Тергеу іс- әрекеттеріндегі психологиялық ерекшеліктерінің ғылыми теориялық аспектілері

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны:

Кіріспе

І тарау
Тергеу іс. әрекеттеріндегі психологиялық ерекшеліктерінің ғылыми теориялық аспектілері
1.1. Тергеу іс. әрекеттеріндегі тінту процессі мен тұтқындардың психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Куәгерлер мен жәбірленушілерден жауап алу барысындағы психологиялық жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Күдіктілер және айыптаушылармен жауап алу барысын жүргізудің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІ тарау.
Бетпе . бет кездесу , тану психологиясының теориялық қағидалары.
2.1.Бетпе . бет және тану процестерінің орын алуының психологиялық ерекшелік табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Тергеушінің психологиялық ерекшеліктерін анықтаудың экспериментальды зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Тергеу қызметкерлерінің кәсіби шеберлігін арттыру және қалыптастыру жолдарына байланысты практикалық . әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

4. Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

5. Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Дипломдық жұмыстың өзектілігі

Мемлекетіміз қазіргі таңда тергеу қызметкерлеріне көмек беру жағын қатты ойластыруы тиіс , себебі олар өзге мемлекеттік қызметкерлермен қатар мемлекет атынан жұмыс жасайды , әрі белгілі бір билік құзыреті бар босады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына жолдауында “ Қазақстан өз даму сатысында жаңа табыстарға қол жеткізуде. Стратегиялық міндет: Қазақстан бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуі , ” – деді1 Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, діни экстремизм, халықаралық терроризм және есірткі саудасына қарсы күресті арттыру арқылы жетуге болатынын атап көрсетті . Қазақстан бүгінгі күні терроризм , ұйымдасқан қылмыс , заңсыз қару, есірткі сату т.б. қауіп қатермен күрес жолында дүние жүзі елдерінің одақтастықты нығайту және кеңейту үшін қажетті жағдайлардың бәрін жасауда. Орта Азия аймағындағы мемлекеттердің одақтастығының артуы қазіргі заманға қылмыс түрлеріне қарсы тұра білудің кепілі. Бүгінгі күн психологиясы тұрғысынан алғанда құқық қорғау органдарының тергеу бөлімдерінің тұрақтылығы мемлекет тарапынан белгілі бір материалды және басқа қызығушылықтан бөлек психологиялық көмекті қажет етеді. Сондықтан да , мемлекеттік деңгейде тергеу қызметкерлерінің беделін көтеру қажет.
Тергеу органдарының кәсіби іс - әрекеті мемлекеттік іс - әрекет мемлекет бұл органдар алдына азаматтардың қылмыстық зиянкесті әрекеттерінен қорғауға бағытталған белгілі бір мақсатпен міндеттеуді қояды.
Тергеуші болу үшін , арнайы табиғи нышандардың болуы қажет емес. Тергеу іс - әрекеті үшін жүйке жүйесі, ми, темперамент типінің рөлі зор. Т.Богдан, Холерик және меланхоликтік темпераменттер соттық қылмыстық қызмет үшін түбірлі түрде қарама- қарсы деп түсіндіреді.
Ал В.Ф. Конн тергеуші қызметіндегілер адамгершілік негізде қызмет етулері керектігі жөнінде зерттеген.
Біздің тәуелсіз жас мемлекетіміз жаңа , түбірлі өзгерісті , яғни сапалы күйге көшуді жүзеге асыруда және демократия , әрі нарықтық қатынастар бәсекелестік жағдайына икемделгіш , әрі белсенді, жан- жақты дамыған жеке тұлғаларды қажетсінеді.
Тергеу органдары қызметкерлері жеке тұлғасының қалыптасуы мәселесін екі жақты қарастыру керек: Сыртқы әрі ішкі .
Тергеуші жеке тұлғасының қалыптасуы барысында сезіну мен өзіндік сана - сезімнің рөлі артуы тиіс. Егер де қызығу , қажеттіліктер , мотивтер мен мақсат жұмыс мазмұнына сәйкес келіп жетсе , бұл жағымды оң нәтижелерге жеткізетін болады.
Психикалық заңдылықтарды білу , оны оперативті іздеу іс - әрекетінде қолдану және арнайы психологиялық әдістемелерді қолдана білуі тергеушінің жұмысын жеңілдететін әбден мүмкін . Өйткені өзіне қажетті адамдармен бірге қарым - қатынасқа терең түскен жағдайда өз әрекетін реттеп жүйелей алуы, заң бұзушы адамдардың мотивтерін терең түсінуі , объективті объекті тани біліп оны дұрыс бағалап , нәтижесін практикалық іс - әрекетінде қолдана білуі абзал.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе

І тарау
Тергеу іс- әрекеттеріндегі психологиялық ерекшеліктерінің ғылыми
теориялық аспектілері
1.1. Тергеу іс- әрекеттеріндегі тінту процессі мен тұтқындардың
психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.2.Куәгерлер мен жәбірленушілерден жауап алу барысындағы
психологиялық
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1.3. Күдіктілер және айыптаушылармен жауап алу барысын жүргізудің
психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .

ІІ тарау.
Бетпе - бет кездесу , тану психологиясының теориялық қағидалары.
2.1.Бетпе – бет және тану процестерінің орын алуының психологиялық
ерекшелік
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2.2. Тергеушінің психологиялық ерекшеліктерін анықтаудың
экспериментальды зерттеу
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Тергеу қызметкерлерінің кәсіби шеберлігін арттыру және
қалыптастыру жолдарына байланысты практикалық - әдістемелік
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

3.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...

4. Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

5. Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Кіріспе

Дипломдық жұмыстың өзектілігі

Мемлекетіміз қазіргі таңда тергеу қызметкерлеріне көмек беру
жағын қатты ойластыруы тиіс , себебі олар өзге мемлекеттік
қызметкерлермен қатар мемлекет атынан жұмыс жасайды , әрі белгілі
бір билік құзыреті бар босады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ
халқына жолдауында “ Қазақстан өз даму сатысында жаңа табыстарға
қол жеткізуде. Стратегиялық міндет: Қазақстан бәсекеге қабілетті 50
елдің қатарына енуі , ” – деді1 Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
етуді, діни экстремизм, халықаралық терроризм және есірткі саудасына
қарсы күресті арттыру арқылы жетуге болатынын атап көрсетті .
Қазақстан бүгінгі күні терроризм , ұйымдасқан қылмыс , заңсыз қару,
есірткі сату т.б. қауіп қатермен күрес жолында дүние жүзі
елдерінің одақтастықты нығайту және кеңейту үшін қажетті
жағдайлардың бәрін жасауда. Орта Азия аймағындағы мемлекеттердің
одақтастығының артуы қазіргі заманға қылмыс түрлеріне қарсы тұра
білудің кепілі. Бүгінгі күн психологиясы тұрғысынан алғанда құқық
қорғау органдарының тергеу бөлімдерінің тұрақтылығы мемлекет тарапынан
белгілі бір материалды және басқа қызығушылықтан бөлек
психологиялық көмекті қажет етеді. Сондықтан да , мемлекеттік
деңгейде тергеу қызметкерлерінің беделін көтеру қажет.
Тергеу органдарының кәсіби іс - әрекеті мемлекеттік іс - әрекет
мемлекет бұл органдар алдына азаматтардың қылмыстық зиянкесті
әрекеттерінен қорғауға бағытталған белгілі бір мақсатпен міндеттеуді
қояды.
Тергеуші болу үшін , арнайы табиғи нышандардың болуы қажет емес.
Тергеу іс - әрекеті үшін жүйке жүйесі, ми, темперамент типінің рөлі
зор. Т.Богдан, Холерик және меланхоликтік темпераменттер соттық
қылмыстық қызмет үшін түбірлі түрде қарама- қарсы деп түсіндіреді.
Ал В.Ф. Конн тергеуші қызметіндегілер адамгершілік негізде қызмет
етулері керектігі жөнінде зерттеген.
Біздің тәуелсіз жас мемлекетіміз жаңа , түбірлі өзгерісті , яғни
сапалы күйге көшуді жүзеге асыруда және демократия , әрі нарықтық
қатынастар бәсекелестік жағдайына икемделгіш , әрі белсенді, жан-
жақты дамыған жеке тұлғаларды қажетсінеді.
Тергеу органдары қызметкерлері жеке тұлғасының қалыптасуы
мәселесін екі жақты қарастыру керек: Сыртқы әрі ішкі .
Тергеуші жеке тұлғасының қалыптасуы барысында сезіну мен
өзіндік сана - сезімнің рөлі артуы тиіс. Егер де қызығу ,
қажеттіліктер , мотивтер мен мақсат жұмыс мазмұнына сәйкес келіп
жетсе , бұл жағымды оң нәтижелерге жеткізетін болады.
Психикалық заңдылықтарды білу , оны оперативті іздеу іс - әрекетінде
қолдану және арнайы психологиялық әдістемелерді қолдана білуі
тергеушінің жұмысын жеңілдететін әбден мүмкін . Өйткені өзіне қажетті
адамдармен бірге қарым - қатынасқа терең түскен жағдайда өз әрекетін
реттеп жүйелей алуы, заң бұзушы адамдардың мотивтерін терең түсінуі ,
объективті объекті тани біліп оны дұрыс бағалап , нәтижесін практикалық
іс - әрекетінде қолдана білуі абзал.

Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты

Тергеу әрекетін жүргізуді және тергеуші тұлғасының психологиялық
ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Зерттеу жұмысының мақсаты
анықталған соң келесі зерттеу міндеттері :
1. Құқық психологиясы , яғни тергеушінің жеке тұлғасының
психологиялық ерекшеліктерін анықтайтын шетелдік , отандық , Ресейлік
әдебиеттерге терең талдау жүргізу.
2. Тергеушінің кәсіптік іс - әрекеті жеке тұлғасының психологиялық
ерекшеліктеріне қатысты ғылыми ұғымдарды нақтылап таңдау.
3. Тергеушінің , құқық органдары қызметкерлерінің жеке
психологиялық ерекшеліктерін айқындайтын ғылыми - зерттеу
әдістемелерін іріктеп таңдау.Ол әдістемелерді қазақ тіліне бейімдеп
аудару .
Дипломдық зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Тергеушінің кәсіптік іс-әрекетінің тиімді жүзеге асуы, оның жеке
психологиялық қасиеттерінің ерекшеліктеріне тәуелді болады. Зерттеу
жұмысының жалпы болжамы төменгі жеке болжамдармен нақтыланады:
-құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің кәсіби шеберлігі олардың
қызмет стажының мөлшеріне байланысты болады.
-құқық қорғаушыларының кәсіптік біліктілігінің дәрежесі олардың жас
ерекшелігіне қарай тәуелді бола отырып, мінез-құлықтағы басқа іс-
әрекеттерінде көрініс алады.
Зерттеу объектісі: құқық қорғау органдары қызметкерлері мен
тергеушілердің жеке тұлғасы.
Зерттеу пәні: тергеу процесін жүргізудегі және жалпы құқық қорғау
органдары қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетіндегі жеке психологиялық
ерекшеліктерінің механизмі.
Дипломдық зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: тергеу іс-әрекетінің
және тергеушінің психологиялық ерекшеліктерінің анықтауға негіз болған
мәдени- тарихи даму тұжырымдамасының авторы Л.С. Выготский; тергеуші іс-
әрекетіне қатысты іс-әрекет теориясының классигі А.Н. Леонтьев; сана мен іс-
әрекеттің тығыз бірлігі теориясының авторы С.Л. Рубенштейн; құқық
психологиясы кітабының атворы; Чуфаровский Ю.В; отандық құқық
психологиясына қатысты бірқатар еңбектерінің авторы С.М. Илеусизова.
Құқық психологиясына қатысты еңбектердің авторы С.Ж. Пралиева т.б.
ғалымдардың еңбектері ғылыми -әдістемелік негіз ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық маңыздылығы: тергеу іс-әрекеті; тергеушінің
жеке психологиялық ерекшеліктеріне қатысты ғылыми-теориялық аспектілер
айқындалып, құқық психологиясының ғылыми түсінік базасы нығайтылды;
-тергеуші бақылампаздығының жоғары деңгейі оның жеке басының
инварианты моделіне тәуелді болатындығына терең талдау жүргізілді.
Дипломдық зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
- тергеу іс -әрекеттерінің және тергеушінің жеке психологиялық
ерекшеліктерін айқындайтын әдістемелердің кешені жасалынды.
- аталған проблемаға қатысты тергеушінің психологиялық ерекшеліктерін
айқындайтын әдебиеттерге ғылыми сілтемелер жасалынып, құқық психологиясының
бір тармағы ерекше мазмұнға ие болды.
Зерттеу әдістемелері мен әдістері:
- зерттеуге қойылға мақсатты шешу және оны тексеру үшін арнайы құқық
қорғау қызметкерлеріне арналған психикалық қасиеттерді өлшеу тесті
қолданылды. Тест психикалық төрт күйді өлшейтін шкалалар құрайды. Атап
айтқанда; мазасыздану, фрустрация, агрессия, регидтілік анықтайтын тест.
-келесі тест суицидті көзқарастардың құрылымын байқай отырып, өз-
өзіне қол салудың алдын алу мақсаты мен керек уақытында медико-
психологиялық көмек көрсету үшін қолданылады. Тест басқа бір шкалалы
тесттерден ерекшеліші суицидтік дезодаптацияның 9 түрін анықтайды.
-Ресейдің Зырянов қаласындағы өткізілген Д. Голландтың мамандық таңдау
мәселесіндегі жеке тұлғалардың типтерін анықтауға арналған әдістемесінің
нәтижелері қолданылды.
Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қалалық Ішкі істер
министрлігі жанындағы милиция академиясы.
Дипломдық зерттеу жұмысының құрылымы, көлемі: Дипломдық жұмыс
кіріспеден, теориялық бөлімнен, эксперименталды зертеу бөлімінен,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс
көлемі –

I тарау
Тергеу іс-әрекеттеріндегі психологиялық ерекшеліктердің ғылыми
теориялық аспектілері.
1.1 Тергеу іс-әрекеттеріндегі тінту процессі мен тұтқындардың
психологиялық ерекшеліктері.

Қазіргі психология ғылымының жағдайын біршама даму үстінде деп
бағалауға болады. Соңғы онжылдықта психологиялық зерттеулер ауқымы кеңіді,
жаңа ғылыми бағыттар пайда болды. Психологиядағы талданып жатқан
мәселелердің көлемі өсіп, оны түсіну құралы өзгеруде. Зерттеу әдіснамасы
мен әдістері жетілуде.
Психология ілімінің түп-төркінін білмейінше, психологияның құрылымы мен
бағытын, әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестерді, тіпті
психологиялық факторларды білмейінше кез келген әрекетті, оның ішінде
қылмыстық әрекетті түсіну мүмкін емес. Ал мұндай ілімді тірі қылмыскерді
көрмей, оның күрделі де қиын, кейде қойғылы тағдырын, жеке басының
ерекшелігін, қызығушылығы мен мұқтажын білмейінше, тек қылмыстық істер
туралы еңбектерді оқып қана ала алмайсыз. Бұл жеке тұлға мен оның іс-
әрекеті арасындағы үзілмес байланыстың барлығын тағы да дәлелдейді.
Тергеу ісінің мақсаты – негізгі әлеуметтік құндылықтарды қорғау, құқық
бұзушылықты тексеруде шындықты ашып, кінәліні сотқа беру. Сондықтан
тергеушінің жеке басының кәсіби-психологиялық ерекшеліктері оның тергеу
қызметіндегі әлеуметтік-саяси, адамгершілік және психологиялық
ерекшеліктерімен байланысты.
Алдын ала тексеру – бұл белгілі бір мақсатқа бағытталған процесс, ол
мақсат тергеушінің бұрын болған қылмысты қазіргі кезде қалпына келтіруі
болып табылады. Тергеуші қызметін анықтайтын негізгі құрамдас бөлігі болған
оқиғаны, осы іске қатысты әрбір адамның өзара қатынасын қалпына келтіре
отырып, қылмыс жасаған субъектінің жеке тұлғасын тану үшін әр түрлі
деректер жинауы мен зерттеуі болып саналады. Дәл осы алдын ала тексеру
барысында болған қылмыстық оқиғаның көрінісін қалпына келтіру процесі іске
асады. Деректерді енді ғана жинай бастаған тергеуші бұл мәліметтердің соңы
қайда апарып соғарын білмейді, болған оқиғаны көз алдына толық елестете
алмайды. Танымдық әрекеттің бұл ерекшелігі жиналған мәліметтерді таңдап-
талғауда көп қиындық әкеледі, сол себепті үлкен көлемдегі әр қилы
деректерді бір арнаға жинауға, бөлек-бөлек пікірлерді өзара байланыстыруға
тура келеді. Тергеуші қызметінде қажет ақпаратты іздеуге, оны дұрыс
таңдауға, қолда бар ақпаратты түсінуге жетелейтін білім мен тәжірибе
жинақталады. Бұл білім мен тәжірибе оның қиялын дамытатын алғышарт болып
табылады2.
Тергеушіге керек қасиеттің бірі – оның оқиғаның даму барысын болжай
білуі, соған қарай өз әрекетін дұрыс жоспарлап, жолға қоюы. Тергеушінің өз
әрекетін дұрыс жоспарлауы оның сезгіштік (рефлекстік) ой-өрісіне
байланысты. Оның әрекеті қылмыскерге тек оң әсер етпей, кейде кері әсер
етуі тиіс. Сондықтан тергеуші тергеуді жалпы жоспарлағанда алдын ала нақты
әрекеттерді көп жоспарлауды саналы саналы түрде шектеуі керек. Көп жағдайда
тергеудің жақсы жүргізілуі оның басында дұрыс жоспарлануына байланысты
болады. тек тәжірибе, білім мен интуиция нақты дұрыс жоспар құруға көмегін
тигізеді. Өз әрекетін дұрыс таңдауы үшін тергеушіге кең әрі жылдам
көзқарас керек. Әйтсе де бұл үшін ол тергеудің барлық мүмкін деген
бағыттарын көре білуі және әр бағыттағы өз әрекетін дәл жоспарлай білуі
тиіс. Тергеу әрекетінің табысты болуы – тергеушінің жағдайға жылдам
бейімделуіне көмегін тигізетін жан-жақты ақпараттан хабардар болуына
байланысты.
Тергеуді жоспарлау құрылымының негізгі элементтері:
а) өз версиясын ұсыну;
ә) тергеудің жалпы стратегиясын анықтау;
б) тергеу әрекеттері жүйесін және оған қатысты адамдарды анықтау;
в) жекелеген тергеу әрекеттерінің тактикалық ерекшеліктері мен
тактикалық тәсілдерін анықтау;
г) тергеу қорытындысына сын көзбен қарау.
Тергеушінің кәсіби біліктілігі тергеу аппаратын жинақтағанда, жеке
тергеу топтарын құрғанда, әр түрлі үлгідегі қылмыстарды тексеруге
тергеушілерді дұрыс пайдалана білу де керек.
Тергеу әрекеттері мен өндірісін құру ісі қылмыс кердің, көп жағдайда
жәбірленушінің қандай психологиялық топқа жататынын білу, сол психологиялық
ерекшеліктерін ескеру сияқты мәселелерге сүйене отырып іске асады.

Тергеу әрекетінің мақсаты – негізгі әлеуметтік құндылықтарды құқықтық
қорғау, орын алған құқық бұзушылықтың шындығын анықтау, жазықты адамды
сотқа беру. Сол себепті тергеушінің жеке басының кәсіби-психологиялық
қасиеттері оның тергеу қабілетінің саяси-әлеуметтік, адамгершілік және
психологиялық ерекшеліктерімен көрінеді.
Алдын ала тергеу – бұл бұрын болған оқиғаны тергеу барысындағы
дәлелдермен қалпына келтіру мақсатын көздейтін мақсатты процесс.
Тергеуші әрекетінің психологиялық құрылысының негізгі ерекшелігі оның
болған оқиғаны толық елестете алатындай, осы оқиғаға қатысты адамдардың
қарым-қатынасын, қылмысты субъектінің жеке тұлғасын тани алатындай әр алуан
деректерді жинай білуі болып табылады.
Дәлірек айтсақ, алдын ала тергеуде болған оқиға үлгісін құру процесі
жүреді. Алғаш дерек жинай бастаған тергеуші болған оқиғаның толық келбетін
көз алдына елестете алмайды, бұл істің соңғы қорытындысын біле алмайды.
Танудың бұл ерекшелігі ақпарат жинау, оны екшеу, бағалау ісінде
қиындықтарға әкеледі, әр деректің табиғатын тану үшін немесе жеке-жеке
деректердің бір-бірімен байланысын анықтау үшін бір-біріне ұқсамайтын үлкен
көлемдегі версияларды тексеруге тура келеді.
Тергеуші әрекетінде жинақталған криминалдық білім мен тәжірибе керекті
ақпаратты іздеуде, оның қажеттісін таңдап ала білуде, қолдағы ақпаратты
дұрыс түсіне білуде көмегін тигізеді. Бұл білім мен тәжірибе тергеуші
қиялының дұрыс бағытта дамуына да керекті алғышарттар болып табылады.
Осыған байланысты ойша деректердің өзара байланысты жобасын өткен оқиға
мен қазіргі құбылыстардың байланыстырып құру қажеттігі туады. Таным
танылуға тиісті деректер мен құбылыстарды тексеруге, бағалауға бағытталған
іс-тәжірибе әрекеттерін қамтиды.
Бұл қызметтің орындалу барысында танымдық іс-әрекет кезінде пайда
болған объектілермен эксперименттер жасалады. Алдын ала тергеуде танымдық
процесс түскен ақпараттың бір тәртіпке түспегендігімен ерекшеленеді. Түсіп
жатқан ақпараттар ағыны танымды іске асырушы тұлғаның қалауына бағынып,
қалай бұрғысы келсе, солай кете бермейді. Ақпараттар көлемі, жылдамдығы,
түсу у ақыты таным іске асатын жағдайларға байланысты болып келеді.
Зерттеу пәні ретінде қылмыс – күрделі де жан-жақты құбылыс, бір де бір
куәгер оның барлық элементтерін бірден көре алмайды:
- дайындық әрекеттерін;
- қылмыскердің келісімін;
- субъективті жақтарын;
- іс-әрекет пен оның қорытындысы арасындағы байланысты, қылмыс жасауға
себеп болған жағдайлар мен салдарларды және т.б.
Мұның бәрі басқа деректердің араласуымен дәлелденеді.
Алдын ала тергеу – бұл теориялық-танымдық емес, ең алдымен қылмыстық іс-
әрекет арқылы реттелетін тәжірибелік іс-әрекет.
Заң тек жекелеген тергеу әрекеттерін реттеп қана отырмайды, сонымен
бірге бүкіл тергеу барысын белгілі бір тәртіпке салып отырады. Ол:
Тергеушінің қылмыстық процесс мүшелерімен, азаматтармен, лауазымды
тұлғалармен, мекемелермен, ұйымдармен қарым-қатынасын реттейді, әрбір іс-
әрекеттің орындалу барысын, тергеудің аралық міндеттерін шешудің кезегін
реттейді, белгілі бір кезеңдегі іс-әрекеттер кешенін орындауға және
тергеуші қызметін белгілі бір мерзіммен шектеуіне міндеттейді.
Бұл тергеушінің жұмысына басқа мамандық иелеріне тән емес, нақты
нормалық сипат береді. Тергеуші қызметі әр қилы төтенше тапсырмаларды дұрыс
шешу үшін жан-жақты білімділік пен іскерлікті керек ететін белгісімен
ерекшеленеді. Сонымен бірге тергеуші жеке тұлғаны диагностикалау әдістерін
білу, одан ақпарат алу мен оны қайта тәрбиелеу ісін дұрыс ұйымдастыра білу
қабілеттерімен өзін қамтамасыз ететін психологиялық бағдарламасы болуы
керек. Тергеуші әр істің табысты аяқталуына құлқы жоқ адамдардың қарсылығын
жеңе білуі де тиіс. Дәл тергеуші қызметіндей істің табысты аяқталуына
кедергі келтіретін қарсыластары көп қызмет жоқ шығар.
Тергеуші қызметінде кінәлі адамдардың ұйымдасқан түрде қарсы әрекет
етуі істі тергеу мен ашуға елеулі қиындықтар туғызатынын ескеру қажет.
Әсіресе тергеушіге барлық күш-жігерімен қарсы әрекет істейтін адам –
қылмыскердің өзі осы жолда ол барлық амал-айласын: өтірік айту, алдау, жала
жабу, бопсалау, пара беру т.б. көптеген шегі жоқ мүмкіндігінің бәрін де
пайдалануға тырысады.
Тергеуші тек заңға және өз ар-ұжданына сүйене отырып әрекет етуге ғана
құқұлы. Тергеуші әр түрлі тактикалық тәсілдерді, оның ішінде психологиялық
реагенттерді қолдануға құқылы (мәселен, тергеуші қылмыскерге оның
сыбайластарының өз қылмысын мойындағаны туралы төтеннен айтып, өзінің
негізгі мақсатын жария етпей қалуына болады).
Дегенмен психологиялық реагентті пайдалану шектен шықпауға тиіс,
тергеуші қылмыскердің әр жауабын өзі жақсылап тексеруді, қылмысты істің
шындығын ашу жолында өз әрекетін құқықтық және әдептілік жағынан
заңдастыруы керек.
Тергеуші мен іске қатысы бар адамдар арасындағы теңсіздік мынадан
көрінеді: тергеуші болған іс туралы толық және жан-жақты хабардар емес, ал
соңғылар өз қолымен жасаған не көрген жағдайдың қайсысын жасырып қалуды
біледі. Тергеу жүргізуші тексеру барысында қылмыс ізімен жүріп келе жатса
да, ылғи оқиғаның ең соңында болады.
Ал қылмыскер уақыт пен жағдайды тиімді пайдаланып, тергеушіні қиын
қыспаққа қалдырып отырады. Мұның бәрі кейде тергеу ісіне қиян-кескі күрес
сипатын береді. Қауіпті жағдаятты жеңе білу сияқты эмоциялық кері әсерлер
тергеушінің үнемі ерік күшін жігерлендіріп, ақыл-ойының белсенділігін
арттыруын керек етеді. Тергеушінің тағы бір міндеті – шиеленіскен жағдаятты
шешуде әділ баға бере білуі, ол іске жүйелі түрде талдау жасауына көмегін
тигізеді.
Тергеуші әділ тергеуге кедергі келтірушінің мақсатын біліп алып, оны
есепке алып отыруы керек. Өз жолын айқындау үшін тергеуші өз таңдауының
және тратегиясының дұрыстығын көптеген дерек көздері арқылы анықтап алуы
тиіс. Тергеуге тән нәрсе тек қана күрес емес екенін атап айту керек.
Сонымен бірге нағыз тергеушіге тән қасиет – тергелушіге психологиялық әсер
етуі, қылмысты ашу үшін оның бағыты мен көңіл күйін өзгерте алуы.
Еңбектерде психологиялық реагент пайдалану тәсіліне рұқсат етіледі,
оның ролін зат, дерек, адам, құбылыс, мәлімет ойнауы мүмкін. Бұл тәсілдің
негізгі мақсаты: күдіктіге реагент ұсына отырып, яғни оған психологиялық
шабуыл жасай отырып, оның өтірік айтуына шамасын келтірмеу.
Бұл жағдайдың кінәсіз адам үшін маңызы жоқ, ал қылмыскерге
психологиялық кері әсерін тигізеді. Тергеу ісінің басында тергеуші де толық
мағлұмат болмағандықтан, оған белгісіздік жағдайында шешім қабылдауына тура
келеді. Тергеуші ақпаратқа мұқтаж жағдайда жұмыс істейді. Осыдан барып оның
жұмысында эмоционалдық қиындықтар болады, сол себепті оның болжам жасау мен
шешім қабылдауда эвристикалық қасиеттерді пайдалануы заңды.
Жұмыс барысындағы тергеушінің ой-пікірі тек оның өз әрекеттеріне ғана
бағыт беріп қоймай, сонымен бірге барлық іске қатысты тұлғалардың
әрекеттерімен сәйкес келіп отыруы керек. Ол өзі үшін де, басқалар үшін де
ойлануы, іске қатысты адамдардың қимылдары мен шешімдерін ертерек болжап,
соған өз әрекетін жоспарлауы тиіс. Бұл өзара бірлесіп әрекет ететін топқа
әр қилы, кейде мүлде қарама-қарсы көзқарастың өкілдері: тергеуші мен
тергелуші, жауап алушы мен жауап беруші т.б. жиналады. Тергеу процесіндегі
адамдардың көзқарастарының сәйкес келмеуі, қарама-қайшы келуі психологиялық
тұрғыдан психологиялық элементтерді: сана, ерік күшін, мінез, адамгершілік
принциптерді ескере отырып, тергеу тактикасын белгілеп алуды керек етеді.
Тергеушіге әр түрлі мамандық иелерінен жауап алуға тура келеді, ал сол
мамандық иелеріне ғана түсінікті кәсіби мәселелерді оның да білуі тиіс.
Кейбір мағлұматтардың дұрыс-бұрыстығын тексеру үшін оның графикалық
немесе басқалай өзгеріске түскен-түспегенін білу маңызды. Тек сонда ғана
тергеуші деректер мен мәліметтердің дұрыс не жалғандығына анық көз жеткізе
алады.
Тергеушінің танымдық іс-әрекеттері оның өзіне ғана тән кәсіби ой-өрісін
қалыптастырады.
Тергеуші қызметінде адамдармен араласу арқылы жиналған ақпарат маңызды
роль атқарады. Тергеу әрекеттерінде адамдармен араласу мәселесі өзіндік
сипатқа ие болады.
Адамдармен араласудың конфликтілік, рефлекстік сипаты бар. көпшілікпен
тіл табыса білу – адамдармен араласа білудің жеке бір аспектісі болып
табылады.
Көпшілікпен тіл табыса білу процесінде белсенді түрде ақпарат алмасады,
одан рефлекстік процесс дамиды. Тергеудің табысты болуы көп жағдайда
тергеуші мен басқа іске қатысты адамдармен күдікті, кінәлі, жәбірленуші,
куәгермен бірлесе әрекет етуіне байланысты болып келеді. Жеке тұлғалар
арасындағы қарым-қатынас тергеуші қызметінің ажырамас бір бөлігі болып
табылады.
Дәлірек айтқанда, тергеудің барлық кезеңдерінде тергеушінің қылмыстық
процестің басқа мүшелерімен психикалық өзара әсер етуі іске асырылады.
Мұндай бірігіп әрекет етуді ақпараттық және таңдау-бағыттау процестері
құрайды. Бұл жағдайда тараптардың әрқайсысы ақпарат қабылдаушы болып
саналады да, осының негізінде тараптар біріне бірі баға береді, соған орай
өз әрекетінің стратегиясы мен тактикасын белгілейді.
Осындай жағдайда әр қилы ақпараттар пайдаға асады: ауызша мәліметтің
мәні мен мағынасы, сөйлеу интонациясы, бет қимылы, дене қимылы, сыртқы
келбеті, эмоционалдық-жағдаяттық әсерлері, жеке тұлғалар арасындағы
психикалық ерекше қасиеттер көрінеді.
Тергеу кезінде жеке тұлғалардың қарым-қатынасы көбіне екі жақтың бірін-
бірі қатаң бақылауы, белгілі бір деңгейде психикалық тітіркенушілік, кейде
тіпті қатты қобалжу жағдайында өтеді. Тараптардың әрқайсысының әрекеті
қарсы байланыс негізінде болып, психикалық жағдайлары өзгеріп отырады.
Тергеушінің пс ихикалық жағдайы оның әлеуметтік-маңыздылық статусымен, жеке
тұлғалық-кәсіби сапасымен, нақты сол іс бойынша ақпараттық қаруланумен, өз
мақсатына жету жолындағы сенімділігімен, жағдаяттық әрекеттермен
байланысты.
Тергеушінің жалпы сыртқы көрінісі оның тергеуші адамдармен арадағы
психикалық белсенділігінен көрінеді. Ал куәгер, жәбірленуші, күдікті мен
кінәлі адамдардың психикалық жағдайлары белгілі бір деңгейде өз әрекетіне
құқықтық жауапкершілік, өзінің жазаға кесілу мүмкіндігін сезіну, өзінің
мәжбүрлі әрекетін мойындау, жалпы сырт көрінісінде психикалық қобалжу
болады.
Әрине, бұл адамдардың психикалық жағдайы оның құқықтық жағдайына, яғни
оның күдікті не кінәлі, жәбірленуші не куәгер болуына байланысты.
Түсіп жатқан мәліметтерді ой елегінен өткізгенде қателіктер жіберіп
алмау үшін тергеушіге қисынды заңдылықтар мен ойлау үлгілерін сақтап, ылғи
белгілі деректердің байланысы мен нақтылығын тексеруге диалектикалық
көзқараспен қарауы керек.
Бір шешімге келу үшін өз қолында дәлелдер жеткілікті ме, жоқ па – соны
үнемі қадағалап отыруы тиіс.
Қылмыстық істі тергеу процесін тергеуші төмендегі істерді шешу үшін
қажет деп білсе болады:
Тергеу жағдаятының психологиялық аспектісі – бұл жалпы субъект іс-
әрекеті психологиясында жеке оқиға.
Тергеу жағдаяты – бұл динамикалық ақпараттық жүйе, оның элементтері
болып белгілі бір қылмыстық істе маңызды белгілер мен қасиеттер, тергеу
процесіне қатысушылардың қарым-қатынасы, тараптардың болып жатқан не енді
болатын қорытындылары.
Тергеу жағдаятының үлгісін құру – бұл тек ақпарат қабылдау ғана емес,
оған қисынды аспект ретінде, процестің қорытынды кезеңіндегі ерікті әрекет
ретінде жан-жақты баға беру. Сондықтан тергеу ситуациясының моделі тек
болуы мүмкін қисындық қорытынды ғана емес, тексеріліп жатқан қылмыстық іс
бойынша не болды, алда не болатыны туралы ақпараттық шешім болып табылады.
тергеу ситуациясының табысты шешілуі көбіне-көп тергеушінің кәсіптік
тәжірибесіне байланысты болып келеді.
Тергеуші үшін психологиялық күрделі жағдаят – бір өндіріске бірнеше
үлкен істер шоғырланған кезі, себебі олардың әрқайсысы тез шешуді талап
етеді, әсіресе қиын жағдаят тергеу мен қамауда ұстау өндірісінің мерзімі
бұзылған кез болып саналады. Мұндай ситуциялар істі шебер жоспарлау, көңіл
күйдің тұрақтылығы, өзін-өзі ұйымдастыра білу, мақсатқа ұмтыла білу,
халықты ұйымдастыра білу сияқты іскер қабілеттер мен шеберліктің арқасында
табысты шешіледі. Белгіленген уақытта қылмыстыларды анықтауда тергеушінің
басқарушылық қабілеті, қылмысты ашуға қатысы бар адамдарды соңынан ерте
білу қабілетінің үлкен маңызы бар.
Тәжірибе көрсеткендей, әсіресе ауыр қылмысты (кісі өлтіру, тонау,
зорлау, жаппай тәртіпсіздік, терроризм және т.б.) тексеру, оны ашу ісі
ұзаққа созылып кетсе, бұл жағдай тергеуші психикасына әсер етеді.
Бұл істе көптеген қауіп-қатер төнуі мүмкін, оларды үнемі есепке алу
керек. Солардың бірі – тергеу өндірісіндегі асығыстық пен шалалық. Қылмысты
жылдам ашып, кінәліні уақытында табу сияқты іске тергеуші әбден ойланып,
шығармашылықпен келуі тиіс, ол үшін тергеудің бағытын, мақсатқа жетудің
жолдары мен құралдарын анықтап алу керек.
Ойға алған іс-шараларды тездетуге тырысып, әділдік принциптері мен
тергеуді толық әрі жан-жақты жүргізуді ұмытуға болмайды. Тергеуші әрдайым
тергеудің алдыңғы кезеңінде кеткен қателіктер мен олқылықтардың кейін орнын
толтыру қиын боларын естен шығармағаны жөн. тергеуші алдында тұрған тағы
бір қауіп – оның істі шешу жолында неге болса да баруы, барлық заңды-заңсыз
әдістерді пайдалануы.
Бұл жерде тергеуші алдында тұрған қылмыс тек құқытық-процессуальдық
заңда көрсетілген жолмен ғана ашылуы тиіс екенін естен шығармау керек.
Жақсы да білгір тергеушіні өзі жинаған немесе әр орыннан жиналған
материалға әділ баға беруінен және дұрыс талдау жасай білуінен танимыз.
Істің тез аяқталуына керек-ақ, тиімді бір дерек келіп түссе, егер ол басқа
дәлелденген деректерге қарама-қарсы болып шықса, одан дереу бас тарту –
тергеу ісінің табысты болуының кепілі екенін тәжірибелі тергеушілер баса
айтады.
Бұл жағдаяттардың өзіне-өзі жала жабу, кәмелетке толмағандар қылмысы,
тапсырыспен кісі өлтіру сияқты істерде жиналған деректер жеткіліксіз
болғанда маңызы бар.
Тергеушіге берілген билік оны басқа кәсіп иелерінен ерекше орынға
қояды. Оның заңға негізделген қаулылары мен бұйрықтарын барлық азаматтар,
лауазымды тұлғалар, мемлекеттік және қоғамдық мекемелер мен ұйымдар
орындауға міндетті.
Тергеуші мемлекет атынан әрекет етеді, оны биліктің беделді күштері
қолдайды, оның әр түрлі санкцияларды қолдану мүмкіндігі бар. осы билікті
заңды әрі орынды пайдалану – тергеушіге қойлатын маңызды кәсіби талап.
Тергеуші азаматтардың жеке өмірі мен қызметіне орынсыз араласу, оларды
жұмысынан бөлу, күш көрсету сияқты істерден аулақ болуы тиіс. Сонымен бірге
іске қатысты тұлғалардың қарсы әрекеттері және т.б. қиындықтар одан барлық
кедергілерге қарамай қылмыстық істі тергеуде өз ойын тікелей жүзеге асыруды
талап етеді.
Күн сайынғы көріп жүрген адамдар басындағы қайғылар тергеушінің жеке
тұлғасына, оның сенімділігі мен қайраттылығына әсер етпеуі керек. Тек өз
әрекетінің әділдігі мен дұрыстығын сезіну ғана мұндай істе күш береді.
Тергеушіге тән бір белгі – ол тергеу құпиясын сақтай білу қажеттілігі.
Қылмыскер мен оның сыбайластары жауапкершіліктен қашып және тергеу ісіне
кедергі келтіру үшін әрдайым істің жағдайы, бағыты, тергеушінің алдындағы
жоспарын толық білуге тырысады. Дәлелденген материалдар мен тергеушінің
жоспарының ерте бастан жария болуы тергеу ісіне кедергі келтіруі және істі
ашуға көмектескен кісілердің өміріне қауіп төндіруі мүмкін.
Алдын ала тергеу материалдарын ерте жария етудің тағы бір қауіпті тұсы
бар. Әлі де тексеруді қажет ететін шешімдер мен болжамдар ендігі жерде
дәлелденген фактілер ретінде қабылдануы мүмкін.
Бұлардың теріс әсері куәгерлердің жауаптарына және қоғамдық пікірге
тиіп, нақты бір адамдардың абыройына нұқсан келуі қаупі бар.
Істі тергеу барысында адамдардың жеке өміріне араласуға, өткенін
қазбалауға, күнделікті тұрмысына, отбасылық қарым-қатынасына, тіпті жеке
құпияларына араласуға тура келеді. Бұл мәліметтерді жария ету ол адамдарға
көп зиян әкеліп, олардың әшкереленуі мен қайғыруларына әкеліп соқтыруы
мүмкін. Сондықтан заңның тергеушіге адамдардың жеке өмірі туралы
мәліметтерді өте қажет болмаса жария ете бермеуді тапсыруы кездейсоқтық
емес.
Сонымен бірге, тергеуші өзінде бар билікті пайдаланып, іске қатысты кез
келген мәліметті ала алатын мүмкіндіке ие. Оның кейбірі мемлекеттік құпия
болып, жасырын ұстау санатындағы істер болып табылады. мұндай істе тергеуші
тек жекелеген деректерді ғана емес, жалпы істің бәрінің құпиялылығын
сақтауы тиіс.
Жария етуге болмайтын мәліметтердің құпиялылығын сақтаудың өзіндік
психологиялық қиындықтары бар. Құпияны сақтай білу – ол табиғаттың сыйы
емес, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің жемісі, сабырлылық пен
тәртіптіліктің белгісі.
Бесенеден белгілі, адам бір жаңалық естігенде, көңіл күйіне қатты әсер
ететін үлкен бір табысқа қол жеткізгенде не сәтсіздікке ұшырағанда,
біреумен бөлісу қажеттігін сезінеді. Қызықты оқиғаны әңгімелеп беру, өз
жұмысының маңыздылығын көрсету, өз табысын мақтаныш ету сияқты нәрселерден
өзін аулақ ұстау, әсіресе, жас адамға қиын.
Әр түрлі қоғамдық көзқарастардың ортасында болуы, әр қилы сыртқы
әсерлер тергеушіден ерекше жауапкершілікті талап етеді.
Әрбір дабыра болған қылмыстық іс, әсіресе бұқаралық ақпарат
құралдарында жарнамаланса, өз айналасында қоғамдық-саяси жағдаят туғызады,
ал ол тергеу ісінің бағытына әсер етеді. Қоғамдық пікірдің сеніміне кейде
тергеуді жүргізіп жатқан адам ие болып, оның ісінің дұрыстығына жалпы
сенімділік пайда болады. Бұл жағдайда оның әрекеті мен айтқан сөздері
талқыланады.
Қайсыбір істі болмасын баспа орындарында жария етерде тергеушінің
ерекше сақ болғаны жөн. Іс әлі толық аяқталмай жатып, баспа бетінде
дәлелденген факті ретінде көрсетілуі өте қауіпті болып саналады. Газет не
журнал мұндай жағдайда өзінің кесімін шығарып, оқырманды істің дәл солай
болатындығына сендіріп қояды. Бұл кесімнің дұрыс еместігін дәлелдеу
тергеушіге қиынға соғады. Бұрын айтылған пікір мен осы істің айналасындағы
қоғамдық көзқарас ылғи да оның аяғына оратылумен болады.

Оқиға болған жерді тексеру – бұл тергеу үшін маңызды, дәл сол іске
қатысты материалдық объектілерді, оның белгілері мен қарым-қатынасы, болған
оқиғаның ізін табу болып саналады. Оқиға болған жерді тексеру үшін маңызы
бар, тура оқиғаның болған жерінде қылмыстық іс туралы ақпаратты белсенді,
мақсатты түрде қабылдап, оны талдау мен екшеуден өткізетін процесс болып
табылады. оқиға болған орынды тексеру барысындағы тергеу әрекетін іздеу мен
әр түрлі ақпараттар жинау, оны ой елегінен өткізу, болған қылмыстық
оқиғаның ойша үлгісін жасау процесі деп бағалауға болады.
Әрбір қылмыс адамдардың материалдық жағдайына, сана-сезіміне әсер
етеді. Оқиға болған жердегі өзгерістер тексеріліп, дәлел ретінде тіркеліп,
зерттеледі.
Оқиға болған жерді қарау алғашқы тергеу әрекетіне жатады, ал көптеген
ауыр қылмыстық істерде жеке бір тұлғаны тергеу ісі оқиға болған жерді
қараудан басталады. Бұл жерде істің табысты не сәтсіз аяқталуы қылмыстың
ізіне дәл түсе білуге, керекті деректерді дәл таба білуге, сөйтіп қылмысты
ашуға байланысты болады. Басқаша болған жағдайда тергеу ісіне теріс әсер
етіп, оны теріс бағытқа қарай әкетеді немесе тығырыққа әкеп тірейді.
Оқиға болған жерді қарау қылмыс іздерін, басқа да заттай деректерді
табуға, оқиғаның себебін т.б. іске қатысты жағдайларды анықтауға
бағытталған жеке дара тергеу әрекеті болып табылады. Сонымен бірге бұл
тексеру тергеу әрекеттерінің: тұтқындаудың, тінтудің, тергеу
экспериментінің, сол орында жауап алудың ажырамас бөлшегі болып табылады.
Сонымен бірге оқиға болған орынды тексеру-тергеу қызметінің маңызды бөлігі,
бұл тексеру кезіндегі деректерді басқа еш жерден және ешқандай басқа
тәсілмен табу мүмкін емес. Мысалы, аяқ іздері мен саусақ таңбалары, есікті
бұзған құралдар туралы ақпарат осындай маңызды деректер болып саналады.
Оқиға болған орынды зерттеу процесінде тергеуші тергеудің бағыты мен болған
оқиғаның шындығын ашуға қажетті мәліметтер мен деректерді алу үшін танымның
әр қилы үлгілері мен тәсілдерін пайдаланады.
Тергеушіге оқиға болған жерді жақсы зерттеуі ол оқиғаның картинасын
қалпына келтіруге, өз деректеріне эмпирикалық база дайындауына, т.б. тергеу
әрекеттерін іске асыруына мүмкіндік береді. Ешқандай құжаттар, көзбен
көргенмен салыстыруға болмайды. Сол себепті өндіріске көпжылдық ескі
қылмыстық істі алғанда да оқиға болған орынмен танысу керек.
Көп жағдайда оқиға болған орынды көру белгісіздік тергеу жағдаятында
өтеді, бұл тергеудің алғашқы кезеңіне тән нәрсе.
Қандай оқиға болды: қылмыс не бақытсыз жағдай ма, әлде көзбояушылық па?
Егер қылмыс болған болса, ол қандай қылмыс? Оны кім жасады және не үшін?
Тергеу әрекеті – шұғыл шаруа, кейінге қалдыруға төзбейді. Басқа алғашқы
тергеу әрекеттеріне қарағанда оқиға болған жерді тексеру тез арада
жүргізілуі тиіс. Кез келген жайбасарлық жағдайдың өзгеріп, іздер мен
айғақтың жойылып кетуі мен куәгерлердің маңызды фактілерді ұмыта бастауына
әкеліп соқтырады. Бұл кезде тергеушінің тексеруге дайындалып, өз тактикасын
ойланып немесе біреумен ақылдасып жатуға уақыты тар. Ол өте жылдам
қимылдауға мәжбүр, солай бола тұра кішкене ғана жіберген қателігі ең бір
зәру дәлелді жоғалтуы мүмкін екенін естен шығармайды. Мұның бәрі
тергеушінің жауапкершілік сезімін арттырады, ал жас мамандарда қателесуден
қорқу сезімі жиі бой көтереді.
Бұл олардың қатты тоқуынан, асығыстығы мен ой белсендігінің
төмендеуінен көрінеді, мұндай жағдайда қызметін өз дәрежесінде атқара
алмайды және процеске қатысушылар әрекетіне басшылық ете алмайды. Ал
білікті тергеушілер мұндай қиын кезеңде өте жылдам, сонымен бірге сенімді
қимылдап, тез бейімделеді. Олардың бақылағыштығы, ойлау қабілеті артып,
тексеру ісін шебер басқарады.
Жалпы мұндай тергеушілерде барлық ой күші мен дене күші жинақталады.
Оқиға болған орынды қарау үшін тергеуші мына шаруаларды ұйымдастыруы
керек: оперативтік топ жасақтау, ғылыми-техникалық құралдарды дайындау,
тексеру, мамандар шақыру, оқиға болған жерді күзету және т.б.
Бұл жұмыста оперативтік топтың ылғи да тұрақты болуы, оның әр мүшесінің
өз міндетін жақсы білуі, бірлесе қызмет істеуі маңызды. Мұндай топты
жасақтар алдында олардың өмірлік және кәсіби тәжірибелерін, психологиялық
ерекшеліктерінің сәйкес келуін ескеру қажет (бірін-бірі сыйлауы, қиналғанда
көмекке келе білуі, өзара келіспеушілікті жеңе білуі т.с.с.).
Оқиға болған жерді тексеру – тергеу қызметінің ішіндегі жария түрі, көп
адамның көз алдында өтеді. Бұл іс белгілі бір психологиялық даярлықты,
жағдайды тез меңгеріп әкетуді, тексеру тобын басқару қабілетін, тәртіп
орната білуді, әріптестік атмосфера тудыра білу сияқты қабілеттерді керек
етеді.
Оқиға болған жерді тексеру – тергеуші, мамандар мен куәлар әрекетін
қамтитын, тергеуші басшылығымен іске асатын, іздеу, тану, ұйымдастыру,
куәландыру элементтерінен тұратын күрделі кешенді қызмет түрі. Қысқаша
анықтамасы.
Қызметтің танымдық элементі құрамына кіреді:
- қоршаған ортамен танысу;
- деректер;
- құбылыстар;
- олардың байланысының себебі;
- болжамдарды ұсыну.
Қызметтің іздестіру элементі – бұл іздеу, қылмыскер әрекетіндегі
өзгерістерді байқау, іздер мен заттай дәлелдерді алу.
Ұйымдастыру элементіне тексеру барысында оперативтік топты басқару
жатады (оқиға болған орынды күзетуді, жәбірленушіге көмекті, тексеру ісіне
қатысушылардың міндеттерін бөлуді ұйымдастыру).
Тергеудің куәландыру элементі – бұл тексеру барысында табылған оқиға
ізі, заттай дәлелдер, көрініп тұрған фактілерді куәландыру, бекіту, тіркеу.

Тергеуші оқиға болған орынды тексерудің хаттамасын, схемасы мен
көрінісін қағазға түсіреді, өзі немесе мамандар көмегімен суретке
түсіріледі, аудио-бейне таспаға жазады. Көп жағдайда үйдегі барлық затты
тізіп жазып шығады, инвентарлық тізімге ұқсайтын мұндай хаттама негізгі,
қажетті детальға назар аударуға кедергі жасайды.
Тергеуші әрекетінің біз атап шыққан белгілері – шартты нәрсе.
Тәжірибеде оқиға орнын қараудағы тергеуші әрекеті тұтастығымен көрінеді.
Оперативтік топ мүшелеріне атқарылатын қызмет түрі нақты бөлінуі тиіс.
Оқиға болған жерді қараудың табысты өтуі оның мүшелерінің ұжымдық
ұйымдасқан әрекетіне байланысты, тергеуші, анықтау органдары, эксперт
мамандардың тергеудің алғашқы кезеңіндегі бірлесіп, ұйымдасып әрекет етуі –
ол бірге оқиға болған жерге жедел-тергеу тобымен шығуы. Олардың оқиға
болған жердегі бірігіп әрекет етуінің шарты - әркімнің өз қызметін жете
білуі. Егер тергеуші оқиға болған жерді тексеріп, табылған деректерді
хаттамаға түсірсе, оперативтік қызметкер жедел іздестіру шараларын іске
асырады, ал маман эксперт тергеушіге оқиға іздерін табуға, бекітуге
көмектеседі.
Бұл іс-шаралар оқиға болған орынды қарап жатқанда бір мезгілде жүзеге
асырылып, тергеушіге тексеру мен жалпы тергеудің сапалы жүргізілуіне жағдай
жасайды. Қылмыстық әрекет артында қандай да болмасын із қалдырады. Бұл
іздердің өзіндік ерекшелігімен қатар, жалпы бір жүйе түзеді.
Тексерудің табысты болуы тергеушінің осы жүйені таба білуі. Ал істің
сәтсіздікке ұшырауының себебі сол іздерді қоршаған орта ішінен көре
білмеуі.
Тексерудің табыстылығы көбіне тергеушінің криминалдық білімділігіне
байланысты.
Қылмыс іздеріне қарап, оның қылмыстың қай түріне (кісі өлтіру, зорлау,
басқыншылық т.б.) жататынын болжап, қылмыстың ойша үлгісін құрайды. Осындай
болжамдармен ол қылмыс іздерін мақсатты түрде іздейді.
Оқиға болған жерге баға бергенде, әрине, тергеушінің кәсіби және
өмірлік тәжірибесі роль атқарады. Тәжірибелі, көргені көп тергеуші оқиға
болған жерді тез меңгеріп әкетеді, бірден қылмыстың моделін жасайды, бұрын
өзі көрген қылмыстармен ұқсастықты іздейді, салыстырады.
Кәсіби білімі өмірлік тәжірибесімен астасып, оның істі тез ашуына себеп
болады. ал жұмысқа жаңа кіріскен тәжірибесіз тергеушінің алдында кәсіби
тәжірибе жинақтау мәселесі тұрады. Бұған қол жеткізу үшін ылғи білімін
көтеріп отыруы, тәжірибелі тергеушілерден үйренуі, мәжіліс, конференция,
семинарларда тәжірибе алмасуы арқылы қол жеткізуге болады.
Оқиға болған орынды тексерудің табыстылығы көбіне тергеушінің
бақылағыштығы мен керекті нәрсені көре білуіне байланысты. Тексеруді
бастамай тұрып, болған оқиға туралы жалпы мәлімет алу керек. Іс өндіріске
түспей тұрып оқиғаның анық-қанығын біліп алу өте маңызды.
Жағдайды жақсы түсіну, болған қылмыстық істі одан әрі терең зерттеу
үшін тергеуші түск ен ақпараттарды: полиция қызметкері, лауазымды
адамдардың, оқиғаны көзбен көрген куәлардың, жәбірленушілер мен қылмысты
алғаш хабарлаған адамның берген мәліметтерін ой елегінен өткізеді.
Осы мақсатта бүкіл оқиғаны болған жерді қарап шығып, оның шекарасын
белгілеп, алдағы тексерілуі тиіс жерлерді белгілеп, жоспар құрып қою
маңызды. Оқиға болған орынды тексерудің табысты болуы тергеушінің ойлау
қызметіне де байланысты. Сол орынды жан-жақты тексеріп, түгел қағазға
түсіріп алу тергеушіге қандай оқиға болғанын ойша елестетуге мүмкіндік
береді. Дәл осындай күрделі ойлай білу қабілеті тергеушіге оқиға болған
орыннан табылған заттарды қылмыспен байланыстыруға, кейбір құбылыстардың
себебін ашуға, көзбояушылықты тани білуге септігін тигізеді.
Тергеу ісінде ойлаудың ерекшелігі – бір мезгілде бір-біріне қарама-
қарсы версияларды ұсына білуде. Тергеу версиясы осындай әр қилы фактілердің
шындығын тексеруден шығады.
Бұл болжамдардың бәрі шындық жағдаятпен салыстырылады. Осылай тергеу
болжамдары бұрын болған қылмысты ашуға бағыт-бағдар беріп отырады.
Оқиға болған орынды қарау кезінде көп жұмбақтарды ақпараттың тапшы
жағдайында шешуге тура келеді. Мұндай кезде тергеуші өзінің білімі мен
тәжірибесіне, сондай-ақ интуициясына сүйенеді. Әсіресе кісі өлімі сияқты
ешбір куәгері жоқ, күрделі істі шешкенде интуиция мен ішкі болжам, ішкі
сезімнің салмағы басым. Тергеуші неғұрлым кісі өлтіру картинасы ішкі
түйсігімен көре білсе, осы ішкі көрегендігінің шындыққа айналу
мүмкіндігі мол. Кісі өлімі болған жерді тексеру барысында қылмыстың болмашы
ізі қылмыстың толық келбетін ашып береді.
Тексеру барысында алғашқы болжамның дұрыс болмай шығатын кезі де
болады. Бұл психологиялық көзқарас тұрғысынан 2 жағдайға әкелуі мүмкін.
Алдымен жетіспейтін деректерді іздестіру ісі жалғасады. Кейде жаңа ақпарат
түспейді де, ал мәселенің шешімі сол ескі деректер ішінде жатады. Мұндай
жағдайда бұрыннан қалыптасқан жүйені бөлек-бөлек элементтерге бөліп, әрбір
элементті бұрын байқалмаған белгілері мен байланыстары тұрғысынан қайта
қарау керек болады. Осыдан ойлаудың негізгі қасиеті ашылады – объектінің
жаңа байланыстарын қосу арқылы оның жаңа белгілерін ашу. Жаңа байланыста
бұрынғы заттардың жаңа қасиеттері көрінеді. Осы талдаудың негізінде жаңа
жағдайлар жүйесі, сонымен қатар жаңа версиялар туады.
Оқиға болған орынды тексеру болған оқиға туралы ғана емес, жеке
тұлғаның ерекшеліктері (биологиялық, денсаулық, психологиялық) туралы
мәліметтер алуға, мақсатты әрекеті ретінде, тәртіп бұзушы тұлғаның көптеген
ерекшеліктерін ашады. Сол себепті қылмыс жасаудағы дәлелдер қалайда пайда
болады, ал бұл заңды процесс болып табылады.
Қылмыстық әрекеттің қорытындысы мен тәртіп бұзушы тұлғаның арасында
объективті байланыс болады. Ол байланыс қылмыстың түрі мен тәсілінен, ал
кейде қылмыс болған орыннан байқалуы мүмкін. Оқиға болған орынға барлау
жасағанда қылмыскердің жеке тұлғасын ашу мүмкіндігін қарасытырамыз. Себебі
оқиға болған жерден алынған ақпарат қылмыскердің мінез-құлқы туралы ой
қорытуға септігін тигізе алады. Кей қылмыс түрлерін ер адамдікі (мысалы,
зорлау, зорлықпен өлтіру, терроризм т.б.) немесе әйел адамдікі (сәбиді
өлтіру, алаяқтықтың кей түрі) деп бөлуге болады.
Оқиға болған жердегі қылмыс тәсілдеріне қарап қылмыскер жынысын
ажыратуға болады. Есікті сындыру, сейфті бұзу, оны жылжыту, үйдің
қабырғасын, едені мен төбесін тесу ер адамның күшін керек етеді. Мұндай
жағдайларда қылмыскерді еркек деп ойлауға негіз бар.
Егер қылмыскер күш қолданбаса, құралдар пайдаланбаса, бұл мәліметтер
қылмыскерді әйел деп ойлауға себеп болады.
Қылмыскердің жнысын анықтауға оқиға болған жердегі оның қалдырған
заттары мен іздері себепкер болады. Олар: темекі тұқылындағы, киімдердегі,
ыдыстағы далап іздері, шаш қыстырғыштар сияқты әйел пайдаланатын заттар, ал
портсигар, оттық, темекі т.б. заттарды ер адамдар пайдаланады.
Қылмыс болған орыннан қылмыскердің жасы туралы да мәлімет алуға болады.
Ересек адам мен кәмелетке толмаған жастың психологиясында айырма бар. Бұл
айырма қылмыстың түріне қарап, оны ересек адам немесе жас адам жасағанын
ажыратуға көмегін тигізеді.
Тергеу тәжірибесі көрсеткендей, ересек адам ұрлық жасағанда ең бірінші
ақша, қымбат заттарды алса, кәселетке жасы жетпегендер тәтті тағамдар
немесе спирттік ішімдіктер, спорт және фототауарлар, сағаттар т.б. заттарды
алады.
Кейбір қылмыс іздеріне қарап та (қол, аяқ іздері, жеке заттары, киім,
аяқ киімдері, оқулық-дәптерлері т.б.) қылмыскердің жасы туралы болжам
жасауға болады.
Оқиға болған орынды қарау қылмыскердің кәсібі мен кәсіби шеберлігі
туралы мәлімет алуға мүмкіндік береді (мысалы, слесарь сейфті бұза алады,
электромонтер күзет дабылын өшіре алады).
Оқиға болған жерді қарау процесінде жасалған психологиялық талдау
бойынша қылмыстың түріне қара оның себебін де анықтауға болады (мәселен,
ұрлық іс-әрекет оны жасаған адамның дүниеқорлығын көрсетеді).
Қылмысқа қарап қылмыскердің мінез-құлқы да (сараңдық, ашушаңдық,
қаталдық және т.б.), ерік күшінің қаншалықты екені де (батылдық, қорқақтық,
абайлағыштық, шеберлік және т.б.) танылады.3
Оқиға болған орынға қарап қылмыс істеген субъектінің психологиялық,
кейде көңіл-күй жағдайын білуге болады. егер қылмыскер ұрлық жасайтын
уақытты дәл белгілеп, артында еш із қалдырмай, бәрін жоспармен жасаса
(мысалы, үйдің ішін қиратпай, жарықты сөндіріп, есікті жауып дегендей) онда
бұл адам өте салқынқанды, есеппен жүретін, әккі болғаны.
Сонымен тергеу әрекетінің психологиялық ерекшелігі – негізгі әлеуметтік
құндылықтарды құқықтық қорғау, заң бұзушылықты, тергеу барысында шындықты
ашу, кінәліні сотқа беру. Сол себепті тергеушінің жеке тұлғасының кәсіби-
психологиялық ерекшеліктері оның тергеу әрекеті кезіндегі әлеуметтік-саяси,
адамгершілік және психологиялық ерекшеліктерінен көрінеді.
Тергеушінің тағы ерекше қасиеті - оның істің барысын, құпия сақтай
білуінде, өз қызметіндегі маңызды мәліметтерді сыртқа шаша бермеуінде.
Осы талаптарды орындау тергеушінің кәсіптік дағдысына айналуы тиіс.
Тергеу әрекетінде маңызы бар кезең – ол оқиға болған жерді тексеру,
іске қатысты материалдық объектілерді, олардың тергеуге қатысы бар
белгілерін, бір-бірімен байланысын, қылмыстың іздерін табу және зерттеу.
Оқиға болған жерді қарау қылмыстық істі тексеруде үлкен роль атқаратын
қылмыстық оқиға туралы сол қылмыс болған жерден ақпарат іздеу, ол
ақпаратты істі шешу үшін түсіне білу, оған анализ бен синтез жасау болып
табылады. Сондай-ақ оқиға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.