсақ, шешендер, зиялылар,
ойлылар, іскерлігін нақты көрсете білетін, адамның бойындағы асыл ізгі
қасиеттерді аша білетіндер заманы. Ренессанс заманы – мүмкіндік заманы.
Мүмкіндікті іске асыру заманы. Ренессанс заманы қоғамның әрбір азаматынан
жауапкершілікті, ізгі істерді талап ететін заман, сондықтан да біз
өркениетті елдер кеңістігі үдерісіне енгеннен кейін, өзіміздің кім
екенімізді танып біліп, өзгелерге таныта алатын халде болуымыз керек.
Ренессанс өркениеттердің адамдардың дініне, діліне, саяси бағытына
қарамастан, бір мәселеге топтасуын қажет етеді, себебі жер бетіндегі ең
басты құндылық – адам және оның өмірі. Адамдар бір-бірін түсінуге ынталы
болғаны өркениетті саналылықтың белгісі. Бұл тұрғыдағы бір мысал, Президент
Назарбаевтың бастамашылығымен әлемдік діндер лидерлерінің Астанада өткен
съезі. Мұның өзі Қазақстандық Ренессанстың мазмұнын, оның философиясын
түсінуде үлгі көрсетті.
Адамзат баласы өзінің арман-мүддесін пирамидалық жүйе арқылы көрсетуге
ұмтылған: оның куәсі Египеттегі алып Хеопс пирамидасы. Осындай пирамидалық
ойлау тәсілі Қазақстан өңірінде де кең өріс алған. Мысалы, мәңгілік
махаббат символына айналған Қозы мен Баян мазары пирамидалық формада
жасалған. Жезқазғандағы аты аңызға айналған Домбауыл дыңы да пирамидалық
сипатта. Осы пирамидалық ойлау тәсілін Елбасы Астанада салынып жатқан
Бейбітшілік пен келісім сарайына негіз еткен. Ол пирамидалық ғимарат
Қазақстан халықтарының, әр түрлі дін өкілдерінің бас қосу орталығына
айналмақ.
* * *
Қазақ Ренессансы дәл 1991 жылдан басталған жоқ, ол идея Қазақ хандығы
тарқаса да, халық саяси бас еркінен айырылса да өшпеген. Оның айғақты
нышандары Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісінен, Кенесары
ханның елдікті сақтау мақсатындағы жорықтарынан, 1916 жылғы Амангелді,
Бекболат сынды батырлардың әрекеттерінен көрінді. Қазақ даласында ұлт-
азаттық мазмұнда көптеген көтеріліс ошақтары болды, ол туралы Жанұзақ
Қасымбаев, Талас Омарбек, тағы басқа тарихшылар арнайы еңбектер жазды,
сондықтан белгілі жайларды қайталап жатпайық. Айтпағым, сол замандарда
болған құрбандықтардың, азаттық, елдік үшін қантөгістердің бәрі еш кетпеді,
олар қазақтың түптің түбінде жаңғырып, түлейтін заманына қосылған айрықша
бастаулар, оқиғалар еді. Соның бәрі ХХ ғасырдың соңында қазақ болмысының
жаңа заманын ашты, ол 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі болатын. Бұл оқиға
туралы бүгінде қоғамда әңгіме көп, себебі, біз сол ересен тарихи жағдайдан
әлі алыстап кеткеніміз жоқ. Ол жөнінде болашақта әлі де салиқалы сөздер
айтылар, бағалар берілер. Менің айтпағым, Желтоқсан көтерілісінен алған
тағылымдарымыз туралы.
Бірінші тағылым. Бізді дұшпандарымыз нақтылы таныды. Олар біздің кім
екенімізді түсініп, өзімізге айтып берді. Кім екеніңді достан гөрі
дұшпанның жете білетіні ертеден келе жатқан қағида. Сол қағида расталды.
Коммунистік режім, оның идеологтары қазақтарды ұлтшылдар деді. 1986 жылғы
Желтоқсан көтерілісі қазақтың ұлттық идеясының бас көтеруі болды. Бұл жерде
ұлтшылдықты теориялық түсінуден гөрі оны сезіну басым еді, мұндай
әлеуметтік қозғалысты кезінде Ленин стихиялық деп атаған. Бірақ көтеріліс
стихиялық болғанымен, оның негізінде Ұлттық жаңару идеясы жатқан. Алаңға
жиналған жұрттың бүгін таңда Әнұранға айналған “Менің Қазақстанымды” айтып
келуі тегін бе еді? Ән айтқылары келсе, басқа әндер болмады ма? Жоқ, сол
кезге рух беретін “Менің Қазақстаным” болды, себебі бұл әнде ұлттық жаңару,
бір сөзбен айтқанда, Ренессанстық идея болмысы жатқан болатын. Ол кезде
қазақ ұлтшылдығы дегенге қызарақтап, жоқ, біз ұлтшыл емеспіз деп, өзімізді
ақтауға тырыстық. Әрине, ол сол замандағы жағдайға сай әрекет еді. Сол
тұста ұлтшылдық ұғымы өзге ұлттарды жеккөрушілік сезімімен астастырылатын.
Ұлтшыл халықтың болашағы бар, ол анау-мынау тарихи кезеңдерде жойылып
кетпейді, ол ұлттық ынтымақтастықтың жолын іздейді, ұлтшылдық –
корпоративтік сана. Осы “пернені” алпысыншы жылдары ақын Жұбан Молдағалиев
“Мен – қазақпын” деп, өз поэмасында дөп басты, халық бір желпініп қалды.
“Мен – қазақпын, мың өліп, мың тірілген” – бұл тек метафора емес,
халқымыздың қилы-қилы тарихының көркем сөздегі бейнесі еді. Тарихта өзін
қазақпын деп атағанның бірі Асан Қайғы қилы-қилы заман болар, судағы шортан
қарағай басын шалар деп, хан Жәнібекке ескерту жасағаны келді, халқымыз
азды, тозды, қырылды, тарыдай шашырады, оны Абай “Қалың елім, қазағым,
қайран жұртым” – дей келе, өзіңнен ырық кетті, енді не болмақсың деп
толғады. Таң қалам, сөйтіп отырып, өзінің ырығы, яғни саяси билігі жоқ,
елдігінен айрылған бодан халқына хакім Абай сөз қадірін үйретумен болды.
Сонда данышпан не ойлады екен, сөзі өлмесе, халықтың өзі де өлмейді деді ме
екен?! Осы ой үстіне, бүгінгі күндегі атышулы қазақтардың Абай заманындай
емес, егемен ел болған заманында қазақтың сөзіне, тіліне күдікпен қарап,
халыққа өзге өлшемдер ұсынатынына не дерсің? Орта жастағы біздерге кезінде
ұлттық жаңғыру, ояну ісіне әсер еткен қаламгерлерді және ұстаздарды атап
өтуді парызыма санаймын, олар – Салық Зиманов, Зейнолла Қабдолов, Серік
Қирабаев, Әбіш Кекілбаев, Мұқағали Мақатаев, Әбдіжәміл Нүрпейісов, Олжас
Сүлейменов, Қадыр Мырзалиев, Мұхтар Мағауин, Шерхан Мұртаза, Тұманбай
Молдағалиев, Сайын Мұратбеков, Мұхтар Шаханов, т.б. Қадырдың өлеңдері
ұлттың ояну жағдайына дәлме-дәл келді. Жетпісінші жылдардағы отаршылдық
біткенге наразылықты оятқан Олжас Сүлейменовтің “Аз и Я” кітабы болды. Мен
теріп-теріп айтып отырмын, әйтпегенде, сол жылдары дүйім қазақ, сөз білетін
қазақ бірін-бірі оятумен болды.
Қазақ халқының қазіргі жағдайы ешбір заманда болып көрмеген. Мен бұл
заманды қазақтар үшін “Алтын ғасыр” деп нық сеніммен айта аламын. Оған
дәлелдерім көп. Рас, елімізде шешімін таппаған күрделі мәселелер бар, басты-
бастысын атасақ: экология, дін, тіл, жер мәселелері, сыбайлас жемқорлық,
оралмандар жағдайы, статистика мекемесінің есебіне қарағанда отыз пайыз
еліміздегі кедейлер жайы – мұның бәрі бар. Бәрі елге белгілі, олардың дені
жуық арада шешімі табылмаса, ел ішіндегі әлеуметтік келісім бұзылып,
қоғамдық тұрақсыздық орнауы да мүмкін, бірақ Мемлекет басшысының былтырғы
және биылғы Жолдауларында көрініс тапқан тұжырымдар мен тапсырмалар олардың
шешілетіндігіне деген сенімді ұлғайта түсуде. Күні кеше ғана атыс-шабыстан
көз ашпаған Америка Құрама Штаттары бірігіп, іргелі ел болуы үшін, қансырап
жатқанына қарамай “Америкалық арман” деген идея ұсынып еді, бүгінде АҚШ
әлемдегі ең қуатты державаға айналды. Сонда елді ел еткен – идея. Ертеде
Филипп патша Афинаға көз тіге бастаған баласы Александр Македонскийге:
– Афина ел емес, қала емес, ол – идея. Егер Афинаны алсаң, дүниені
билегенің,– деген екен.
Расында Александр Македонскийдің атағын әлемге Афина шығарды, себебі ол
әке өсиетін орындап, Афинаны идея деп қабылдады.
Қазақ Ренессансы – ұлттық идеяның көрінісі, тіптен формуласы десек те
болғандай. Қазір әр қазаққа өз мүмкіндігін іске асыруға мүмкіндік туған
заман. Әрине, жер-жерде кедергілер де бар, айталық парақорлық, жемқорлық,
жершілдік, рушылдық сияқты өркениет арбасына салынбайтын жүктер баршылық.
Әйтсе де, іске араласам деген қазаққа, қазақстандыққа жағдай бар. Оған
басты бөгет адамның өзі, әлі де арыла алмаған социализм дерті – масылдық
пиғыл, немесе жеке басының, кезінде Абай санап берген, кеселді қылықтары.
Кейде маған осы біздер, қазақтар және қазақстандықтар, егемендіктің нағыз
мәнін түсіне алып жүрміз бе, жоқ па деген күдік ой келеді. Менің
түсінігімде егемендік дегеніміз – өзімізше күн көру, өзімізше өмір сүру,
сөйте тұра бұл дүниеде өзге де халықтар, елдер барын ойлап, танып-білуге
тырысып, солардан үлгі, өнеге алу, олармен бой жарыстырып теңесу. Президент
Нұрсұлтан Назарбаев 1 наурыздағы халыққа Жолдауында таяудағы 10 жылда
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену жолдарын нақтылап
берді. Керемет идея. Бұл – Қазақ Ренессансының алтын өзегі. Болам дегендер
болашағын болжайды. Ғасырлар бойы құл болып, құлдық психологияда болып
көргенбіз, енді жағдай басқа, неден қысылып, неден қаймығамыз, неден
жасқаншақтай бермекпіз? Басылым беттеріне көз салсаңыз, қазақтың ұлы мен
қыздары әлем деңгейіндегі айтулы табыстарға жетіп-ақ жатыр екен. Осы үрдіс,
құдай қолдаса, сірә тоқталмас деймін. Ол үшін не керек, жетекші идея керек.
Ол идея – Қазақ Ренессансы, оның алтын өзегі болып табылатын елулікке ену
мәселесі.
Ұлттық идея туралы біршама жазылып жүр. Ол мақалалардың авторларының
дені мемлекет пен қоғамды ажыратпайды. Ұлттық идея қоғамның болмысынан
шықпақ, қоғамды қозғайды, оны сапалық өзгеріске түсуге бастайды. Ұлттық
идеяны мемлекет жүргізсе, ол идеологияға айналып кетпек, ондай әлеуметтік
тәжірибені біз кеңестік заманда басымыздан өткізгенбіз.
Қазақ Ренессансы өркениеттік рефлексия. Ұлттық өркениет үдерісі
ренессанстық идеяға сөзсіз келеді. Бұл серпіліс көрші Ресей елінде
аңғарылып отыр, оның мәнісі державалық ынта арқылы байқалады. Өйткені Ресей
үшін одан өзге ренессанстық идея жоққа ұқсайды... Ресейдің “алтын ғасыры”
оның державалығында болатын. Ол бұл идеяны кеңестік заманда жойып алған
жоқ, тіптен қуаттандырды. ХХ ғасырда Ресей мен социализм деген ұғымдар
баламаға айналған болатын.
Ұлттық идея әр ел үшін әр түрлі. АҚШ үшін ұлттық идея – супердержава
болып қала беру. Егер бұл идея күн тәртібінен түссе-ақ болғаны, АҚШ басын
бұлт торламақ.
Сонымен, 1986 жылғы желтоқсанның бірінші тағылымы ұлттық идея қуатымен
көрінген қазақ ұлтшылдығы, ол Қазақ Ренессансының алғашқы рефлексиясы.
Екінші тағылым. Қазақ қыздарының тарихи белсенділігі. Әлия Молдағұлова,
Мәншүк Мәметова рухтары жойылмаған екен. Брежнев алаңында ерлік те
көрсеткен, жандары да жараланған қазақ қыздары болғаны ұлттық тәрбиенің
өзекті бір арнасы болуы керек. Қазақ қызының бойында мұншама қуат, жігер,
намыс барына сол күндері таңданбаған жан болмаған шығар. Қазақ қызы өнерде,
тұрмыста қазына екені белгілі, оның саяси майданға араласуы тың мәселе еді.
Әйел затын ұлттың тәрбиешісі деген қағида ел аузында бар сөз, әйелдеріне
қарап халқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Президент Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясын осылай атады. Сол сөзді қайта-қайта ойыма ала
беремін. Ұлы идеяны ұстанудың өзі ұлы істерге жігерлендірмей қоймайды.
Қазақ – бүгінде ұлы идеяға ие болған ұлт. Қазақ – түлеу жолына түскен, өз
бойынан пассионарлық қуат тапқан ұлт.
Тіршілік бар жерде түлеу болмақ. Түлеу – өзгеру, табиғат болмысының
реңіне ену. Түлеу қоғамда да болады. Нағыз түлеу кеңестік империядан егемен
елдікке өткен (1991-2000) жылдары болды. Түлеу кезінде ыстық, суықтың бәрі
қауіп. Иншалла, сол қауіптен ел болып аман-есен шығып келеміз. Түлеу
кезінде ел қиналды, бірақ бүгінде сол ел ширықты, шынықты. Тәуелсіздікпен
бірге енген нарық сынынан өтті.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауы жыл сайынғы дәстүрлі
құжат қалпында қалмайтыны, оған біздің әлі талай-талай оралып соғарымыз,
жылдар бойы басшылыққа аларымыз анық. Әлемде не көп – ел көп. Сол көп елдің
арасында экономиканың бәсекеге қабілеттілігі бойынша біз қазірдің өзінде 61-
ші орынға шығып отырмыз. Президент алдағы 10 жылдың ішінде Қазақстанның ең
дамыған 50 елдің қатарына кіру міндетін алға қойып отыр.
Бұл – ұлы идея.
Бұл – Ренессанстық міндет.
Бұл – Қазақ Ренессансының бастауы.
Ренессанс деген сөзге таңданып, оған тылсым мағына беріп өскен
ұрпақпыз. Себебі, Ренессанс Батыс Еуропа өңірінде ғана болып өткен мәдени-
тарихи феномен деп түсініп келгенбіз. Бізді ұстаздарымыз кезінде солай
оқытқан. Ренессанс заманы алыптарды туғызады, яғни ол алыптар заманы,
мысалы, суретшілер Леонардо да Винчи (1452-1519), Альбрехт Дюрер (1478-
1521), ақын Франческо Петрарка (1304-1374), жазушылар Джованни Боккачо
(1313-1375), Уильям Шекспир (1504-1616), ғалым Никола Макиавелли (1469-
1527), ойшылдар Николай Кузанский (1401-1464), Джордано Бруно (1548-1600),
Мишель Монтень (1533-1592) және жаратылыстану саласындағы әйгілі ғалымдар
Николай Коперник пен Галилео Галилей т.б. Ренессанс дәуірінің мәдениеті,
өнері, дүниетанымы, философиясы таусылмас әңгіме өзегі. Сондықтан бұл дәуір
кезінде мектеп оқушылары болған біздерге ертегі сияқты көрінетін. Есейе
келе қарастырсақ, шынында да, Ренессанс деген антик дәуірде болған ізгі
істердің қайтадан жаңғырып, жаңа қалыптасып келе жатқан қоғамда шындыққа
айналуы екен. Иә, Ренессанс адамзат тарихында болған істің қайта жаңғыруы.
Өткенді ой елегінен өткізіп, содан болашаққа тірек болатын құндылықтар
тауып, оны жаңа заманға сай жаңарту, жаңғырту. Осы тұрғыдан келсек,
Қазақстан Республикасы өзінің тарихында “алтын ғасырлары” болған, яғни
тарихи-мәдени, саяси құндылықтары болған мемлекет. Соның ең бастысы XVІ
ғасырдың орта тұсында қазақтардың өз мемлекетінің болғандығы, ол тарихта
“Қазақ Ордасы”, “Қазақ хандығы” деп аталған. Бұл мәлімет Мұхаммед Хайдар
Дулатидің “Тарих-и Рашиди” еңбегінде нақтылы айтылған. Халқымыз үш ғасырдан
аса дербес мемлекет болып өмір сүрген, 1822 жылға дейін ол – қазақ халқының
хандық дәуірі. Қазақтардың саяси топтасуының ұлттық идеясы болған, ол Асан
Қайғы есімімен байланысты айтылатын Жерұйық. Бұл – ұлттық идеяның тарихи
алғашқы формасы. Қазақтар мемлекеті осы идеядан өріс алды. Халық бұдан бес
ғасыр бұрын айтылған Жерұйық идеясын ешқашан ұмытпай, сақтап, осы заманға
жеткізіп қана қоймай, оған өріс ашты. Ұлттық идеяның келесі тарихи формасы
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсыновтар бастаған зиялылар тобы көтерген
“Алаш” ұраны болатын.
Демек, бүгінгі Қазақстан Республикасы жаңғырған Ренессанстық Мемлекет,
оның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ренессанстық Тұлға. Ренессанс заманы
алыптарды туғызатыны рас болса, сондай айрықша тұлға – Президент Нұрсұлтан
Назарбаев. Бұл дегеніміз халық бойындағы асыл мұраттардың өркениеттер
тоғысында, ақпараттық қоғам заманында тарихи тұлғаны қажетсінуден туған
құбылыс. Сондықтан мен бүгінгі егемен Қазақстанның жағдайын нағыз Ренессанс
заманы деп ойлаймын. Ренессанс дәуірдің ақыры, кемелденудің шарықтау шегі
емес, ол заманның жаңа сатыға өтуінің жаңа кезеңі. Ренессанс заманы ойлану,
толғану, бар болған нәрсені қорыту арқылы келешек туралы талдау жасау және
халықтың бойындағы қасиеттерді мейлінше ашу және оларды өзге елдерге
көрсету заманы. Ренессанс заманы – бұл жаңаша пайымдау, алға ұмтылу заманы.
Ренессанс заманы тұлғалар тудырады. Ол, қазақша айтсақ, шешендер, зиялылар,
ойлылар, іскерлігін нақты көрсете білетін, адамның бойындағы асыл ізгі
қасиеттерді аша білетіндер заманы. Ренессанс заманы – мүмкіндік заманы.
Мүмкіндікті іске асыру заманы. Ренессанс заманы қоғамның әрбір азаматынан
жауапкершілікті, ізгі істерді талап ететін заман, сондықтан да біз
өркениетті елдер кеңістігі үдерісіне енгеннен кейін, өзіміздің кім
екенімізді танып біліп, өзгелерге таныта алатын халде болуымыз керек.
Ренессанс өркениеттердің адамдардың дініне, діліне, саяси бағытына
қарамастан, бір мәселеге топтасуын қажет етеді, себебі жер бетіндегі ең
басты құндылық – адам және оның өмірі. Адамдар бір-бірін түсінуге ынталы
болғаны өркениетті саналылықтың белгісі. Бұл тұрғыдағы бір мысал, Президент
Назарбаевтың бастамашылығымен әлемдік діндер лидерлерінің Астанада өткен
съезі. Мұның өзі Қазақстандық Ренессанстың мазмұнын, оның философиясын
түсінуде үлгі көрсетті.
Адамзат баласы өзінің арман-мүддесін пирамидалық жүйе арқылы көрсетуге
ұмтылған: оның куәсі Египеттегі алып Хеопс пирамидасы. Осындай пирамидалық
ойлау тәсілі Қазақстан өңірінде де кең өріс алған. Мысалы, мәңгілік
махаббат символына айналған Қозы мен Баян мазары пирамидалық формада
жасалған. Жезқазғандағы аты аңызға айналған Домбауыл дыңы да пирамидалық
сипатта. Осы пирамидалық ойлау тәсілін Елбасы Астанада салынып жатқан
Бейбітшілік пен келісім сарайына негіз еткен. Ол пирамидалық ғимарат
Қазақстан халықтарының, әр түрлі дін өкілдерінің бас қосу орталығына
айналмақ.
* * *
Қазақ Ренессансы дәл 1991 жылдан басталған жоқ, ол идея Қазақ хандығы
тарқаса да, халық саяси бас еркінен айырылса да өшпеген. Оның айғақты
нышандары Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісінен, Кенесары
ханның елдікті сақтау мақсатындағы жорықтарынан, 1916 жылғы Амангелді,
Бекболат сынды батырлардың әрекеттерінен көрінді. Қазақ даласында ұлт-
азаттық мазмұнда көптеген көтеріліс ошақтары болды, ол туралы Жанұзақ
Қасымбаев, Талас Омарбек, тағы басқа тарихшылар арнайы еңбектер жазды,
сондықтан белгілі жайларды қайталап жатпайық. Айтпағым, сол замандарда
болған құрбандықтардың, азаттық, елдік үшін қантөгістердің бәрі еш кетпеді,
олар қазақтың түптің түбінде жаңғырып, түлейтін заманына қосылған айрықша
бастаулар, оқиғалар еді. Соның бәрі ХХ ғасырдың соңында қазақ болмысының
жаңа заманын ашты, ол 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі болатын. Бұл оқиға
туралы бүгінде қоғамда әңгіме көп, себебі, біз сол ересен тарихи жағдайдан
әлі алыстап кеткеніміз жоқ. Ол жөнінде болашақта әлі де салиқалы сөздер
айтылар, бағалар берілер. Менің айтпағым, Желтоқсан көтерілісінен алған
тағылымдарымыз туралы.
Бірінші тағылым. Бізді дұшпандарымыз нақтылы таныды. Олар біздің кім
екенімізді түсініп, өзімізге айтып берді. Кім екеніңді достан гөрі
дұшпанның жете білетіні ертеден келе жатқан қағида. Сол қағида расталды.
Коммунистік режім, оның идеологтары қазақтарды ұлтшылдар деді. 1986 жылғы
Желтоқсан көтерілісі қазақтың ұлттық идеясының бас көтеруі болды. Бұл жерде
ұлтшылдықты теориялық түсінуден гөрі оны сезіну басым еді, мұндай
әлеуметтік қозғалысты кезінде Ленин стихиялық деп атаған. Бірақ көтеріліс
стихиялық болғанымен, оның негізінде Ұлттық жаңару идеясы жатқан. Алаңға
жиналған жұрттың бүгін таңда Әнұранға айналған “Менің Қазақстанымды” айтып
келуі тегін бе еді? Ән айтқылары келсе, басқа әндер болмады ма? Жоқ, сол
кезге рух беретін “Менің Қазақстаным” болды, себебі бұл әнде ұлттық жаңару,
бір сөзбен айтқанда, Ренессанстық идея болмысы жатқан болатын. Ол кезде
қазақ ұлтшылдығы дегенге қызарақтап, жоқ, біз ұлтшыл емеспіз деп, өзімізді
ақтауға тырыстық. Әрине, ол сол замандағы жағдайға сай әрекет еді. Сол
тұста ұлтшылдық ұғымы өзге ұлттарды жеккөрушілік сезімімен астастырылатын.
Ұлтшыл халықтың болашағы бар, ол анау-мынау тарихи кезеңдерде жойылып
кетпейді, ол ұлттық ынтымақтастықтың жолын іздейді, ұлтшылдық –
корпоративтік сана. Осы “пернені” алпысыншы жылдары ақын Жұбан Молдағалиев
“Мен – қазақпын” деп, өз поэмасында дөп басты, халық бір желпініп қалды.
“Мен – қазақпын, мың өліп, мың тірілген” – бұл тек метафора емес,
халқымыздың қилы-қилы тарихының көркем сөздегі бейнесі еді. Тарихта өзін
қазақпын деп атағанның бірі Асан Қайғы қилы-қилы заман болар, судағы шортан
қарағай басын шалар деп, хан Жәнібекке ескерту жасағаны келді, халқымыз
азды, тозды, қырылды, тарыдай шашырады, оны Абай “Қалың елім, қазағым,
қайран жұртым” – дей келе, өзіңнен ырық кетті, енді не болмақсың деп
толғады. Таң қалам, сөйтіп отырып, өзінің ырығы, яғни саяси билігі жоқ,
елдігінен айрылған бодан халқына хакім Абай сөз қадірін үйретумен болды.
Сонда данышпан не ойлады екен, сөзі өлмесе, халықтың өзі де өлмейді деді ме
екен?! Осы ой үстіне, бүгінгі күндегі атышулы қазақтардың Абай заманындай
емес, егемен ел болған заманында қазақтың сөзіне, тіліне күдікпен қарап,
халыққа өзге өлшемдер ұсынатынына не дерсің? Орта жастағы біздерге кезінде
ұлттық жаңғыру, ояну ісіне әсер еткен қаламгерлерді және ұстаздарды атап
өтуді парызыма санаймын, олар – Салық Зиманов, Зейнолла Қабдолов, Серік
Қирабаев, Әбіш Кекілбаев, Мұқағали Мақатаев, Әбдіжәміл Нүрпейісов, Олжас
Сүлейменов, Қадыр Мырзалиев, Мұхтар Мағауин, Шерхан Мұртаза, Тұманбай
Молдағалиев, Сайын Мұратбеков, Мұхтар Шаханов, т.б. Қадырдың өлеңдері
ұлттың ояну жағдайына дәлме-дәл келді. Жетпісінші жылдардағы отаршылдық
біткенге наразылықты оятқан Олжас Сүлейменовтің “Аз и Я” кітабы болды. Мен
теріп-теріп айтып отырмын, әйтпегенде, сол жылдары дүйім қазақ, сөз білетін
қазақ бірін-бірі оятумен болды.
Қазақ халқының қазіргі жағдайы ешбір заманда болып көрмеген. Мен бұл
заманды қазақтар үшін “Алтын ғасыр” деп нық сеніммен айта аламын. Оған
дәлелдерім көп. Рас, елімізде шешімін таппаған күрделі мәселелер бар, басты-
бастысын атасақ: экология, дін, тіл, жер мәселелері, сыбайлас жемқорлық,
оралмандар жағдайы, статистика мекемесінің есебіне қарағанда отыз пайыз
еліміздегі кедейлер жайы – мұның бәрі бар. Бәрі елге белгілі, олардың дені
жуық арада шешімі табылмаса, ел ішіндегі әлеуметтік келісім бұзылып,
қоғамдық тұрақсыздық орнауы да мүмкін, бірақ Мемлекет басшысының былтырғы
және биылғы Жолдауларында көрініс тапқан тұжырымдар мен тапсырмалар олардың
шешілетіндігіне деген сенімді ұлғайта түсуде. Күні кеше ғана атыс-шабыстан
көз ашпаған Америка Құрама Штаттары бірігіп, іргелі ел болуы үшін, қансырап
жатқанына қарамай “Америкалық арман” деген идея ұсынып еді, бүгінде АҚШ
әлемдегі ең қуатты державаға айналды. Сонда елді ел еткен – идея. Ертеде
Филипп патша Афинаға көз тіге бастаған баласы Александр Македонскийге:
– Афина ел емес, қала емес, ол – идея. Егер Афинаны алсаң, дүниені
билегенің,– деген екен.
Расында Александр Македонскийдің атағын әлемге Афина шығарды, себебі ол
әке өсиетін орындап, Афинаны идея деп қабылдады.
Қазақ Ренессансы – ұлттық идеяның көрінісі, тіптен формуласы десек те
болғандай. Қазір әр қазаққа өз мүмкіндігін іске асыруға мүмкіндік туған
заман. Әрине, жер-жерде кедергілер де бар, айталық парақорлық, жемқорлық,
жершілдік, рушылдық сияқты өркениет арбасына салынбайтын жүктер баршылық.
Әйтсе де, іске араласам деген қазаққа, қазақстандыққа жағдай бар. Оған
басты бөгет адамның өзі, әлі де арыла алмаған социализм дерті – масылдық
пиғыл, немесе жеке басының, кезінде Абай санап берген, кеселді қылықтары.
Кейде маған осы біздер, қазақтар және қазақстандықтар, егемендіктің нағыз
мәнін түсіне алып жүрміз бе, жоқ па деген күдік ой келеді. Менің
түсінігімде егемендік дегеніміз – өзімізше күн көру, өзімізше өмір сүру,
сөйте тұра бұл дүниеде өзге де халықтар, елдер барын ойлап, танып-білуге
тырысып, солардан үлгі, өнеге алу, олармен бой жарыстырып теңесу. Президент
Нұрсұлтан Назарбаев 1 наурыздағы халыққа Жолдауында таяудағы 10 жылда
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену жолдарын нақтылап
берді. Керемет идея. Бұл – Қазақ Ренессансының алтын өзегі. Болам дегендер
болашағын болжайды. Ғасырлар бойы құл болып, құлдық психологияда болып
көргенбіз, енді жағдай басқа, неден қысылып, неден қаймығамыз, неден
жасқаншақтай бермекпіз? Басылым беттеріне көз салсаңыз, қазақтың ұлы мен
қыздары әлем деңгейіндегі айтулы табыстарға жетіп-ақ жатыр екен. Осы үрдіс,
құдай қолдаса, сірә тоқталмас деймін. Ол үшін не керек, жетекші идея керек.
Ол идея – Қазақ Ренессансы, оның алтын өзегі болып табылатын елулікке ену
мәселесі.
Ұлттық идея туралы біршама жазылып жүр. Ол мақалалардың авторларының
дені мемлекет пен қоғамды ажыратпайды. Ұлттық идея қоғамның болмысынан
шықпақ, қоғамды қозғайды, оны сапалық өзгеріске түсуге бастайды. Ұлттық
идеяны мемлекет жүргізсе, ол идеологияға айналып кетпек, ондай әлеуметтік
тәжірибені біз кеңестік заманда басымыздан өткізгенбіз.
Қазақ Ренессансы өркениеттік рефлексия. Ұлттық өркениет үдерісі
ренессанстық идеяға сөзсіз келеді. Бұл серпіліс көрші Ресей елінде
аңғарылып отыр, оның мәнісі державалық ынта арқылы байқалады. Өйткені Ресей
үшін одан өзге ренессанстық идея жоққа ұқсайды... Ресейдің “алтын ғасыры”
оның державалығында болатын. Ол бұл идеяны кеңестік заманда жойып алған
жоқ, тіптен қуаттандырды. ХХ ғасырда Ресей мен социализм деген ұғымдар
баламаға айналған болатын.
Ұлттық идея әр ел үшін әр түрлі. АҚШ үшін ұлттық идея – супердержава
болып қала беру. Егер бұл идея күн тәртібінен түссе-ақ болғаны, АҚШ басын
бұлт торламақ.
Сонымен, 1986 жылғы желтоқсанның бірінші тағылымы ұлттық идея қуатымен
көрінген қазақ ұлтшылдығы, ол Қазақ Ренессансының алғашқы рефлексиясы.
Екінші тағылым. Қазақ қыздарының тарихи белсенділігі. Әлия Молдағұлова,
Мәншүк Мәметова рухтары жойылмаған екен. Брежнев алаңында ерлік те
көрсеткен, жандары да жараланған қазақ қыздары болғаны ұлттық тәрбиенің
өзекті бір арнасы болуы керек. Қазақ қызының бойында мұншама қуат, жігер,
намыс барына сол күндері таңданбаған жан болмаған шығар. Қазақ қызы өнерде,
тұрмыста қазына екені белгілі, оның саяси майданға араласуы тың мәселе еді.
Әйел затын ұлттың тәрбиешісі деген қағида ел аузында бар сөз, әйелдеріне
қарап халқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz