Наурыз мейрамының жаңаша тұжырымдамасы

Жоспар
Кіріспе

1 Наурыздың түркілік тұрғысы
2 «Наурыз» сөзінің тегі
3 Наурыздық басты нышан
4 Наурыз бен түркілік күнтізбе
5 Наурыз . космогониялық таным қоры
6 Наурыздың басты кейіптері
7 Наурыздық мән мен дәріп
8 Наурыздық ұғымдар мен нышандар, ғұрыптар мен рәсімдер

Наурыз - әлем халықтары арасындағы ежелгі және жылдың жаңаруын алғаш әйгілеп, адамзатқа дәстүрлеген бірден бір әуелгі мереке. Бұл дәстүрдің аталуы мен «наурыз» сөзінің таралу аумағына қарағанда, оның адамзаттық жыл мерекесі екенін мойындауға тура келеді.

Саясаттың өзгеруі Қазақстандағы Наурыз мерекесіне де салқынын тигізіп келді. Мыңдаған жылдар бойы мерекеленіп келген Наурыз мейрамы, кеңес өкіметі тұсында 1926-1988 жылдар арасында жалпыхалықтық сыйпаттан өңірлік және ауылдық ауқымға тықсырылды. Наурыз көптеген атрибуттық және мазмұндық тұрпатынан ажырап, қарабайырланды әрі сүреңсіз тартты. Ұлыстың ұлы күні саналатын Наурыз мерекесі кеңес өкіметінен тәуелсіздік алған түркі елдерінде ХХ ғасырдың 1988 жылдан бастап қана ресми түрде қолға алына бастады. Алайда, Наурыздың Қазақстандағы мерекеленуіне қарап, оның этностық мейрамнан ұлттық, мемлекеттік мерекеге айналғанына көңіл сенбейді.

Мемлекеттік мерекеге айналған Наурыз мейрамын ресми мерекелеу жөнінде соңғы кездері біршама сыни пікір қалыптасты. Соның бірі – «Наурыздың мерекеленуі Жаңа жылдың аталып өту деңгейіндей емес, тар ауқымда және жұпыны» дегендей уәж. Бұған қоса, «Наурыз мерекесі бұқаралық сыйпаттан ажырап, сахналық кейіпке еніп, аздаған жұртшылықтың қызықтауына ғана айналған фольклорлық қойылым көрінісінен аспауда» деген де пікір бар. Қысқасы, Наурыз мерекесі уақыт талабы мен егемен елдің өміріне сәйкес бүкілхалықтық идеологиялық көз қуанышқа айналды деуге ертерек.

Шынында да, Наурыз жалпыхалықтық мерекеден гөрі, этнографиялық еске алу күніне айналып барады. Сондықтан да аталмыш мерекені мұндай қарабайырлықтан құтқаратын уақыт келді. Оның өзіне сәйкес атрибуттарын қалпына келтіріп, мерекелік ұғымдары мен мағынасын орнықтыратындай шаралар қажет. Ол үшін оған заман талабына сәйкес оның тарихи нышандары мен атрибуттарын лайықтап, кәзіргі адам санасы қабылдайтындай, фольклорлық-этнографиялық ауқымнан жалпықазақстандық мереке дәрежесіне жеткізген жөн, уақыттас әшекеймен, мүмкіндіктермен байыту керек.Ең бастысы - Наурыздың қайнар көзін тауып, басқы кейпін қалпына келтіруге тырысқан абзал.

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

С.ЕРҒАЛИ

НАУРЫЗ МЕЙРАМЫНЫҢ ЖАҢАША
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

Кіріспе

Наурыз - әлем халықтары арасындағы ежелгі және жылдың жаңаруын алғаш
әйгілеп, адамзатқа дәстүрлеген бірден бір әуелгі мереке. Бұл дәстүрдің
аталуы мен наурыз сөзінің таралу аумағына қарағанда, оның адамзаттық жыл
мерекесі екенін мойындауға тура келеді.

Саясаттың өзгеруі Қазақстандағы Наурыз мерекесіне де салқынын тигізіп
келді. Мыңдаған жылдар бойы мерекеленіп келген Наурыз мейрамы, кеңес
өкіметі тұсында 1926-1988 жылдар арасында жалпыхалықтық сыйпаттан өңірлік
және ауылдық ауқымға тықсырылды. Наурыз көптеген атрибуттық және мазмұндық
тұрпатынан ажырап, қарабайырланды әрі сүреңсіз тартты. Ұлыстың ұлы күні
саналатын Наурыз мерекесі кеңес өкіметінен тәуелсіздік алған түркі
елдерінде ХХ ғасырдың 1988 жылдан бастап қана ресми түрде қолға алына
бастады. Алайда, Наурыздың Қазақстандағы мерекеленуіне қарап, оның
этностық мейрамнан ұлттық, мемлекеттік мерекеге айналғанына көңіл сенбейді.

Мемлекеттік мерекеге айналған Наурыз мейрамын ресми мерекелеу жөнінде
соңғы кездері біршама сыни пікір қалыптасты. Соның бірі – Наурыздың
мерекеленуі Жаңа жылдың аталып өту деңгейіндей емес, тар ауқымда және
жұпыны дегендей уәж. Бұған қоса, Наурыз мерекесі бұқаралық сыйпаттан
ажырап, сахналық кейіпке еніп, аздаған жұртшылықтың қызықтауына ғана
айналған фольклорлық қойылым көрінісінен аспауда деген де пікір бар.
Қысқасы, Наурыз мерекесі уақыт талабы мен егемен елдің өміріне сәйкес
бүкілхалықтық идеологиялық көз қуанышқа айналды деуге ертерек.

Шынында да, Наурыз жалпыхалықтық мерекеден гөрі, этнографиялық еске
алу күніне айналып барады. Сондықтан да аталмыш мерекені мұндай
қарабайырлықтан құтқаратын уақыт келді. Оның өзіне сәйкес атрибуттарын
қалпына келтіріп, мерекелік ұғымдары мен мағынасын орнықтыратындай шаралар
қажет. Ол үшін оған заман талабына сәйкес оның тарихи нышандары мен
атрибуттарын лайықтап, кәзіргі адам санасы қабылдайтындай, фольклорлық-
этнографиялық ауқымнан жалпықазақстандық мереке дәрежесіне жеткізген жөн,
уақыттас әшекеймен, мүмкіндіктермен байыту керек.Ең бастысы - Наурыздың
қайнар көзін тауып, басқы кейпін қалпына келтіруге тырысқан абзал.

Ресми атап өту дәстүріне 20 жыл толған Наурыз мейрамын мерекелеу үрдісін
талдағанда, екі жайтқа тап боламыз:
- Наурыз мерекесін сағына қолға алған қазақ халқы, өзінің бірнеше мыңдық
тарихы бар мейрамының негізгі көріністері мен мәнінен ажырағандықтан,
оның орнын бірыңғай ұлттық фольклормен сахналауды (театрландыруды)
толтырды;
- мерекені фольклорлық сахналау оның бүкіхалықтық мәніне кедергі болып,
таптаурынға ұшырап, кәзіргі кезде тоқырауға түскен сыңайы бар.
Аталған жайттар Наурыз мерекемізді қайта қырынан қарауға мәжбүр етуге
тиіс. Егер біз Наурыздың этностық мағанадан бүкілелдік сыйпатқа тарауын
қаласақ, оған нағыз ұлттық мазмұнмен бірге азаматтық мерекелік тұрпат
беруге мәжбүрміз.
Бүгінгі отырық өмір салтын меңгере бастаған қазаққа көшпелі өмір
үрдісінен туындаған фольклорлық тұрпаттағы дәстүрдің барлығы бірдей сіңісе
алмайтындығын ескеретін уақыт жетті. Оның үстіне, Наурызды тек қана
қазақтар үшін мерекелеу де, елдік саяси ахуалға сыйымсыз. Кәзіргі ұлттық
идеологияның маңызы сол – егер де оған өзге жұрттар да тартылып, өздеріне
сіңіріп жатса.
Мерекенің жалпыхалықтық сийпаты барын ескеріп, оны жұрттың бәріне
бірдей, тіпті, ұлты мен тегіне қарамастан жатырқамай, қабылдайтындай,
жарқын өмірдің үлгісіне айналатындай шаралар мен істер қажет-ақ. Мереке
дегеніміз – адамдардың қызықтай жүріп, демалуына қажетті атқарылатын
шаралар жыйынтығы; мерекеде бақылаушылар болмайды, бәрі де қатысушы. Ал,
фольклор белгілі бір этностық топқа ғана тән, сол топтың ғана қатысып,
солардың игілігіне жарататын шаралары болып табылады.
Енді Наурызды жарқылдата мейрамдауға кедергі боларлық жайттарға көңіл
аударалық. Наурызды о баста көшеге шерулетіп, шығару көрінісі көпті
қызықтырғанымен, оған көпшіліктің қатысуы қарастырылмады және ол көп шығын
мен ұйымдастыру күшін қажет етті де, ол шаралардың аяғы құрдымға айналды.
Содан кейін, әрбір мекемені міндеттеп жүріп, қарүй тігуді шығардық та,
наурыз көже пісіруді қолға алдық, сол маңда сахна жасақталып, жұрттың
санаулы өнерпаздардың өнерін қызықтаумен қол қусыруы ғана жүзеге аса
бастады.
Алайда, тігілген қарүйлеріміз санаулы адамдардың рахаты мен ішіп-
жеу ордасына айналып тынды да, сырттан бақылайтын қарапайым жұрттың әлгі
наурызотауларға деген алакөздігін тудыра бастады. Отауларды тігу мен
күйелеш-күйелеш болып көшеде көже пісірудің де, ешкімге рахат
сыйламайтынына көзіміз жетуде. Оған өзге этностар түгелі қазақтардың өздері
жатсына, мысқылдай қарауда. Алайда, мерекені ұйымдастырудың басқа ешбір
нұсқасы ұсынылмағандықтан, қалыптасқан жағдай сарапталмағандықтан, ұшыраған
тоқыраудан шығу жағы барған сайын тұйыққа тірелуде. Ақырында, басты ұлттық
мерекеміз болып табылатын Наурыз мейрамы қарабайырланып, тартымсыз күйге
ұшырауда. Бөлінген қаржы ішіп-жеуге кетіп, не рухани байуымызға болмаса
құмарта тынығуымызға септік болмауда.

Бұл жағдайға бірнеше себеп бар. Біреуі ұйымдастырудағы мереке мен
фольклорды шатастыруымыздан, ұлттық келбетімізді тек қана ескі дәстүрге
байлауымызда, оны жаңғыртуға шорқақтығымызда, өткенімізді театрландырумен
шектелуімізде. Мәдениет пен руханият саласындағы ізденістің жоқтығы мен сол
саладағы ұйымдастыруда қолдағы мол әлеуетті шебер пайдалана алмай,
үйлестіре білмеуден туындауда. Бұған этнографиялық зерттеменің белгілі бір
деңгейде тоқырап, оны жаңа заманға лайықтау ниетінің жоқтығы да қосылады.
Наурызды мерекелеудің бірнеше нұсқалық жолдары бар екенін оны жөнге
салу мен қоғамға енгізудің жолдары қарастырылған емес. Бар болғаны
аудандық, қалалық деңгейлердегі мәдениет басқармаларының бөлінген азын-
аулақ қаржыға ірілі-ұсақты өнерпаздарды дірдеңдетіп көшеге шығарумен
шектелуі жүзеге асып жатыр. Ал, жаппай жұртты, ұжымдарды, жанұяларды өз
алдына мерекелеуге тартатындай дәстүр мен атрибуттар қалыптаспаған.
Басында жаңажылдық сипаты бар Наурыз бүгінде күн мен түннің теңелу
сәтін, көктемнің келуін атап өтумен ғана шектелуде. Өйткені, жаңа жылдық
сипатты күнтізбелік жылдың басы болып табылатын 1 қаңтар өзінің мықты да
бүкілхалықтық сипатымен, идеологиясымен, жасанды жолмен толыққан
атрибуттарымен, қалыптасқан индустриясымен Наурыздан тартып алды. Сөйтіп,
Наурыздың әуелгі жылды айырбастау мәні быт-шыт болды да, ескі жылдың қысы
жаңа жылға телініп шыға келді. Әрбір жылға айуандық астрологиялық сипат
берген Наурыздың о бастағы мазмұны тәрк етілді. Қысқасы, Наурыз мерекесі
шаралар тұрғысынан ғана емес, мазмұндық жағынан да жұрдай етілуде.
Бай мазмұн мен мәннен жұрдай бола бастаған, ұлы да айтулы Наурыз
секілді мерекені арашалау, ұлттық намыс пен рухани болмысымызды
жаңғыртудың, оларға жаңа тыныс берудің ізденісі нәтижесінде ғана жүзеге
асатынын ұққанымыз жөн. Сондықтан да Наурызға араша боларлық іргелі
ізденістер мен әрі тарихи, әрі уақыттас шаралар керек. Ең бастысы, шектеулі
топтың сахналаған көрінісін қызықтаумен емес, жұртшылық болып жанұямызда
мейрамдайтын мерекелік дәстүр мен атрибуттарды қалыптастыратын мезгіл
жетті.

Наурыздың түркілік тұрғысы
Наурыз тарихын саралай отырып, отырық өркениеттер шаруашылыққа қолайлы
оның күнтізбелік қана мәніне назар аударып, ал көшпелі түркілер Наурыздың
теологиялық-мифологиялық мазмұнын барынша маңыз еткен. Оған дәлел, ежелгі
парсылық жазбалардағы Наурыздың күнтізбелік шежіресінің ғана хатталуы
болса, ал көшегендердің Наурызды мерекелеуі сол отырық өркениет өкілдерінің
таңданысын жасыруға мұрша бермей, олардың барлық ғұрыптық, жоралғылық
рәсімдерінің қағазға түсуі еді. Және де отырық жұрттар күнтізбені шаруаға
қолайлы болу болмауына барынша мұқият болса, көшегендердегі наурызға деген
көзқарас ғұрыптық, жоралғылық рәсімдермен айшықталған. Бұл - олардың Наурыз
мерекесіне деген теологиялық мәнді жоғары қоюының дәйегі еді. Осындай
жазбаны А.Сейдімбекұлы былай келтіреді: ...Грек тарихшысы Квинт Руф
(б.з.д. І ғ.) өзінің Ескендір жорығы деп аталатын еңбегінде Орта Азия
көшпелілерінің ұлыс тойын қалай тойлайтынын тамсана жазады. Ұлыстың ұлы
күні таң шапақ шашып, күн шығар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі
жалау көтеріліп, қотанға шымқай қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбала
шығатын болған. Балаларды саны бір жыл ішіндегі тәуліктердің айғағындай
болып, 365 өнерпаз бозбала тойдың шырайын келтірген. Бір жыл ішіндегі әрбір
тәуліктің шежіре-баяны сияқты 365 күй тартылған. Сонан соң, бүкіл елдің
батагөй абызы, Тәңірмен тілдес бақсысы ортаға шығып, қағанаттың үміт-
тілегін Тәңірге жеткізетін 9 күй тартқан. Бұл 9 күй міндетті түрде қобызбен
тартылатын болған. Мұнан әрі, Ұлыстың ұлы күнін тойлау бүкілхалықтық қуаныш-
қызыққа ұласқан (Квинт Курций Руф. Поход Александра. VII-VIII тараулар.
Мына кітапта: Хрестоматия по истории древней Греции. В.В.Струвенің
сарабымен шыққан.М.,1951).
Көріп отырғанымыздай, О.Хайам парсылардың он екі айға бөлінген жылдан
күнтізбе түзгенін басты дерек ретінде келтірсе, ортаазиялық көшегендер,
тіпті, бір жылдың ішінде 365 күннің барына дейін рәсімге балалардың өздерін
қатыстыру арқылы мән берген. Және де Наурыздың күнтізбелік мәні оның
мифологиялық мағынасымен қабысатындай жоралғы жасауы, шынында да
таңданарлық қана емес, ұлы мерекенің тео-мифологиялық мазмұнға бай
екендігі.
Түркілік тарихпен шұғылданушы Қайрат Бегалин де Наурызға соқпай кете
алмайды (www.proza.ru, Стерегущие золото грифы), наурызды ол өзінше
былайша суреттейді: ...С наступлением весны жители Алтайских гор
отправлялись в степь, чтобы встретить там начало нового года. В повозках
сидели старики, женщины и дети, а вокруг них на резвых конях гарцевали
воины, одетые в длинные штаны, кожаные куртки и остроконечные войлочные
шапки-кулахи.
В день весеннего равноденствия отмечался большой праздник, которым
начинался отсчет дней нового года. Это великое торжество собирало шумные
толпища. Удальцы мерились силами, устраивая состязания на широких равнинах,
а тем временем на привольных пастбищах паслись тучные отары и табуны.
После весеннего зеленого изобилия трава в степи жухла под беспощадным
летним солнцем, и тогда люди уходили в предгорья, где еще только
зарождалась весна. Зеленые ковры сочных пастбищ цвели тут в первозданном
изобилии. И тогда люди отмечали второй праздник – день летнего
солнцеворота.... Ал, оның идеологиялық сыйпаты мен теологиялық қасиетіне
қаншалықты мән берілгендігін орта ғасырлық түркілік тілгер, М.Қашғари
былайша атап кетеді: Көшпенділер өз жаңа жылдарын тойлағанда, барлығы бір
ауылда жиналып, өткен ескі өшпенділіктерін ұмытып, қару-жарақтарын тастап,
бір біріне ізгі тілектерін айтады. Көшегендердің белінен тастамайтын қару-
жарақтарын тастауының өзі, олар үшін Наурыздың дағды мен дәстүрден де
жоғары ұлы таным мен сенімнің болғандығы емес пе?! Ал, таным мен сенімге
берілгендіктің ондай мысалы өгей өркениеттен сіңірудің нәтижесі болуы
мүмкін бе?!
Қазақ даласында Наурыздың қандай сыйпатқа ие болғандығын этнограф-
ғалым А.Сейдімбекұлы (Қазақ әлемі 228-бет) төмендегіше бейнелепті.
Байырғы салт-жора бойынша қазақ арасында Ұлыс тойы түн ортасы ауа
басталады. Бұл түн Қызыр түні деп аталады. Халықтың наным-сенімінде Қызыр
(Қыдыр) қасы көзін жапқан қарт адам болса керек. Қызыр атаны Бақ жетелеп
жүреді екен дейді. Ұлыс тойының таңын көзімен атыруы үшін Қызыр ата түн
ортасы ауа дала кезеді...
Қызыр түнін ұйықтамай өткеру үшін ауыл жастары алуан түрлі ойын
ұйымдастырып, Қызыр атаның назарын аударып бақытты боламыз деп, небір тосын
тамаша-қызықтар көрсетеді... Осынау қызық-думанның ішінде жандықуыршақтың
жөні бөлек. Ол үшін жастар ауылдағы ноқта көрмеген ең асау тайыншаны ұстап,
ең ескі ашамайды салып, ашамай үстіне ең ескі киім-кешек пен құрым киізден
жасалған қуыршақ орнатып, тайыншаның құйрығына ескі шелек байлайды да:
Ұлыс таң атып қалды, бар елге хабар бер! деп, шабына шыбық жүгіртіп,
сауырға бір салып қоя береді. Асау тайынша өкіріп-бақырып жөнеледі. Ит
үреді, қотандағы мал үркеді, үй-үйден шал-шауқан ербиіп шығады, жастар мәз-
мейрам болысады...

Наурыз сөзінің тегі
Наурыз (өткен ғасырда қазақша науырыз болып жазылатын) сөзін
індетушілер, оны парсының ноу - жаңа, руз - күн сөздерінен туындатып
жүргені рас. Алайда, Наурыздың аса ежелгі мереке екенін ескеріп, Наурыз
мерекесінің тео-мифологиялық мәнінің әуелгі тарихы барына ой жібердік. Ал,
Наурыз ұғымының атау ретінде пайда болуы аталмыш нұсқадан да басқаша
түрде түзілген болуы әбден мүмкін. Оған ежелгі Қосөзен (Тигр-Евфрат)
өркениетіндегі сақталған мәліметтер мен жоғарыда келтірілген түркілік
наурыз тарихын ескермегеннің өзінде, Қазақстандағы жартас суреттерін
куәлікке тартуға болады. Бұған қоса, осыдан кемінде төрт-бес мың жыл
бұрынғы парсының жаңа және күн ұғымдары сәйкес түрде ноу, руз
сөздерімен аталғанына күмәнмен қарауға тура келеді. Тіпті, олардың біржақты
парсы сөздері екендігіне де шүбә бар.
Аталмыш сөздің туындауына қатысты деген қазақ тіліндегі сырттай ұқсас
сөздердің түсіндірмесін қарастыра отырып, оған өз мәндетпемізді беріп
көрелік.
Қазақ тілінің сөздігі (А.Байтұрсынұлы атындағы тіл білім институты,
Алматы, 1999 ж.) – 1-сөздік;
(Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Алматы, 1961 ж.) – 2-сөздік.
1- сөздік:
Нау 1. (көне): дау, жанжал. Нау жүрген жерде дау жүреді (мақал).
2. нау тарту – гүлдің, өсімдіктің жаңадан өсіп,шешектенуі.
Нау сөзінің 1-нұсқасының түсіндірмесі бұлдыр және айқындалмаған,
келтірілген мақал бойынша наудың орнына мәндес сөздерді қойғанда,
мақалдың орнына мәнсіз сөйлем аламыз: Дау (жанжал) жүрген жерде дау
жүреді. Жанжал мен даудың қатар жүретіні мақалсыз да белгілі. Сөз
мағынасын талдаушылар бұл жерде қатеге ұрынып отыр, өйткені, даудың жүретін
жері көп: арақ жүрген жерде де, топ адам жүрген жерде де, ойын-тойда да
болуы ықтимал. Сондықтан бұл талқыма нау мағынасын ашып тұрған жоқ.
Алайда, соңғы шыққан сөздіктерде (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
Алматы, 2008, Дайк-пресс), тіпті, сілтемесіз нау – көнеше дау, жанжал
деліне салған. Бұл жердегі нау сөзі науқан сөзінің басқы нұсқасы
болмаса көп немесе жас адам мағынасында болуы мүмкін. Дауласу мен
жанжалдасудың жасқа тән екені де белгілі ғой. Бұл - нау тарту тіркесі
арқылы нау сөзінің жас, жаңа мағынасын берумен беки түсетін қисын.
Оның тағы бір сипаты “жаппайлық” (массовость) болуы ықтимал. Жоғарыдағы
мақалда көпшілік жиналған жерде даудың туындау ықтималдығы аталса керек.
1- сөздік:
Науа: 1. үлкен, ұзынша астау;
2. Астық, көмір, т.б. заттар ағып тұратын арнаулы нәрсе.
2- сөздік:
Науа – 1. Малға жем беру, суару үшін тақтайдан не басқа материалдан екі
басы тұйықталып жасалатын қуыс астауша.
2. түбі мен екі жағын ағаштан, тақтайдан не басқа материалдан екі басы
ұзынша етіп қуыстап істеген су ағызғыш.
Мұндағы науа сөзі кәзіргі эскалатордың (жаппайлық сипат емес пе?!)
сұйыққа қатысты ежелгі нұсқасы болып тұр.
1- сөздік:
Науадай: науадай құйды – табысты көп тапты. Жалпы, науа сөзі шығырмен
тартылған суды жөңкілтіп арыққа қарай айдауға арналған ұзын астау болса
керек. Ал, оның ежелгі мифологиялық мәні де болған секілді, оның мәні -
Көктен тасқындатып құйылатын нұрдың жолы болуы ықтимал.
1- сөздік:
Науан: үлкен, биік. Алдымнан ашылды бір науан есік (Шалабаева).
2- сөздік:
Науан – өте жақсы, тамаша, әдемі. Туындыда келтірілген науан есік
тіркесіндегі науан сөзі сын есім ретінде қолданылып тұрғанымен, ол бір
науан аталатын ірі нәрсеге теңестіріліп тұрғанын аңғарған жөн. Біздіңше,
ол науан бәйтеректің бір атауы болуы ғажап емес. Бәйтеректің Көк пен Жерді
қосушы мифологиялық мәнін ескерсек, адам үшін одан асқан ірі нәрсені табу
оңай болмас. Міне, ақын ежелгі тіркесті интуитивті түрде қолданып отыр. Ал,
2-сөздік бойынша науан сөзі мүлдем басқа мағына білдіріп тұр. Алайда, бұл
екі мағына да, оның ежелгі бір сөзбен берілгендігінен хабар береді, егер
науан деп мифологиялық бәйтерек аталса, онда оның бүгінгі сананы
шатастыруы әбден орынды.
1- сөздік:
Наубай: нан пісіретін орын, наубайхана. Базарда наубайға жабылған нан
сатылады (Бақбергенов). Жалпы, наубай сөзі о баста нау мен бай
сөздерінің қосарланып нау-бай түрінде қолданылуынан пайда болған сияқты.
Және де аталмыш екі сөз де әуелде мағыналық жағынан бірін бірі толықтыратын
сөздер болған: нау жаңа (піскен нан ұғымын берсе) болса, бай сөзі
бақ, ырыс ұғымдарын беретіні рас.
1- сөздік:
Науғы: арғы тек, тұқым. нау сөзі жаңа ұғымын бергенімен, ол әуелгі,
соны (свежий) дегенді де меңзейді; ал -ғы, -қы жұрнақтары арқылы қазақ
тілінде түбірге қатысты туынды зат есім жасалатынын ескерсек, бұл жердегі
нау сөзі осы жолы әуелгі, түпкі (первичный) дегенді аңғартып тұр.
1- сөздік:
Науқан: қауырт істелетін мерзімді іс.Бұл сөздің мағынасын мына түсіндірме
қосымша айқындай түседі:
2- сөздік:
Науқан – кезектегі қоғамдық-саяси және шаруашылық міндеттерін жүзеге
асырудағы маңызды шара.
Әрине, бұл кеңестік дәуір тұрғысынан берілген түсіндірмелер. Ал, оның
бұрынғы мәні не болды екен? Шамасы, кезек күттірмейтін, басқа іске
қаратпайтындай, маңызды да мәнді, аса өзекті де құзырлы шара болуы керек.
1- сөздік:
Науша – 1. жаңа. 2. жас жігіт,бозбала.3.Ауыспалы мағына: бойшаң, бойжеткен,
сымбатты – жігіт (қыз).
2- сөздік:
Науша – балиғатқа толмаған өрімдей жас.

Жоғарыда қарастырылған нау түбіріне қатысты сөздердің барлығы дерлік
“жас”, “соны” немесе “мол”, “жаппай” деген мағынаға саяды. Осыны ескере
отырып, мынадай жорамал жасауға болады. О баста жыл мен мүшелдің қабат
алмасуы қарастырылған ежелгі түркілік мағынасында, мереке нау ырыс (ну
ырыс) аталған болуы керек. Бірақ нау немесе “ну” сөзі соны, тың, жас,
жасыл деген ұғымдардың әуелгі айтылымы болумен бірге жаппай, жалпы
ұғымдарын да берген. Оған жоғарыда келтірілген нау түбіріне қатысты
бірнеше сөздің түсіндірімі куә. Өйткені, ежелгі адамдарда жаңа ұғымы
болды деу қыйсынға келмейді. Ал, түркілерде кез келген үдерістің басы
сонылық, жастық ретінде мойындалып, жаңа құбылыс есебінде қабылданған.
Олардың пайымында істің, құбылыстың барысы оның басталуына байланысты болып
саналған. Құбылыс пен іс-әрекеттің басына зор маңыз беретін түркілерде мұны
дәйектейтін сан алуан көріністер жеткілікті.
Руз сөзінің өзі ырыздық таратылатын жаңа күн, соны сәт ұғымы
ретінде ырыс (ырыз) сөзінен туындауында шүбә аз. Бұл уәжіміз, ежелгі
адамзаттық өмір салты мен ғұрыпқа осы заманғы жаңа жыл рәсімінің
қарабайыр ұғымын тықпалаудан гөрі жөндірек болар деген ойдамыз. Оның
үстіне, Омар Хайамның жазбасына қарағанда, Наурыздың туылуы ғаламның
жаратылу сәтіне арналған, яғни, жеті ғаламшар жаратылған күннен басталады-
мыс. Демек, ғаламның жаппай бір күнгі жаратылысын Ұлы құбылыс деп таныған
ежелгі ата-бабамыз оны НАУ -ЫРЫС сөзімен беруінің жөні бар еді.

Шамасы, нау+ырыз ежелгі сөйлем ретінде парсылық жаңа күн тіркесіне
отырық мәдениетке тән, нақтыланған мағына түріне түсіп барып кейінірек
жеткен, ал оның ежелгі мәні: Жаратқанның бұйрығымен жаңа құтқа кенелу
сәті. Демек, Наурыздың арғы мәнінде Уақыттың жаңаруын Жаратқанның еркімен
болатын табиғаттың жаңарысымен және адамзаттың құдыретті жаңа құбылыс
күтуімен байланыс бар. Қысқасы, Наурыз - саясатқа айналмаған пәк сенім
мен ежелгі түркілік ұғымдардың жыйдасы (коллекциясы). Бұл ұғым бүгінгі
түркілерде дүниетанымға негізделген алуан сипатты ғұрып пен мәнге толы.

Наурыздық басты нышан
Жалпы алғанда, түркілік ғаламтанымды көрсететін мифтік мынадай
көріністен аттап өтуге болмайды. Ол көрініс мифологиялық арқау ретінде
түркілік ертегілерге тән болып келеді. Айдалада бәйтерек өсіп тұрады, оның
басына ұя салған самұрық құс тұрады екен, бірақ самұрықтың балапандарын
жалмайтын айдаһар бәйтеректің түбінде мекендейді. Сөйтіп, айдаһарды
өлтіретін асқақ батыр туылмайынша, самұрық бұл тажалдан құтылмайды екен.
Батыр туылады, айдаһармен айқас болады, жігіт жеңеді, самұрық оның мұратына
жетуге қызмет етеді. Міне, бұл - типтік мифологиялық арқау. Біздің
пайымымызша, бұл жерде әңгіме әдеттегідей Жақсылық пен Жамандықтың күресі
турасында емес, Ғалам мен Адамның қарым-қатынасы жөнінде. Бәйтерек –
адамзаттың арманы, аңсары, Көкке өрлеу жолы, ғұмыры. Бәйтерек – түркілік
танымдағы ғаламдық ағаш. Ал, бәйтеректі орап жататын жылан кейіпті жеті
басты айдаһар – Уақыт. Айдаһардың жеті басты болуы оның о бастан аса
жетілген ғаламдық құдыретті апат (стихия) екендігінде. Жеті санымен
түркілер құдыретті кемелдікті таныған. Ал, самұрық - Бақ құсы, адамның
мұраты, арманға жеткізер көлігі! Уақыттың талай тажалына төзген адам
ғана мұратқа жетеді, Көкке самғайды, Жоғарғы әлемге өрлейді деген даналық
жатыр бұл әфсанада.
Міне, осы типтік мифарқаудағы бәйтерек Наурыз рәсімінде ЙОЛ (жолтерек,
бақан) ретінде кейіптелсе, ал айдаһардың рөлін “йолды” айнала тізбектелген
адамдар атқарған. Бір қызығы, қол ұстасқан адамдар он екі шоқ жұлдызды, он
еі айдың айдың немесе он екі мүшелдік жылдың болмаса үш жүз алпыс бес
күннің кейпінде билеп айналады. Мұндағы Жер мен Көкті жалғаушы Бәйтерек -
Кеңістің бейнесі де, ал айдаһар - Уақыттың кейпі.
Аталған мифологиялық аңыз бен Наурыздың арасынан қыл өтпейді деуге
болады. Бұл аңыз, адам көзімен қарағанда, жауыздық пен бауырлықтың арбасуы
болғанымен, түпкі идеясы ғаламдық үйлесімді паш ету. Міне, Наурыз да әуелде
сол үйлесімге қызмет етудің басты жоралғысы болатын.

Наурыз бен түркілік күнтізбе
Наурыз қашан пайда болды деген сауалға, әрине, нақты жауап беру қыйын.
Алайда, Адам баласы Уақытты есептеу мен бағалай білгеннен бастап, бейнелі
ойлау қабылеті туған сәттен Наурызды мерекелеу қажеттігі туылған болар.
Бізді осындай ойға жетелейтін кемінде бес мың жыл бұрынғы Алматының солтұс-
батысындағы 170 шм жердегі Аңырақай тауындағы жартаста қашалған ежелгі
суреттер. Онда жер бетілік мақұлықтардан бірнеше есе ірі екі тұлға
бейнеленіпті: оң жағында күндидарлы адамкейіпті киелі тұлға бері қарап тұр,
бұл Тәңір аталып жүрген жарқын күш болса керек, оның сол жағында әрі
қарап, түндидарлы сайтанкейіпті - Ыңыр (Іңір – бұл қазақтарда күн
батқаннан кейінгі кеш түскен уақытты білдіретін ұғым түрінде қалған);
олардың ортасында сағат тіліне қарсы бағыт бойынша Сиыр жылының 4 маусымы
бейнеленген: жаңа туған бұзау, оның үстін ала баспақ жайылып тұр, ал оның
сол жағында семіз де мүйізі қарағайдай ірі бұқа Тәңірге қарап тұр да, оның
астын ала мүйізі түскен, ауру да көтерем сыйыр тәлтіректеп тұр. Бұл сәйкес
түрде бейнеленген жылдың төрт мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс. Бұлардың
бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. Бұл –
ежелгі наурыз мерекесі емей немене?! Бұл - сиыр жылының Наурызын мейрамдау
емей немене?!
Әзірге Наурызды парсыға біржақты телитіндей дәйек тапшы: оның бірі
новруз сөзі болса, екіншісі түркілерге де тән наурыздық ғұрыптар мен дәм
тұтыну рәсімдері. Ал, новруз сөзінің о бастағы тегі парсыға қатысты сөз
екені әлі толық дәлелденген жоқ. Жоғарыдағы дәйектерді қорыта келе, Наурыз
мерекесінің түркілік тегіне де көздің көбірек жететінін жасыру қиын. Дұрысы
- Наурыз мерекесі Тұран мен Иран аталатын мемлекеттік құрылымдар пайда
болғанға дейін, тіпті, түркі мен парсы жұрттарының ара жігі ашылғанға дейін
пайда болып, Арилік (Арыстық) дәуірде қалыптасқандығын жоққа шығару мүмкін
болмас. Десек те, Наурыздың ежелгі мәні мен сәнін сақтауға келгенде жүйесіз
болса да, бұл жөнінде түркілердің қымсынбастан, мол мұрасын алдыға жайып
салатындай ахуалы бар.
Наурыздың туындауы мен оның мәнін зерттеу үшін, оны құрайтын
көріністер мен атрибуттарды қалпына келтіріп, зерделеген жөн. Осы жағынан
қарағанда, Наурызды он екі мүшелдік түркілік күнтізбеден тыс қарау мүмкін
емес. Өйткені, 90 күндік қыс шығатын 14-наурыз (бұрынғыша - 1 наурыз) күні
ескі жылды шығарып, батыс аймақтағы қазақтар бірін біріне Жыл құтты
болсын! айтады, Жаңа жыл басын 14-наурызда кірді деп есептейді. Қыстың
шығуымен, жаңа жылдың Бала маусымы – Көктем кіретінін ескермейміз! Ал, біз
кәзір астрологиялық жаңа жылды ешбір негізсіз 1 қаңтарда енгізіп жүрміз.
Наурызды ежелгі түркілік онекімүшелдік күнтізбеге қатыссыз қарай
алмаймыз. Бұл мерекелік рәсім аталған дүниетанымға негізделген Уақыт пен
Кеңісті әмбебап онекімүшелдік жүйеге жіктеудің бір көрінісі. Бұл жүйе
бойынша адам мен айуан денесінің он екі мүшеден тұруы ғаламдық құрылымның
он екілік жүйесінен алынған.
Жалпы, скиф-сақтардың айуандық стилі көшегендердің зергерлік, мүсін
өнеріндегі жан-жануарға деген ерекше құрметтері ғана емес, ол - ең алдымен
олардың дүниетанымдық мәдени көрінісінің мәйегі. Ал, мүшелдік күнтізбеге
арқау болған айуандық бейнеленім болса, бұл - олардың дүниетанымдық
көрінісінің өмірге тығыз енгізілу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.