Ресей империясы мен КСРО құрамындағы түркі халықтарының тарихы

1. Орыс әскерлерінің Оралдың сол жағалауына қарай жылжуы.

2. Патша үкіметінің Кавказдағы отарлық саясаты.

3. Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуы.

5. Кеңестер Одағы құрамындағы түркілер.

«Түбі бір түркі халықтары» деп аталып жүрген қазіргі көптеген халықтың жақындық – бірлігі олардың ортақ тілі мен мәдениетінен, басынан кешірген тарихынын көрінеді. Түркі халықтар тарихының 1 – кітабында біздің заманымыздан бұрынғы l мың жылдықта аты тарихқа белгілі болған халықтар – хундар, одан кейінгі түркілердің мемлекет дәрежесіне дейін көтерілген тарихы баяндалған еді. Ал, 2 – кітабында түркі халықтар тарихы халықтарының XlV – XVlll ғасырдың l жартысына дейінгі тұрмыс-тіршілігін көрсетеді.
Хундар мемлекеті өз кезінде Шығыс Еуропаны өзіне қаратс, біздің заманымыздың Vl ғасырының ортасында алтайлық тайпалардың ең ірісі – Түркі қағандығы өз мемлекетін құрып, Алтайдан Қырымға дейінгі жерге иелік етті. Ол көп кешікпей Шығыс және Батыс Түркі қағандықтарына бөлінді. Батыс Түркі қағандығының орталығы Жетісу болды.
704-766 жылдары Іле мен Шу өздерінің аралығында түркеш тайпалары Түркеш қағандығын, ал Vlll орта шенінде Қарлұқ тайпалары Қарлұқ қағандығын құрды (766-940 ж.). Vll ғасырдың ортасында Солтүстік Кавказ, Азов пен Дон далаларындағы көшпелі және жартылай көшпелі тайпаларды біріктірген Хазар қағандығы Батыс Түркі қағандығының күн батысындағы жерлерге ие болды.
V – Vl ғасырларда Орта Еділ бойында Еділ-Кама Бұлғариясы пайда болған.
Xl –Xll ғасырларда Заквказье мен Орта және Кіші Азияда түркі халықтарының бір тармағы селжуктер қалыптасып, өз мемлекетін құрды. Xlll ғасырға дейін Әзірбайжан халқының қалыптасу кезеңі аяқталды.
Xl –Xll ғасырларда Хорезм мемлекеті құрылды.
Xlll ғасырдың басында Шыңғыс хан бастаған көшпелі моңғло тайпалары Азия мен Еуропаның едәуір бөлігін басып алып, Моңғол империясын құрды. Шыңғыс хан армиясы найман ханы Күшлік билік еткен Карахан (1219 ж.) және хорезм (1219-1221 ж.) мемлекеттерін талқандады. Закавказьеге басып кірді. 1236-1240 жылдары Қыпшақтарды, Еділ-Кама Бұлғармясын және Орыс княздықтарын, Шығыс Еуропаның көптеген жерлерін бағындырды. Бірақ Моңғол империясының іргесі берік емес еді...
Xlll ғасырдың ортасында Орталық Азия мен Шығыс Еуропада екі ірі монғол мемлекеті. Шағатай ұлысы мен Алтын Орда құрылды, бұл мемлекеттер жартылай әскери сипатта болды.
Орыс кньяздықтары Алтын Ордаға саяси бағынышта болды.
XlV ғасырдың ортасында Алтын Орда өзінің әскери қуаттылығының ishfe шыңына жетті. Сонымен қатар феодалдық қатынастардың дамуы түркі және басқа халықтардың азаттық күресінің күшеюі XV ғасырдың ортасында Алтын Орданың бірнеше хандықтарға ( Ноғай Ордасы – XlV ғасырдың аяғы, Астрахань хандығы – 1459 ж. Әбілхайыр хандығы – 1428 ж. Қазан хандығы – 1438 ж. Қырым хандығы – 1428 ж. Қазақ хандығы – 1466 ж. Қырғыз хандығы–XV ғ, Сібір хандығы –XlV ғасырдың аяғы) бөлінуіне, ақыры Алтын Орданың күйреуіне әкеліп соқты.

1. «Түркі халықтар тарихы.» l-ll-том.

К.Р.Аманжолов. Алматы 2008