Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың экономикалық негізі
Мазмүны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың экономикалық негізі
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік операциялардың мәні және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау . коммерциялық банкте несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2 тарау. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейіндегі банктердің несиелік портфелін басқаруына талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" АҚ банкісінің тәжірибесі негізінде).
2.1. "Банк Тұран Әлем" АҚ.ың несиелік портфелін басқару саясаты ... .47
2. 2. ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік портфелін талдау ... ... ..55
2.3. Банктің несиелік портфелінің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ...64
3 тарау. Коммерциялық банктерде несиелік портфельді басқаруды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды 79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың экономикалық негізі
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік операциялардың мәні және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау . коммерциялық банкте несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2 тарау. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейіндегі банктердің несиелік портфелін басқаруына талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" АҚ банкісінің тәжірибесі негізінде).
2.1. "Банк Тұран Әлем" АҚ.ың несиелік портфелін басқару саясаты ... .47
2. 2. ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік портфелін талдау ... ... ..55
2.3. Банктің несиелік портфелінің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ...64
3 тарау. Коммерциялық банктерде несиелік портфельді басқаруды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды 79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Кіріспе
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық т.с.с. көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциялының жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі танда біздің елімізде несиелік қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, сонымен бірге жалпы несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзімді несиелеу тәжірибеде қалай жүргізіледі; қысқа мерзімді несиені алу үшін мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге асырылып, реттеледі: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы және "Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы" заңдары. Бүл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен қолдануға тиесілі. Жоғарыда баяндалып өткендер диплом жүмысымның өзектілігін айқындайды.
Диплом жүмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ "Банк Тұран Әлем" АҚ мысалға алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жүмысында келесідей міндеттер қойылды:
- несиелік операциялар туралы түсінік беру;
- несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
- коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны;
- коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
- несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- коммерциялық банктердегі несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесімен таныстыру;
Дипломдық жүмыста жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Диплом жүмысы кіріспе, үш тарау мен қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Зерттеу жүмысымның обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі, оның ішінде АҚ "Тұран Әлем" банкісінің несиелік қызметі.
Жүмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық экономист ғалымдардың еңбектері пайдаланылды, оның ішінде: Лаврушин И.О. "Банковское дело", Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и методика ее анализа" (автореферат), Калиева Г.Т. "Коммерческие банки в Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э; Коттер Р "Коммерческие банки", Садвакасов К.К. "Управленческий анализ деятельности коммерческого банка'" және т.б сонымен қатар Қазақстан Республикасының нормативті қүқық актілері, ғылыми әдебиет, кезеңдік басылым материалдары мен жинақтары қолданылды.
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық т.с.с. көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциялының жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі танда біздің елімізде несиелік қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, сонымен бірге жалпы несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзімді несиелеу тәжірибеде қалай жүргізіледі; қысқа мерзімді несиені алу үшін мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге асырылып, реттеледі: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы және "Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы" заңдары. Бүл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен қолдануға тиесілі. Жоғарыда баяндалып өткендер диплом жүмысымның өзектілігін айқындайды.
Диплом жүмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ "Банк Тұран Әлем" АҚ мысалға алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жүмысында келесідей міндеттер қойылды:
- несиелік операциялар туралы түсінік беру;
- несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
- коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны;
- коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
- несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- коммерциялық банктердегі несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесімен таныстыру;
Дипломдық жүмыста жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Диплом жүмысы кіріспе, үш тарау мен қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Зерттеу жүмысымның обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі, оның ішінде АҚ "Тұран Әлем" банкісінің несиелік қызметі.
Жүмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық экономист ғалымдардың еңбектері пайдаланылды, оның ішінде: Лаврушин И.О. "Банковское дело", Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и методика ее анализа" (автореферат), Калиева Г.Т. "Коммерческие банки в Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э; Коттер Р "Коммерческие банки", Садвакасов К.К. "Управленческий анализ деятельности коммерческого банка'" және т.б сонымен қатар Қазақстан Республикасының нормативті қүқық актілері, ғылыми әдебиет, кезеңдік басылым материалдары мен жинақтары қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. 31 тамыз 1995г. Жарық көрген № 2444 "Банктер және Банктік
қызмет туралы" Қазақстан Республикасының заңы.
2. ҚР Ұлттық Банк басқармасының шешімімен 28/08/98 - №167
"Пруденциялды нормативтер туралы" ережелер.
3. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. "Финансы, денежное обращение
и кредит" - М: ИМПЭ 1996 ж:.
5. П/р Акбергенова И. "Финансово — кредитные проблемы развития
экономики Казахстана" — Алматы: Білім 1995ж.
6. Айтбембетова А.Б. "Исторические становление и развития
кредитных отношений в Казахстане" — Алматы: КазГУ им. Аль-
Фараби 1994ж.
7. Баишов Берик. Храните деньги в банке. // Банки Казахстана.
№1.27.00ж.
8. Грицун Ю. Н. Повышение эффективности активных операций
коммерческих банков. Дисс.к.э.н. М., 1998ж:
9. Диченко М.Б. Теория и методология регулирования ликвидностю
коммерческих банков. // Банковские услуги № 4, М., 1999ж.
10. Дроздова А.В. Экономически — организационное управления
СІЖ, 1997ж.
10. Инжекара Хасан. Доверие клиентов как важнейший актив банковской системы. // Банки Казахстана №10. 1999ж.
11. Жакыпова Ф.И. Новая роль банков в условиях перехода к
рыночном отношениям. Дис.к.э.н. 1998ж.
12. Жарковский М. О. Статистический анализ эффективности
работы коммерческого банка. М., 98ж.
13. Калтырин А.В. Банки в системе кредитно-финансовые
отношени переходной экономики. Ростов, 1997ж.
14. Кошанов А.К. Проблемы "адаптированной" модернизации
реформирование экономики Казахстана, Алматы, 1998ж.
15. Королев О.Г. Анализ рентабельности операций коммерческого
банка и ее влияния на финансовую устойчивость. Дис. К.э.н.
М.Д 1998ж.
16. Калиева Г.Т. Коммерческие банки в казахстане и проблемы
обеспечения их устойчивости. Дис. К.э.н. 1999ж.
17. Кучукова Н.К. "Макроэкономические аспекты реформирования
финансово-кредитной системы РК в условиях перехода к
рыночной политике" Алматы: Ғылым 1994ж.
18. Лаврушин О.И. "Банковское дело", М., Банковский и Биржевой
научно- консультационный центр, 1999ж.
19. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. // Банки
Казахстана №8, 1999ж.
20. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С. Основы современного
банковского дела. Алматы 1997ж.
21. Панова Г.С. Банковское обслужование частных лиц. Автореф.
М., 1994ж.
22. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого
банка. 1996ж.
23. Рид Э., Коттер Р. "Коммерческие банки", М., СП
24. Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики
банка. Дис.к.э.н. Алматы. 1998ж.
25. Сабанти Б.М. "Теория финансов" — М:Менеджер 1998ж.
26. Садвакасов К.К. Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка. М., 1997ж.
27. Сатова Р.К.,Сыздыкова Д.Т. Проблемы финансовой банка.
Павлодар. 1999ж.
28. Сейткасымов А.Г. Управление банковской ликвидностью
анализа. Автореф. Алматы 1998ж.
29. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені 1997-2005 жж. аралығындағы.
30. Трифонов А.Н. Проблемы управления ликвидностью
коммерческого банка. Дис.к.э.н. М., 1998ж.
31. Терешкова Г.Е. Управление ликвидностью и доходность банка. СПб., 1998ж.
32. Чая Г.С. Внутренний контроль в коммерческом банке, услуги. №7.1, 1998ж.
33. АҚ "Тұран Әлем" банкінің 2003- 2005 жж. Аралығындағы
34. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003- 2005 ж.ж..
1. 31 тамыз 1995г. Жарық көрген № 2444 "Банктер және Банктік
қызмет туралы" Қазақстан Республикасының заңы.
2. ҚР Ұлттық Банк басқармасының шешімімен 28/08/98 - №167
"Пруденциялды нормативтер туралы" ережелер.
3. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. "Финансы, денежное обращение
и кредит" - М: ИМПЭ 1996 ж:.
5. П/р Акбергенова И. "Финансово — кредитные проблемы развития
экономики Казахстана" — Алматы: Білім 1995ж.
6. Айтбембетова А.Б. "Исторические становление и развития
кредитных отношений в Казахстане" — Алматы: КазГУ им. Аль-
Фараби 1994ж.
7. Баишов Берик. Храните деньги в банке. // Банки Казахстана.
№1.27.00ж.
8. Грицун Ю. Н. Повышение эффективности активных операций
коммерческих банков. Дисс.к.э.н. М., 1998ж:
9. Диченко М.Б. Теория и методология регулирования ликвидностю
коммерческих банков. // Банковские услуги № 4, М., 1999ж.
10. Дроздова А.В. Экономически — организационное управления
СІЖ, 1997ж.
10. Инжекара Хасан. Доверие клиентов как важнейший актив банковской системы. // Банки Казахстана №10. 1999ж.
11. Жакыпова Ф.И. Новая роль банков в условиях перехода к
рыночном отношениям. Дис.к.э.н. 1998ж.
12. Жарковский М. О. Статистический анализ эффективности
работы коммерческого банка. М., 98ж.
13. Калтырин А.В. Банки в системе кредитно-финансовые
отношени переходной экономики. Ростов, 1997ж.
14. Кошанов А.К. Проблемы "адаптированной" модернизации
реформирование экономики Казахстана, Алматы, 1998ж.
15. Королев О.Г. Анализ рентабельности операций коммерческого
банка и ее влияния на финансовую устойчивость. Дис. К.э.н.
М.Д 1998ж.
16. Калиева Г.Т. Коммерческие банки в казахстане и проблемы
обеспечения их устойчивости. Дис. К.э.н. 1999ж.
17. Кучукова Н.К. "Макроэкономические аспекты реформирования
финансово-кредитной системы РК в условиях перехода к
рыночной политике" Алматы: Ғылым 1994ж.
18. Лаврушин О.И. "Банковское дело", М., Банковский и Биржевой
научно- консультационный центр, 1999ж.
19. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. // Банки
Казахстана №8, 1999ж.
20. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С. Основы современного
банковского дела. Алматы 1997ж.
21. Панова Г.С. Банковское обслужование частных лиц. Автореф.
М., 1994ж.
22. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого
банка. 1996ж.
23. Рид Э., Коттер Р. "Коммерческие банки", М., СП
24. Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики
банка. Дис.к.э.н. Алматы. 1998ж.
25. Сабанти Б.М. "Теория финансов" — М:Менеджер 1998ж.
26. Садвакасов К.К. Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка. М., 1997ж.
27. Сатова Р.К.,Сыздыкова Д.Т. Проблемы финансовой банка.
Павлодар. 1999ж.
28. Сейткасымов А.Г. Управление банковской ликвидностью
анализа. Автореф. Алматы 1998ж.
29. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені 1997-2005 жж. аралығындағы.
30. Трифонов А.Н. Проблемы управления ликвидностью
коммерческого банка. Дис.к.э.н. М., 1998ж.
31. Терешкова Г.Е. Управление ликвидностью и доходность банка. СПб., 1998ж.
32. Чая Г.С. Внутренний контроль в коммерческом банке, услуги. №7.1, 1998ж.
33. АҚ "Тұран Әлем" банкінің 2003- 2005 жж. Аралығындағы
34. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003- 2005 ж.ж..
Мазмүны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 3
1 тарау. Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың
экономикалық негізі
Коммерциялық банктердің несиелік операциялардың мәні және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау - коммерциялық банкте
несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2 тарау. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейіндегі банктердің
несиелік портфелін басқаруына талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" АҚ банкісінің
тәжірибесі негізінде).
2.1. "Банк Тұран Әлем" АҚ-ың несиелік портфелін басқару
саясаты ... .47
2. 2. ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік портфелін талдау ... ... ..55
2.3. Банктің несиелік портфелінің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ...64
3 тарау. Коммерциялық банктерде несиелік портфельді басқаруды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды 79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Кіріспе
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық
айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған
мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ
нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді.
Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы
ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны
белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе
көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық т.с.с. көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі танда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр:
Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзімді несиелеу
тәжірибеде қалай жүргізіледі; қысқа мерзімді несиені алу үшін мемлекетпен
қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып, реттеледі: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы" заңдары.
Бүл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен
қолдануға тиесілі. Жоғарыда баяндалып өткендер диплом жүмысымның
өзектілігін айқындайды.
Диплом жүмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді
басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ "Банк Тұран Әлем" АҚ мысалға
алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жүмысында келесідей міндеттер қойылды:
несиелік операциялар туралы түсінік беру;
несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны;
коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
коммерциялық банктердегі несиелік портфельді басқарудың шетелдік
тәжірибесімен таныстыру;
Дипломдық жүмыста жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Диплом жүмысы кіріспе, үш тарау мен қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Зерттеу жүмысымның обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі,
оның ішінде АҚ "Тұран Әлем" банкісінің несиелік қызметі.
Жүмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектері пайдаланылды, оның ішінде: Лаврушин И.О.
"Банковское дело", Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и
методика ее анализа" (автореферат), Калиева Г.Т. "Коммерческие банки в
Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э; Коттер Р
"Коммерческие банки", Садвакасов К.К. "Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка'" және т.б сонымен қатар Қазақстан Республикасының
нормативті қүқық актілері, ғылыми әдебиет, кезеңдік басылым материалдары
мен жинақтары қолданылды.
1 тарау. Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың экономикалық
негізі.
1.1. Коммерциялық банктердің несиелік операциялардың мәні және
жіктелуі.
Несиелік операциялар — ақша қаражаттарын пайдалануға беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым-қатынстар 1995 ж 30.03
шыққан Қазақстан Республикасының "ҚР- дағы банктер және банктік қызмет
турал” заңының 34 бабына сәйкес "несиелік операция-банкпен басқа түлғаларға
мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық шартымен ақша беру болып табылады.
Банктің несиелік немесе ссудалық операциялары банктің директорлар кеңесімен
(жабық акционерлік қоғам болған жағдайда акционерлерінің жалпы жиналысымен)
бекітілген ішкі несиелік саясаты туралы ережесіне сәйкес жүргізіледі. Ішкі
несиелік саясаты жүзеге асыратын мүше - банктің несиелік комитеті. Ішкі
несиелік саясат туралы ережелер ссудалық операцияларды жүргізу барысында
туындайтын тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында жасалады және келесілерді
анықтайды.
а) заңды және жеке түлғаларға несие беру шарттарын;
б) лауазымды түлғаларға және банк қызметкерлеріне несие беру
шарттарын;
в) несиелік комитеттің үйымдық қүрылымын, қызметтерін,
өкілеттілігін;
г) несиелік комитеттің мүшелерінің жауапкершілігін;
д) несиелеу шектерін;
е) несиелік шарттарды бекіту процедурасын;
Несиелік қарым-қатынасқа қатысушыларды былайша атайды; Несие беруші
— Кредитор Несие алушы – Дебитор
Банктің несиелік операциялары 2 топқа бөлінеді:
* актив немесе белсенді, яғни банк ссуда беріп, кредитор ретінде
қатынасқа түссе;
* пассивті, бұл жағдайда банк басқа банктерден және
клиенттерінен ақша қаражаттарын таратып дебитор ретінде
шықса. Бұдан біз несиелік операциялардың екі формасын
туындап шығарамыз- ссудалар мен депозиттер.
Дегенмен, несиелік операциялар бұл өте кең үғым, несиелік қатынастарды
үйымдастырудың түрлі формаларын негізін қалаушы үғым.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық
шаруашылығының дамуының маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша
ресурстар түрінде кәсіпорындар мен үйымдары меншік капитал шеңберінен
шығуға мүмкіндік беріп, жаңа күш-қуат беретін өндірістің өркендеуіне
экономикалық алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының обьективті қажеттілігін қанағаттандыру үшін
беріледі.
Несиелік операциялардың обьектісі — бұл белгілі бір зат, құндылық. Бұл
затқа деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін ссуда беріледі немесе несиелік
мәміле жасалынады. Бірақ несиелеу обьектісі ретінде тек материалды зат, не
құндылық қана бола бермейді, ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттілігі де болуы мүмкін. Сондықтан несиелеу
обьектісі әрі материалдық құндылық , жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжірибесінде банктердің несиелік
салымдарының негізгі обьектілері негізінен экономиканың өңдеуші
секторларының кәсіпорындарының: жеңіл — тамақ өнеркәсіптерінің, сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестің - қысқа мерзімді
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субьектілері — бұл несие алушы ретінде қатынасқа түсетін
кәсіпорындар, ұйымдар, жеке түлғалар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің негізгі ережелері келесі қалыпта;
Несиелеу жүйесі коммерциялық банктің ресурстарына
негізделеді.
Несиелік операциялар коммерциялық сипатқа ие.
Несиелік салалардың көлемі банк ресурстарына ғана емес
сонымен бірге міндетті резервтер мен экономикалық
нормативтерге де байланысты өзгеріп отырады.
Банктің несиелік саясаты келісім негізінде жүзеге
асырылады.
Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететін
несиелердің формасына өту көзделіп отыр.
Несиелеу жүйесі келесі принциптерге негізделіп отыр:
мерзімділік жөне ақылық немесе төлемділік, қайтарымдылық
пен несиенің көзделген мақсатқа жұмсау.
Сонымен бірге несиелеу моделін құрастыру үшін сол несие
алушының өндірісінің экономикасы негіз болу қажет.
Несиелік саясатты қалыптастырған кезде банктер көптеген факторларды
есепке алу қажет:
сыртқы факторлар, яғни банк қызметіне тәуелсіз, инфляция
ссудалық деген ұсыныс пен сұраныс т.б.
ішкі факторлар, яғни банктердің жеке қызметіне байланысты
капиталдың жеткіліктілігі, несиелердің түрлеріне тиісті
табыстылық пен тәуекелділік деңгейі, депозиттердің келіп түсу
тұрақтылығы, банк қызметкерлерінің қабілеттілігі мен
мамандану дәрежесі т.б.18
Әр банк өзінің несиелік портфелінің көлемін беретін ссуда мөлшері мен
түрлерін жеке өзі анықтайды. Бірақ та бір несие алушыға шаққанда берілетін
несиенің шекті мөлшері банк капиталының 25% аспауы керек екенін есте сақтау
қажет.
Несиелік операциялар банкке табысты ең көп әкелетін операциялар түрі,
сондықтан банктер салымдарының көп бөлігі несиелік операцияларға келеді.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар және банктердің өсіп отырған
ресурстың базасы аясында кредиттік нарық 2005 жылы қаржы нарығының серпінді
даму үстіндегі сегменттерінің бірі болып қалды. Банктердің экономикаға
кредиттерінің көлемі 2592,1 млрд. теңгеге дейін (19,4 млрд. долл. жуық)
74,7% өсті. Банктердің экономикаға кредиттерінің ЖІӨ-ге қатысты көрсеткіші
2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 26,8%-дан 34,8%-ға дейін аса жоғары
өсті.
Ұлттық валютадағы кредиттердің өсуі шетел валютасындағы кредиттермен
салыстырғанда басым сипатта болды. 2005 жылы ұлттық валютадағы кредиттер
1255,8 млрд. теңгеге дейін 75,9% өсті, шетел валютасындағы – 1336,3 млрд.
теңгеге (10,0 млрд. долл.) дейін 73,5% өсті. Нәтижесінде теңгемен
кредиттердің үлес салмағы 48,1%-дан 48,5%- ға дейін өсті.
2005 жылды. ішінде ұзақ мерзімді кредиттерді. (1 жылдан астам мерзімі
бар) өсуі қысқа мерзімді кредиттермен салыстырғанда басым сипатта болған
кредиттердің мерзімдері бойынша құрылымында да оң өзгерістер болды. Ұзақ
мерзімді кредиттер 1722,9 млрд. теңгеге дейін 76,6%, қысқа мерзімді
кредиттер – 869,1 млрд. теңгеге дейін 70,9% өсті ұзақ мерзімді кредиттерді.
үлес салмағы 65,7%-дан 66,5%-ға дейін өсті.
Кредиттік қызмет көрсету нарығындағы негізгі заемшылар корпоративтік
клиенттер болып отырғанына қарамастан, 2005 жылы экономикадағы кредиттердің
жалпы көлемінде кәсіпорындарға берілген кредиттердің үлес салмағы 79,5%-дан
74,2%-ға дейін төмендеді, ал жеке тұлғаларға кредиттердің үлес салмағы
20,5%-дан 25,8%-ға дейін өсті. . Бұл негізінен ипотекалық және тұтынушылық
кредиттеу сияқты банктік өнімдердің түрлерін айтарлықтай кебейтуге
байланысты. Мәселен, 2005 жыл бойы ипотекалық және тұтынушылық кредиттер
тиісінше 220,5 млрд. теңге және 320,5 млрд. теңге болып, 2,2 есе өсті.
2005 жылы банктерді. шағын кәсіпкерлікке кредиттерінің көлемі 470,2
млрд. теңгеге дейін 63,0% немесе экономикаға берілген кредиттің жалпы
көлемі. 18,1% өсті. Кредиттер бойынша ставка динамикасының түрлі бағыттағы
үрдісі бар. Мәселен, 2005 жылғы желтоқсан айында 2004 жыл.ы желтоқсан
айымен салыстырғанда жеке тұлғаларға ұлттық валютамен берілген кредиттер
бойынша орташа алынңан сыйақы ставкасы 19,5%-дан 19,7%-.а дейін өсті, ал
заңды тұлғаларға берілген кредиттер бойынша 13,7%-дан 13,0%-ға дейін
төмендеді. (1 кесте)
Кесте №1.
Коммерциялық банктердің экономика салалары бойынша берген
несиелері.
млн.тг.
Экономика салалары 01.01.2004ж.Үлесі % 01.01.2005ж.Үлесі %
Өнеркәсіп 16815 34,9 21749 25,3
Ауыл шаруашылығы 2722 5,6 9042 10,5
Қүрылыс 2614 5,4 1960 2,4
Көлік 1007 2,1 4689 5,5
Байланыс 92 0,2 1390 1,6
Сауда 569 11,8 22159 25,9
Басқалары 19300 40,0 24721 28,8
Барлығы 48244 100 85709 100
Көзі: Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің статистикалық бюллетені
Несиелік операциялардың көптеген түрлерін атап көрсетуге болады. Олар
төмендегі белгілеріне қатысты топтарға бөлінеді: несие алушыға байланысты;
қамтамасыз етілу әдісіне қарай; несиелеу мерзіміне қатысты; несиелеу
обьектісіне; ашылатын шот түріне; қаражаттарды беру тәртібіне; несиені
қайтару тәсіліне; өсімақы есептеу және төлеу тәртібіне; тәуекел дәрежесіне;
т.б. байланысты.
Сонымен несиелік операцияларды жіктеудің әр бір бөлігіне тоқталып
кетейік:
Несиелеу объектісіне (қолдану бағытына) қарай біздің елімізде
несиелерді: 1) мақсатты яғни өндіріс процесін қамтамасыз ету үшін
материалды қүндылықтарды сатып алуға жүмсалатын несиелер, сауда-делдалдық
операцияларды жүзеге асыру үшін алынатын несиелер, қүрылыс пен түрғын үй
сатып алуға алынған несиелер, айналым қүралдарын қүруға алынған несиелер,
т.б; 2) нақты мақсаты жоқ, яғни уақытша қажеттіліктерді қанағаттандыруға
алынған қаражаттар.
Дамыған елдер мен Ресей тәжірибесі көрсеткендегі нарық қатынастарының
дами түсуіне байланысты несиелік салымдар қүрылымында жаңа несиелеу
обьектілерінің пайда болуымен айтарлықтай өзгерістер енуі мүмкін. Ал бұл өз
кезеңінде әрі коммерциялық банктердің үйымдық құрылымына, әрі жалпы банк
жүйесіне әсерін тигізеді.
Несиелік мәміленің субьектілеріне қатысты несиелер төмендегідей
бөлінеді:
а) кредиторға байланысты:
банктік ссудалар, яғни жекелеген банкпен немесе банктік
консорциумдармен, бірлестіктемен берілетін ссудалар. Мүндай
ссудаларды консорциалды несиелер деп те атайды
банктік емес несиелік үйымдармен берілетін ссудалар, яғни
ломбардтар, несиелік коперативтер, қүрылыс қоғамдары,
зейнетақы қорлары, т.б. беретін несиелер.
жеке ссудалар, яғни мүндай несиелер жеке түлғаларға беріледі.
Кәсіпорындар мен үйымдар беретін ссудалар (сауда
үйымдарының халыққа беретін төлемі кейінгі қалдырылған
несиелер т.с.с.)
б) несие алушыға байланысты:
* заңды түлғаларға берілетін несиелер;
* жеке түлғаларға берілетін несиелер;
Несиелеу мерзіміне байланысты:
* қысқа мерзімді несиелер (1күн- 1жыл)
* орта мерзімді несиелер (1 жыл — 3-5 жыл)
* үзақ мерзімді несиелер (3-5 жылдан жоғары)
Бүгінгі таңда республикамызда экономикалық жағдайдың тұрақсыздығына
байланысты несиелердің мерзіміне қарай жіктелінуі шартты сипатта ғана.
Банктер несие берген кезде оларды қысқа мерзімді (1ж. дейін) және үзақ
мерзімді (1 жылдан жоғары) етіп бөледі. Қысқа мерзімді белгілі бір мерзімге
дейін (1ж. аралығында берілген) және талап еткенге дейінгі, яғни бүл несие
түрінің нақты қайтару уақыты белгіленбеген және банк оны қайтаруды кез-
келген уақытта талап етуі мүмкін. Әрине қысқа мерзімді несиенің бұл түрін
алған несие алушы салыстырмалы өтімділігі өте жоғары түлға, әрі оның
активтері тез арада қолма-қол ақшаға айналдырылуы мүмкін.
Ашылатын ссудалық шотына қатынасты несиелер ссудалық шоттардан
берілетін және арнайы ссудалық шоттардан, яғни банк алдындағы клиенттің
жалпы берешегінің мөлшерін ескеретін, берілетін болып бөлінеді.16
Қамтамасыз етілуіне байланысты ссудалар банктік қамтамасыз етілмеген
және қамтамасыз етілген (кепіл, кепілдік, кепілдеме, сақтандыру полистері).
Банктің қамтамасыз етілген несиелерді таңдаудың негізгі себебі — бұл несие
алушының несиені уақтылы және толық мөлшерде өтей алмау салдарынан шығынға
ұшырау тәуекелділігінен өзін сақтап қалу. Кепіл несиенің өтелуін қамтамасыз
етпесе де, тәуекелділік деңгейін төмендетеді.
Өтелу кестесіне қарай ссудалар бір жолғы төлеммен өтелетін және төлемі
кейінге қалдырылған ссудалар болып жіктелінеді. Бір жолғы төлеммен
төленетін несиелердің ерекшелігі сонда, олар бойынша қарыздың негізгі
сомасы мен өсімақы сомасы бір-ақ төлеммен өтеледі.
Ал, төлемі кейінге қалдырылған ссудалар төменде көретілген әдістермен
өтелінеді:
1) ай сайын, тоқсан айын, жылда бір рет т.с.с. бірдей
төлемдермен етелінетін қарыздар;
2) ай сайын, тоқсан сайын, жылына бір рет, т.с.с. бірдей емес
төлемдермен өтелінетін қарыз;
Төлемі кейінге қалдырылған ссудаларды берген кезде шарттың өз күшін
сақтау мерзімі аралығында қарыз сомасы бөлшек-бөлшекпен өтелініп отырады.
Бүл қарызды өтеу тәртібі әрі несие алушы әрі несие беруші үшін ыңғайлы.
Банктің несиелік ресурстары босап, несие айналымы арта түседі, бүл өз
кезегінде банк өтемділігін көтереді.
Сонымен бірге ссудалар жеңілдіктері бар өтелу кезеңі мен жеңілдіктері
жоқ өтелу кезеңдері болып бөлінеді.
Өсімақы төлеу әдісіне байланысты ссудаларды келесідей жіктейді: ссуданы
берген мезгілде өсімақы мөлшерін алып қалу, несиенің өтелуі кезінде
төленетін өсімақыны ссудалар және өсімақысы бірдей бөліктермен ай сайын,
тоқсан сайын немесе жарты жылда бір рет төленіп отыратын ссудалар.
Сонымен бірге аннунитетті төлемді ссудалар, яғни қарыздың негізгі
бөлігі мен өсімақы мөлшері бір-ақ төлеммен өтелінетін ссудалар туралы да
ұғым бар.
Қаражаттардың айналымдылық сипатына байланысты ссудалар келесі түрлерге
бөлінеді:
а) маусымды және маусымды емес;
б) револьверді, ролловерді. Револьверді несиелердің қатарына
несиелік картолар немесе овердрафт, контокорентті несие, т.б.
формасында берілетін несиелер жатады.
Мысалы, АҚШ-та тұтынушылық несиелер үш топқа бөлінген төлемі кейінгіге
қалдырылған ссудалар, револьверді және бір жолғы төлемді ссудалар.
Төлемі кейінге қалдырыған несиелер бойынша негізгі қарыз сомасы мен өсімақы
мөлшері белгілі бір уақыт аралығында тең бөліктермен төленіп отырады. Бұл
несиенің түрі көп жағдайда тауарды сатып алуға немесе т.б. шығындарды
жабуға беріледі. Несиелік карточкалар мен овердрафт формасындағы несиелерді
де бүл несиенің түріне жатқызуға болады, себебі бүл несие формаларында
берілген ссудалар бойынша төлемдер ай сайын жүріп отырады.
Төлемі кейінгіге қалдырылған ссудаларды өтеу мерзімі АҚШ-та 2-5 жыл
аралығында жатыр. Бұл несиенің түрі негізінен шағын сомада беріледі, бірақ
несиелеу обьектісіне бағасы 100 мың долл. Асатын автомобильдер де,
самолеттер де, яхталар да, т.с.с. жатуы мүмкін.
Револьверді ссудаға қарағанда төлемі кейінгіге қалдырылған ссудалар
қамтамасыз етілген несиелер қатарына жатады. Сонымен қатар төлемі кейінгіге
қалдырылған несиелер банктік ссуданың тікелей немесе жанама несиелеу
формасында берілуі мүмкін. Тікелей несиелеу кезінде банк пен несие алушы
арасында несиелік шарт жасалынады. Ал жанама несиелеу түсында банк пен
клиенттің арасындағы несиелік қатынастарда делдалдық болуы шарт. Делдал
ретінде көбінесе бөлшек ссуда саласының кәсіпорындары қатысады. Несиелік
шарт бүл жағдайда клиентпен банктен кейін ссуда алатын дүкен арасында
жасалады. Қазіргі кезде американдықтар автомобиль сатып алуға берілетін
ссудалық қарыздардың 60% жанама несиелеу формасында болып отырғандығы
несиенің бұл формасының дамыған елдер экономикасында кең тарағандығының
куәсі.
Біздің елімізде несиенің бұл формасы дами қойған жоқ. Бірақ халықты
сауда үйымдары арқылы несиелеу соңғы жылдары өріс алып отыр.
Сатып алушылардың жоғары бағалы тауарларды (автомобильдер, тозаңғыштар,
кір жуу машиналары, компьютерлер және т.б. үзақ мерзім пайдаланылатын
заттар) төлемін кейінге қалдырып сатып алған жағдайлары жиі-жиі бұқаралық
ақпарат қүралдарынан жариялап жүр.
Тікелей және жанама банктік несиелердің өзіндік артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Тікелей несиелеудің жанама формасына қарағанда
артықшылықтарына тоқталатын болсақ, бұл несиелік процессті ұйымдастыру
ыңғайлылығы, ал бұл өз кезегінде несиелеу обьектісін нақты бағалауға,
берілген несиенің көзделген мақсатқа жүмсалды ма, жоқ па, несиенің уақтылы
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін бақылауды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Міне осының бәрі банк пен клиент арасындағы несиелік қатынастарды дұрыс
ұйымдастыруға өз әсерін тигізеді. Ал банк позициясы тұрғысынан тікелей
несиелеудің кемшіліктерін атап айтсақ, тікелей несиелеу формасы екіншісіне
қарағанда жоғары тәуекел деңгейіне ие болып отыр. Себебі біздің еліміздегі
несиелеу тәжірибесі кейбір қиыншылықтарға соқ болып отыр:
а) ссуданы берер алдында клиенттің несие қабілеттілігіне терең
талдауды әр бір банк жасай бермейді;
б) клиенттің несие қабілеттілігіне талдау жасау әдістемелік
негіздері тәжірибенің талаптарына сай келе бермейді;
в) несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етуге берілген кепіл
көп жағдайларда нақты бағасынан өлдеқайда жоғары бағамен есепке
алынады.
Екінші жағынан, еліміздегі макроэкономикалық жағдай (экономикалық,
әлеуметтік, түрақсыздық, инфляция деңгейінің қарқындары, саяси жағдайдың
шиеленісуі, т.с.с.) да несиелік процесстің ұйымдастырылуына кері ықпалын
тигізеді.
Жанама несиелеуге келетін болса, несиелеудің бұл түрі банктерге
несиелік, проценттік, валюталық, нарықтық т.б. тәуекел түрлерінің деңгейн
қысқартға мүмкіндік береді, себебі,мысалы, занды түлғаларға (яғни сауда
ұйымдарына, кәсіпорындарына, фирмаларына,үйлеріне, т.б.) берілетін несиелер
несие алушының (заңды түлғаның) несие қабілеттілігін нақты анықтауға,
несиенің толық және уақытында өтелетіні туралы мүмкіндіктерді, сонымен
қатар несиенің өтелу процессін толық бақылап отыруға жол ашады. Клиент
тарапынан да бірқатар артықшылықтар бар:
а) оның несиеге деген қажеттілігі туа салып қанағаттандырылады
(ол сауда үйымынан үзақ мерзім пайдаланылатын -затты несиелік
карточкалар арқылы сатып алу мүмкіндігіне ие);
б) несие сүрап банкке баруға қажеттілік жоқ және т.с.с.
Жоғарыда көрсетілген несиелк оперциялардың жіктемесі тек
теоретикалық жағынан жүргізіліп отыр, себебі қазақстандық банктік
тәжірибеде несиенің "таза күйіндегі" түрін бөліп айту қиын. Айта кететін
жайт берілген несиелік операциялардың жіктемес несиенің көптүрлілігін
көрсетіп отыр, бірақ жіктеменің толық белгілерін емесе критерийлерін
көрсетіп отырған жоқ. Сол себепті бүл жіктемені басқа да туындайтын
белгілерге байланысты ары қарай жалғастыра беруге болады.
1.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау - коммерциялық банкте
несиелік портфельді басқарудың негізі.
Несиелеу талаптары несиелеу субьектілеріне, обьектілеріне және несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін кепілге қойылады. Яғни банк кез — келген
клиентті несиелендіре алмайды. Несие сұрап келгендерінің ішінен банк тек
ссуданың қайтарымдылығымен мен ол бойынша өсімақының төленетінін дәлелдеп
беретін, сеніміне әбден кірген клиенттерді ғана таңдап алуы міндетті.
Сондықтан банк қарыз алушымен несиелік қарым-қатынасқа несиелік талдау
негізінде түседі. Несиелік талдау дегеніміз клиенттің несие қабілеттілігін,
оның балансының өтімділігін, тауар өндірушінің өнімінің нарығын зерттеу,
менеджмент деңгейін т.б. бағалау деген сөз.
Қарыз алушының несиелік талдауы келесі бағыттармен жүргізілед:
* қарыз алушының балансын зерттеу;
* қарыз алушының табыстары мен шығыстарын зерттеу;
* қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау:
Бұл бағыттардың әр қайсысына бөлек-бөлек тоқталып кетейік.
Қарыз алушының балансын талдау:
Бұл зерттеулер төмендегілерді анықтауға мүмкіндік береді:
* баланстың актив бөлігінің негізгі баптарын, яғни дебиторлық
борыш, тауарлы материалды қор (ТМҚ), негізгі қорлар, зерттеу.
Бұл баптардың үлкен үлес салмағы әсіресе өнеркәсіп өндірісінің
кәсіпорындарына тән болады.
* Баланстың "ауру" баптарын талдау.
Бұл баптар екі топқа бөлінеді:
- қарыз алушының қанағатсыз жұмысын, яғни қаржылық
жағдайының төмен деңгейін сипаттайтын баптар. Оларға:
"шығындар" (кәсіпорынның табысты еместігін көрсетеді),
"мерзімінде өтелмеген несиелер мен қарыздар" (кәсіпорынның
төлем қабілетсіздігін көрсетеді), "Кредиторлармен берілген тауарлар
мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу (мерзімінде өтелмеген несиелер
мен қаыздар" (кәсіпорынының төлем қабілетсіздігін көрсетеді),
"Кредиторлармен берілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп
айрысу" (мерзімінде төлендегендері ғана қарастырылады) баптары жатады.
- Қарыз алушының жүмысында белгілі бір жетіспеушіліктердің бар болуын
көрсететін баптар. Оларға: "дебиторлармен есеп айрысу" (мерзімінде
төленбеген қарыздың есеп айрысу қүжаттары бойынша зерттеледі), "басқа
айналым активтері" (мақсаттық қаржыландыру қорларының құжаттары мен
жабылмаған шығындар бөлігі талданады), "басқа операциялар бойынша түлғалар
мен есеп айрысу" (жетіспеушілік, келтірілген зиян мен талан тараждар
бойынша есеп айрысулар түріндегі ақталмаған дебиторлық қарыз қаралады)
баптары жатады.
Дебиторлық қарызды мүқият түрде талдау. Егер талдау барысында оның өсуі
байқалса оның себептерін анықтап алу. Бұл төленбеген шоттар бір сатып
алушыда орналасқан ба және бұл қарыз мерзімі өтіп кеткен үмітсіз қарыз
қатарына жата ма, дебиторлық қарыздың өсу қарқыны сату көлемдеріне
қарағанда тез өсіп отыр ма, олай болса, бұл несие шарттарының өзгеруімен
немесе кәсіпорынның клиенттерінің сапасының төмендеуімен байланысты ма —
осының бәрін анықтау керек.
Кәсіпорындағы қорлар өсіп отыр ма, олардың құрамын анықтау керек. Банктің
қарызының кепілі бола алатын шикізат шығар, не сатылмаған дайын өнім
шығар.22
Негізгі қорлардың құны өсті ма, өссе себебін анықтау. Сатып алынған
қорлардың құрамын анықтау. Егер құрал жабдықтар өндірісті кеңейту үшін
сатып алынса, команияның өндірген өніміне сұраныстың болуы ықтималдылығын
анықтау. Егер де қүрал жабдықтар тек бір жобаны жүзеге асыруға қажет болса
ғана кәсіпорын оны жалға алады.
Кредиторлық қарызды талдау барысында баланс пассивіндегі төлеуге қойылған
шоттар өзгерісін анықтау керек. Егер олар өсіп жатса, қорлардың өсімі
әдетте коммерциялық несиемен жабылады дегенді білдіреді. Бұл түрғыдан
анықтай кететін жайт — компанияның жаңа жабдықтаушылары бар ма және олардың
берген коммерциялық несиесінің өтеу шарттары. Ұзақ мерзімді қарыздың
құрылымы мен проценттерінің түрлерін зерттеу керек. Проценттер нақты
белгіленген бе, жоқ өзгермелі ме? Меншік капиталының қандай бөлігі қүрал —
жабдықтарды сатып алуға пайдаланылады, сонымен бірге пйданың қандай бөлігі
резервтер құруға және акционерлеріне төленетінін анықта. Қарыз алушының
қызметінің күшті жақтарын мысалы, коммерциялық несиені кеңінен пайдалану,
қысқа мерзімді активтерінің өсу қарқынының қысқа мерзімді міндеттемелерінің
өсу қарқынына сай келуі, және оның әлсіз жақтарын, мысалы қарыз мөлшерінің
ұдайы өсуі, зерттеу.
Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау.
Бүл талдаудың мақсаты:
• Қарыз алушының далпы табысының өсімін зерттеу. Бұл өсім неге
байланысты: не сату көлемдерінің кеңею стратегиясына, әлде өнімге
деген бағаның түсуіне байланысты екенін анықтау. Өнімнің өзіндік
қүнының өсу себептері: әкімшілік аппараты ұстау шығындарының өсуі ме,
әлде жалға алынған қүралдарды бағып-қағу шығындары көбейді ме, т.с.с,
"Басқа да шығындар бабының құрамына қарыз бойынша өсімақы кіргізілді
ме", қарызды алу шарттары қандай - осының бәрін анықтау;
• Таза пайда өсімінің себептерін анықтау. Бүл өсімнің орын алуы
басқарудың жоғары сапасымен, әлде кәсіпорын жұмысының жағдайларының
өзгерісімен байланысты ма?
Несиелік талдаудың үшінші бағыты — клиенттің несие қабілеттілігін
анықтау.
Егер Банктің несиелік инспекторы алғашқы интервьюден кейін клиентпен
әрі қарай жұмыс істеуге шешім қабылдаса. Ол оған несиелік досье толтырып
клиенттің тапсырған басқа қүжаттары мен өтінішін клиенттердің несие
қабілеттілігін бағалайтын бөлімге тапсырады. Бұл бөлімде несие сұрап келген
компанияның қаржылық жағдайы терең зерттеуден өткізіледі. Бұл жағдайда
несиелік инспектор бөлім қызметкерлері ішінен сараптауды жүргізуге кім
келетінін шешіп алуы керек. Мысалға, егер клиентпен үсынылған кепілді
бағалау қажет болса, онда тәжірибелі аналитиктің қортындысы керек, себебі
кепілдің бағасын анықтау күрделі процедура болып табылды. Ал егер несиелік
агенстводан мағлүматтар алу қажет болса, бұл жүмысты мамандану дәрежесі
төмендеу қызметтер де орындай алады. Несиелік инспектордың жұмысының
тиімділігі сонда: банк қызметкерлерінің әрқайсысына тиісті жүмысты тандап,
тапсырма бере білу.
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау келесі факторлар ескеріледі:
Несие қабілеттілік — несиелеу мүмкіндігі мен шарттар туралы сүрақты
шешпес бұрын банкпен берілетін және ссуданың уақтылы қайтарылу
ықтималдылығын болжауға мүмкіндік туғызтын қарыз алушының сапалы бағасы.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалауда есепке алынатын факторлар
оның, яғни қарыз алушының, несиені белгіленген уақытта қайтаратыны
жөніндегі дайындығын бағалауға жағдай туғызады.
"Тұран Әлем Банк" АҚ-ның тәжірибесінде қарыз алушының өзіне алған
міндеттемелерін орындауға дайындығын оның жұмыс қабілеттілігі мен
репутациясы, табыс алу қабілеттілігін, капиталының мөлшері, ссуданың
қамтамасыз етілгендігін зерттеуден басталады. Қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалаудың сыртқы факторына нарық коньюнктурасының
жағдайлары жатады.
Қарыз алушының жұмыс қабілеттілігін бағалауға компанияның басшылығы,
құрылтайшылары туралы және компания туралы жалпы мәліметті зерттеу жатады.
Құрылтайшылары туралы мәліметтер: "бас" компанияның құрылтайшылары
жөнінде, еншілес компаниялардың болуы турал, акция пакеттерін ұстаушылары
туралы ақпарат береді.
Компанияның басшылығы туралы мәліметтерге компанияның басқаруын
жүргізетін лауазымды түлғалар, олардың атқаратын қызметтері туралы ақпарат
жатады. Бұл мәліметтер әрқайсысының өкілеттілігі мен жауапкершілігі туралы
ақпарат береді.
Компания туралы жалпы мәліметтерге мыналар жатады: компанияның құрылған
және қызмет көрсете бастаған жылы, тіркеу нөмірі мен тіркеуді жүргізген
орган компанияның үйымдық- қүқықтық формасы, шығаруға рүқсат берілген және
төленген капитал, компанияның атқаратын қызмет түрлерінің тізбесі, оның
мекен жайы.
Жұмыс істеу қабілеттілігін бағалау қарыз алушының мәміле жасауға
құзырлығын, оның құрылымдық бөлімдерінің несиелік мәміле шарттарын бұзған
жағдайда жауапкершілігі мен құқықтық сабақтастығын анықтауға мүмкіндік
береді.
Қарыз алушының репутациясы- бүл оның алған несиесін қайтаруға
дайындығы.
Қарыз алушының репутациясы туралы ақпаратты оның сот процестерінде,
арбитраждарда қатысуы туралы мәліметтерден, қолындағы мүлкін кепілге
тапсырғаны туралы анықтамалардың болуынан, салынған айыптардан, бүрын
төленбеген төлемдердің бар болуынан ала аламыз.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігі — бұл несие мәмілесінің басты
шартының бірі, себебі ссудалық қарызды өтеудің басты көзі тадыс болып
табылады. Ал бұл мақсатта басқакөздерді қолдануы (Мысалы, активтерін сату,
басқа кредиторлардан ссуда алса), бұл компанияның қаржылық түрақтылығының
бұзылғаны деген сөз.
Компанияның табыс алу қабілеттілігін бағалау келесі бағыттар бойынша
жүргізіледі:
* өндірістік-өткізу қызметті талдау;
* қызметінің қаржылық аспектісін талдау.
Компанияның өндірістік -өткізу қызметінің талдауына оның негізгі
қорлармен қамтамасыз етілуін бағалау, шикізат ресурстарымен, жүмыс күшімен
қамтамасыз етілуін бағлау, барылық ресурстар түрлерін тиімді қолдануды
бағалау, дайын өнімді өткізу әдістерін бағалау, компанияның баға белгілеу
саясатының стратегиясын, басқару саясатын бағалау,салада компанияның алатын
орны, өткізу стратегиясының қарқыны мен компанияның перспективаларын
бағалау кіреді.
Компанияның қаржылық қызметінің аспектісін талдауға оның шығындар
деңгейін зерттеу, пайда табу көздері мен пайданы жұмсау бағыттарын зерттеу,
компанияның табыстылығын зерттеу кіреді. Пайданың несиелік қарызды жабуға
жеткіліксіздігі немесе пайданың тіпті болмауы компанияны ссуданың кепілі
болып отырған активтерді сатуға мәжбүрлейді.
Активтердің мөлшері мен құрылымы — несиелік қарызды өтеудің тағы бір
кепілдігі. Біра та айта кететін жайт — барлық активтер несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ете алмайды, олардың ішінде тек меншік
қаражаттары (меншік капиталы) есебінен қүрылған ғана активтер бүл қызметті
атқарады. Сол себептен банк ссуданы беру туралы шешім қабылдар алдында
меншік қаражаттарының жеткіліктілігіне назар аударады.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігін зерттей отырып, Банк сыртқы
факторлардың да әсерін ескеруі керек. Ол үшін Банк қарыз алушының жүмыс
істейтін нарық түрін , компанияның сол салада алатын рөлі мен орнын,
өткізудің салалық жағдайларын, саладағы бәсеке жағдайын білуі қажет.
Сонымен бірге Банк саладағы пайданың нормасының төмендеуін не жоғарылауын
анықтайтын маңызды ірі компаниялар туралы хабардар болуы міндетті.
Қалыптасып келе жатқан экономикалық жағдай несие қабілеттілікті бағалау
барысында қай фактордың әсері басым екенін көрсете жатар. Егер экономиканың
өрлеу кезеңінде мүндай фактор пайда алу қабілеттілігі болса, керісінше
құлдырау кезеңінде - бүл несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ететін кепіл
факторы.
Бүған қарамастан "Банк Түран Әлем" АҚ үшін қарыз алушының жүмыс
қабілеттілігі мен оның репутациясы маңызды болып отыр.
Клиенттің несие қабілеттілігін талдау барысында түрлі ақпарат көздері
қолданылады:
клиенттің өзінен алынған мәліметтер;
банк архивіндегі клиент туралы мәліметтер;
клиентпен қатынасқа түскен жабдықтаушылардан,
кредиторлардан, оның өндірген өнімдерін сатып алушылардан,
банктерден, т.б. алынған мөліметтер;
жеке несие мемлекеттік мекемелер мен агенстволардан
алынған басқа да материалдар (несие кабілеттілік туралы есеп
берулер, салалық талдау жүмыстары, инвестициялар туралы
анықтамалық және т.б.)
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау бөлімінің қызметкерлері ең
алдымен Банк архивіндегі бар материалдарды зерттейді. Егер қарыз алушы
бүрын Банктен қарыз алса, архивте қарызды өтеу барысында клиенттің жасаған
барлық бұзушылықтары жөнінде мәліметтер міндетті түрде сақталуы тиіс.
Клиент жүмыс істеген басқа да банктер мен қаржылық мекемелерден де
маңызды мәліметтер алуға болады. Банктер, инвестициялық және қаржылық
компаниялар клиенттің депозиттері, өтелмеген берешегі, шоттарды
төлеудегі ұқыптылығы және т.б. туралы көп материал мен ақпарат бере
алады. Ал компанияның сауда партнерлер оған берген коммерциялық несие
мөлшері туралы мәліметтер береді. Бұл мәліметтер бойынша қарыз алушының
оның айналым капиталын қаржыландыру үшін біреудің берген қаражаттарын
пайдалану тиімділігі жөнінде пікір қалыптастыруға болады.
Несие қабілеттілікті анықтау бөлімінің қызметкерлері сонымен қатар
арнайы маманданған несие агенттіктерден завды немесе жеке түлғаның қаржылық
жағдайы туралы есеп беруді ала алады. Бұл есеп беруде компанияның тарихы,
жүргізетін операциялры, өндіретін өнімі, филиалдары, төлемдерді өтеу
жиілігі, берешегінің мөлшері және сол туралы ақпарат бар.
Ақпарат жинаудың сыртқы көздерінің ішінен берілген клиент қызмет
көрсеткен банктерденжәне оның жүмыс партнерлерінен алынған мәліметтер ең
сенімді деп айтуға болады. Себебі бұл мәліметтер берілген компаниямен жақын
қарым-қатынас тәжірибесіне негізделген.
Тағы бір айта кететін жайт — конфиденциялды ақпаратты қасақана бұрмалау
немесе дұрыс емес қолдану екі қатысушы жаққа да кері әсерін тигізеді,
әсіресе алынған мәліметтерді тарату. Егер клиент өз жабдықтаушысының банкке
өзі туралы жағымсыз пікір айтқаны туралы біліп қалса, ол жабдықтаушымен әрі
қарай жұмысын тоқтатуы мүмкін. Егер де конфиденциялды ақпараттың тарауы
туралы мәліметтер жұртқа мәлім болса, "Банк Түран Әлем"АҚ-на мүндай
мәліметті ендігәрі ешкім бермейді. Сондықтан іскер әлемде конфиденциялды
ақпаратты беру ережелері өте қатаң сақталады.
Несие қабілеттілік туралы сұрау-талап не ауызша, не жазбаша формада
жасалуы мүмкін. Несие беру туралы өтінішін зерттей отырып несиелік
инспектор фирманың инспекциясын орнында жасап, лауазымды адамдармен
сөйлесуі мүмкін. Фирманың қаржылық, операциондық, маркетингтік қызмет
басқарушы адамдардың мамандану деңгейін де анықтау маңызды орын алады.
Фирманың өзіне барған кезде алғашқы интервьюден қозғалмаған көптеген
техникалық сүрақтарға шешім табуға болады, сонымен қатар компанияның
мүлкінің, ғимараты мен қүрал жабдықтарының жағдайы туралы,
қызметкерлерінің әдеттері мен мінез - құлықтары жайлы пікір қалыптастыруға
болады.
Болашақ несие алушының қаржылық жағдайы мен сенімділігі туралы баға
беру үшін Банк барлық мүмкіндіктерді клиенттің өзінен, несиелік архивтен
немесе сыртқы көздерден алынған барлық мәліметтерді қолданады. Бірақ
клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтаудың ең маңзды әдісі — бұл несиелік
талдау тәжірибесінде қолданылатын коэффициенттерді есептеу мен клиенттің
қаржылық құжаттарын мүқият талдау болып табылады. Көптеген есептеу
көрсеткіштерінің ішінен "Тұран Әлем" банкі ең маңызды көрсеткіштерге
жататын өтімділік, табыстылық, меншік капиталының жеткіліктілік
коэффициенттері сияқтыларды есептеп бағалайды.
Шағын кәсіпорындардың несие қабілеттілігі де дәл осы әдіспен, яғни
несие қабілеттілік қаржылық коэффициенттерін есептеу мен ақша ағымын талдау
негізінде, жүргізіледі. Бірақ Банктің бұл қаржылық коэффициенттерді және
ақша ағымын талдау әдістерін қолдану қиыншылықтарға шалдығып отыр, себебі
еліміздің шағын бизнес кәсіпорындарының маманданған бухгалтерінің
жоқтығынан, банктің бұл клиенттердің есеп беру мен есеп алу тәртібі өте
нашар жағдайда. Оған қоса бұл клиенттердің аудиторлық тексеру өткізуте
жағдайы келмейді, сондықтан қарыз алушының қаржылық құжаттдың дұрыстығын
дәлелдейтін аудиторлық қорытынды жоқ. Осы себептерге байланысты клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау оның қаржылық жағдайын талдауға негізделмей,
банк қызметкерінің берілген клиентті жақын тануына сүйенеді. Ал клиентті
жақын тану банк қызметкерінің сол клиентпен жеке интервью алып, оның
кәсіпорнына жиі-жиі барып тұруын көздейді.
Шағын кәсіпорынның басшылығымен жеке интервью барысында ссуданың
мақсаты, қарызды өтеу мерзімі мен көзі анықталады.
Клиент өз тарапынан белгілі мерзімге дейін несиелендіріліп отырған запастар
мөлшері төмендеп, ал несиелендіріліп отырған шығындар дайын өнімінің
өзіндік қүнына қүрамына келетіндігін дәлелдеп беру керек. Кәсіпорынға жиі-
жиі барып тұру үшін банк жақын маңдағы кәсіпорындарды несиелейді.
Шағын кәсіпорындардың тағы да бір ерекшелігі — оның басшылығы мен
жүмыскерлері көп жағдайда бір жанүяның мүшелері болып табылады. Сондықтан
кәсіпорын иесінің жеке капиталы мен кәсіпорынның капиталы бірігіп кетуі
мүмкін. Бұдан банк пен шағын бизнес кәсіпорын арасындағы несиелік
қатынастарды үйымдастырудың тағы бір ерекшелігі туындайды. Ссуданың өтелуі
кәсіпорын иесінің жеке мүлкімен кепілденеді. Сол себептен шағын клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау кезінде оның несиесінің қаржылық жағдайын
есепке алынады. Ол үшін жеке қаржылық есептің тәуекел деңгейі анықталады.
Жеке қаржылық есеп беру формасында жеке тұлғаның активтері мен
пассивтері туралы мәлімет жиналған. Сонымен қатар кепілге берілген активтер
мен қамтамасыз етілген пассивтер бөлініп қояды, активтерге мыналарды
жатқызады: қолма-қол ақшалай қаражаттар, қозғалмайтын мүлік пен т.б. ал
пассивтерге — банк алдындағы берешек, салық бойынша қарыздар, кепілге
берілген мүлік құны, контрактілер бойынша төлемдер мен т.б.
жатқызылады.30
Қорытындылай келгенде, банктік шағын қарыз алушылардың несие
қабілеттілігін анықтау жүйесі "Банк Тұран Әлем" АҚ-да келесі элементтерден
түрады:
1. кәсіби тәуекелді бағалау;
2. клиенттің жұмысын қадағалау;
3. кәсіпорын иесімен банкирдің жеке сүқпаттар жүргізу:
Жеке тұлғаның несие қабілеттілігін бағалау сұралып жатқан қаражаттар
мөлшерінің оның жеке табысына қатынасына, жалпы қаржылық жағдайдың және
мүліктің жағдайын бағалау, жанұясының қүрамына, жеке мінездемесіне,
клиенттің несиелік тарихын негізделеді.
"Тұран Әлем Банк" АҚ-да жеке түлғалардың несие қабілеттілігі "скоринг"
жүйесіне негізделіп жүргізіледі. Тұтынушылық несиені берудің мақсаттылығы
мен беру шарттарын анықтайтын бүл бағдарлама 3 бөлімнен түрады: несие
туралы мәліметтер, клиент туралы мәліметтер мен клиенттік қаржылық жағдайы.
Бірінші бөлімге несие беріп отырған банк қызметкері туралы мәліметтер,
клиенттің досьесінің номері, агенттік аты-жөні, несиенің түрі мен мөлшері,
оны өтеу кезектілігі, сақтандыру төлемдерінін есептемегендегі проценттік
ставка, ссуданың берілген күні, оны төлеу үшін клиентпен таңдалған күн,
сақтандырудың қажеттілігі туралы сүраққа жауап, сақтандыру төлемдерін
есептегендігі және есептемегендегі ссуданы өтеу үшін жасалатын айлық
төлемдердің абсолютті мөлшері, жалпы өсімақы мен сақтандыру төлемдерінің
мөлшері кіреді.
Екінші бөлімге клиенттің мамандығы туралы мәлімет, оның белгілі бір
әлеуметтік топқа жататындығы туралы ақпарат, жүмыс істеген орны, жылдық
таза еңбек ақы мөлшері, жылдық шығындар мөлшері мен жүмыс істеу стажы
туралы ақпарат енгізіледі.
Үшінші бөлім — клиенттің қаржылық жағдайы — ағымдағы және жинақ
шоттарындағы қалдықтар мен табысының шығындарға қатынасын анықтайды.
Осы жоғарыда айтылған ақпараттың негізінде Банк несие беру немесе
бермеу туралы шешім қабылдаса, банк агенттігі клиентті ссуданы беру
мүмкіндігі туралы сұрақты қосымша шешу үшін дирекцияға жіберуі мүмкін.
Сонымен, несиелеу процессі несиелік шартқа отырушы екі жақтан да мүддесін
ескеру керек. Шаруашылық қажеттілігінен пайда болған банктер клиенттің
қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Несиелеудің басты мақсаты қарыз
алушының шаруашылығын, оның несие қабілеттілігін және пайдалылығын
дамыту үшін алғы шарттар жасау, өндіріс пен айналым процесстерінің үздіксіз
жүмысын қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен бірге клиент мүддесі
несиелік операциялардың жүзеге асырылуын шешуші факторы болып табылмайды.
Несиелеу процесінің тағы бір шартты — несиелік қарым-қатынастарда банк-
кредитордың да мүддесі де ескерілуі керек.
1.3. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
1. нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
2. несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
3. әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
4. төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
5. жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
6. несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктердің банкротқа ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың
негізгі себебі болып, несиелердің төменгі сапада болыуы куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады. Дегенмен көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін обьективті қиындықтардықтардың
бар болуын куәландырады және мұндай басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді
растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, шамадан
тыс портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы тәуекел түрлері әр түрлі
болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі, проценттік, сауда,
географиялық, саяси, операциялық тәуекел. Банк басшылығы осы тәуекел
мөлшерлерін анықтауға тиісті және экономиканың сол секторларында болатын
тәуекел мөлшеріне шектеу қоюы тиіс. Кез-келген банктің несие портфелі
күнделікті реттеліп отыруы керек, себебі портфель сапасы ( тәуекелділікті
бағалауға және банк сенімділігі үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы зор.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі
айтылады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне
кері пропорционал ( несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның
қайтарылуы күмәнсіз, және керісінше ) болып келеді. Бұл жерде несиелік
тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік
портфелінің көрсеткіштерінен айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері
бойынша анықталатын нақты шамасында. Несиенің сапасының категорияларына
байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы бойынша
проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік
операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын
жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.
Сондай шаралардың бірі несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв
құру. Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв банк қызметіндегі несиелік
тәуекелмен байланысты арнайы резервті білдіреді. Несиелік тәуекелді жабуға
арналған резерв банктің шығысында жататын аударымдар негізінде құрылады.
Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв тек қана клиенттің ссудалық қарыз
бойынша өтелмеген қарызын жабуға арналады.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен
банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында ҚР Ұлттық Банкі
Басқармасының 16 қараша 2002ж №465 қаулысымен бекітілген “Активтердің,
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз
санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ережесін
бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфельдерінің сапасы бақыланады, несиелер тәуекел дәрежесіне қарай
жіктелінеді және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар
құрылады. Сол ережеге сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несиелер былай
жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады :
1. Стандартты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, қайтарылымында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер – қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында
күмән бар несиелер:
А) күмәнді 1-категория ( қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бір рет ұзартылған, банкке біршама тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз
сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрылады.
Б) күмәнді 2-категория ( қайтарылу мерзімі 30-60 күнге кешіктірілген,
мерзімі бір реттен ұзартылған, банк үшін тәуекел тудыратын несиені
білдіреді, мұндағы провизия сомасы 20% мөлшерінде.
В) күмәнді 3-категория ( қайтарылу мерзімі 60-90 күнге дейін
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін тәуекелі жоғары
несиені айтамыз, провизия сомасы 20% көлемінде.
Г) күмәнді 4-категория ( қайтарылу мерзімі 90-120 күнге
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
тудыратын несие, провизия сомасы 25% сомасында.
Д) күмәнді 5- категория ( қайтарылу мерзімі 120-150 күнге
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бірнеше рет ұзартылған, тәуекелі банкке
жоғары болып келетін, провизия 50% көлемінде құрылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 3
1 тарау. Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың
экономикалық негізі
Коммерциялық банктердің несиелік операциялардың мәні және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау - коммерциялық банкте
несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2 тарау. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейіндегі банктердің
несиелік портфелін басқаруына талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" АҚ банкісінің
тәжірибесі негізінде).
2.1. "Банк Тұран Әлем" АҚ-ың несиелік портфелін басқару
саясаты ... .47
2. 2. ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік портфелін талдау ... ... ..55
2.3. Банктің несиелік портфелінің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ...64
3 тарау. Коммерциялық банктерде несиелік портфельді басқаруды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды 79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 83
Кіріспе
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық
айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған
мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ
нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді.
Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы
ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны
белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе
көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық т.с.с. көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі танда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр:
Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзімді несиелеу
тәжірибеде қалай жүргізіледі; қысқа мерзімді несиені алу үшін мемлекетпен
қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып, реттеледі: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы" заңдары.
Бүл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен
қолдануға тиесілі. Жоғарыда баяндалып өткендер диплом жүмысымның
өзектілігін айқындайды.
Диплом жүмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді
басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ "Банк Тұран Әлем" АҚ мысалға
алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жүмысында келесідей міндеттер қойылды:
несиелік операциялар туралы түсінік беру;
несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны;
коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
коммерциялық банктердегі несиелік портфельді басқарудың шетелдік
тәжірибесімен таныстыру;
Дипломдық жүмыста жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Диплом жүмысы кіріспе, үш тарау мен қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Зерттеу жүмысымның обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі,
оның ішінде АҚ "Тұран Әлем" банкісінің несиелік қызметі.
Жүмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектері пайдаланылды, оның ішінде: Лаврушин И.О.
"Банковское дело", Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и
методика ее анализа" (автореферат), Калиева Г.Т. "Коммерческие банки в
Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э; Коттер Р
"Коммерческие банки", Садвакасов К.К. "Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка'" және т.б сонымен қатар Қазақстан Республикасының
нормативті қүқық актілері, ғылыми әдебиет, кезеңдік басылым материалдары
мен жинақтары қолданылды.
1 тарау. Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың экономикалық
негізі.
1.1. Коммерциялық банктердің несиелік операциялардың мәні және
жіктелуі.
Несиелік операциялар — ақша қаражаттарын пайдалануға беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым-қатынстар 1995 ж 30.03
шыққан Қазақстан Республикасының "ҚР- дағы банктер және банктік қызмет
турал” заңының 34 бабына сәйкес "несиелік операция-банкпен басқа түлғаларға
мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық шартымен ақша беру болып табылады.
Банктің несиелік немесе ссудалық операциялары банктің директорлар кеңесімен
(жабық акционерлік қоғам болған жағдайда акционерлерінің жалпы жиналысымен)
бекітілген ішкі несиелік саясаты туралы ережесіне сәйкес жүргізіледі. Ішкі
несиелік саясаты жүзеге асыратын мүше - банктің несиелік комитеті. Ішкі
несиелік саясат туралы ережелер ссудалық операцияларды жүргізу барысында
туындайтын тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында жасалады және келесілерді
анықтайды.
а) заңды және жеке түлғаларға несие беру шарттарын;
б) лауазымды түлғаларға және банк қызметкерлеріне несие беру
шарттарын;
в) несиелік комитеттің үйымдық қүрылымын, қызметтерін,
өкілеттілігін;
г) несиелік комитеттің мүшелерінің жауапкершілігін;
д) несиелеу шектерін;
е) несиелік шарттарды бекіту процедурасын;
Несиелік қарым-қатынасқа қатысушыларды былайша атайды; Несие беруші
— Кредитор Несие алушы – Дебитор
Банктің несиелік операциялары 2 топқа бөлінеді:
* актив немесе белсенді, яғни банк ссуда беріп, кредитор ретінде
қатынасқа түссе;
* пассивті, бұл жағдайда банк басқа банктерден және
клиенттерінен ақша қаражаттарын таратып дебитор ретінде
шықса. Бұдан біз несиелік операциялардың екі формасын
туындап шығарамыз- ссудалар мен депозиттер.
Дегенмен, несиелік операциялар бұл өте кең үғым, несиелік қатынастарды
үйымдастырудың түрлі формаларын негізін қалаушы үғым.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық
шаруашылығының дамуының маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша
ресурстар түрінде кәсіпорындар мен үйымдары меншік капитал шеңберінен
шығуға мүмкіндік беріп, жаңа күш-қуат беретін өндірістің өркендеуіне
экономикалық алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының обьективті қажеттілігін қанағаттандыру үшін
беріледі.
Несиелік операциялардың обьектісі — бұл белгілі бір зат, құндылық. Бұл
затқа деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін ссуда беріледі немесе несиелік
мәміле жасалынады. Бірақ несиелеу обьектісі ретінде тек материалды зат, не
құндылық қана бола бермейді, ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттілігі де болуы мүмкін. Сондықтан несиелеу
обьектісі әрі материалдық құндылық , жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжірибесінде банктердің несиелік
салымдарының негізгі обьектілері негізінен экономиканың өңдеуші
секторларының кәсіпорындарының: жеңіл — тамақ өнеркәсіптерінің, сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестің - қысқа мерзімді
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субьектілері — бұл несие алушы ретінде қатынасқа түсетін
кәсіпорындар, ұйымдар, жеке түлғалар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің негізгі ережелері келесі қалыпта;
Несиелеу жүйесі коммерциялық банктің ресурстарына
негізделеді.
Несиелік операциялар коммерциялық сипатқа ие.
Несиелік салалардың көлемі банк ресурстарына ғана емес
сонымен бірге міндетті резервтер мен экономикалық
нормативтерге де байланысты өзгеріп отырады.
Банктің несиелік саясаты келісім негізінде жүзеге
асырылады.
Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететін
несиелердің формасына өту көзделіп отыр.
Несиелеу жүйесі келесі принциптерге негізделіп отыр:
мерзімділік жөне ақылық немесе төлемділік, қайтарымдылық
пен несиенің көзделген мақсатқа жұмсау.
Сонымен бірге несиелеу моделін құрастыру үшін сол несие
алушының өндірісінің экономикасы негіз болу қажет.
Несиелік саясатты қалыптастырған кезде банктер көптеген факторларды
есепке алу қажет:
сыртқы факторлар, яғни банк қызметіне тәуелсіз, инфляция
ссудалық деген ұсыныс пен сұраныс т.б.
ішкі факторлар, яғни банктердің жеке қызметіне байланысты
капиталдың жеткіліктілігі, несиелердің түрлеріне тиісті
табыстылық пен тәуекелділік деңгейі, депозиттердің келіп түсу
тұрақтылығы, банк қызметкерлерінің қабілеттілігі мен
мамандану дәрежесі т.б.18
Әр банк өзінің несиелік портфелінің көлемін беретін ссуда мөлшері мен
түрлерін жеке өзі анықтайды. Бірақ та бір несие алушыға шаққанда берілетін
несиенің шекті мөлшері банк капиталының 25% аспауы керек екенін есте сақтау
қажет.
Несиелік операциялар банкке табысты ең көп әкелетін операциялар түрі,
сондықтан банктер салымдарының көп бөлігі несиелік операцияларға келеді.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар және банктердің өсіп отырған
ресурстың базасы аясында кредиттік нарық 2005 жылы қаржы нарығының серпінді
даму үстіндегі сегменттерінің бірі болып қалды. Банктердің экономикаға
кредиттерінің көлемі 2592,1 млрд. теңгеге дейін (19,4 млрд. долл. жуық)
74,7% өсті. Банктердің экономикаға кредиттерінің ЖІӨ-ге қатысты көрсеткіші
2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 26,8%-дан 34,8%-ға дейін аса жоғары
өсті.
Ұлттық валютадағы кредиттердің өсуі шетел валютасындағы кредиттермен
салыстырғанда басым сипатта болды. 2005 жылы ұлттық валютадағы кредиттер
1255,8 млрд. теңгеге дейін 75,9% өсті, шетел валютасындағы – 1336,3 млрд.
теңгеге (10,0 млрд. долл.) дейін 73,5% өсті. Нәтижесінде теңгемен
кредиттердің үлес салмағы 48,1%-дан 48,5%- ға дейін өсті.
2005 жылды. ішінде ұзақ мерзімді кредиттерді. (1 жылдан астам мерзімі
бар) өсуі қысқа мерзімді кредиттермен салыстырғанда басым сипатта болған
кредиттердің мерзімдері бойынша құрылымында да оң өзгерістер болды. Ұзақ
мерзімді кредиттер 1722,9 млрд. теңгеге дейін 76,6%, қысқа мерзімді
кредиттер – 869,1 млрд. теңгеге дейін 70,9% өсті ұзақ мерзімді кредиттерді.
үлес салмағы 65,7%-дан 66,5%-ға дейін өсті.
Кредиттік қызмет көрсету нарығындағы негізгі заемшылар корпоративтік
клиенттер болып отырғанына қарамастан, 2005 жылы экономикадағы кредиттердің
жалпы көлемінде кәсіпорындарға берілген кредиттердің үлес салмағы 79,5%-дан
74,2%-ға дейін төмендеді, ал жеке тұлғаларға кредиттердің үлес салмағы
20,5%-дан 25,8%-ға дейін өсті. . Бұл негізінен ипотекалық және тұтынушылық
кредиттеу сияқты банктік өнімдердің түрлерін айтарлықтай кебейтуге
байланысты. Мәселен, 2005 жыл бойы ипотекалық және тұтынушылық кредиттер
тиісінше 220,5 млрд. теңге және 320,5 млрд. теңге болып, 2,2 есе өсті.
2005 жылы банктерді. шағын кәсіпкерлікке кредиттерінің көлемі 470,2
млрд. теңгеге дейін 63,0% немесе экономикаға берілген кредиттің жалпы
көлемі. 18,1% өсті. Кредиттер бойынша ставка динамикасының түрлі бағыттағы
үрдісі бар. Мәселен, 2005 жылғы желтоқсан айында 2004 жыл.ы желтоқсан
айымен салыстырғанда жеке тұлғаларға ұлттық валютамен берілген кредиттер
бойынша орташа алынңан сыйақы ставкасы 19,5%-дан 19,7%-.а дейін өсті, ал
заңды тұлғаларға берілген кредиттер бойынша 13,7%-дан 13,0%-ға дейін
төмендеді. (1 кесте)
Кесте №1.
Коммерциялық банктердің экономика салалары бойынша берген
несиелері.
млн.тг.
Экономика салалары 01.01.2004ж.Үлесі % 01.01.2005ж.Үлесі %
Өнеркәсіп 16815 34,9 21749 25,3
Ауыл шаруашылығы 2722 5,6 9042 10,5
Қүрылыс 2614 5,4 1960 2,4
Көлік 1007 2,1 4689 5,5
Байланыс 92 0,2 1390 1,6
Сауда 569 11,8 22159 25,9
Басқалары 19300 40,0 24721 28,8
Барлығы 48244 100 85709 100
Көзі: Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің статистикалық бюллетені
Несиелік операциялардың көптеген түрлерін атап көрсетуге болады. Олар
төмендегі белгілеріне қатысты топтарға бөлінеді: несие алушыға байланысты;
қамтамасыз етілу әдісіне қарай; несиелеу мерзіміне қатысты; несиелеу
обьектісіне; ашылатын шот түріне; қаражаттарды беру тәртібіне; несиені
қайтару тәсіліне; өсімақы есептеу және төлеу тәртібіне; тәуекел дәрежесіне;
т.б. байланысты.
Сонымен несиелік операцияларды жіктеудің әр бір бөлігіне тоқталып
кетейік:
Несиелеу объектісіне (қолдану бағытына) қарай біздің елімізде
несиелерді: 1) мақсатты яғни өндіріс процесін қамтамасыз ету үшін
материалды қүндылықтарды сатып алуға жүмсалатын несиелер, сауда-делдалдық
операцияларды жүзеге асыру үшін алынатын несиелер, қүрылыс пен түрғын үй
сатып алуға алынған несиелер, айналым қүралдарын қүруға алынған несиелер,
т.б; 2) нақты мақсаты жоқ, яғни уақытша қажеттіліктерді қанағаттандыруға
алынған қаражаттар.
Дамыған елдер мен Ресей тәжірибесі көрсеткендегі нарық қатынастарының
дами түсуіне байланысты несиелік салымдар қүрылымында жаңа несиелеу
обьектілерінің пайда болуымен айтарлықтай өзгерістер енуі мүмкін. Ал бұл өз
кезеңінде әрі коммерциялық банктердің үйымдық құрылымына, әрі жалпы банк
жүйесіне әсерін тигізеді.
Несиелік мәміленің субьектілеріне қатысты несиелер төмендегідей
бөлінеді:
а) кредиторға байланысты:
банктік ссудалар, яғни жекелеген банкпен немесе банктік
консорциумдармен, бірлестіктемен берілетін ссудалар. Мүндай
ссудаларды консорциалды несиелер деп те атайды
банктік емес несиелік үйымдармен берілетін ссудалар, яғни
ломбардтар, несиелік коперативтер, қүрылыс қоғамдары,
зейнетақы қорлары, т.б. беретін несиелер.
жеке ссудалар, яғни мүндай несиелер жеке түлғаларға беріледі.
Кәсіпорындар мен үйымдар беретін ссудалар (сауда
үйымдарының халыққа беретін төлемі кейінгі қалдырылған
несиелер т.с.с.)
б) несие алушыға байланысты:
* заңды түлғаларға берілетін несиелер;
* жеке түлғаларға берілетін несиелер;
Несиелеу мерзіміне байланысты:
* қысқа мерзімді несиелер (1күн- 1жыл)
* орта мерзімді несиелер (1 жыл — 3-5 жыл)
* үзақ мерзімді несиелер (3-5 жылдан жоғары)
Бүгінгі таңда республикамызда экономикалық жағдайдың тұрақсыздығына
байланысты несиелердің мерзіміне қарай жіктелінуі шартты сипатта ғана.
Банктер несие берген кезде оларды қысқа мерзімді (1ж. дейін) және үзақ
мерзімді (1 жылдан жоғары) етіп бөледі. Қысқа мерзімді белгілі бір мерзімге
дейін (1ж. аралығында берілген) және талап еткенге дейінгі, яғни бүл несие
түрінің нақты қайтару уақыты белгіленбеген және банк оны қайтаруды кез-
келген уақытта талап етуі мүмкін. Әрине қысқа мерзімді несиенің бұл түрін
алған несие алушы салыстырмалы өтімділігі өте жоғары түлға, әрі оның
активтері тез арада қолма-қол ақшаға айналдырылуы мүмкін.
Ашылатын ссудалық шотына қатынасты несиелер ссудалық шоттардан
берілетін және арнайы ссудалық шоттардан, яғни банк алдындағы клиенттің
жалпы берешегінің мөлшерін ескеретін, берілетін болып бөлінеді.16
Қамтамасыз етілуіне байланысты ссудалар банктік қамтамасыз етілмеген
және қамтамасыз етілген (кепіл, кепілдік, кепілдеме, сақтандыру полистері).
Банктің қамтамасыз етілген несиелерді таңдаудың негізгі себебі — бұл несие
алушының несиені уақтылы және толық мөлшерде өтей алмау салдарынан шығынға
ұшырау тәуекелділігінен өзін сақтап қалу. Кепіл несиенің өтелуін қамтамасыз
етпесе де, тәуекелділік деңгейін төмендетеді.
Өтелу кестесіне қарай ссудалар бір жолғы төлеммен өтелетін және төлемі
кейінге қалдырылған ссудалар болып жіктелінеді. Бір жолғы төлеммен
төленетін несиелердің ерекшелігі сонда, олар бойынша қарыздың негізгі
сомасы мен өсімақы сомасы бір-ақ төлеммен өтеледі.
Ал, төлемі кейінге қалдырылған ссудалар төменде көретілген әдістермен
өтелінеді:
1) ай сайын, тоқсан айын, жылда бір рет т.с.с. бірдей
төлемдермен етелінетін қарыздар;
2) ай сайын, тоқсан сайын, жылына бір рет, т.с.с. бірдей емес
төлемдермен өтелінетін қарыз;
Төлемі кейінге қалдырылған ссудаларды берген кезде шарттың өз күшін
сақтау мерзімі аралығында қарыз сомасы бөлшек-бөлшекпен өтелініп отырады.
Бүл қарызды өтеу тәртібі әрі несие алушы әрі несие беруші үшін ыңғайлы.
Банктің несиелік ресурстары босап, несие айналымы арта түседі, бүл өз
кезегінде банк өтемділігін көтереді.
Сонымен бірге ссудалар жеңілдіктері бар өтелу кезеңі мен жеңілдіктері
жоқ өтелу кезеңдері болып бөлінеді.
Өсімақы төлеу әдісіне байланысты ссудаларды келесідей жіктейді: ссуданы
берген мезгілде өсімақы мөлшерін алып қалу, несиенің өтелуі кезінде
төленетін өсімақыны ссудалар және өсімақысы бірдей бөліктермен ай сайын,
тоқсан сайын немесе жарты жылда бір рет төленіп отыратын ссудалар.
Сонымен бірге аннунитетті төлемді ссудалар, яғни қарыздың негізгі
бөлігі мен өсімақы мөлшері бір-ақ төлеммен өтелінетін ссудалар туралы да
ұғым бар.
Қаражаттардың айналымдылық сипатына байланысты ссудалар келесі түрлерге
бөлінеді:
а) маусымды және маусымды емес;
б) револьверді, ролловерді. Револьверді несиелердің қатарына
несиелік картолар немесе овердрафт, контокорентті несие, т.б.
формасында берілетін несиелер жатады.
Мысалы, АҚШ-та тұтынушылық несиелер үш топқа бөлінген төлемі кейінгіге
қалдырылған ссудалар, револьверді және бір жолғы төлемді ссудалар.
Төлемі кейінге қалдырыған несиелер бойынша негізгі қарыз сомасы мен өсімақы
мөлшері белгілі бір уақыт аралығында тең бөліктермен төленіп отырады. Бұл
несиенің түрі көп жағдайда тауарды сатып алуға немесе т.б. шығындарды
жабуға беріледі. Несиелік карточкалар мен овердрафт формасындағы несиелерді
де бүл несиенің түріне жатқызуға болады, себебі бүл несие формаларында
берілген ссудалар бойынша төлемдер ай сайын жүріп отырады.
Төлемі кейінгіге қалдырылған ссудаларды өтеу мерзімі АҚШ-та 2-5 жыл
аралығында жатыр. Бұл несиенің түрі негізінен шағын сомада беріледі, бірақ
несиелеу обьектісіне бағасы 100 мың долл. Асатын автомобильдер де,
самолеттер де, яхталар да, т.с.с. жатуы мүмкін.
Револьверді ссудаға қарағанда төлемі кейінгіге қалдырылған ссудалар
қамтамасыз етілген несиелер қатарына жатады. Сонымен қатар төлемі кейінгіге
қалдырылған несиелер банктік ссуданың тікелей немесе жанама несиелеу
формасында берілуі мүмкін. Тікелей несиелеу кезінде банк пен несие алушы
арасында несиелік шарт жасалынады. Ал жанама несиелеу түсында банк пен
клиенттің арасындағы несиелік қатынастарда делдалдық болуы шарт. Делдал
ретінде көбінесе бөлшек ссуда саласының кәсіпорындары қатысады. Несиелік
шарт бүл жағдайда клиентпен банктен кейін ссуда алатын дүкен арасында
жасалады. Қазіргі кезде американдықтар автомобиль сатып алуға берілетін
ссудалық қарыздардың 60% жанама несиелеу формасында болып отырғандығы
несиенің бұл формасының дамыған елдер экономикасында кең тарағандығының
куәсі.
Біздің елімізде несиенің бұл формасы дами қойған жоқ. Бірақ халықты
сауда үйымдары арқылы несиелеу соңғы жылдары өріс алып отыр.
Сатып алушылардың жоғары бағалы тауарларды (автомобильдер, тозаңғыштар,
кір жуу машиналары, компьютерлер және т.б. үзақ мерзім пайдаланылатын
заттар) төлемін кейінге қалдырып сатып алған жағдайлары жиі-жиі бұқаралық
ақпарат қүралдарынан жариялап жүр.
Тікелей және жанама банктік несиелердің өзіндік артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Тікелей несиелеудің жанама формасына қарағанда
артықшылықтарына тоқталатын болсақ, бұл несиелік процессті ұйымдастыру
ыңғайлылығы, ал бұл өз кезегінде несиелеу обьектісін нақты бағалауға,
берілген несиенің көзделген мақсатқа жүмсалды ма, жоқ па, несиенің уақтылы
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін бақылауды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Міне осының бәрі банк пен клиент арасындағы несиелік қатынастарды дұрыс
ұйымдастыруға өз әсерін тигізеді. Ал банк позициясы тұрғысынан тікелей
несиелеудің кемшіліктерін атап айтсақ, тікелей несиелеу формасы екіншісіне
қарағанда жоғары тәуекел деңгейіне ие болып отыр. Себебі біздің еліміздегі
несиелеу тәжірибесі кейбір қиыншылықтарға соқ болып отыр:
а) ссуданы берер алдында клиенттің несие қабілеттілігіне терең
талдауды әр бір банк жасай бермейді;
б) клиенттің несие қабілеттілігіне талдау жасау әдістемелік
негіздері тәжірибенің талаптарына сай келе бермейді;
в) несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етуге берілген кепіл
көп жағдайларда нақты бағасынан өлдеқайда жоғары бағамен есепке
алынады.
Екінші жағынан, еліміздегі макроэкономикалық жағдай (экономикалық,
әлеуметтік, түрақсыздық, инфляция деңгейінің қарқындары, саяси жағдайдың
шиеленісуі, т.с.с.) да несиелік процесстің ұйымдастырылуына кері ықпалын
тигізеді.
Жанама несиелеуге келетін болса, несиелеудің бұл түрі банктерге
несиелік, проценттік, валюталық, нарықтық т.б. тәуекел түрлерінің деңгейн
қысқартға мүмкіндік береді, себебі,мысалы, занды түлғаларға (яғни сауда
ұйымдарына, кәсіпорындарына, фирмаларына,үйлеріне, т.б.) берілетін несиелер
несие алушының (заңды түлғаның) несие қабілеттілігін нақты анықтауға,
несиенің толық және уақытында өтелетіні туралы мүмкіндіктерді, сонымен
қатар несиенің өтелу процессін толық бақылап отыруға жол ашады. Клиент
тарапынан да бірқатар артықшылықтар бар:
а) оның несиеге деген қажеттілігі туа салып қанағаттандырылады
(ол сауда үйымынан үзақ мерзім пайдаланылатын -затты несиелік
карточкалар арқылы сатып алу мүмкіндігіне ие);
б) несие сүрап банкке баруға қажеттілік жоқ және т.с.с.
Жоғарыда көрсетілген несиелк оперциялардың жіктемесі тек
теоретикалық жағынан жүргізіліп отыр, себебі қазақстандық банктік
тәжірибеде несиенің "таза күйіндегі" түрін бөліп айту қиын. Айта кететін
жайт берілген несиелік операциялардың жіктемес несиенің көптүрлілігін
көрсетіп отыр, бірақ жіктеменің толық белгілерін емесе критерийлерін
көрсетіп отырған жоқ. Сол себепті бүл жіктемені басқа да туындайтын
белгілерге байланысты ары қарай жалғастыра беруге болады.
1.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау - коммерциялық банкте
несиелік портфельді басқарудың негізі.
Несиелеу талаптары несиелеу субьектілеріне, обьектілеріне және несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін кепілге қойылады. Яғни банк кез — келген
клиентті несиелендіре алмайды. Несие сұрап келгендерінің ішінен банк тек
ссуданың қайтарымдылығымен мен ол бойынша өсімақының төленетінін дәлелдеп
беретін, сеніміне әбден кірген клиенттерді ғана таңдап алуы міндетті.
Сондықтан банк қарыз алушымен несиелік қарым-қатынасқа несиелік талдау
негізінде түседі. Несиелік талдау дегеніміз клиенттің несие қабілеттілігін,
оның балансының өтімділігін, тауар өндірушінің өнімінің нарығын зерттеу,
менеджмент деңгейін т.б. бағалау деген сөз.
Қарыз алушының несиелік талдауы келесі бағыттармен жүргізілед:
* қарыз алушының балансын зерттеу;
* қарыз алушының табыстары мен шығыстарын зерттеу;
* қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау:
Бұл бағыттардың әр қайсысына бөлек-бөлек тоқталып кетейік.
Қарыз алушының балансын талдау:
Бұл зерттеулер төмендегілерді анықтауға мүмкіндік береді:
* баланстың актив бөлігінің негізгі баптарын, яғни дебиторлық
борыш, тауарлы материалды қор (ТМҚ), негізгі қорлар, зерттеу.
Бұл баптардың үлкен үлес салмағы әсіресе өнеркәсіп өндірісінің
кәсіпорындарына тән болады.
* Баланстың "ауру" баптарын талдау.
Бұл баптар екі топқа бөлінеді:
- қарыз алушының қанағатсыз жұмысын, яғни қаржылық
жағдайының төмен деңгейін сипаттайтын баптар. Оларға:
"шығындар" (кәсіпорынның табысты еместігін көрсетеді),
"мерзімінде өтелмеген несиелер мен қарыздар" (кәсіпорынның
төлем қабілетсіздігін көрсетеді), "Кредиторлармен берілген тауарлар
мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу (мерзімінде өтелмеген несиелер
мен қаыздар" (кәсіпорынының төлем қабілетсіздігін көрсетеді),
"Кредиторлармен берілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп
айрысу" (мерзімінде төлендегендері ғана қарастырылады) баптары жатады.
- Қарыз алушының жүмысында белгілі бір жетіспеушіліктердің бар болуын
көрсететін баптар. Оларға: "дебиторлармен есеп айрысу" (мерзімінде
төленбеген қарыздың есеп айрысу қүжаттары бойынша зерттеледі), "басқа
айналым активтері" (мақсаттық қаржыландыру қорларының құжаттары мен
жабылмаған шығындар бөлігі талданады), "басқа операциялар бойынша түлғалар
мен есеп айрысу" (жетіспеушілік, келтірілген зиян мен талан тараждар
бойынша есеп айрысулар түріндегі ақталмаған дебиторлық қарыз қаралады)
баптары жатады.
Дебиторлық қарызды мүқият түрде талдау. Егер талдау барысында оның өсуі
байқалса оның себептерін анықтап алу. Бұл төленбеген шоттар бір сатып
алушыда орналасқан ба және бұл қарыз мерзімі өтіп кеткен үмітсіз қарыз
қатарына жата ма, дебиторлық қарыздың өсу қарқыны сату көлемдеріне
қарағанда тез өсіп отыр ма, олай болса, бұл несие шарттарының өзгеруімен
немесе кәсіпорынның клиенттерінің сапасының төмендеуімен байланысты ма —
осының бәрін анықтау керек.
Кәсіпорындағы қорлар өсіп отыр ма, олардың құрамын анықтау керек. Банктің
қарызының кепілі бола алатын шикізат шығар, не сатылмаған дайын өнім
шығар.22
Негізгі қорлардың құны өсті ма, өссе себебін анықтау. Сатып алынған
қорлардың құрамын анықтау. Егер құрал жабдықтар өндірісті кеңейту үшін
сатып алынса, команияның өндірген өніміне сұраныстың болуы ықтималдылығын
анықтау. Егер де қүрал жабдықтар тек бір жобаны жүзеге асыруға қажет болса
ғана кәсіпорын оны жалға алады.
Кредиторлық қарызды талдау барысында баланс пассивіндегі төлеуге қойылған
шоттар өзгерісін анықтау керек. Егер олар өсіп жатса, қорлардың өсімі
әдетте коммерциялық несиемен жабылады дегенді білдіреді. Бұл түрғыдан
анықтай кететін жайт — компанияның жаңа жабдықтаушылары бар ма және олардың
берген коммерциялық несиесінің өтеу шарттары. Ұзақ мерзімді қарыздың
құрылымы мен проценттерінің түрлерін зерттеу керек. Проценттер нақты
белгіленген бе, жоқ өзгермелі ме? Меншік капиталының қандай бөлігі қүрал —
жабдықтарды сатып алуға пайдаланылады, сонымен бірге пйданың қандай бөлігі
резервтер құруға және акционерлеріне төленетінін анықта. Қарыз алушының
қызметінің күшті жақтарын мысалы, коммерциялық несиені кеңінен пайдалану,
қысқа мерзімді активтерінің өсу қарқынының қысқа мерзімді міндеттемелерінің
өсу қарқынына сай келуі, және оның әлсіз жақтарын, мысалы қарыз мөлшерінің
ұдайы өсуі, зерттеу.
Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау.
Бүл талдаудың мақсаты:
• Қарыз алушының далпы табысының өсімін зерттеу. Бұл өсім неге
байланысты: не сату көлемдерінің кеңею стратегиясына, әлде өнімге
деген бағаның түсуіне байланысты екенін анықтау. Өнімнің өзіндік
қүнының өсу себептері: әкімшілік аппараты ұстау шығындарының өсуі ме,
әлде жалға алынған қүралдарды бағып-қағу шығындары көбейді ме, т.с.с,
"Басқа да шығындар бабының құрамына қарыз бойынша өсімақы кіргізілді
ме", қарызды алу шарттары қандай - осының бәрін анықтау;
• Таза пайда өсімінің себептерін анықтау. Бүл өсімнің орын алуы
басқарудың жоғары сапасымен, әлде кәсіпорын жұмысының жағдайларының
өзгерісімен байланысты ма?
Несиелік талдаудың үшінші бағыты — клиенттің несие қабілеттілігін
анықтау.
Егер Банктің несиелік инспекторы алғашқы интервьюден кейін клиентпен
әрі қарай жұмыс істеуге шешім қабылдаса. Ол оған несиелік досье толтырып
клиенттің тапсырған басқа қүжаттары мен өтінішін клиенттердің несие
қабілеттілігін бағалайтын бөлімге тапсырады. Бұл бөлімде несие сұрап келген
компанияның қаржылық жағдайы терең зерттеуден өткізіледі. Бұл жағдайда
несиелік инспектор бөлім қызметкерлері ішінен сараптауды жүргізуге кім
келетінін шешіп алуы керек. Мысалға, егер клиентпен үсынылған кепілді
бағалау қажет болса, онда тәжірибелі аналитиктің қортындысы керек, себебі
кепілдің бағасын анықтау күрделі процедура болып табылды. Ал егер несиелік
агенстводан мағлүматтар алу қажет болса, бұл жүмысты мамандану дәрежесі
төмендеу қызметтер де орындай алады. Несиелік инспектордың жұмысының
тиімділігі сонда: банк қызметкерлерінің әрқайсысына тиісті жүмысты тандап,
тапсырма бере білу.
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау келесі факторлар ескеріледі:
Несие қабілеттілік — несиелеу мүмкіндігі мен шарттар туралы сүрақты
шешпес бұрын банкпен берілетін және ссуданың уақтылы қайтарылу
ықтималдылығын болжауға мүмкіндік туғызтын қарыз алушының сапалы бағасы.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалауда есепке алынатын факторлар
оның, яғни қарыз алушының, несиені белгіленген уақытта қайтаратыны
жөніндегі дайындығын бағалауға жағдай туғызады.
"Тұран Әлем Банк" АҚ-ның тәжірибесінде қарыз алушының өзіне алған
міндеттемелерін орындауға дайындығын оның жұмыс қабілеттілігі мен
репутациясы, табыс алу қабілеттілігін, капиталының мөлшері, ссуданың
қамтамасыз етілгендігін зерттеуден басталады. Қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалаудың сыртқы факторына нарық коньюнктурасының
жағдайлары жатады.
Қарыз алушының жұмыс қабілеттілігін бағалауға компанияның басшылығы,
құрылтайшылары туралы және компания туралы жалпы мәліметті зерттеу жатады.
Құрылтайшылары туралы мәліметтер: "бас" компанияның құрылтайшылары
жөнінде, еншілес компаниялардың болуы турал, акция пакеттерін ұстаушылары
туралы ақпарат береді.
Компанияның басшылығы туралы мәліметтерге компанияның басқаруын
жүргізетін лауазымды түлғалар, олардың атқаратын қызметтері туралы ақпарат
жатады. Бұл мәліметтер әрқайсысының өкілеттілігі мен жауапкершілігі туралы
ақпарат береді.
Компания туралы жалпы мәліметтерге мыналар жатады: компанияның құрылған
және қызмет көрсете бастаған жылы, тіркеу нөмірі мен тіркеуді жүргізген
орган компанияның үйымдық- қүқықтық формасы, шығаруға рүқсат берілген және
төленген капитал, компанияның атқаратын қызмет түрлерінің тізбесі, оның
мекен жайы.
Жұмыс істеу қабілеттілігін бағалау қарыз алушының мәміле жасауға
құзырлығын, оның құрылымдық бөлімдерінің несиелік мәміле шарттарын бұзған
жағдайда жауапкершілігі мен құқықтық сабақтастығын анықтауға мүмкіндік
береді.
Қарыз алушының репутациясы- бүл оның алған несиесін қайтаруға
дайындығы.
Қарыз алушының репутациясы туралы ақпаратты оның сот процестерінде,
арбитраждарда қатысуы туралы мәліметтерден, қолындағы мүлкін кепілге
тапсырғаны туралы анықтамалардың болуынан, салынған айыптардан, бүрын
төленбеген төлемдердің бар болуынан ала аламыз.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігі — бұл несие мәмілесінің басты
шартының бірі, себебі ссудалық қарызды өтеудің басты көзі тадыс болып
табылады. Ал бұл мақсатта басқакөздерді қолдануы (Мысалы, активтерін сату,
басқа кредиторлардан ссуда алса), бұл компанияның қаржылық түрақтылығының
бұзылғаны деген сөз.
Компанияның табыс алу қабілеттілігін бағалау келесі бағыттар бойынша
жүргізіледі:
* өндірістік-өткізу қызметті талдау;
* қызметінің қаржылық аспектісін талдау.
Компанияның өндірістік -өткізу қызметінің талдауына оның негізгі
қорлармен қамтамасыз етілуін бағалау, шикізат ресурстарымен, жүмыс күшімен
қамтамасыз етілуін бағлау, барылық ресурстар түрлерін тиімді қолдануды
бағалау, дайын өнімді өткізу әдістерін бағалау, компанияның баға белгілеу
саясатының стратегиясын, басқару саясатын бағалау,салада компанияның алатын
орны, өткізу стратегиясының қарқыны мен компанияның перспективаларын
бағалау кіреді.
Компанияның қаржылық қызметінің аспектісін талдауға оның шығындар
деңгейін зерттеу, пайда табу көздері мен пайданы жұмсау бағыттарын зерттеу,
компанияның табыстылығын зерттеу кіреді. Пайданың несиелік қарызды жабуға
жеткіліксіздігі немесе пайданың тіпті болмауы компанияны ссуданың кепілі
болып отырған активтерді сатуға мәжбүрлейді.
Активтердің мөлшері мен құрылымы — несиелік қарызды өтеудің тағы бір
кепілдігі. Біра та айта кететін жайт — барлық активтер несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ете алмайды, олардың ішінде тек меншік
қаражаттары (меншік капиталы) есебінен қүрылған ғана активтер бүл қызметті
атқарады. Сол себептен банк ссуданы беру туралы шешім қабылдар алдында
меншік қаражаттарының жеткіліктілігіне назар аударады.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігін зерттей отырып, Банк сыртқы
факторлардың да әсерін ескеруі керек. Ол үшін Банк қарыз алушының жүмыс
істейтін нарық түрін , компанияның сол салада алатын рөлі мен орнын,
өткізудің салалық жағдайларын, саладағы бәсеке жағдайын білуі қажет.
Сонымен бірге Банк саладағы пайданың нормасының төмендеуін не жоғарылауын
анықтайтын маңызды ірі компаниялар туралы хабардар болуы міндетті.
Қалыптасып келе жатқан экономикалық жағдай несие қабілеттілікті бағалау
барысында қай фактордың әсері басым екенін көрсете жатар. Егер экономиканың
өрлеу кезеңінде мүндай фактор пайда алу қабілеттілігі болса, керісінше
құлдырау кезеңінде - бүл несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ететін кепіл
факторы.
Бүған қарамастан "Банк Түран Әлем" АҚ үшін қарыз алушының жүмыс
қабілеттілігі мен оның репутациясы маңызды болып отыр.
Клиенттің несие қабілеттілігін талдау барысында түрлі ақпарат көздері
қолданылады:
клиенттің өзінен алынған мәліметтер;
банк архивіндегі клиент туралы мәліметтер;
клиентпен қатынасқа түскен жабдықтаушылардан,
кредиторлардан, оның өндірген өнімдерін сатып алушылардан,
банктерден, т.б. алынған мөліметтер;
жеке несие мемлекеттік мекемелер мен агенстволардан
алынған басқа да материалдар (несие кабілеттілік туралы есеп
берулер, салалық талдау жүмыстары, инвестициялар туралы
анықтамалық және т.б.)
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау бөлімінің қызметкерлері ең
алдымен Банк архивіндегі бар материалдарды зерттейді. Егер қарыз алушы
бүрын Банктен қарыз алса, архивте қарызды өтеу барысында клиенттің жасаған
барлық бұзушылықтары жөнінде мәліметтер міндетті түрде сақталуы тиіс.
Клиент жүмыс істеген басқа да банктер мен қаржылық мекемелерден де
маңызды мәліметтер алуға болады. Банктер, инвестициялық және қаржылық
компаниялар клиенттің депозиттері, өтелмеген берешегі, шоттарды
төлеудегі ұқыптылығы және т.б. туралы көп материал мен ақпарат бере
алады. Ал компанияның сауда партнерлер оған берген коммерциялық несие
мөлшері туралы мәліметтер береді. Бұл мәліметтер бойынша қарыз алушының
оның айналым капиталын қаржыландыру үшін біреудің берген қаражаттарын
пайдалану тиімділігі жөнінде пікір қалыптастыруға болады.
Несие қабілеттілікті анықтау бөлімінің қызметкерлері сонымен қатар
арнайы маманданған несие агенттіктерден завды немесе жеке түлғаның қаржылық
жағдайы туралы есеп беруді ала алады. Бұл есеп беруде компанияның тарихы,
жүргізетін операциялры, өндіретін өнімі, филиалдары, төлемдерді өтеу
жиілігі, берешегінің мөлшері және сол туралы ақпарат бар.
Ақпарат жинаудың сыртқы көздерінің ішінен берілген клиент қызмет
көрсеткен банктерденжәне оның жүмыс партнерлерінен алынған мәліметтер ең
сенімді деп айтуға болады. Себебі бұл мәліметтер берілген компаниямен жақын
қарым-қатынас тәжірибесіне негізделген.
Тағы бір айта кететін жайт — конфиденциялды ақпаратты қасақана бұрмалау
немесе дұрыс емес қолдану екі қатысушы жаққа да кері әсерін тигізеді,
әсіресе алынған мәліметтерді тарату. Егер клиент өз жабдықтаушысының банкке
өзі туралы жағымсыз пікір айтқаны туралы біліп қалса, ол жабдықтаушымен әрі
қарай жұмысын тоқтатуы мүмкін. Егер де конфиденциялды ақпараттың тарауы
туралы мәліметтер жұртқа мәлім болса, "Банк Түран Әлем"АҚ-на мүндай
мәліметті ендігәрі ешкім бермейді. Сондықтан іскер әлемде конфиденциялды
ақпаратты беру ережелері өте қатаң сақталады.
Несие қабілеттілік туралы сұрау-талап не ауызша, не жазбаша формада
жасалуы мүмкін. Несие беру туралы өтінішін зерттей отырып несиелік
инспектор фирманың инспекциясын орнында жасап, лауазымды адамдармен
сөйлесуі мүмкін. Фирманың қаржылық, операциондық, маркетингтік қызмет
басқарушы адамдардың мамандану деңгейін де анықтау маңызды орын алады.
Фирманың өзіне барған кезде алғашқы интервьюден қозғалмаған көптеген
техникалық сүрақтарға шешім табуға болады, сонымен қатар компанияның
мүлкінің, ғимараты мен қүрал жабдықтарының жағдайы туралы,
қызметкерлерінің әдеттері мен мінез - құлықтары жайлы пікір қалыптастыруға
болады.
Болашақ несие алушының қаржылық жағдайы мен сенімділігі туралы баға
беру үшін Банк барлық мүмкіндіктерді клиенттің өзінен, несиелік архивтен
немесе сыртқы көздерден алынған барлық мәліметтерді қолданады. Бірақ
клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтаудың ең маңзды әдісі — бұл несиелік
талдау тәжірибесінде қолданылатын коэффициенттерді есептеу мен клиенттің
қаржылық құжаттарын мүқият талдау болып табылады. Көптеген есептеу
көрсеткіштерінің ішінен "Тұран Әлем" банкі ең маңызды көрсеткіштерге
жататын өтімділік, табыстылық, меншік капиталының жеткіліктілік
коэффициенттері сияқтыларды есептеп бағалайды.
Шағын кәсіпорындардың несие қабілеттілігі де дәл осы әдіспен, яғни
несие қабілеттілік қаржылық коэффициенттерін есептеу мен ақша ағымын талдау
негізінде, жүргізіледі. Бірақ Банктің бұл қаржылық коэффициенттерді және
ақша ағымын талдау әдістерін қолдану қиыншылықтарға шалдығып отыр, себебі
еліміздің шағын бизнес кәсіпорындарының маманданған бухгалтерінің
жоқтығынан, банктің бұл клиенттердің есеп беру мен есеп алу тәртібі өте
нашар жағдайда. Оған қоса бұл клиенттердің аудиторлық тексеру өткізуте
жағдайы келмейді, сондықтан қарыз алушының қаржылық құжаттдың дұрыстығын
дәлелдейтін аудиторлық қорытынды жоқ. Осы себептерге байланысты клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау оның қаржылық жағдайын талдауға негізделмей,
банк қызметкерінің берілген клиентті жақын тануына сүйенеді. Ал клиентті
жақын тану банк қызметкерінің сол клиентпен жеке интервью алып, оның
кәсіпорнына жиі-жиі барып тұруын көздейді.
Шағын кәсіпорынның басшылығымен жеке интервью барысында ссуданың
мақсаты, қарызды өтеу мерзімі мен көзі анықталады.
Клиент өз тарапынан белгілі мерзімге дейін несиелендіріліп отырған запастар
мөлшері төмендеп, ал несиелендіріліп отырған шығындар дайын өнімінің
өзіндік қүнына қүрамына келетіндігін дәлелдеп беру керек. Кәсіпорынға жиі-
жиі барып тұру үшін банк жақын маңдағы кәсіпорындарды несиелейді.
Шағын кәсіпорындардың тағы да бір ерекшелігі — оның басшылығы мен
жүмыскерлері көп жағдайда бір жанүяның мүшелері болып табылады. Сондықтан
кәсіпорын иесінің жеке капиталы мен кәсіпорынның капиталы бірігіп кетуі
мүмкін. Бұдан банк пен шағын бизнес кәсіпорын арасындағы несиелік
қатынастарды үйымдастырудың тағы бір ерекшелігі туындайды. Ссуданың өтелуі
кәсіпорын иесінің жеке мүлкімен кепілденеді. Сол себептен шағын клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау кезінде оның несиесінің қаржылық жағдайын
есепке алынады. Ол үшін жеке қаржылық есептің тәуекел деңгейі анықталады.
Жеке қаржылық есеп беру формасында жеке тұлғаның активтері мен
пассивтері туралы мәлімет жиналған. Сонымен қатар кепілге берілген активтер
мен қамтамасыз етілген пассивтер бөлініп қояды, активтерге мыналарды
жатқызады: қолма-қол ақшалай қаражаттар, қозғалмайтын мүлік пен т.б. ал
пассивтерге — банк алдындағы берешек, салық бойынша қарыздар, кепілге
берілген мүлік құны, контрактілер бойынша төлемдер мен т.б.
жатқызылады.30
Қорытындылай келгенде, банктік шағын қарыз алушылардың несие
қабілеттілігін анықтау жүйесі "Банк Тұран Әлем" АҚ-да келесі элементтерден
түрады:
1. кәсіби тәуекелді бағалау;
2. клиенттің жұмысын қадағалау;
3. кәсіпорын иесімен банкирдің жеке сүқпаттар жүргізу:
Жеке тұлғаның несие қабілеттілігін бағалау сұралып жатқан қаражаттар
мөлшерінің оның жеке табысына қатынасына, жалпы қаржылық жағдайдың және
мүліктің жағдайын бағалау, жанұясының қүрамына, жеке мінездемесіне,
клиенттің несиелік тарихын негізделеді.
"Тұран Әлем Банк" АҚ-да жеке түлғалардың несие қабілеттілігі "скоринг"
жүйесіне негізделіп жүргізіледі. Тұтынушылық несиені берудің мақсаттылығы
мен беру шарттарын анықтайтын бүл бағдарлама 3 бөлімнен түрады: несие
туралы мәліметтер, клиент туралы мәліметтер мен клиенттік қаржылық жағдайы.
Бірінші бөлімге несие беріп отырған банк қызметкері туралы мәліметтер,
клиенттің досьесінің номері, агенттік аты-жөні, несиенің түрі мен мөлшері,
оны өтеу кезектілігі, сақтандыру төлемдерінін есептемегендегі проценттік
ставка, ссуданың берілген күні, оны төлеу үшін клиентпен таңдалған күн,
сақтандырудың қажеттілігі туралы сүраққа жауап, сақтандыру төлемдерін
есептегендігі және есептемегендегі ссуданы өтеу үшін жасалатын айлық
төлемдердің абсолютті мөлшері, жалпы өсімақы мен сақтандыру төлемдерінің
мөлшері кіреді.
Екінші бөлімге клиенттің мамандығы туралы мәлімет, оның белгілі бір
әлеуметтік топқа жататындығы туралы ақпарат, жүмыс істеген орны, жылдық
таза еңбек ақы мөлшері, жылдық шығындар мөлшері мен жүмыс істеу стажы
туралы ақпарат енгізіледі.
Үшінші бөлім — клиенттің қаржылық жағдайы — ағымдағы және жинақ
шоттарындағы қалдықтар мен табысының шығындарға қатынасын анықтайды.
Осы жоғарыда айтылған ақпараттың негізінде Банк несие беру немесе
бермеу туралы шешім қабылдаса, банк агенттігі клиентті ссуданы беру
мүмкіндігі туралы сұрақты қосымша шешу үшін дирекцияға жіберуі мүмкін.
Сонымен, несиелеу процессі несиелік шартқа отырушы екі жақтан да мүддесін
ескеру керек. Шаруашылық қажеттілігінен пайда болған банктер клиенттің
қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Несиелеудің басты мақсаты қарыз
алушының шаруашылығын, оның несие қабілеттілігін және пайдалылығын
дамыту үшін алғы шарттар жасау, өндіріс пен айналым процесстерінің үздіксіз
жүмысын қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен бірге клиент мүддесі
несиелік операциялардың жүзеге асырылуын шешуші факторы болып табылмайды.
Несиелеу процесінің тағы бір шартты — несиелік қарым-қатынастарда банк-
кредитордың да мүддесі де ескерілуі керек.
1.3. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
1. нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
2. несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
3. әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
4. төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
5. жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
6. несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктердің банкротқа ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың
негізгі себебі болып, несиелердің төменгі сапада болыуы куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады. Дегенмен көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін обьективті қиындықтардықтардың
бар болуын куәландырады және мұндай басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді
растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, шамадан
тыс портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы тәуекел түрлері әр түрлі
болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі, проценттік, сауда,
географиялық, саяси, операциялық тәуекел. Банк басшылығы осы тәуекел
мөлшерлерін анықтауға тиісті және экономиканың сол секторларында болатын
тәуекел мөлшеріне шектеу қоюы тиіс. Кез-келген банктің несие портфелі
күнделікті реттеліп отыруы керек, себебі портфель сапасы ( тәуекелділікті
бағалауға және банк сенімділігі үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы зор.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі
айтылады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне
кері пропорционал ( несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның
қайтарылуы күмәнсіз, және керісінше ) болып келеді. Бұл жерде несиелік
тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік
портфелінің көрсеткіштерінен айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері
бойынша анықталатын нақты шамасында. Несиенің сапасының категорияларына
байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы бойынша
проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік
операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын
жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.
Сондай шаралардың бірі несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв
құру. Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв банк қызметіндегі несиелік
тәуекелмен байланысты арнайы резервті білдіреді. Несиелік тәуекелді жабуға
арналған резерв банктің шығысында жататын аударымдар негізінде құрылады.
Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв тек қана клиенттің ссудалық қарыз
бойынша өтелмеген қарызын жабуға арналады.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен
банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында ҚР Ұлттық Банкі
Басқармасының 16 қараша 2002ж №465 қаулысымен бекітілген “Активтердің,
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз
санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ережесін
бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфельдерінің сапасы бақыланады, несиелер тәуекел дәрежесіне қарай
жіктелінеді және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар
құрылады. Сол ережеге сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несиелер былай
жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады :
1. Стандартты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, қайтарылымында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер – қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында
күмән бар несиелер:
А) күмәнді 1-категория ( қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бір рет ұзартылған, банкке біршама тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз
сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрылады.
Б) күмәнді 2-категория ( қайтарылу мерзімі 30-60 күнге кешіктірілген,
мерзімі бір реттен ұзартылған, банк үшін тәуекел тудыратын несиені
білдіреді, мұндағы провизия сомасы 20% мөлшерінде.
В) күмәнді 3-категория ( қайтарылу мерзімі 60-90 күнге дейін
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін тәуекелі жоғары
несиені айтамыз, провизия сомасы 20% көлемінде.
Г) күмәнді 4-категория ( қайтарылу мерзімі 90-120 күнге
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
тудыратын несие, провизия сомасы 25% сомасында.
Д) күмәнді 5- категория ( қайтарылу мерзімі 120-150 күнге
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бірнеше рет ұзартылған, тәуекелі банкке
жоғары болып келетін, провизия 50% көлемінде құрылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz