Меншікті азаматтық- құқықтық қорғау

Кіріспе ... ... ... ... ... ... .2

І. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ..5

1.1 Меншік құқығының жалпы анықтамасы, түсінігі, ұғымы және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Меншік құқығының нысандары мен түрлері...8
1.3 Меншік құқығына және өзге заттық құқықтарға ие болу негіздері ... ... ... ..10
ІІ. АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ... ... .20

2.1 Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері ... ... ... ..20
2.2 Азаматтардың меншік құқығының субъектілері ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Азаматтардың меншік құқығының объектілері ... ... ... ... ... ... ...23
2.4 Азаматтардың меншік құқығының мазмұны мен жүзеге асырылуы ... ... ... 26

Қорытынды ... ... ... ... .29

Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... 32

Меншік құқығын қорғау барлық құқық салаларымен жүзеге асырылады. Мысалы конституциялық құқық меншік құқығын қорғаудың жалпы қағидаларын бекітеді, әкімшілік құқықпен қылмыстық құқық біреудің мүлкін заңсыз иеленушіге жауаптылық бегілейді. Іс жүргізушілік құқық нақты бір материалдық құқық нормасын қолдану тәртібін анықтайды. Отбасылық құқығы ерлі-зайыптылар мен балалардың меншік қатынастары мен оларды қорғау мәселелерін реттейді. Ал еңбек құқығы жұмыс берушінің мүлкіне зиян келтірген жұмысшыға материалдық жауапкершілік жүктеу нормасының мазмұнын құрайды. Сол сияқты басқа да құқық салалары немесе институттарда меншік құқығын қорғауды жүзеге асырады.
Сондықтан меншік құқығын қорғау мәселесін толық көлемде зерттеу үшін оның басқа құқық салаларымен қалай реттелетінін анықтауымыз керек. ҚР-дағы меншікті қорғаудың азаматтық- құқықтық тәсілдері азаматтық құқықтағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Азаматтық құқық меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдерін зерттейтін ғылым.
Азаматтық құқықты зерттеушілердің байқауы бойынша меншікті иеленуді жоғарғы математика ретінде бағалауға болады деп санайды. Себебі бұл салада жұмыстарды атқару үшін жоғарғы деңгейдегі теориялық дискуссиялау қасиетіне ие болу қажет.
Кеңес дәуірінің аздаған цивилистері ғана меншікті иелену мәселесіне тоқталған. Ал қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аусағында осы мәселе бойынша тек бірнеше жұмыстар жарияланған. Бұл еңбектер профессор М. Сүлейменов пен заң ғылымының кандидаты С. Скрябинге тиесілі. Азаматтық құқық меншік құқығын қорғаудың құқықтық нормаларының жүйесінде ерекше орын алады. Бұл азаматтық пәнімен байланысты. Азаматтық кодекстің 1- бабына сәйкес, азаматтық заңдар мен тауар ақша және өзге де мүліктік қатынастар және мүлікке қатысты жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. «Меншік ерекше қоғамдық

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Төлеуғалиев Ғ.
Жалпы бөлім. 200-290-бет

2. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. (Жалпы бөлім) Түркістан 2007 (119-125 б.)

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Төлеуғалиев Ғ. 1-том
Алматы «Жеті жарғы» 2001ж. (213-219 б.)

4. Азаматтық құқықтық қатынастар Омар Бауыржан Мұсаханұлы, Битұрсын Ғалымжан Шәмшідінұлы, Баетов Ерназар Көпжасарұлы. Туркістан 2012.

5. Web сайт http://www.refkaz.moy.su

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2

І. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ..5

1.1 Меншік құқығының жалпы анықтамасы, түсінігі, ұғымы
және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...5
1.2 Меншік құқығының нысандары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Меншік құқығына және өзге заттық құқықтарға ие болу

негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..10

ІІ. АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

2.1 Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері ... ... ... ..20
2.2 Азаматтардың меншік құқығының
субъектілері ... ... ... ... ... ... ..21
2.3 Азаматтардың меншік құқығының
объектілері ... ... ... ... ... ... ...23
2.4 Азаматтардың меншік құқығының мазмұны мен жүзеге

асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..29

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..32

Кіріспе

Меншік құқығын қорғау барлық құқық салаларымен жүзеге асырылады. Мысалы
конституциялық құқық меншік құқығын қорғаудың жалпы қағидаларын бекітеді,
әкімшілік құқықпен қылмыстық құқық біреудің мүлкін заңсыз иеленушіге
жауаптылық бегілейді. Іс жүргізушілік құқық нақты бір материалдық құқық
нормасын қолдану тәртібін анықтайды. Отбасылық құқығы ерлі-зайыптылар мен
балалардың меншік қатынастары мен оларды қорғау мәселелерін реттейді. Ал
еңбек құқығы жұмыс берушінің мүлкіне зиян келтірген жұмысшыға материалдық
жауапкершілік жүктеу нормасының мазмұнын құрайды. Сол сияқты басқа да құқық
салалары немесе институттарда меншік құқығын қорғауды жүзеге асырады.
Сондықтан меншік құқығын қорғау мәселесін толық көлемде зерттеу үшін
оның басқа құқық салаларымен қалай реттелетінін анықтауымыз керек. ҚР-дағы
меншікті қорғаудың азаматтық- құқықтық тәсілдері азаматтық құқықтағы
өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Азаматтық құқық меншік құқығын
қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдерін зерттейтін ғылым.
Азаматтық құқықты зерттеушілердің байқауы бойынша меншікті иеленуді
жоғарғы математика ретінде бағалауға болады деп санайды. Себебі бұл салада
жұмыстарды атқару үшін жоғарғы деңгейдегі теориялық дискуссиялау қасиетіне
ие болу қажет.
Кеңес дәуірінің аздаған цивилистері ғана меншікті иелену мәселесіне
тоқталған. Ал қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аусағында осы мәселе
бойынша тек бірнеше жұмыстар жарияланған. Бұл еңбектер профессор М.
Сүлейменов пен заң ғылымының кандидаты С. Скрябинге тиесілі. Азаматтық
құқық меншік құқығын қорғаудың құқықтық нормаларының жүйесінде ерекше орын
алады. Бұл азаматтық пәнімен байланысты. Азаматтық кодекстің 1- бабына
сәйкес, азаматтық заңдар мен тауар ақша және өзге де мүліктік қатынастар
және мүлікке қатысты жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. Меншік
ерекше қоғамдық, яғни ерікті қатынастары болып азаматтық құқықтың пәні
табылады.
Азаматтық –құқықтық қорғаудың көздейтін мақсаты меншік иесінің
заңсыз айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе өзінің затын пайдаланудағы
кедергілерді жою болып табылады.
Меншікті азаматтық- құқықтық қорғау ғылымда кең және тар көлемде
түсіну қарастырылған. Меншікті азаматтық- құқықтық қорғаудың кең көлемі
қоғамның экономикалық қатынастарын кедергісіз дамуын және жақсы қамтамасыз
етілуіне бағытталған азаматтық құқық нормаларымен көзделегн барлық әдіс –
тәсілдердің жиынтығы. Меншікті азаматтық- құқықтық қорғаудың тар көлемі
деп бұзылған заңды мүдделерді қорғау және де меншік құқығын тану немесе
қалпына келтіруге бағытталған әдіс – тәсілдер мен заңда көрсетілген
шаралардың жиынтығын айтамыз.
Меншік құқығының бұзылу сипаты мен мазмұнына байланысты меншік
иесінің мүдделерін заңды жолмен қамтамасыз ету үшін азаматтық құқықта әр
түрлі әдіс – тәсілдер қолданылады. Әдебиеттерде осы әдіс- тәсілдерді
квалификациялау мәселесіне әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Мысала А.
Сергеевтің пікірінше азаматтық құқықта меншікті қорғаудың 4 әдісі бар.
Олар:
- заттық-құқықтық әдіс;
- міндеттемелік -құқықтық әдіс;
- заттық -құқыққа да, міндеттемелік құқыққа да жатпайтын, бірақ
азаматтық құқықтың әр түрлі институттарынан тарайтын меншік құқығын
қорғаудың әдісінің бір түрі;
- заңда көрсетілген негіздер бойынша меншік құқығы тоқтатылған жағдайда
меншік иесінің мүдделерін қорғауға бағытталған меншік құқығын қорғаудың бір
әдісі.
Енді осыларға қысқаша тоқталып кетейік. меншік құқығын қорғаудың
заттық-құқықтық әдісі белгілі бір міндеттемеге байланысты емес және меншік
иесінің өзінің меншігін иелену, пайдалану, билік ету немесе осы
өкілеттіктерді жүзеге асыруға кедергі келтіретін мән-жайларды жоюға
бағытталған белгілермен сипатталады. Соған сәйкес заттық-құқықтық әдістерге
мынадай талап-арыздар жатады: 1) меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз
иеленуінен талап етуі; 2) меншік құқығын тану туралы талап-арыз; Нақты
субъективтік құқық сияқты меншік құқығы тек осы аталған талап-арыздардың
көмегімен қорғалады. О.Иоффе меншік құқығын заттық-құқықтық әдіс арқылы
қорғау шарттарына мыналарды көрсетеді:біріншіден субъективтік азаматтық
құқық емес, нақты меншік құқығы бұзылуы қажет. Егер меншікті құқығы емес
басқа да субъективтік азаматтық құқықтар бұзылса, мұндай жағдайда бұзылған
құқықты қорғауға қатысты азаматтық- құқықтық институттар қолданылуға
жатады. Екіншіден жасалынған құқық бұзушылық меншіктің құқықтық
қатынастарының тоқтатылуна алып келуі керек.Егер құқық бұзушылық меншік
құқығының қатынастарынын тоқтатылуына алып келсе, меншік иесі өз мүдделерін
меншік құқығы туралы нормалармен қорғай алмайды.
Меншік құқығын қорғаудың екінші тобын міндеттемелік – құқықтық
әдістер құрайды. Бұл топқа мынадай талап-арыздардың түрлері жатады:
1) шартты орындамау немесе тиісті дәрежеде орындамау салдарынан келген
зиянды өтеу туралы;
2) деликтік міндеттеме шегінде зиянның орнын толтыру туралы;
3) аренда, сақтау шарттарының мерзімінің бітуіне орай мүлікті қайтару
туралы талап;
4) негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелерге қатысты мүлікі
қайтару туралы талап және т.б. талап-арыздар жатады.
Сонымен міндеттемелік – құқықтық талаптар меншік құқығын тікелей
қорғауға бағытталмағанмен, меншік құқығын қорғау әдістерінің сипатына ие
болып, меншік иесінің мүдделерін қорғауда кеңінен қолданылады.[1]

І. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР

1.1 Меншік құқығының жалпы анықтамасы, түсінігі,
ұғымы және мазмұны
Меншік құқығы азаматтық құқықтағы ең күрделі институттардың бірі.
АК-тің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат
берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге,
тіпті бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатың басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып
жіберуіне де толық құқығы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң
құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені затқа үстемдікті
шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ыкпал тигізеді,
демек, затка меншік иесіиің билігі шексп болуы мүмкін емес. Сондықтан да АК-
тін. 188-бабындағы меншік құқығын шектеу мұндай құқықтын. шексіз еместігін
көрсетеді, сол себепті де тұлғаның оз иелігіндегі затты иелену, пайдалану
және билік ету құқығы заң арқылы айқындалады.
Меншік қандай да бір затты иеленуге байланысты қатынас. Иеленуге
байланысты құқық нормаларымен реттелген қатынас меншік құқығы болып
табылады. Меншік қатынасындағы субъектінін иелену, пайдалану және билік ету
құқықтары мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1) бұл құқыктар заң актілері арқылы танылуы тиіс;
2) заң актілері бұл құқықтарды қорғауы тиіс;
3) меншік иесінің мүліктік құқықтарын өз қалауы бойынша жүзеге асыру
мүмкіндігі;
4) меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын сол өзіне тиесілі мүлкіне
байланысты жүзеге асыруы.
Меншік құқығының мазмұнын - меншік иесне тиесілі иелену, пайдалану
және билік ету тәрізді өкілеттіктер (элементтер) құрайды. Бұл
өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып
табылады. Меншік иесі аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір түлгаға бере
алады, тіпті үш өкілеттіктің бәрін де беріп, өзі меншік иесі болып қала
алады.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды.
Заң иеленуді заңды. заңсыз, адал нистті және арам ниетті деп бөледі. Егер
мүлікті иелену заңды негізде жасалса, онда ол заңды иелену болып табылады.

Яғни құқық негізінде мепшік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты заңсыз
иелену егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз
иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі талапты орындамаса,
бұл да заң бұзу болып есептеледі. Егер -затты иеленуші иеленген затының
заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда ол арам ниетті иеленуші
болады.
Пайдалану құқығы дегеніміз дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Меншік иесі ө:зінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге
асыруды өзі шешеді. Бірақ, ол заңдарға қайшы келмеуі тиіс, ягни меншікті
пайдалану қоғамдық игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қогамдық маңызы бар
объектіні пайдаланғанда меншік иесі тек өзінің ғана емес, коғамның да
мүддесін ойлануына тура келеді. Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану
құқығын беруіне құқылы.
Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы, 2-тар).
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын
өзгеге беріп, кепілдік құқыык жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол
билік құқыығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы
мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген
түрде өтеді- билік еіудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік
иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, баска адамдарға беруі болып табылады.
Билікті қалай жүзеге асыруды меншік тиесілі тұлға өзі шешеді. Бірақ
бұл жағдайда заң бұзылмауы тиіс. Заңдык негіздерге байланысты меншік
иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек тиісті тұлғаның (мемлекеттік органның)
келісімімен жүзеге асады.
Меншік құқығы мемлекет таныған шектерде ғана жүзеге асырылады. Яғни,
меншік құқығының шексіздігі заңдармен кейбір жағдайларда шектелуі мүмкін.
Меншік құқығын шектеу мүліктің ерекше құқықтық режиміне байланысты болады.
Мәселен, азаматтық құқықтың кейбір объектілерінің азаматтық айналымы
шектелуі немесе айналымнан алыньш тасталуы мүмкін.
Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттілігін
жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Демек, меншік
иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтар мен
заңды мүдделерді бұзушылық басқа нысандармен қатар, меншік иесінің өзінің
монополиялық және өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан
көрінуі мүмкін. Бұл жағдайлар бәсекелестікті реттейтін заңдармен
белгіленеді.
Меншік иесі өз құқығын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы
мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптпрга жол бермеу шараларын
колдануга міндетті. Бұл шаралар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарда
қараетырылады.
Меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы
азаматтык кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы
мүмкін.[2]

1.2 Меншік құқығының нысандары мен түрлері

Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабының бірінші
тармағында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылатындығы және бірдей
қоргалатындығы айтылған. Азаматтық кодекс меншіктің екі нысанын - жеке (АК-
тің 191-бабы) және мемлекеттік (АК-тің 192-бабы) деп бөліп қарастырады.
Меншік субъектісі мемлекет болса, онда ол мемлекеттІк меншік, ал
субъект мемлекеттік емес заңды тұлға немесе азаматтар болса ол онда жеке
меншік болып табылады.
Меншіктің субъектілері мемлекет, әкімшілік- аумақтық бөліністер,
заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады. Мемлекеттік меншіктің өзі
республикалық және коммуналдық болып екіге бөлінеді (АК-тің 192-бабы)
Мемлекет өкілеттігін жүзеге асыра отырып, қарауындағы мүліктерді
өзінің органдары мен мемлекеттік заңды тұлғалары арқылы басқарады.
Қазақстан Республикасының азаматтык заңдарымен реггелетін қатынастарға осы
қатынастардың өзге катысушыларымен тең негіздерде қатысады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет билігі мен басқа органдары
өздерінің осы органдардың мәртебесін айқындайтын заң құжаттарыпда
ережслерде және өзге де құжаттарда белгіленетін құзыреті шстінде Қазақстан
Реслубликасының атынан өз өрекеттері арқылы мүліктік және мүліктік емес
құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзете асырады.
Мемлекеттік емес -заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық
мүліктің меншік иесі болып, табылады. Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру,
яғни оның иелік етуі, пайдалану және билік етуі мүліктің мүддесі мен
мақсатына орай заңға сәйкес шектелуі мүмкін. Мысалы Қазақстан
Республикасының "Тұрғын үй қатынасы туралы" заңы бойынша меншік иесінін үй-
жайды, ортақ мүлікке қауіп төндіретін немесе оны нашарлататын жұмыстар
жүргізуімен байланысты өзгертуіне, соның ішінде қайта жоспарлауына және
кайта жабдықтауына тыйым салынады.
Жеке менншіктің ерекше түріне кондоминиум меншігі де жатады.
Кондоминиум - үй-жай жеке, заңды тұлғалардың, мемлекеттің бөлек (жеке-
дара) менншігінде болатын, ал ортақ мүлік оларға ортак үлесті меншік
құқығымен тиесілі болатын жағдайда бірыңғай мүліктік кещен ретіндегі
жылжымайтын мүлікке меншіктің ерекше нысаны. Яғни, үй-жайлардың екі және
одан да көп меншік иелеріне тиесілі тұрғын үйлерде меншіктің ерекше нысаны
- кондоминиум құрылады. Бұл жерде үй-жайға тұрғын жайдағы жеке ішкі
кеңістік жатады.
Үй-жай меншік иелерінің әрқайсысы өзіне бөлек (жеке-дара) меншік құқығы
бойынша тиесілі үй-жайды өз қалауы бойынша иеленуте, пайдалануга, және оған
билік етуге құқылы.
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіреберіс,
баспалдақтар, лифтілер, төбелер, шатырлар, нодвалдар пәтерден тыс не үйге
ортақ инжснерлік жүйелер мен жаодықтар, жер учаскісі, оның ішінде
коріктендіру элементтері жоне ортақтасып пайдаланылатып Пасқа да мүліктер)
үй-жай меншік иелеріне ортак меншік құқығы бойынша тиесілі болады. Сонымен
қатар тұрғын үй іргесіндегі жер учаскесі де үй- жай менішк иелеріне жерді
ортақтасып пайдалану құқығы бойынша тиесілі болуы мүмкін.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі
оған тиесілі үй-жайга бөлек (өзіндік) меншіктен бөлінбейді. Үлестің
мөлшері, егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек
(өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұргын емес үй-жайлардың
пайдалы алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай
үлесті заттай бөліп беруге болмайды.
Азаматтық Кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.[2]

1.3 Меншік құқығына және өзге заттық құқықтарға ие болу негіздері

Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әртүрлі негіздерде ала
алады. Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқығына ие болуына әдейі
арналған. Бірақ та заң меншік құқығын алудың негіздерінің түпкілікті
дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азамапық кодекстің 235-бабында
тәсіл ұғымы қолданылмайды (бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер
немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы оның пайда бодуымен заңды
байданыстыратын заңдық фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұндай заңдық
фактілер негізделуімен көрінеді (АК-тің 7-бабы).
Меншік құқығын алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшеміне бір
жағдайда еркіндік өлшемі, ал келесі бір жағдайда құқық қабылдаушылық сай
келеді, онын соңғысына ерекше баға беріледі.
Бастапқысына жататын талап деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады және
меншік құқығы оған бірінші рет тағылды немесе зат бұрын болса, меншік
құқығы оған бұрынғы меншік иесінің құқығынан тәуелсіз жүзеге асады.
Сондықтан да Азаматтық кодекстің бастапқы негіздеріне мыналар қатысты:
жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы
(236-бап, 1-тармақ); өңдеу (237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-
бап); қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену
(248-бап); көмбе (247-бап).
Туынды негіздер меншік иесі құқығын алуда бұрынғы меншік иесінің
құқығына тәуелді болуымен сипатталады. Жаңа меншік иесі пайда болуына
байланысты одан бұрынғысының құқығы бір мезгілде тоқтатылады. Алдымен
меншік құқығына ие болу негіздерінің жалпы сипатгамасына тоқталайық.
Меншік құқығының туынды негіздерінің пайда болуы шартқа (сатып алу-
сату, заем, несие және т.б), сондай-ақ мұрагерлікке (заң мен өсиет бойынша)
байланысты, ол заңды тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты мирасқорлық
тәртібімен жүзеге асады. Туынды негіздерге сонымен қатар мүлікті тәркілеу
(АК-тің 249-бабы 4-тармақшасы), жекешелендіру (АК-тің 249-бабы 3-тармағы),
реквизациялау (АК-тің 249-бабы 3-тармағы), жер учаскесін алып қоюға
байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК-тің 249-бабы 5-
тармақшасы), күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алынған
реттер (АК-тің 249-бабы 6-тармақшасы) қатысты және занда көзделген басқа
жағдайлар да оған жатады.
Жаңа меншік иесіне тек заттың ғана меншік құқығы емес, осы затқа
байланысты құқыктар мен міндетгердің барлығы ауысады. Мәселен, үй сатып
алған адамға сол үймен байланысты жасалған жалдау немесе кепіл шарттары
көшеді. Тағы бір мысал: мұраны қабылдап алған мұрагер мұра қалдырушының
борыштарына өзіне ауысқан мұралық мүліктің нақты құны шектерінде жауап
береді. Сондықтан да меншік құқығына ие болудың туынды негізіне әрқашанда
мирасқорлық қасиет тән. Меншік құқығына ие болуға байланысты жаңа меншік
иесі бұрынғы меншік иесі еншілеген барлық өкілеттікті түгелдей өзіне алады
деуге болмайды. Мәселен, бұл жаңа меншік иесіне қандай мүліктің ауысуына
және оның иесі кім екендігіне (мем- лекет, заңды тұлға немесе жеке тұлға),
жаңа иеленушінің меншік құқығы қандай болатындығына (мемлекеттік немесе
жеке меншік) байланысты.
Енді меншік құқығының бастапқы негіздеріне токталайық. Азаматтық
кодекстің 235-бабының 1-тармағы меншік құқығын алудың бастапқы негіздерінің
біріне дайындалған немесе жасалған затқа құқықты жаткызады.
Меншік құқығы бұрын болмаған затқа да пайда болады. Егер занда өзгеше
көзделмесе, затты дайындапне оны жасаған адам соның меншік иесі атанады.
Жаңадан дайындалып, жасалған заттар қозғалатын не козғалмайтын болуы
мүмкін. Азаматтық кодекстің 236-бабына сәйкес салынып жатқан үйлерге,
құрылыстарға, өзге де мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзге де жаңадан жасалып
жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған
кезден бастап пайда болады. Егер заң қүжаттарында немесе шартта кұрылысы
аяқталған объектілерді қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүліқті
жасау осылайша қабылдап алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі.
Қозғалмайтын мүлік мемлекеттік тіркелуге тиіс реттерде, оған меншік құқығы
осылайша тіркелген кезден бастап пайда болады.
Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жағдайларда —
оны мемлекетгік тіркеуден откізгенге дейін мүлікке қозғалмайтын мүлік
жасалатын материалдар мен басқа мүлікке меншік құқығы туралы ережелер
қолданылады.
Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған
жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Зат
күйіндегі жеміс дегеніміз өздігінен өсіп-өнген органикалық дүние, ол затқа
айналып, өзінен табыс түсіреді. Жемістер табиғи болуы мүмкін (ол табиғат не
адам күшімен өңдіріледі), соңдай-ақ оны таза табиғи өнеркәсіп өнімі деп
бөледі (бұйым, енімжәнет.б.) немесе табыстар көзі болып табылады (мысалы,
жалға ақы төлеу немесе пайыздар (және т.б.). Зат табиғи жемістер мен енім
және табыс түріндегі жемістердің аражігін ашып көрсетеді, бұл АК-тің 193-
бабын- да қарастырылған: мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсімдер
(жемістер, өнімдер, табыстар), егер зандарда немесе бұл мүлікті пайдалану
туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті занды негізде пайдаланушы
адамға тиесілі болады.
Меншік құқығын алудың бастапқы негізіне өңдеу де жатады (бір түлға
материалды өндеп, одан екінші бір зат жасайды). Сонда әлгі өнімге құқық
алатын оны жасаған адам ба, әлде материалдың меншік иесі ме? Азаматтық
кодекстің 237-бабына сәйкес шартта өзгеше көзделмегендіктен, адам өзіне
тиесілі емес материалдарды өндеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатың затқа
меншік құқығын материалдардың меншік иесі алады. Алайда, егер өндеу құны
материалдардың құнынан едәуір асып кетсе, жаңа затқа меншік құқығын адал
жұмыс істеп, өндеуді өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Бұл екі жағдайда
да өңдеушіге жасаған жұмысының құнын төлеу немесе меншік иесіне материалдың
құнын әтеу мәселесі туыңдайды. Бұл сұрақтың шешімі мынадай: өз
материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған материалдардың
меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның кұнын өтеуге, ал ол
адам жақа затқа меншік құқығын алған ретте соқғысы материалдардың меншік
иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті.
Өндеуді жүзеге асырған адамның, ықьшассыз әрекеттерінің нәтижесінде
материалынан айрылған меншік иесі жаңа затты өз меншігіне беруді және өзіне
келтірілген заладдардың орнын толтыруды талап етуге құқылы (АК-тің 237-
бабының 2,3 тармақтары).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздеріне өнімді жинауға,
балық, аң аулауға арналған көпшілік қолды затгарды меншікке айналдыру да
жатады. Зандармен жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы
рұқсатқа сәйкес ормаңдарда, бөгендерде немесе басқа аумақта жидек теруге,
балық аулауға, аң аулауға, басқа нәрселерді жинауға немесе аулауға жол
берілген ретте, тиісті заттарға меншік құқығын оларды жинауды және аулауды
жүзеге асырған адам алады (АК-тің 241-бабы). Мысалы, осы нормаға сәйкес
азаматтар мен заңды тұлғалар өз әрекеттері кезіңде белгіленген ережені
сақтау талап етіледі (аң аулау, балық аулау және т.б.). Мүндай ережені
бұзған тұлға тиісті жауапкершілікке тартыладь.
Меншік құқығын алудың бастапқы негіздеріне Азаматтық кодекс тұңғыш рет
иелену мерзімін де енгізді. Бұл негізді қолдану жөнінде жоғарына иелену
мерзіміне орай айтып кеткен болатынбыз (АК-тің 240-6абы). Кеңес үкіметінің
азаматтық кодексінде тек талап мерзімі ғана болғанды. Бірақ иелену мерзімі
институты мүддем енбеген еді. Қазақстан Республикасы заңына иелену мерзімі
тұңғыш рет енгізіліп отыр. Иелену мерзімі деп қозғалатын мүлікке азамат
немесе занды тұлғаның адал, ашық және ұдайы иеленген құқығын айтамыз. Ал
оның мерзімі — 15 жыл, ал қозғалмалы мүлікке — 5 жыл. Қозғалмайтын немесе
басқа да мүліктерге меншік құқығы бұл мүлікті иелену көнелігіне сәйкес
алған түлғада тіркеу кезінен бастап пайда болады.
Иелену мерзімі бойынша меншік кұқығын алудың қажетті жағдайы мынадай
болады: иелену, яғни "тура өзінің мүлкіндей көру", ададдық, ашық, үздіксіз
болуы және мерзім. "Тура өзінің мүлкіңдей көру" теңеуі тек мүлікті ұстау
ғана емес, оны заңға сәйкес иелену болып табылады.Мысалы, мемлекеттік
меншіктегі жерді пайдалану оны өз меншігіне алу дегенді білдірмейді. Бұл
орайда ол оны мейлі ұзақ уақыт пайдалана берсін, бәрібір осы талап
сақталады. Яғни, мемлекеттік жер пайдалануға берілген екен, оны иеленуші
өзіне меншіктемей, басқаның мүлкі деп есептеуі тиіс.
Иелену мерзімінің қажетгі шартгы оны адалдыкпен иелену, яғни мүлікй
иеленуші өз иелігінің зандық негізін естен шығармайды. Иелену мерзімінің
тағы бір маңызды шарты ашық және үздіксіз пайдалану болып табылады. Ашық
дегенді иелену ешқаңдай бүкпесіз, әділ жүзеге асыру деп түсіну керек,
сондықтан да ол басқа тұлғалар тарапынан не заңдық, не әлдекімнің қолдан
жасалған кедергілеріне ұшырамайды. Міне, сол себеіпі де АК-тің 240-бабының
4-тармағыңда тұлғада болып, оның иеленуіне орай талап етілуі мүмкін
мүліктер жөніндегі иелену көнелігінің өтуі тиісті талаптар бойынша талап
қою мерзімі бітуінен ерте басталмайды делінеді.
Үздіксіз пайдалану иелену мерзімінің шарты ретінде иелену мерзімнің
уақыты бітпейінше мүлікті басқа біреуге бермеуді білдіреді. Демек мұндай
құқық іс жүзінде де, заң жүзінде де тоқтаіылмауы керек.
Иелену мерзімі меншік құқығына айналуы үшін қозғалмайтын мүліктер үшін — 15
жыл, ал қозғалатынына — 5 жыл мерзім керек. Иелену мерзіміне жүгінетін
азамат немесе заңды түлға өздері құқықты мирасқорлары болып табылатын
тұлғаның осы затқа иелік еткен уақытының бәрін өз иелігіне қосып алуына
болады. Мысалы, мұрагерлер мүлікке заң және өсиет арқылы ие болып, оған
иелік етуді жалғастырады.
Иелену мерзіміне виндикациялық талаптан туындайтын (өзгенің заңсыз
иеленген өз мүлкін)талап ету талап кою мерзіміне байланысты мерзім енбейді
(АК-тің 260-263,265-бап- тары).
Заң мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оларды өз мүлкіндей иеленуші
азамат немесе заңды түлға өз иелігін мүліктің меншік иелері болып
табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де
негіздерге сөйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жактардан қорғауға
құқылы екеңдігін бекітеді (АК-тің 240-бабы).
Егер тұлғаға сотга оның меншік құқығын танудан бас тартылған ретге
мүлікті иеленуші түлға меншік иесіне айналады (АК-тің 240-бабы, 5-тармағы).
Азаматтық кодексте несіз заттарға меншік құқығын алу тәртібі мен негізі
көрсетілген. Меншік иесі жоқнемесе меншік құқығынан бас тартылған зат иесіз
болып есептеледі.
Азаматтық кодекстің 240-бабына сәйкес иесіз қозғалмалы затқа меншік
құқығы иелену мерзімін алады. Иелену құқығы меншік иесі бас тартқан
қозғалмалы мүлік жөніндегі ережені жоққа шығармайды (АК-тің 243-бабы), атап
айтқаңда олар олжа (АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарлар (АК-тің 245-бабы)
және кәмбе (АК-тің 247-бабы) жөнінде болады.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті
атқарушы органның мөлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік
тіркеуді жүзеге асыратын орган есепке алады. Иесіз қозғалмайтын затты
есепке алғаннан соң бір жыл өткеннен кейін коммуналдық меншікке билік
ететін орган бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тануды талап етіп,
сотқа жүгінеді.
Коммунаддық меншікке түскені сот шешімі бойынша танылмаған иесіз
қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің иеленуіне, пайдалануына
және билік етуіне қайга қабыддануы, не иелену мерзіміне (АК-тің 240-бабы)
сөйкес меншікке алынуы мүмкін.
Меншік құқығынан бас тарту мақсатымен меншік иесі тастап кеткен немесе
қалдырып кеткен жылжымалы заттар Азаматтық кодекстің 243-бабы 2-тармағьгаа
сәйкес басқа тұлғаның меншігіне өтуі мүмкін. Тұлға өзінің иелігіндегі не
пайдалануындағы жер учаскесінде жатқан заттарды, тіпті оньщ құны жиырма
айлық есептік көрсеткішінен кем бола тұрса да, ол тасталған металл
сынықтары болсын, жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне айналдыра
алады. Сөйтіп, бұл заттарды меншік қатьшастарьша қарай керегіне жаратады.
Ал басқа тасталған заттар сол тұлғаның өтініші бойынша сотта қаралып,
шынымен иесіз больгп табьшатын болса, иеленушінің меншігіне кіреді.
Азаматтық кодекс меншік иесізатынан бас тарту нормаларын қарастырады.
Азамат немесе занды тұлға өзіне тиесілі мүлікке меншік құқығынан бас тарта
алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл мүлікке қандай да болсын
құқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуде пайдаланудан және оған
билік етуден шеттейтінін айқын дөлелдейтін басқа да әрекеттер жасайды. Бұл
тұжырым Азаматтық кодекстің 250-бабында бекітілген. Бірақта бас тартқан
бүрынғы иесі затты басқа тұлғаның өз меншігіне алуына дейін тиісті
кұқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеп соқтырмайды, демек затты бұрынғы
иесіне қайтару мүмкіндігі бола береді.
Азаматтық кодекстің 244-бабына сәйкес өз бетімен құрылыс салуды жүзеге
асырған адам оған меншік құқығын алмайды, ал өз бетімен салынған әлгі
құрылыс қозғалмайтын мүлік қатарына жатпайды. Себебі ол құрылысты салу
кезінде заңды бұрмалағандықтан мемлекеттік тіркеуден әте алмайды. Мұндай
жағдайда меншік құқығы тек құрылыс материалдарьша ғана қатысты болады.
Заңдарда бекітілген тәртіппен осьшдай мақсаттарға арнап белгіленбеген жер
учаскесінде салынған, сондай-ақ қажетгі рұқсаты алынбаған тұрғын үй, басқа
қора-қопсы, құрылыс немесе өзге де қозғалмайтын мүлік оз бетімен салынған
қурылыс болып табылады. Өз бетімен салынған құрылыс оны салушы адамның өз
күшімен немесе оның есебінен бүзылады. Сот сондай-ақ құрылыс салынған жер
учаскесі өзінің занды пайдалануында болған адамның өз бетімен салынған
құрылысқа меншік құқығын тануы да мүмкін. Бірақ та сот әз бетімен құрылыс
салуда меншік құқығын оны салған адамға емес, құрылыс сальгаған жер
учаскесінің иесіне тиесілі деп тануы мүмкін. Бұл ретте құрылысқа меншік
құқығы танылған адам оны жүзеге асырған адамға сот белгілеген мөлшерде
құрылысқа жүмсаған шығындарын етейді. Егер құрылысты сақтап қалу басқа
адамдардын кұқықтарын және заңмен қорғалатъш мүдделерін бұзуға әкеліп
соқтырса, не азаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін болса,
аталған адамдардың өз бетімен салынған құрылысқа меншік құқығын тануға
болмайды.
Ерекше жағдайларда әлеуметгік-экономикалық тиімділігі ескеріле отырып,
өз бетінше салынған қүрылыс сот белгілеген мөлшерде құрылыс шығындары
өтеліп, коммуналдық меншікке берілуі мүмкін (АК-тің 244-бабы).
Олжа деп біреудің меншігіндегі, иелігіңдегі жоғалған заттың екінші бір
адамның тауып алуын айтады. Табылған олжаны меншіктену үшін мынадай
жағдайлар болуы тиіс: 1) алдымен өңгіме жоғалған зат жөнінде болуы керек.
Зат жоғалды деп оны ешкім иеленбегенін, бірақ қожайынсыз да қалмағанын
айтады, Мысалы, автобуста біреу портфелін ұмытыпкетті делік, немесе
қалтасынан ақшасы түсіп калды; 2) жоғалған зат табылуы тиіс. Егер оны біреу
тауьш алса, ол тауып алушы болып есептеледі, Затты тауып алушы мен оның
өкілетті иесі арасында құқықтық қатынас пайда болады, сол арқылы құқықтар
мен міндеттер туындайды.
Зат меншік иесінің шаруашылығында жатьш, оны иесі қайда екендігін
білмесе, ол олжа больга есегггелмейдь Егер меншік иесі затынан саналы түрде
бас тартса? онда ол иесіз мүлікке айналады, бірақ та оны олжа деуге
келмейді.
Жоғалған затты тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға немесе
заттың меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа
адамдардың біреуіне дереу хабарлап, табылған затты оған қайтаруға міндетті
Егер зат үй-жайдың ішіңде немесе көлікте табылған болса, ол сол үй-жайдың
немесе көліктің иесі болып табылатың адамға тапсыруға тиіс. Мұндай ретте
осы иеленуші затты тапқан адамның құқықтарын иеленіп, оньщ міндеттерін
мойнына алады.
Егер табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі не тұрған жері
белгісіз болса, затты тауьш алушы олжа туралы полипияға немесе жергілікті
атқару органына мәлімдеуге міндетті.
Азаматтық кодекстің 245-бабы 3-тармағында тауып алушының міңдеті
айқындалған. Сонымен затты тауып алушы оны өзінде сақтауға не полицияның,
жергілікті атқарушы органның немесе олар көрсеткен адамның сақтауына
тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немесе сақтауға кететін шығындары
оның құныға сәйкес келмейтін запы тауып алушы түсім сомасын растайтың
жазбаша дәледдер алып, сата алады. Табылған затты сатудан түскен ақша
сақталуға және затты алуға заңды құқығы бар адамға қайтарылуы немесе бұл
заттың өзі үшін белгіленген тәртіп пен жағдайларда басқа адамдардың
меншігіне берілуге тиіс. Затты тауып алушы оның жолғалтқаны немесе
бүлдіргені үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе өрескел абайсыздық
жасаған ретте ғана және сол заттың құны шегінде жауапты болады(АК-тің 245-
бабы, 3-тармағы).
Егер олжа туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына
мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуға занды құқығы
бар адам анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамға не
полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімделмесе, затты тауып алушы
оған меншік құқығын алады. Егер затты тауып алушы тапқан затын меншігіне
алудан бас тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді (АК-тің 245-бабы, 4-
тармағы),
Осы орайда мьша мәселеге де көңіл аудара кеткен жөн; затты тауып
алушы және алуға занды құқығы бар адамға қайтарып беруші ол адамнан затты
сақтауға, өткізуге, сатуға байланысты қажетті шығындарды және затты алуға
заңды құқығы бар адамды табуға кеткен шығындарды өтетіп алуға құқылы. Жаңа
кодекстің бұрынғысынан бір ерекшелігі затты тауып алған адамға сыйақы
беруді қарастырған, яғни затты тауып алушы затты алуға құқығы бар адамнан
зат құнының отыз пайызы мөлшерінде сыйакы алуға құқылы. Егер табылған зат
оны алуға заңды құқығы бар адам үшін ғана құнды болса сыйақының мөлшері
тараптар есептеп шығарған баға бойьшша белгіленеді. Егер затты тауып алушы
езінің олжа туралы мөлімдеу міңдетін орындамаса немесе олжаны жасырып
қалуға өзге де әрекеттер жасаса, сыйақы алу құқығынан айырылады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.