Тасымалдау шартының жалпы ережелері
Кіріспе
Тасымалдау шартының жалпы ережелері.
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Көлік түрлері және олардың ұйымдастырушылық құрылымы
2. Тасымалдау шартының құқықтық реттеулері
3. Тасымалдау шартының түрлері:
3.1. Жүкті тасымалдау шарты
3.2. Жолаушы тасымалдау шарты
3.3. Кеме жалдау (чартер) шарты
3.4. Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттар
3.5. Көлік ұйымдары арасындағы шарттар
3.6. Тікелей аралас қатынас тасымалдау шарты
3.7. Жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау шарты
4. Тасымалдау шарттарының нысаны және оларды жасау тәртібі
5. Тасымалдау шарты бойынша міндеттемелер
6. Тасымалдау шартының міндеттемелері бойынша тараптардың жауапкершілігі
7. Тасымалдау шарты бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттері
8. Тасымалдау шартының міндеттемелері бойынша кінә қоюжәне талап қою
ІІІ. Қорытынды:
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер:
1. ҚР Конституциясы, Алматы, «Жеті жарғы», 1995
2. Қазақстан Республикасындағы көлік туралы ҚР Заңы, 21.09.1994 ж.
3. Қазақстан Республикасындағы авиация қызметі және әуе кеңістігін қолдану туралы ҚР Заң күші бар Жарлығы, 20.12.1995 ж.
4. Теміржол көлігі туралы ҚР Заңы, 08.12.2001ж.
5. Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңы, 15.12.2001 ж.
6. Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы ҚР Заңы, 17.12.2002 ж.
7. Автомобиль көлігі туралы ҚР Заңы, 04.07.2003 ж.
8. Ішкі су көлігі туралы ҚР
9. Автомобиль көлігімен жүктерді тасымалдау Ережесі, 22.12.2004 ж.
10. Аралас теміржол.құбыр қатынасымен мұнай тасымалдау ережесі, 31.10.2003 ж.
11. Тікелей аралас тасымалдар туралы Ереже, 26.01.2005 ж.
12. Қазақстан Республикасының теңіз көлігімен жолаушылар мен багажды тасымалдау Ережесі, 06.07.2004 ж.
13. Қазақстан Республикасының теңіз көлігімен жүктерді тасымалдау Ережесі, 06.07.2004 ж.
14. Жүк тасымалдау Ережесі, 23.11.2004 ж.
15. ҚР Азаматтық Кодексі
16. Комментарий к Гражданскому Кодексу РК, Особенная часть, Сулейменов М. К., Басин Г. Ю., Алматы, Жеті жарғы, 2003 г.
Тасымалдау шартының жалпы ережелері.
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Көлік түрлері және олардың ұйымдастырушылық құрылымы
2. Тасымалдау шартының құқықтық реттеулері
3. Тасымалдау шартының түрлері:
3.1. Жүкті тасымалдау шарты
3.2. Жолаушы тасымалдау шарты
3.3. Кеме жалдау (чартер) шарты
3.4. Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттар
3.5. Көлік ұйымдары арасындағы шарттар
3.6. Тікелей аралас қатынас тасымалдау шарты
3.7. Жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау шарты
4. Тасымалдау шарттарының нысаны және оларды жасау тәртібі
5. Тасымалдау шарты бойынша міндеттемелер
6. Тасымалдау шартының міндеттемелері бойынша тараптардың жауапкершілігі
7. Тасымалдау шарты бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттері
8. Тасымалдау шартының міндеттемелері бойынша кінә қоюжәне талап қою
ІІІ. Қорытынды:
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер:
1. ҚР Конституциясы, Алматы, «Жеті жарғы», 1995
2. Қазақстан Республикасындағы көлік туралы ҚР Заңы, 21.09.1994 ж.
3. Қазақстан Республикасындағы авиация қызметі және әуе кеңістігін қолдану туралы ҚР Заң күші бар Жарлығы, 20.12.1995 ж.
4. Теміржол көлігі туралы ҚР Заңы, 08.12.2001ж.
5. Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңы, 15.12.2001 ж.
6. Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы ҚР Заңы, 17.12.2002 ж.
7. Автомобиль көлігі туралы ҚР Заңы, 04.07.2003 ж.
8. Ішкі су көлігі туралы ҚР
9. Автомобиль көлігімен жүктерді тасымалдау Ережесі, 22.12.2004 ж.
10. Аралас теміржол.құбыр қатынасымен мұнай тасымалдау ережесі, 31.10.2003 ж.
11. Тікелей аралас тасымалдар туралы Ереже, 26.01.2005 ж.
12. Қазақстан Республикасының теңіз көлігімен жолаушылар мен багажды тасымалдау Ережесі, 06.07.2004 ж.
13. Қазақстан Республикасының теңіз көлігімен жүктерді тасымалдау Ережесі, 06.07.2004 ж.
14. Жүк тасымалдау Ережесі, 23.11.2004 ж.
15. ҚР Азаматтық Кодексі
16. Комментарий к Гражданскому Кодексу РК, Особенная часть, Сулейменов М. К., Басин Г. Ю., Алматы, Жеті жарғы, 2003 г.
Кеңестік құрылыс мақсатын шешуде көлік маңызды орын алады. К.Маркстің айтуынша, көлік материалды өндірістің төртінші қабаты деп танылған./1/ Қоғамдық өндіріс шеңберіне тікелей қатысу барысында көлік халық шаруашылығының басқа да салаларының сапалық көрсеткіштерін белгіледі. Оның өнімі болып – жолаушылар мен жүктерді орын ауыстыру процесі болып табылады. Көлік өнімді оны қолдану жеріне жөнелту арқылы айналым шеңберіне енгізеді. Көлік өндіріс процесінің үзіліссіз және қалыпты дамуын қамтамасыз ететін шаруашылық механизмінің құралына жатқызылды. Осылайша ол шикізатты, материалды, құрал-жабдықтарды, ауыл шаруашылық өндірісінің өнімдерін тасымалдау барысында өндірістің тұрақтылығын, ауыл шаруашылық және өндіріс өніміне айналуын қамтамасыз етті. Сондай-ақ халық шаруашылығының барлық саласының қажеттілігін, тасымалдау барысында азаматтардың қажеттілігін қанағаттандырды.
В.И.Ленин көлікті «біздің экономикамыздың өндіріс пен ауыл шаруашылық байланысының материалдық тірегі, шетелмен байланыстырушы материалдық құралы» деп атап көрсеткен.
КСРО-дағы көлік жүйесі жалпы көліктің жекелеген түрлерімен теміржол, өзен, теңіз, әуе және автомобильмен жүзеге асады.
Теміржолмен тасымалдау 1964 жылғы 6 сәуірде КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен қабылданған КСРО-ның теміржол Жарғысымен жүзеге асырылады.
Автомобиль көлігімен тасымалдау 1969 жылғы 8 қаңтардағы КСРО Министрлер Кеңесі қабылдаған автомобиль көлік Жарғысымен реттелген. Өзен көлігімен тасымалдау 1955 жылғы 15 қазандағы КСРО Министрлер Кеңесімен қабылданған КСРО Ішкі су көлігі Жарғысымен (ІСКЖ) реттелген.
Теңіз көлігімен тасымалдау 1968 жылғы 17 қыркүйектегі КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарлығымен қабылданған Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Кодекспен реттелген.
Әуе көлігімен тасымалдау 1983 жылғы 11 мамырдағы КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарғысымен қабылданған КСРО Әуе Кодексімен реттелген.
В.И.Ленин көлікті «біздің экономикамыздың өндіріс пен ауыл шаруашылық байланысының материалдық тірегі, шетелмен байланыстырушы материалдық құралы» деп атап көрсеткен.
КСРО-дағы көлік жүйесі жалпы көліктің жекелеген түрлерімен теміржол, өзен, теңіз, әуе және автомобильмен жүзеге асады.
Теміржолмен тасымалдау 1964 жылғы 6 сәуірде КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен қабылданған КСРО-ның теміржол Жарғысымен жүзеге асырылады.
Автомобиль көлігімен тасымалдау 1969 жылғы 8 қаңтардағы КСРО Министрлер Кеңесі қабылдаған автомобиль көлік Жарғысымен реттелген. Өзен көлігімен тасымалдау 1955 жылғы 15 қазандағы КСРО Министрлер Кеңесімен қабылданған КСРО Ішкі су көлігі Жарғысымен (ІСКЖ) реттелген.
Теңіз көлігімен тасымалдау 1968 жылғы 17 қыркүйектегі КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарлығымен қабылданған Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Кодекспен реттелген.
Әуе көлігімен тасымалдау 1983 жылғы 11 мамырдағы КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарғысымен қабылданған КСРО Әуе Кодексімен реттелген.
І.Тасымалдау шартының қалыптасуы мен дамуы.
Кеңестік құрылыс мақсатын шешуде көлік маңызды орын алады.
К.Маркстің айтуынша, көлік материалды өндірістің төртінші қабаты деп
танылған.1 Қоғамдық өндіріс шеңберіне тікелей қатысу барысында көлік
халық шаруашылығының басқа да салаларының сапалық көрсеткіштерін белгіледі.
Оның өнімі болып – жолаушылар мен жүктерді орын ауыстыру процесі болып
табылады. Көлік өнімді оны қолдану жеріне жөнелту арқылы айналым шеңберіне
енгізеді. Көлік өндіріс процесінің үзіліссіз және қалыпты дамуын қамтамасыз
ететін шаруашылық механизмінің құралына жатқызылды. Осылайша ол шикізатты,
материалды, құрал-жабдықтарды, ауыл шаруашылық өндірісінің өнімдерін
тасымалдау барысында өндірістің тұрақтылығын, ауыл шаруашылық және өндіріс
өніміне айналуын қамтамасыз етті. Сондай-ақ халық шаруашылығының барлық
саласының қажеттілігін, тасымалдау барысында азаматтардың қажеттілігін
қанағаттандырды.
В.И.Ленин көлікті біздің экономикамыздың өндіріс пен ауыл
шаруашылық байланысының материалдық тірегі, шетелмен байланыстырушы
материалдық құралы деп атап көрсеткен.
КСРО-дағы көлік жүйесі жалпы көліктің жекелеген түрлерімен теміржол, өзен,
теңіз, әуе және автомобильмен жүзеге асады.
Теміржолмен тасымалдау 1964 жылғы 6 сәуірде КСРО Министрлер
Кеңесінің қаулысымен қабылданған КСРО-ның теміржол Жарғысымен жүзеге
асырылады.
Автомобиль көлігімен тасымалдау 1969 жылғы 8 қаңтардағы КСРО
Министрлер Кеңесі қабылдаған автомобиль көлік Жарғысымен реттелген. Өзен
көлігімен тасымалдау 1955 жылғы 15 қазандағы КСРО Министрлер Кеңесімен
қабылданған КСРО Ішкі су көлігі Жарғысымен (ІСКЖ) реттелген.
Теңіз көлігімен тасымалдау 1968 жылғы 17 қыркүйектегі КСРО Жоғарғы Кеңес
Президиумының Жарлығымен қабылданған Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы
Кодекспен реттелген.
Әуе көлігімен тасымалдау 1983 жылғы 11 мамырдағы КСРО Жоғарғы
Кеңес Президиумының Жарғысымен қабылданған КСРО Әуе Кодексімен реттелген.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстандағы көлік жүйесі мен
көлік қызметін мемлекеттік реттеу арнайы көлік заңнамасында көрсетілген.
1994 ж. 21 қыркүйектегі Қ.Р-ның Қазақстан Республикасындағы Көлік
туралы Заңының 1 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының көлігі деп –
бұл оның территориясында тіркелген теміржол, автомобиль, теңіз, ішкі,
қалалық, электрлік, соның ішінде метрополитен, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының территориясында орналасқан магистральді трубажелілі көлік
танылады.
Көлік сөзі көп мағынаны білдіреді. Бір жағынан ол
өздерінің тағайындалуы бойынша адамдар мен заттардың кеңістікте орын
ауыстыруын жүзеге асыратын тасымалдаушылардың (жеке және заңды тұлғалар)
байланысы деп түсінеміз және ол қазіргі кезде экономиканың маңызды
салаларының бірі болып табылады. Екінші жағынан көлік сөзін өндірістің
ерекше саласы деп түсінеміз. Көлік уақытында және сапалы түрде ішкі және
халықаралық хабарлауларда тұрғындар мен халықты тасымалдау мен қызмет
көрсетуде, олардың қажеттілігін қанағаттандыру, экономиканың барлық
салаларында өмір қызметтеріндегі және мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін,
тасымалдау нарығының қалыптасуы мен олармен байланысты қызметтерді,
кәсіпкерлік қызметтің даму сапалылығын қамтамасыз етеді. Мемлекет көлік
қызметін қадағалауды жүзеге асырады, оның материалдық-техникалық базасының
дамуын, сондай-ақ мемлекеттік мұқтаждықтар құрамының негізгі қажеттілігін
қанағаттандыруды жүзеге асырады.
Көліктің магистральді түрі табиғи монополия түріне жатады. Ол олардың
дамуы мен жұмыс істеуінің ерекше жағдайын анықтайды.
Көліктің экономикалық ерекшелігі сол, ол олардың кеңістікте орын
ауыстыруын қамтамасыз етуде қандай да болмасын материалдық объектілерді
құрмайды. Адамдар мен заттарды тасымалдау көлік өндірісінің өнімі ретінде
қарастырылады.
Көліктік қызметтер 2 құрамды қосады:
1. Транслокацияны, яғни бір жерде басқа жерге орын ауысуы (көшуі);
2. Көліктік-экспедициялық қызмет.
Осыдан көлік –бұл хабарландыру жолдары, тасымалдау құралдары
(қозғалмалы құрам) кемелер, ұшақ, тартқыш құралдар мен терминалдар.
Көліктік қызмет көрсетулер туралы айтқанда келесі бөліктерді көрсетуге
болады: тасымалдаушы; стивидорлы, яғни тиеу-түсіру операцияларын жүзеге
асыру; тальмандық - жүктердің саны, қызмет көрсетулердің сауда-саттығы;
қоймалық- жүктерді сақтаумен байланысты қызмет көрсетудің сауда саттығы;
сондай-ақ басқа да көмекші қосымша қызметтердің іске асуы, мысалы: жүктерді
сорттау, таралар мен қораптау).
Тасымалдау шарты кезінде қолданылатын көлік түрлерінің сипаты:
Теміржол көлігі – темір жолдар жүктерді мол вагондық партиялармен –
ұзақ қашықтықта –таскөмір, руда, құм, ауылшаруашылық және орман өнімдерін
тасымалдау үшін көліктің ең тиімді түрі болып табылады. Жақында темір
жолдар клиеттердің арнайылығы бойынша өзінің санын көбейте бастады.
Автомобильдік тіркемелер (рейстік контрейлерлер) тасымалдауы үшін
платформалар, жүктердің жекелеген санаттарын сапалы түрде жүк өңдеуі
мақсатында жаңа құрылға жасалынды, тасымалдау барысында жүктердің өңделуі
мен тиелген жүктерді белгіленген мекенге тікелей маршрутпен
қайтаадресациялау сияқты жолдарда қызметтер көрсетіле бастады.
Су көлігі – құны жоғары емес үлкен тез бұзылмайтын жүктерді су
көлігімен тасымалдау құны, яғни құм, тас көмір, бидай, металл рудалар құны
өте аз. Бір жағынан су көлігі ең жай жүрісті және ауа-райының әсеріне аз
ұшырайды.
Автомобиль көлігі. Жүк автокөлігі тасымалдауда өз үлесін күнделікті
үлкейтіп жатыр. Тасымалдаудың бұл түрі маршруттар мен қозғалыстар
күнтізбесіне байланысты өте қолайлы болып табылады. Жүк машиналар жүк
жөнелтушіні артық тасымалдау қажеттілігінен босату үшін жүкті есіктен
есікке дейін тасымалдаға мүмкіндігі бар. Жүк машиналары – құны қымбат
тұратын жүктерді ұзақ емес қашықтықта тасымалдау үшін көліктің ең тиімді
түрі. Көп жағдайларда автокөлік тарифтері темір жол тарифтерімен бірдей
бәсекелес белгіленген, бірақ бұл жағдайда жүк машиналары көрсетілетін
қызметтердің ең жоғары жедел орындалуын қамтамасыз етеді.
Трубажелілік көлік. Трубажелілер – мұнай, тас көмір және химиялық
өнімдерді, олардың шығу жерінен нарыққа қатысты тасымалдаудың арнайы құралы
болып табылады. Мұнай өнімдерін темір жолмен қарағанда мұнай желілері
бойынша арзан, бірақ су жолына қарағанда өте қымбат.
Әуе көлігі – бұл көлік түрі көбірек маңызға ие. Жүк әуе тасымалдау
тарифтері темір жол немесе автомобильді тарифтерге қарағанда өте жоғары.
Ауа бойынша тасымалдау мына жағдайларда, егер алыс нарықтарға жету қажет
болса немесе негізгі мақсат болып жылдамдық табылса өте тиімді болып
саналады. Ауа бойынша жөнелтілетін жүктердің көп бөлігі тез бұзылатын азық-
түліктер (мысалы, жаңа ауланған балық, тірі гүлдер) мен жоғары құнды үлкен
емес бұйымдар ( мысалы, приборлар, ювелирлік бұйымдар) болып табылады.
Көптеген фирмалар әуе көлігін пайдалану жүк қорларының талап деңгейін
төмендету үшін, қоймалар санын азайтуды, сыртқы қорабына шығындарды
қысқартуға үлкен септігін тигізетініне көз жеткізуде.
Нақты жүкті жеткізуде көлік түрін таңдауда жүк жөнелтушілер әсер
етуші алты факторды есепке алады.
Егер жүк жөнелтуші жылдамдығы бойынша негізгі таңдауды әуе жолы немесе
автомобиль көлігін алады. Егер мақсат – минимальды шығындар болса, онда
таңдау су жолы мен трубажелілік көлік арасында жүргізіледі. Бәріненде
автомобиль көлігін пайдалану көбірек тиімдірек, яғни бұл тасымалдау
шеңберінде оның үлесінің өсуін түсіндіреді.
1) Жылдамдық (жөнелту жерінен белгіленген жерге жеткізу уақыты)
2) Жөнелту жиелілігі (жоспар бойынша тәулігіне)
3)Сенімділік (жеткізу графиктерін сақтау)
4)Тасымалдау мүмкіндігі (әртүрлі жүктерді тасымалдау мүмкіндігі)
5) Қажеттілік (қызмет көрсетілетін географиялық нүктелердің саны)
6)Бағасы (тонна-км үшін)
Контейнерлеу көмегі арқасында жөнелтушілер бір уақытта екі немесе
бірнеше көлік түрлерін көбірек қолданады. Контейнерлеу – бір көлік түріне
екіншісіне оңай тасымалдау үшін жүктерді жәшік немес трейлерлерге тиеу
болып табылады. Рельстік контрейлер – бұл теміржол және автомобиль көлігін
қолданумен тамсымалдау, кемелік контрейлер – бұл су жолы мен автомобиль
көлігін қолдану бойынша тасымалдау, рельстер-кеме бұл су жолы және
автомобиль көлігін қолдану бойынша тасымалдау, ауа-шоссе - бұл әуе және
автомобиль көлігін қолдану бойынша тасымалдау түрі. Аралас тасымалдаудың
әр түрі жөнелтушіге белгілі бір пайдалар әкелуді қамтамасыз етеді. Мысалы,
рельстік контрейлер автомобильді тасымалдауларға қарағанда өте арзан және
сонымен бірге қолайлы.
Бұрынғы заң актілерден айрмашылығы (ҚазССР АК-нің 364 б.), ол
Тасымал 34-тарауындағы негізгі талаптарын, соның ішінде метрополитенді де
электрлік көлікке қолдануды қоспайды, сондай-ақ ҚР АК барлық тасымалдың
жалпы ережелерін 34-тарауымен көзделген азаматтық-құқықтық реттеуге
аударады.
Ерекшелік болып магистральді трубажелілік көлік деп болып табылады,
яғни ол көлік болып тек экономикалық қатынаста танылады.Оның өнімдері (газ
және мұнай) тек тасымалдау шартымен емес, сатып алып-сату мен тауар
жеткізілімі шарттарымен реттеледі. Газды және мұнай желілері бойынша
көліктердің арнайылылығы сол, бұл көліктендіруді тасымалдауға қатысты
екендігіне негіз бермейді. Газ бен мұнайды (және басқа да өнімдерді)
трубажелісі бойынша тасымалдау барысында пайда болған міндеттемелердің
құқықтық табиғаты тасымалдауға қарағанда басқа сипатқа ие, нақтырақ айтсақ:
мұнда мүлікті беру мен қызмет көрсету бойынша міндеттемелер (көліктендіру,
сақтау) қосылады. Сондай-ақ айта кету керек, пошта тасымалдары дербес АК-
пен реттелмейді, олардың жариялылығын жүзеге асыру тек көлік туралы заң
актілерінде немесе солардан шығушы ережелерден көрінеді.
І.1.Қ.Р тасымалдау шартына қатысты заңнаманың жалпы
сипаттамасы.
Тасымалдау мен өзге де көлік шарттарының жалпы ережелері тікелей
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен анықталады. Онда оларға 14 пен
35 – тараулар (688-714 баптар) арналған. Қазіргі таңда тасымалдаудың
жекелеген түрлерін реттейтін заңдар қабылданып әрекет етуде.
Арнайы көлік заң актілерінің жүйесін мыналар құрайды:
1) көлік туралы заң актілері;
2) басқада заң актілері;
3) заң актілеріне сәйкес шығарылған ережелер.
Көлік туралы заң актілері болып қазіргі таңда мыналар танылады:
- 1994 ж. 21 қыркүйекте қабылданған Қазақстан Республикасындағы көлік
туралы ҚР Заңы (1996 ж. 27 қаңтарда, 1998 ж. 8 желтоқсанда, 2001ж. 24
желтоқсанда өзгертулер мен толықтырулар);
- 1995 ж. 20 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасында авиация
қызметі мен әуе көлігін пайдалану туралы ҚР Президентінің Заң күші бар
жарлығы (2002 ж. 16 қаңтардағы өзгертулер мен толықтырулар енгізген);
- 2002 ж. 17 қаңтардағы Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы ҚР Заңы;
- 2001ж. 8 желтоқсандағы Теміржол көлігі туралы ҚР Заңы.
- 2001 ж. 15 желтоқсанындағы Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу
туралы ҚР Заңы.
- 1970 ж. 18 маусымдағы Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің қаулысымен
бекітілген , Қазақ ССР-нің автомобиль көлігі жөнінде Жарғысы.
- 1995 ж. 15 қазанындағы СССР-дің ішкі су көлігі жөнінде Жарғысы (бұл
Жарғы АК-тің 34 тарауындағы Тасымал мазмұнындағы нормаларға қайшы
келмейтін бөліктеріне қолданылады).
Үлкен нормативті материал болып Президенттің Жарлықтары, тасымалдау,
тарифтер жөніндегі жеке мәселелер бойынша ҚРҮкіметінің қаулылары және ҚР
Көлік және коммуникация Министрлігінің бұйрықтары мен нұсқаулықтары,
ережелер танылады. Олар осы көлік саласының қызметкерлерін қамтитын
әрекеттер шеңберін шектемейді, бірақ жалпы сипаттау ережесін көздейді.
Тасымалдауды реттеу ісінде маңызды рольді ҚР Жоғарғы Сот Пленумының қаулысы
алады.
Көлік туралы Заңның 2 бабына сәйкес көлік қызметімен байланысты
қатынастар, сондай-ақ Көлік кодексімен, ҚР-ның өзге де заң шығарушы және
де нормативтік актілерімен реттеледі.
Қазақстан Республикасы бірқатар халықаралық көлік конвенцияларын бекітті.
Мысалы, 1995 ж. 2 мамырдағы ҚР Президенттің Жарлығымен автокөлік аймағында
келесі конвенцияларды ратификациялаған:
1) 1956 ж. 19 маусымдағы Жүктерді халықаралық тасымалдау шарты туралы
конвенция (КДПГ);
2) 1975 ж. 15 қарашасындағы халықаралық магистралдар туралы Еуропалық
келісім (СМА);
3) 1970 ж. 1 қыркүйегіндегі тез бұзылатын азық-түлік өнімдері мен осы
тасымалдауға арналған арнайы көлік құралдарының халықаралық
тасымалдауы туралы келісім;
4) 1975 ж. 14 қарашасындағы МДП кітапшаларын қолдану арқылы жүктерді
халықаралық тасымалдау жөніндегі кедендік конвенция және тағы
басқалары. Бұл халықаралық конвенциялар Қазақстан Республикасының
көлік заң актілерінің бір бөлігі болып табылады.
Алдыңғы Кодекске қарағанда, жаңа АК тасымалдаудың бөлек мәселелерін
реттейтін басқада заң актілерін қарайды. Мұндай заң актілеріне көбінесе
мыналар: 1995 ж. 19 маусымдағы Мемлекеттік кәсіпорындар туралы Заң күші
бар ҚР Президентінің Жарлығы; 1995 ж. 17 сәуірдегі Лицензиялау туралы
Заңы, Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы Заң және тағы басқа заңдар.
Олардың құрамында тасымалдау қатынастарын реттейтін кейбір нормалар
қамтылған.
Көлік заң актілері көліктердің барлық түрлерінде тасымалдаушылар, жүк
жөнелтушілер, жүк алушылар, экспедиторлар, жүк тасымалдау шартының
жолаушылары үшін, жолаушылар мен теңдеме жүктердің ерекшелігімен бірге,
қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, жүктер мен теңдеме жүктің
және қозғалмалы құрамның сақталуы үшін, сондай-ақ экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысында көлік туралы заң актілеріне сәйкес
шығарылған нормативтік актілер ретінде ережелерді қабылдауды көздейді.
Ережелер көптеген жағдайларда, ҚР Үкіметімен (жалпы ереже) немесе ҚР
Көлік Комитетінің Министрлігімен немесе министрліктер мен ведомстволардың
мүдделерінің келісімдері бойынша бекітіледі.
Арнайы көлік заң актілері жүктерді тасымалдаудың негізгі жағдайларын,
тасымалдаушы мен көліктің басқа түрлерінің арасындағы қатынастарды,
көліктік подъездік жолдарды пайдалану аймағындағы негізгі жағдайларды,
сондай-ақ тасымалдаушы мен жүк жөнелтушілердің арасында көлік қызметін
пайдалану барысында басқа заңды және жеке тұлғалардың арасында пайда болған
қатынастарды реттейді және олардың құқықтарын, міндеттерін және
жауапкершілігін анықтайды.
АК-тің 688-бабының 2 тармағының негізінде жүктерді, жолаушыларды және
теңдеме жүктерді көліктің жекелеген түрлерімен тасымалдау шарттары
тараптардың келісімін анықтайды. Егер АК көлік туралы заң актісімен, басқа
заң актісімен және соларға сәйкес шығарылған ережелер мен тараптарға
тасымалдаудың белгілі жағдайларды таңдауға құқық береді.
І.2. Тасымалдау шартының түсінігі мен элементтері.
Тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жүкті немесе жолаушыны (теңдеме
жүкті) белгіленген мекенге жеткізуге міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші немесе
шартта көзделген басқа да тұлға, жолаушы көрсетілген көлік қызметі үшін
ақы төлеуге міндеттенеді. Тасымалдау шартына тән ерекше белгілер жүктерді
тасмалдау шартында неғұрлым айқын көрінеді. Өзінің құқықтық табиғаты
жағынан ол реалды шарт болып табылады, тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған
жүкті белгіленген мекенге жеткізуге міндеттенеді. Осылайша, тасымалдау
шартын бекіту тараптардан, тасымалдау шартының алғы шарттары ретінде
бағалауға болатын, белгілі бір әрекеттерді жүзеге асыруды талап етеді.
Кейбір жағдайларда тасымалдауға мүдделі жүк жөнелтуші мәлімдеме (тапсырыс
жасайды). Тасымалдаушы сертификаты бар көлік құралдарын (яғни олар дұрыс
болуға тиіс) беруге міндетті. Жүк жөнелтуші жүкті тасымалдауға беруге тиіс.
Темір жолдар мен жүк жөнелтушілер (жүк алушылар) жүктерді тасымалдауға
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді шарттар (келісімшарттар) бекіте алады.
Ұзақ мерзімді тасымалдау шарттарының заңдық табиғаты өте даулы болып
табылады. Сөз, ҚР АК 692 – бабымен және ҚР Теміржол көлігі туралы заңының
38 –бабымен реттелген, тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт жайында болып
отыр. Ол ұзақ мерзімді жүйелі тасымалдаулар орын алғанда қолданылады.
Тасымалдауды ұйымдастыру шарты консенсуалды болып табылады, өйткені
тасымалдаушы белгіленген мерзімдерде жүкті қабылдауға, ал жүк жөнелтуші
жүкті келісілген көлемде тасымалдауға беруге міндеттенеді. Біздің ойымызша
сөз алдын-ала шарттың ерекше бір түрі жайлы болып отыр. Заң шығарушы екі
мағыналы тұжырымды қолданған. Ұзақ мерзімді шарт мәнісі жағынан алдын-ала
шартепн көзделген жағдайларда тасымалдаудың негізгі шарттарын (болашақта)
бекіту туралы келісім болып табылады. Оның алдын-ала шарт екеніне
қарамастан, тасымалдаушылар мен жүк жөнелтушілер мүдделерінің маңыздылығын
ескере отырып, тараптар үшін оның міндеттемелік дәрежесі жоғары болуға
тиіс. Тек тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт қазіргі жағдайларда
жоспарлаудың әкімшілік актісіне балама болып табылатынын атап өткен жөн.
Сонымен қатар ол тасымалдау шартында тікелей бекітілетін тараптардың
құқықтары мен міндеттерін анықтау үшін аса зор маңызға ие. Тасымалдауды
ұйымдастыру туралы шартта тасымалдаудың көлемі, мерзімдері, сапасы және
тасымалдау үшін көлік құралдары мен жүктерді берудің басқа да жағдайлары
анықталады.
Тасымалдау шарты – екі жақты және ақылы шарт, оның бұл сипаттамалары
оның элементтерін, соның ішінде ерекше тұрғын жүктерді тасымалдау шартының
мазмұнын, одан әрі қарастыру кезінде көрінетін болады. Заңнама (жүктерді)
тасымалдау шартына қатаң талаптар қояды. Ол көлік накладнойын,
коносаментті, тауарлы-көлік накладнойын немесе көлік туралы заңды
актілермен көзделген, жүкке деген басқа да құжаттарды толтырумен
рәсімделеді. Тауарлы-көлік накладнойында (накладной мен коносаментте)
шарттың негізгі жағдайлары туралы ақпарат болады. Оның (басқа да
тасымалдаудың құжаттарының) нысаны ҚР Көлік және коммуникация
министрлігімен жасалады. Осылайша тасымалдау шарттары ерекше формулярлы
жазбаша нысанда бекітілетіндігі айтуға болады. Тасымалдау шартының
ерекшелігі – оның қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің көпшілігі
тікелей нормативті актілермен реттелгендігінде. Жалпы алғанда тасымалдау
шарты жария сипатқа ие. ҚР Көлік туралы Заңының 11-бабына сәйкес
тасымалдаушы, ҚР-ның көлік кодекстерімен (жарғыларымен) көзделген
жағдайлардан басқа. Жеке және заңды тұлғаларға тасымалдаудан бас тартуға
құқылы емес.
Тасымалдау шартының тараптары. Жүктерді тасымалдау шартының бір тарабы
болып тасымалдаушы-заңды немесе жеке тұлға табылады. Тасымалдаушы – заңды
тұлға ретінде негізінен (мамандандырылған) көлік кәсіпорны болады, оның
орнында басқа да ұйымдар болуы мүмкін. Көлік кәсіпорындары жүктерді,
жолаушыларды тасымалдау бойынша көлік құралдарын сақтау, оларға техникалық
қызмет көрсету мен жөндеу жүргізу бойынша шаруашылық коммерциялық қызметпен
айналысады. Тасымалдаушы меншік құқығы немесе басқа да заңдық негіздер
бойынша көлік құралын иеленетін, ақы үшін немесе жалдау бойынша
жолаушыларды, көтерме жүкті, почтаны тасымалдау жөнінде қызмет көрсететін
және оған белгіленген тәртіпте берілген рұқсаты немесе лицензиясы бар тұлға
ретінде анықталады.
АК-тің 688 бабында алғаш рет Тасымал деген ұғым көліктік ұйым
деген түсініктің орнына енгізілді, ол деп отырғанымыз жалпы әлеуметтік
көліктің сол немесе басқа түріне енуші арнайы көлік ұйымы деп түсінеміз.
АК-те Тасымалдаушы деген ұғым біршама эволюциядан өтті. Мұндай
процесс шетел мемлекетінің заң шығару органдарында да өтіп жатты. Мысалы,
англосаксондық, француз және неміс құқығы бойынша тек көлік құралы иесі
тасымалдау шартын жасаған (shipowner – ағылшынша, shipleer – немісше,
lebourageois de Navir – французша) деп танылады. Кейіннен терминология
бөлшекті түрде өзгерді. Француз сияқты неміс құқығында кеме иелері деген
терминмен бірге кеме жалдаушы (фрахтователь) термині пайда болды. Ұқсас
өзгерістер көбінесе солтүстік еуропа мемлекетінде, сондай-ақ Голландияда
жүзеге асырылды. АҚШ-та олар freigt contracters деп, Еуропалық
контингентте – transportubernem деп аталады. Көрсетілген тұлғалар
тасымалдауды жүзеге асырумен айналысқан.
Көптеген жағдайларда олардың өздерінде көлік құралдары болмаған, бірақ олар
оны басқа кеме иелерінен жалдап алған, сондай-ақ, олар жалдау ставкасынан
айырмашылықты ала отырып тасымалдауды жүзеге асырған.
1921 ж. Гаага ережелерінде алғаш рет тасымалдаушы деген термин
(transporteur – франц., carrier - ағылш., transportowiec - поляк.)
енгізілген. Ал 1924 ж. коноссаменттер туралы Брюссель конвенциясында
мынадай анықтама бар (1 б. а т.): тасымалдаушы деген термин бұл
тасымалдау шартын жөнелтушімен жасасатын меншік (кеме) иесі немесе жалдаушы
болып табылады. Осы анықтамадан жүк тасымалдау шартын жөнелтушімен жасайтын
кез келген тұлға танылады, жүзеге асыруды қолға алады немесе көлік құралы
оның меншік құқығында немесе ол көлік құралын басқа құқықтық титул
негізінде пайдалануына қарамастан тасымалдаушы болып табылады. Сөйтіп,
тасымалдаушы деген АК-те қолданылатын ұғым халықаралық көлік құралдарында
қолданылатын терминге сәйкес өз атынан жүктейді, жолаушыларды және теңдеме
жүкті тасымалдауды жүзеге асыруға міндеттелген тұлға болып табылады.
Клиент (жүк жөнелтуші, жүк алушы) яғни көлік қызметтерін тұтынушы –
бұл жеке немесе заңды тұлға. Мемлекет те клиент болуы мүмкін. Жүк жөнелтуші
ретінде жүктің иесі және ол жөнелтілу үшін сеніп тапсырылған тұлға да болуы
мүмкін. Кейбір жағдайларда жүк жөнелтуші мен жүк қабылдаушы бір тұлға болуы
мүмкін. Көп жағдайларда жүк алушылар болып жеткізудің азаматтық-құқықтық
шарттары бойынша несие берушілер, мүлікті бөлу әкімшілік актісіне сәйкес
мүлік алатын субъектілер табылады.
Жүкті тасымалдау шартында екінші тарап болып, яғни тасымалдаушының
контрагенті (әріптесі) болып жүк жөнелтуші танылады. Жөнелтуші АК бойынша
үш жақта қатысады. Біріншіден, тасымалдаушының контрагенті ретінде, яғни,
тасымалдаушы мен жүктерді тасымалдау шартын жасасқан тұлға. Екіншіден, іс
жүзінде жүкті тиеу мен түсіруді жүзеге асырушыдан тәуелсіз көліктік
накладной алушы тұлға (көлік туралы заң актілерімен белгіленген коносамент,
тауар-көліктік накладной немесе жүкке басқа да жүкке берілген құжат).
Үшіншіден, жүкке билік ету құқығына ие тұлға.
Алушы болып жүкті алуға құзыретті, яғни оған белгіленген мекенде жүк
берілуін талап етуге құқығы бар тұлға болып табылады. Бұл тұлға болып,
яғни оған жүктің берілуін талап етуші болып, көліктік накладнойда алушы
болып көрсетілген тұлға танылады. Жүк алушыға жүкті алғанға дейін оған
жүктің жөнелгені жөнінде хабарланады, өйткені жүк жөнелтуші мен жүк алушы
өзара басқа шартпен (міндеттемемен) байланысады. Жүк алушының құқықтық
жағдайының бұл ерекшелігі көп жағдайда үшінші тұлғаның пайдасына жасайтын
шарт ретінде, ол жасалғанда қатыспаған, бірақ ол бойынша орындауды дербес
талап етуге құқығы бар тасымалдау шартының конструкциясына сәйкес келеді
(АК 391 б.).
Тасымалдау шартының пәні. Тасымалдау шартының пәні болып тасымалдаушы
көрсететін қызмет табылады. Тасымалдау шартының өзі мәнісі жағынан қызмет
көрсету шарты болып табылады, сондықтан оны реттеу кезінде, белгілі бір
шамада өтелмелі қызмет көрсету туралы жалпы нормаларды ескеру қажет.
Көлікте көрсетілетін қызмет қандай да бір заттық нысанға ие емес және
оларды тұтыну дер кезінде жүзеге асады. Көлік қызметі – бұл жүктерді
(жолаушыларды) кеңістікте тасымалдау болып табылады және осы қасиетіне орай
ол тауарлық сипатқа ие жалпы міндеттеменің жеке пәні бар және бұл жағдайда
тасмалдау шартының заңдық құрылымының негізі де бар.
Тасымалдау ақысы. Жүктерді, жолаушылар мен көтерме жүкті тасымалдағаны
үшін тараптардың келісімімен белгіленетін тасымалдау ақысы төленеді.
Автомобиль, әуе, су көліктерімен тасымалдау кезінде еркін шарттық баға
қолданылады. Тасымалдаушылар бұл жағдайда өздерінің бағалары мен тарифтерін
басшылыққа алады. Орталықтандырылған белгіленген тарифтер жүктерді,
жолаушылар мен қол жүгін қоғамдық көлікпен тасымалдау кезінде қолданылады.
Көлік туралы ҚР Заңы тасымалдаушы мен клиенттің өзара қарым –
қатынасының жалпы негіздерін анықтайды. Жүктерді, жолаушылар мен көтерме
жүгін тасымалдау кезінде және көлік-экспедициялық қызметтерді жүзеге асыру
кезінде тасымалдаушы сертификаты бар көлік құралдарын ғана қолдануға
міндетті. Мұндай талап тасымалдау шарты бойынша міндеттемелерді тиісті
түрде орындаудың маңызды алғы шаттарының бірі болып табылатыны сөзсіз.
Клиент пен үшінші тұлғаларға келтірілген зиянды, соның ішінде ақшалай
эквиваленттегі уақыт шығынын өтеу көзделеді. Жолаушының өліміне немесе оның
денсаулығын жарақаттауға алып келген зиянды өтеу ерекше орында тұрады.
Жолаушы тасымалдауын жүзеге асыру кезінде жолаушының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, оған қызмет көрсетудің қажетті ыңғайлылығы мен жағдайларды
қалыптастыру, ал жолаушы көтерме жүкті тапсырған жағдайда – оны уақытында
тасымалдау мен сақтау талап етіледі.
Тасымалдау процесі барысында қозғалыс қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге
тиіс. Клиенттің көлік қызметі нарығында көлік таңдау еркіндігі шектелмеуге
тиіс. Тасымалдаушы жөнелтілетін жүктің өз сертификатына сәйкестігін
куәландыратын құжаттарды алуға, әлеуметтік маңызды және қорғаныс
тасымалдарын жүзеге асыруға мемлекеттік және жергілікті өкілді және
атқарушы органдардың талаптарын сақтауға міндеті. (Егер осындай
тасымалдаудың бағалары көлік шығындарын өтемесе, онда тиісті компенсациялау
дотация жүзеге асырылуға тиіс). Реттелетін тасымалдаулардан басқа,
тасымалдаушы баға қалыптастыру ережелеріне сәйкес тасымалдаудың бағаларын
еркін белгілеуге құқылы.
Тасымалдаудың барлық түрлері бойынша клиенттің құқықтық жағдайы оған
оның және тасымалдаушының арасында бекітілген шартты орындауды талап ету,
тасымалдау сапасы деңгейінің оның сертификатына сәйкестігін даулау,
келтірілген зиянды, соның ішінде ақша эквивалентіндегі уақыт шығынын өтеуді
талап ету мүмкіндіктерін (құқықтарын) берумен сипатталады. Клиенттің өзі де
тасымалдаушымен бекіткен шарт жағдайларын сақтауға міндетті. Ол сондай - ақ
жүктің өз сертификатына сәйкестігін куәландыратын құжатты тасымалдаушыға
беруге, тасымалдау ережелерін орындауға, жүктер мен көтерме жүкті
тасымалдауға дайын күйінде беруге тиіс.
І.3. Тасымалдау шартының түрлері.
АК-тің 688 бабына сәйкес жүктердің, жолаушылардың және теңдеме
жүктердің тасымалы тасымалдау шарты негізінде жүзеге асырылады.
Тасымалдаудың экономикалық мақсаты болып, ереже бойынша жүктер мен
адамдардың орын ауыстыру қажеттілігі, олардың бір жерден басқа жерге
транслокациясы болып табылады. Бұл көліктік ұйымдардың, жүк
жөнелтушілердің, жүк алушылардың, жолаушылардың тасымалын жүзеге асыру
барысында қалыптасатын қатынастар тасымалдау шартына негізделіп және осы
шартпен реттеледі.
АК-тің Тасымал 34 тарауында тасымалдауды реттейтін шарттың бүтін
жүйесі қарастырылған. Жүкті тасымалдау шартымен қатар (АК 689-690 бб)
Азаматтық Кодексте тасымалдауды жария етуші басқа да шарттар бар деп
саналады:
Кеме жалдау шарты (чартер 691 б);
тасымалды ұйымдастыру туралы шарттар (692 б);
көлік ұйымдары арасындағы шарттар ( тораптық келісімдер, жүктерді
орталықтандырылған түрде әкелу (әкету шарты және басқалар -693 б);
тікелей аралас қатынас шарттары (694 б);
жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау (695 б).
Бұл шарттар құқықтық жағдайына, субъективтік құрамына, құқықтары мен
міндеттемелерінің мінездемесіне қатысты және басқа белгілері бойынша
өздерінің арнайылылығы бар, бірақ олардың жалпы мақсаты – тасымалдауды
жария ету. Осылайша, Азаматтық Кодекс тасымалдаушы қатынастарды ортақ
етуші шарттардың бүтін жүйесін реттейді.
АК тасымалдау шартының түрлерін, олар үшін арнайы құқықтық тәртібін
белгілеуді көздейді. Құқықтар мен міндеттердің өту сәтінен бастап
тасымалдау шарты реалды және консесуалды болып бөлінеді.
Пәні бойынша тасымалдау шарттары былай болып бөлінеді: жолаушыларды
тасымалдау шарттары (жолаушыларды белгіленген мекенге жеткізеді, ал жолаушы
теңдеме жүкті тапсырған жағдайда, сондай-ақ теңдеме жүкті белгіленген
мекенге жөнелтуі); жүкті тасымалдау шарты бойынша (реалды шарттың объектісі
болып нақты жүк болып табылады, ал консесуалды шарттың объектісі болып
тасымалдау көлемі болып табылады); кеме жалдау шарты (чартер) – көлік
құралын бүтіндей немесе бөлшектей сыйымдылығымен беруі.
Субъективтік құрамы бойынша ажыратылады: жолаушыларды тасымалдау шарты
болып, онда жөнелтушінің контрагенті болып жолаушы; жүк тасымалдау
шартында – жөнелтушінің контрагенті болып жүк жөнелтуші; тасымалдауды
қамтамасыз ету бойынша жұмысты ұйымдастыру туралы шартында - контрагент
болып көлік ұйымы болып табылады.
Мақсатынан шыға отырып тасымалдау шартына мыналарды жатқызуға болады:
а) тасымалдауды ұйымдастыруға бағытталған шарттар, онда мақсат болып
тасымалдаудың сапасы, мерзімдер, көлемдерін анықтау және көлік құрамын
көрсетудің басқа да жағдайлары және тасымалдау үшін жүктерді беру;
ә) жүктерді тасымалдауды қамтамасыз етуге бағытталған шарттар
(тораптық келісімдер, жүктерді орталықтандырылған түрде әкелу (әкету) шарты
және басқалар;
б) жүктерді, жолаушыларды және теңдеме жүктерді белгіленген мекенге
жеткізуді көздейтін шарттар.
Нысаны бойынша тасымалдау шарты көліктік накладноймен немесе
коносаментпен жасалған шарттарға; конклюденттік әрекеттер түріндегі шарттар
(тасымалдаушымен тапсырыстар қабылдау немесе жүк иелеріне төлемақы алу;
жолаушы көлік құрамында тікелей иелену және тағы басқа); ауызша және жалпы
тәртіпте жасалатын шарттар.
АК-тің 689 бабында көзделгендей жүкті тасымалдау шарты реалды, жедел
және ақылы жазбаша нысанда жасалатын шарт түрі. Ол реалды болып табылады,
өйткені шарт тек жүк тасымалдаушы сеніп берген жағдайда ғана жасалады деп
танылады. Бірақ заң актілері консесуалды шарттың жасалуын да қарайды.
Сонымен, кеме жалдау шарты (чартер) (АК 691-б) коносамент бойынша
тасымалдау шарты консесуалды болып табылады, егер тасымалдаушы оған жүк
жөнелтуші жүкті беруге немесе берсе, онда тасымалдаушы ол жүкті жеткізуге
міндеттенеді.
Теміржол көлігі туралы Заңының 10 бабына сәйкес жүкті тасымалдау
шарты жедел шарт болып табылады. Ол, сондай-ақ ақылы шарт болып танылады.
2001ж. 8 желтоқсандағы Теміржол көлігі туралы ҚР Заңының 36-бабы
бойынша жүк тасымалдау шартына сәйкес тасымалдаушы жүк жөнелтушіні өзіне
сеніп тапсырған жүкті оның тасымалдау талаптарын сақтай отырып, баратын
темір жол станциясына дер кезінде әрі сол күйінде жеткізіп беруге және жүк
алушыға тапсыруға міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші (жүк алушы) жүк тасымалына
оны төлеуге және оны төлеуге және оны қабылдап алуға міндеттенеді.
Темір жол көлігімен жүк тасымалдау шарты темір жол көлігі жүкқұжатын
толтыру арқылы ресімделеді.
Жүк жөнелтушіге темір жол көлігі құжатының негізінде жүк қабылданғаны
туралы квитанция берілген кезден бастап жүк тасымалдау шарты жасалды деп
есептеледі.
Жүктер олардың тегі мен қаситеттеріне байланысты коносаментте салмағы
мен орын саны (ыдысты және даналаған жүктер), не тек орны және де басқа да
қажетті деректері көрсетілуі арқылы тасымалданады. Жүктің салмағы
тапсырылатын жүктің жалпы салмағы, олардың жүк орындарында көрсетілген
салмағын немесе жүк орнының стандартты салмағын негізге ала отырып,
өлшеумен немесе есептеумен анықталады. Жекелеген жүктердің салмағы өлшеу
бойынша есептеу жолымен немесе шартты түрде анықталуы мүмкін. Қауіпті ірі
көлемді емес, ауыр салмақты және басқа да арнайы жүктердің салмағы жүк
жөнелтуші жариялаған, белгіленген салмақ бойынша анықталады. Жүктің
салмағын есептеу жолымен, өлшеу бойынша немесе шартты түрде анықтауды
барлық кезде жүк жөнелтуші жүргізеді. Салмақ анықтаудың мұндай тәсілі
туралы жүк жөнелтуші тиеу ордерінде немесе экспорттық тапсырмада ескертпе
жасайды.
Жоғалудан, бүлінуден немесе зақымданудан сақтау үшін ыдыс пен буып-
түюді қажет ететін жүктер мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкес
ақаусыз ыдыста және орамада, ал ыдысына және орамасына стандарттар
белгіленбеген жүктер тасымалдау және ауыстырып тиеу кезінде олардың
сақталуын қамтамасыз ететін ақаусыз ыдыста және орамада тасымалдауға
ұсынылуы тиіс. Ыдыста немесе жкелеген орында (даналап) тасымалдауға
ұсынылатын жүктердің орамасында айқын айырым белгілері және жүктерді
таңбалау ержесіне сәйкес таңбалары болуы тиіс. Тиеу үшін тасымалдаушыға
берілетін кемелер теңізде жүретін жағдайда болуы тиіс: жүктерді
тасымалдауға арналған трюмдер және басқа да жүк үй-жайлары бұрын
тасымалданған жүктердің қалдығынан тазартылуы және жүктердің тасымалын және
сақталуын қамтамасыз ететін жай-күйге келтірілуі тиіс.
Кемеге жүк тиеу кеме капитаны бекіткен жүк жоспары бойынша
жүргізіледі. Кемеде жүктерді дұрыс орналастыру, бекіту және бөлуге бақылау
жасауды кеме әкімшілігі жүзеге асырады. Жүк жоспарының жобасын кемеге жүк
тиеуді жүргізетін ұйым жасайды. Кеме әкімшілігінің жүкті тиеу,
орналастыру, бекіту, бөлу және түсіру бөлігіндегі нұсқауы жүк жұмыстарын
жүргізетін ұйымдар мен тұлғалар үшін міндетті.
Тасымалдаушы жүкті шартта белгіленген мерзімде ,ал егер белгіленбеген
болса, орынды мерзімде жеткізеді. Жүк жөнелтуші оның мекен- жайына келген
жүкті теңіз портына қабылдайды және одан әкетеді. Жүк алушыға жүкті беру
коносаментінің түпнұсқасын ұсыну бойынша жүргізіледі.
Егер коносаментте алушының мекен-жайы және жүктің келгені туралы
хабарламаны жіберу тәсілі көрсетілген болса, тасымалдаушы оны жзүк келген
күні жібереді. Жүктің келгені туралы хабарлама белгіленген мерзімде
тасымалдаушының кінәсінан жіберілмеген жағдайда, тасымалдаушы оның
кешіктірген күндері ішінде жүкті сақтағаны үшін төлемді өндіріп алу
құқығынан айырылады. Егер қандай да себептермен тасымалдаушы жүк
жөнелтушіні хабардар ету туралы тапсырманы орындай алмаса, онда ол бұл
туралы жөнелту порты арқылы жүк жөнелтушіге хабарлайды.Жүк жүк алушыға
соңғысының тасымалдаушыға тиесілі барлық төлемдерді төлегеннен кейін
беріледі. Жүк алушы тасымалдаушыға тиесілі барлық төлемді төлемеген кезде
жүкті ұстап қалған тасымалдаушының талабы жүктің сатылған кездегі құны
есебінен қанағаттандырылады.
Жүк жөнелтушінің талабы бойынша тасымалдаушы жеткізу пунктіне
жеткізілген жүктің салмағын және ыдыстың жай-күйін тексереді.Жеткізу
пунктінде жүктің салмағын, анықтау жөнелту пунктінде салмақ анықталған
тәсілмен жүргізіледі. Жүк салмағы, егер жөнелту портында анықталған салмақ
пен жеткізу портындағы салмақ айырмасы осы үлгідегі салмақтар үшін
айырмашылықтың рұқсат етілген нормасынан аспаған болса, дұрыс деп саналады.
Егер жүкті жеткізу пунктінде тексеру кезінде жүктің жоғалуы, бүлінуі
немесе салмағындағы айырмашылық анықталған болса, тасымалдаушы уәкілетті
орган бекіткен нысанда коммерциялық акті жасайды. Контейнерлердегі жүк
тасымалдауға жүк жөнелтушінің бергендегі салмағы мен және пломбасымен
қабылданады. Ақаусыз контейнерлерде ақаусыз пломбаларымен келген жүктер жүк
алушыға салмағы және контейнердің ішіндегісіне тексеру жүргізбей береді.
Ақаулы контейнерлерде, сондай-ақ пломбасыз немесе ақаулы пломбамен
келген жүктер жүк алушыларға жүкпен контейнерде ілесіп жүретін құжаттағы
деректермен жүктің салмағы, саны және жай-күйінің сәйкестігін тексеру
арқылы беріледі. Пакеттегі жүктерді тасымалдау кезінде жүктерді
тасымалдаушы жүк жөнелтушілерден пакеттер саны бойынша әрбір пакеттегі жүк
бірлігі орамасының санын және жай-күйін тексермей қабылдайды және алушыға
осындай ретте береді.
Бір коносамент бойынша:
1) тез бүлініге ұшыраған жүктерді, осындай бүлінуге ұшырамаған жүктермен
бірге;
2) тасымалдауы ерекше жағдайларды талап ететін жүктерді;
3) өзінің физика-химиялық қасиеттеріне қарай бірге орналасуы мүмкін емес
жүктерді;
4) тасымалдауы кедендік, әкімшілік және баесқа да рәсімдермен тоқайласқан
және тасымалдауы осы рәсімдерді талап етпейтін жүктерді;
5) әртүрлі сақтау мерзімдері бар жүктерді жөнелтуге рұқсат етілмейді.
Бір жүк жөнелтушінің сол бір алушыға және солбір кемеде жекелеген
коносаментпен біртекті орамадағы бір атаулы жүктердің ұсақ топтарын
жөнелтуге рұқсат етілмейді. Жүктің мұндай топтары біріктірілуі және бір
коносамент бойынша жөнелтілуі тиіс.
Жалпы авариядан шыққан шығындар мен шығыстар кеме иесі мен жүк
жөнелтушінің арасында кеменің, жүктің және бір күнгі кірепұлдың құнына тең
және жалпы авария болған жерде бөлінеді.
Көлік туралы Заңның 10 бабына сәйкес көлік қызметінің жекелеген
түрлері бойынша мемлекеттің жүргізген арнайы саясаты ретінде, монополистік
қызметті жеңу құралы ретінде көлік шеңберінде ҚР Үкіметімен көзделген
тәртіпті реттеуші тарифтер орнатылуы мүмкін.
Көлік туралы Заңның 1 бабының негізінде тасымалдау үшін жалпы ереже
ретінде автотасымалдаушыларды қоспағанда, жүктердің, жолаушылардың, теңдеме
жүктердің тасымалдануын жүзеге асырумен байланысты лицензияланған қызмет
жүйесі енгізілген.
Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңы осылайша
азаматтық авиация шеңберінде міндетті лицензиялаудың келесі қызмет түрлерін
қарастырады:
1. жолаушылар мен жүктерді әуе көлігімен тасымалдау;
2. авиациялық жұмыстар;
3. авиациялық техниканы жөндеу мен техникалық қызмет көрсету;
4. аэропорттық қызмет;
5. қауіпті жүктерді тасымалдау (9 б.)
Темір жол көлігі туралы ҚР-ның Заңы, сондай-ақ теміржол көлігімен
жасалатын жекелеген қызмет түрлері лицензия негізінде жүзеге асырылады (10
б).
Лицензиялау тәртібі 1995 ж. 17 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы
Президенті қаулысының орындалуы туралы 1995 ж. 29 желтоқсанындағы
Үкіметтің қаулысымен белгіленеді. Көліктің нақты түрлеріне қолданғанда:
1998 ж. 29 шілдедегі Қазақстан Республикасында жолаушылар мен жүктерді
теміржол көлігімен тасымалдауды лицензиялау Ережесі, 1996 ж. 25
желтоқсанындағы Автомобильді көлікпен жолаушылар мен жүктерді, қауіпті
жүктерді халықаралық тасымалдауды лицензиялау жағдайы мен тәртібі туралы
Положение, 1997 ж. 23 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының
аэропорттардағы әуе кемелерінің жолаушылар мен жүктерге қызмет көрсету,
жолаушылар мен жүктерді әуе көлігімен аэропорттық қызметпен тасымалдаудың
лицензиялау жағдайы мен тәртібі туралы Положение, сондай-ақ Азаматтық
авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңының 9 бабымен белгіленеді.
Жолаушылар мен жүктерді көліктің жекелеген түрлерімен тасымалдауды
жүзеге асыруға лицензия беру ҚР Көлік және Коммуникация Министірлігі жүзеге
асырады. Лицензиялау субъектілері болып Қазақстан Республикасының
азаматтары, заңды тұлғалары, шетел заңды тұлғалары, шетел азаматтары,
азаматтығы жоқ тұлғалар мен халықаралық ұйымдар танылады.
Авиация қызметі мен әуе кеңістігін пайдалану туралы ҚР Президентінің
Жарлығымен тасымалдаушы ұғымымен бірге пайдаланушы (эксплуатант) ұғымы
енгізілген, пайдаланушы - бұл осы аумақтағы өзінің қызметін ұсынушы және
әуе кемесін пайдалануымен айналысатын жеке және заңды тұлға, кеме
жалдаушы (фрахтователь) - әуе тасымалдаушысымен оның пайдалануына бір
немесе бірнеше әуе кемелерінің бүтіндей немесе бөлшектей сыйымдылығы
бойынша жолаушыларды, жүктерді, пошталарды тасымалдау үшін немесе басқа
мақсатта бір немесе бірнеше рейске беру туралы ақылы шарт жасаған жеке
немесе заңды тұлға болып танылады.
Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңында
тасымалдаушылардың келесі түрлері қарастырылған: ұлттық, тағайындалған,
флагмандық тасымалдаушылар.
Ұлттық тасымалдаушы – ҚР-да тіркелген және халықаралық немесе ішкі әуе
тасымалын жүзеге асыру үшін лицензиясы бар және пайдаланушы лицензиясын
иеленген әуе тасымалдаушысы.
Тағайындалған тасымалдаушы - әуе хабарламалары туралы екі жақты немесе
көп жақты келісімнің шарттарына сәйкес әуе тасымалын жүзеге асыру үшін ҚР
атынан тағайындалатын әуе тасымалдаушысы.
Флагмандық тасымалдаушы – конкурстық негізде тағайындалған
тасымалдаушылардың арасынан Республика Үкіметімен белгіленеді, оған
халықаралық авиамаршрутты пайдалану кезінде басым құқық беріледі.
Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы ҚР Заңында нақты тасымалдаушы
деген ұғым енгізілді, яғни іс жүзінде жолаушылардың, теңдеме жүктердің және
жүктердің немесе олардың бір бөлігінің (1 б.) тасымалдауды жүзеге асырады.
Осы термин ҚР көлік заң актілер үшін новелла болып табылады. Бұл терминнің
енгізілуімен, теңіз көлігінде тасымалдаушы ролінде кеменің меншік иесі,
сондай-ақ және кемені экипажбен (тайм – чартерлік меншік иесі) және
экипажсыз (бербоут – чартер) жалға алатын кемені жалдаушы танылады.
Кеңестік көліктік – құқықтық әдебиеттерде көпшілігі тасымалдауды
көліктік экспедицияның құрамына кірмейді деп санайды, өйткені бұл кезде екі
дербес шарттың араласуы байқалады. Бұл берілген сипаттама қазіргі уақытта
ҚР заңнамасына сәйкес келмейді. Жүктерді халықаралық тасымалдау туралы
конвенция Қазақстан Республикасында да заң күшіне ие. Осы конвенцияға
сәйкес, жол тасымалдауын ұйымдастырушы, яғни экспедитор - тасымалдаушы
болуы және жауапкершілікті толық өз мойнына алуы мүмкін .
Осылайша, тасымалдаушы - өзінің қызметінің негізгі мақсаты болып
тасымалдауды жүзеге асырушы көліктік ұйым болуы міндетті емес. Ол болып
азамат (жеке кәсіпкер), сондай-ақ, мысалы, өзінің мақсаты болып пайда алу
емес, бірақ мұндай мақсатқа жету үшін коммерциялық емес ұйым болып құрылған
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы қоғамдық ұйым болуы мүмкін.
Көліктік заң шығару актілерінде міндеттеменің орындалуын қамтамасыз
ету тәсілі – ұстап қалу құқығы алғаш рет енгізілген. АК-тің 697 бабының 4
тармағына сәйкес тасымалдаушы тасымалдау үшін өзіне берілген жүктер мен
теңдеме жүктерді оған тиісті кіре ақымен басқа төлемдердің (АК 292 б.)
төленуін қамтамасыз ету мақсатында ұстап қалуға құқылы, егер ол басқа заң
актісімен, тасымалдау шартымен немесе міндеттеменің негізінен туындамаса.
Осылайша ұстап қалу құқығы деп басқа заттың иесі ретінде оның алушығы өзіне
тиесілі кіре ақы мен басқа да төлемдерді төлеу орындалмағанға дейін оны
бермеу тасымалдаушы құқығы деп түсінеміз. Бұл құқық шарттың тек бір
талабына таралады, яғни тасымалдау шартынан шығатын - кіре ақы мен басқа да
төлемдерді төлеу міндетілігі.
Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Заңының 95 бабына сәйкес
алушыға тиісті емес жүкті қоймаға сақтауға беру жағдайларында, бірақ бұл
туралы қойма иелерін жедел ақпараттандыру жағдайы барысында
тасымалдаушының ақы төленгенге дейін немесе ұсынуды қамтамасыз ету
барысында жүкті ұстап қалу құқығына ие.
АК алғаш рет көліктік құжаттардың негізгі нысандарын (формаларын)
қарастырады. Тасымалдауды құжаттау міндеттілігі оның массалық сипатымен
ғана емес, сондай-ақ көліктік операциялар бойынша тіркеу мен бақылаудың
қажеттілігімен түсіндіріледі. Көліктің жекелеген түрлерінің техникалық
және экономикалық ерекшеліктері көп жағдайларда тасымалдау құжатынының
мазмұнына ықпал етеді. АК олардың кейбіреуін атайды: көбінесе көліктік
накладной, коносамент, тауарлы-көліктік накладной. Сонымен бірге бұл
тізбенің соңы болып табылмайды және заң актілері тасымалдау құжатының басқа
да түрлерін қарастыруы мүмкін.
Жолаушылар мен жүкті көлікпен тасымалдау шарты келісім шарты
негізінде жүзеге асырылады. Жолаушыларды тасымалдау шарты – бұл келісім, ол
бойынша бір тарап - тасымалдаушы жолаушыны белгіленген мекенге жеткізуге,
ал басқа тарап – жолаушы жол жүргені үшін ақы төлеуге міндеттенеді.
Жолаушы тасымалдау шартының заңды (легальдық) анқтамасынан бұл шарт
өзара, қайтарымды және консенсуалды болып табылады. Егер жолаушы тасымалдау
шарты жалпы пайдаланыстағы көлікпен жүзеге асырылса, бұл шарт жария шарт
қатарына жатады (АК 387б).
Жолаушы тасымалдау шарты екі жақты болып танылады. Шартты жасай
отырып, тасымалдаушы жолаушы деп аталатын белгілі бір тұлғамен міндеттеме
жасауға қатысады. Жолаушы болып қызмет персоналының (экипажы) құрамына
кірмейтін және жол жүру билеті бар көлікпен тасымалданатын тұлға саналады.
Егер жолаушы кассадан жол жүру билетін алған жағдайда, кейіннен (кейде
бірнеше күннен соң) орын алса, онда тасымалдау шарты басқаша. Яғни
консенсуалды болып саралануы мүмкін. Бірақ та басқа да тәртіп бар, онда
шарт орынды алу фактісі жасалған кез деп есептеледі, яғни, ол қалалық
көлікте немесе конклюденттік әрекеттер жасалу жолымен (турникет – автоматқа
тиын жіберу) орындалса, егер азаматтың орналасу фактісі турникеттің
шеңберінде болса, онымен тасымалдаушының арасындағы жолаушы тасымалдау
шартының бар екендігін көрсетеді. Теміржол көлігі туралы ҚР Заңының 65
бабына сәйкес жолаушыны теміржол көлігімен тасымалдау шарты бойынша
тасымалдаушы жол жүру билетіне сәйкес орын беруге міндетті. Жолаушы жол
жүру құжатына сәйкес орын бермеген немесе тасымалдауды жалғастырудан бас
тартқан тасымалдаушы, өзінің есебінен жолаушыны белгіленген мекенге
жеткізуге міндетті немесе шартты тиісті түрде орындамағаны үшін барлық
шығынды өтеуге тиіс. Жолаушы тасымалдау шарты ауызша нысанда да жасалуы
мүмкін (Мысалы, жеке таксомотормен жол жүрулерде).
Жолаушы тасымалдау шартының жазбаша нысаны болып жол жүру билеті, ал
теңдеме жүк үшін - теңдеме жүк түбіртегі болып табылады. Жол жүру билеті
мен теңдеме жүк түбіртегінің нысан (формасы) көлік туралы заң актілерімен
белгіленеді. Новелла болып, мұнда қалалық көліктер үшін құжаттар нысаны
бұрынғыдай жергілікті атқару органдарының шешімімен емес, заңмен
айқындалады.
Мұнда жолаушы тасымалдау шартына қатысты бір жағдайды көрсетуге
тиістіміз, яғни жолаушы азамат ретінде АК-ке сәйкес, сондай-ақ басқа да заң
актілеріне сәйкес, көбінесе Тұтынушылар құқығын қорғау туралы ҚР Заңымен
оның негізінде шығарылған актілерге сәйкес міндеттемеде тараптың құқығын
пайдаланады.
Жолаушының саяхат тасымалында жағдайы басқаша. Мұнда жолаушы
тасымалдау шартын туристтік фирма жасайды, ал жол жүру туристтік жолдама
бойынша жүзеге асырылады.
Мұндай жағдайда жолаушы үшін тасымалдаушы шарттық емес, нақты
тасымалдаушы болып табылады. Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Заңның
112 бабына сәйкес нақты тасымалдаушымен жүзеге асырылатын жолаушы тұлғаға
қатысты тасымалдаушы өзінің міндеттерінің шегінде әрекет еткен нақты
тасымалдаушының, оның қызметкерінің және агентінің әрекеті немесе
әрекетсіздігі үшін жауап береді. Егер жауапкершілік тасымалдаушы немесе
нақты тасымалдаушыға жүктелсе, олар ортақтасып жауап береді.
Тасымалдау шартына сәйкес тасымалдаушы жолаушыны белгіленген мекенге
жеткізуге міндеттеледі. Тасымалдаушы жолаушыға билетте көрсетілген орынды
көлік құралында беруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кеңестік құрылыс мақсатын шешуде көлік маңызды орын алады.
К.Маркстің айтуынша, көлік материалды өндірістің төртінші қабаты деп
танылған.1 Қоғамдық өндіріс шеңберіне тікелей қатысу барысында көлік
халық шаруашылығының басқа да салаларының сапалық көрсеткіштерін белгіледі.
Оның өнімі болып – жолаушылар мен жүктерді орын ауыстыру процесі болып
табылады. Көлік өнімді оны қолдану жеріне жөнелту арқылы айналым шеңберіне
енгізеді. Көлік өндіріс процесінің үзіліссіз және қалыпты дамуын қамтамасыз
ететін шаруашылық механизмінің құралына жатқызылды. Осылайша ол шикізатты,
материалды, құрал-жабдықтарды, ауыл шаруашылық өндірісінің өнімдерін
тасымалдау барысында өндірістің тұрақтылығын, ауыл шаруашылық және өндіріс
өніміне айналуын қамтамасыз етті. Сондай-ақ халық шаруашылығының барлық
саласының қажеттілігін, тасымалдау барысында азаматтардың қажеттілігін
қанағаттандырды.
В.И.Ленин көлікті біздің экономикамыздың өндіріс пен ауыл
шаруашылық байланысының материалдық тірегі, шетелмен байланыстырушы
материалдық құралы деп атап көрсеткен.
КСРО-дағы көлік жүйесі жалпы көліктің жекелеген түрлерімен теміржол, өзен,
теңіз, әуе және автомобильмен жүзеге асады.
Теміржолмен тасымалдау 1964 жылғы 6 сәуірде КСРО Министрлер
Кеңесінің қаулысымен қабылданған КСРО-ның теміржол Жарғысымен жүзеге
асырылады.
Автомобиль көлігімен тасымалдау 1969 жылғы 8 қаңтардағы КСРО
Министрлер Кеңесі қабылдаған автомобиль көлік Жарғысымен реттелген. Өзен
көлігімен тасымалдау 1955 жылғы 15 қазандағы КСРО Министрлер Кеңесімен
қабылданған КСРО Ішкі су көлігі Жарғысымен (ІСКЖ) реттелген.
Теңіз көлігімен тасымалдау 1968 жылғы 17 қыркүйектегі КСРО Жоғарғы Кеңес
Президиумының Жарлығымен қабылданған Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы
Кодекспен реттелген.
Әуе көлігімен тасымалдау 1983 жылғы 11 мамырдағы КСРО Жоғарғы
Кеңес Президиумының Жарғысымен қабылданған КСРО Әуе Кодексімен реттелген.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстандағы көлік жүйесі мен
көлік қызметін мемлекеттік реттеу арнайы көлік заңнамасында көрсетілген.
1994 ж. 21 қыркүйектегі Қ.Р-ның Қазақстан Республикасындағы Көлік
туралы Заңының 1 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының көлігі деп –
бұл оның территориясында тіркелген теміржол, автомобиль, теңіз, ішкі,
қалалық, электрлік, соның ішінде метрополитен, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының территориясында орналасқан магистральді трубажелілі көлік
танылады.
Көлік сөзі көп мағынаны білдіреді. Бір жағынан ол
өздерінің тағайындалуы бойынша адамдар мен заттардың кеңістікте орын
ауыстыруын жүзеге асыратын тасымалдаушылардың (жеке және заңды тұлғалар)
байланысы деп түсінеміз және ол қазіргі кезде экономиканың маңызды
салаларының бірі болып табылады. Екінші жағынан көлік сөзін өндірістің
ерекше саласы деп түсінеміз. Көлік уақытында және сапалы түрде ішкі және
халықаралық хабарлауларда тұрғындар мен халықты тасымалдау мен қызмет
көрсетуде, олардың қажеттілігін қанағаттандыру, экономиканың барлық
салаларында өмір қызметтеріндегі және мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін,
тасымалдау нарығының қалыптасуы мен олармен байланысты қызметтерді,
кәсіпкерлік қызметтің даму сапалылығын қамтамасыз етеді. Мемлекет көлік
қызметін қадағалауды жүзеге асырады, оның материалдық-техникалық базасының
дамуын, сондай-ақ мемлекеттік мұқтаждықтар құрамының негізгі қажеттілігін
қанағаттандыруды жүзеге асырады.
Көліктің магистральді түрі табиғи монополия түріне жатады. Ол олардың
дамуы мен жұмыс істеуінің ерекше жағдайын анықтайды.
Көліктің экономикалық ерекшелігі сол, ол олардың кеңістікте орын
ауыстыруын қамтамасыз етуде қандай да болмасын материалдық объектілерді
құрмайды. Адамдар мен заттарды тасымалдау көлік өндірісінің өнімі ретінде
қарастырылады.
Көліктік қызметтер 2 құрамды қосады:
1. Транслокацияны, яғни бір жерде басқа жерге орын ауысуы (көшуі);
2. Көліктік-экспедициялық қызмет.
Осыдан көлік –бұл хабарландыру жолдары, тасымалдау құралдары
(қозғалмалы құрам) кемелер, ұшақ, тартқыш құралдар мен терминалдар.
Көліктік қызмет көрсетулер туралы айтқанда келесі бөліктерді көрсетуге
болады: тасымалдаушы; стивидорлы, яғни тиеу-түсіру операцияларын жүзеге
асыру; тальмандық - жүктердің саны, қызмет көрсетулердің сауда-саттығы;
қоймалық- жүктерді сақтаумен байланысты қызмет көрсетудің сауда саттығы;
сондай-ақ басқа да көмекші қосымша қызметтердің іске асуы, мысалы: жүктерді
сорттау, таралар мен қораптау).
Тасымалдау шарты кезінде қолданылатын көлік түрлерінің сипаты:
Теміржол көлігі – темір жолдар жүктерді мол вагондық партиялармен –
ұзақ қашықтықта –таскөмір, руда, құм, ауылшаруашылық және орман өнімдерін
тасымалдау үшін көліктің ең тиімді түрі болып табылады. Жақында темір
жолдар клиеттердің арнайылығы бойынша өзінің санын көбейте бастады.
Автомобильдік тіркемелер (рейстік контрейлерлер) тасымалдауы үшін
платформалар, жүктердің жекелеген санаттарын сапалы түрде жүк өңдеуі
мақсатында жаңа құрылға жасалынды, тасымалдау барысында жүктердің өңделуі
мен тиелген жүктерді белгіленген мекенге тікелей маршрутпен
қайтаадресациялау сияқты жолдарда қызметтер көрсетіле бастады.
Су көлігі – құны жоғары емес үлкен тез бұзылмайтын жүктерді су
көлігімен тасымалдау құны, яғни құм, тас көмір, бидай, металл рудалар құны
өте аз. Бір жағынан су көлігі ең жай жүрісті және ауа-райының әсеріне аз
ұшырайды.
Автомобиль көлігі. Жүк автокөлігі тасымалдауда өз үлесін күнделікті
үлкейтіп жатыр. Тасымалдаудың бұл түрі маршруттар мен қозғалыстар
күнтізбесіне байланысты өте қолайлы болып табылады. Жүк машиналар жүк
жөнелтушіні артық тасымалдау қажеттілігінен босату үшін жүкті есіктен
есікке дейін тасымалдаға мүмкіндігі бар. Жүк машиналары – құны қымбат
тұратын жүктерді ұзақ емес қашықтықта тасымалдау үшін көліктің ең тиімді
түрі. Көп жағдайларда автокөлік тарифтері темір жол тарифтерімен бірдей
бәсекелес белгіленген, бірақ бұл жағдайда жүк машиналары көрсетілетін
қызметтердің ең жоғары жедел орындалуын қамтамасыз етеді.
Трубажелілік көлік. Трубажелілер – мұнай, тас көмір және химиялық
өнімдерді, олардың шығу жерінен нарыққа қатысты тасымалдаудың арнайы құралы
болып табылады. Мұнай өнімдерін темір жолмен қарағанда мұнай желілері
бойынша арзан, бірақ су жолына қарағанда өте қымбат.
Әуе көлігі – бұл көлік түрі көбірек маңызға ие. Жүк әуе тасымалдау
тарифтері темір жол немесе автомобильді тарифтерге қарағанда өте жоғары.
Ауа бойынша тасымалдау мына жағдайларда, егер алыс нарықтарға жету қажет
болса немесе негізгі мақсат болып жылдамдық табылса өте тиімді болып
саналады. Ауа бойынша жөнелтілетін жүктердің көп бөлігі тез бұзылатын азық-
түліктер (мысалы, жаңа ауланған балық, тірі гүлдер) мен жоғары құнды үлкен
емес бұйымдар ( мысалы, приборлар, ювелирлік бұйымдар) болып табылады.
Көптеген фирмалар әуе көлігін пайдалану жүк қорларының талап деңгейін
төмендету үшін, қоймалар санын азайтуды, сыртқы қорабына шығындарды
қысқартуға үлкен септігін тигізетініне көз жеткізуде.
Нақты жүкті жеткізуде көлік түрін таңдауда жүк жөнелтушілер әсер
етуші алты факторды есепке алады.
Егер жүк жөнелтуші жылдамдығы бойынша негізгі таңдауды әуе жолы немесе
автомобиль көлігін алады. Егер мақсат – минимальды шығындар болса, онда
таңдау су жолы мен трубажелілік көлік арасында жүргізіледі. Бәріненде
автомобиль көлігін пайдалану көбірек тиімдірек, яғни бұл тасымалдау
шеңберінде оның үлесінің өсуін түсіндіреді.
1) Жылдамдық (жөнелту жерінен белгіленген жерге жеткізу уақыты)
2) Жөнелту жиелілігі (жоспар бойынша тәулігіне)
3)Сенімділік (жеткізу графиктерін сақтау)
4)Тасымалдау мүмкіндігі (әртүрлі жүктерді тасымалдау мүмкіндігі)
5) Қажеттілік (қызмет көрсетілетін географиялық нүктелердің саны)
6)Бағасы (тонна-км үшін)
Контейнерлеу көмегі арқасында жөнелтушілер бір уақытта екі немесе
бірнеше көлік түрлерін көбірек қолданады. Контейнерлеу – бір көлік түріне
екіншісіне оңай тасымалдау үшін жүктерді жәшік немес трейлерлерге тиеу
болып табылады. Рельстік контрейлер – бұл теміржол және автомобиль көлігін
қолданумен тамсымалдау, кемелік контрейлер – бұл су жолы мен автомобиль
көлігін қолдану бойынша тасымалдау, рельстер-кеме бұл су жолы және
автомобиль көлігін қолдану бойынша тасымалдау, ауа-шоссе - бұл әуе және
автомобиль көлігін қолдану бойынша тасымалдау түрі. Аралас тасымалдаудың
әр түрі жөнелтушіге белгілі бір пайдалар әкелуді қамтамасыз етеді. Мысалы,
рельстік контрейлер автомобильді тасымалдауларға қарағанда өте арзан және
сонымен бірге қолайлы.
Бұрынғы заң актілерден айрмашылығы (ҚазССР АК-нің 364 б.), ол
Тасымал 34-тарауындағы негізгі талаптарын, соның ішінде метрополитенді де
электрлік көлікке қолдануды қоспайды, сондай-ақ ҚР АК барлық тасымалдың
жалпы ережелерін 34-тарауымен көзделген азаматтық-құқықтық реттеуге
аударады.
Ерекшелік болып магистральді трубажелілік көлік деп болып табылады,
яғни ол көлік болып тек экономикалық қатынаста танылады.Оның өнімдері (газ
және мұнай) тек тасымалдау шартымен емес, сатып алып-сату мен тауар
жеткізілімі шарттарымен реттеледі. Газды және мұнай желілері бойынша
көліктердің арнайылылығы сол, бұл көліктендіруді тасымалдауға қатысты
екендігіне негіз бермейді. Газ бен мұнайды (және басқа да өнімдерді)
трубажелісі бойынша тасымалдау барысында пайда болған міндеттемелердің
құқықтық табиғаты тасымалдауға қарағанда басқа сипатқа ие, нақтырақ айтсақ:
мұнда мүлікті беру мен қызмет көрсету бойынша міндеттемелер (көліктендіру,
сақтау) қосылады. Сондай-ақ айта кету керек, пошта тасымалдары дербес АК-
пен реттелмейді, олардың жариялылығын жүзеге асыру тек көлік туралы заң
актілерінде немесе солардан шығушы ережелерден көрінеді.
І.1.Қ.Р тасымалдау шартына қатысты заңнаманың жалпы
сипаттамасы.
Тасымалдау мен өзге де көлік шарттарының жалпы ережелері тікелей
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен анықталады. Онда оларға 14 пен
35 – тараулар (688-714 баптар) арналған. Қазіргі таңда тасымалдаудың
жекелеген түрлерін реттейтін заңдар қабылданып әрекет етуде.
Арнайы көлік заң актілерінің жүйесін мыналар құрайды:
1) көлік туралы заң актілері;
2) басқада заң актілері;
3) заң актілеріне сәйкес шығарылған ережелер.
Көлік туралы заң актілері болып қазіргі таңда мыналар танылады:
- 1994 ж. 21 қыркүйекте қабылданған Қазақстан Республикасындағы көлік
туралы ҚР Заңы (1996 ж. 27 қаңтарда, 1998 ж. 8 желтоқсанда, 2001ж. 24
желтоқсанда өзгертулер мен толықтырулар);
- 1995 ж. 20 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасында авиация
қызметі мен әуе көлігін пайдалану туралы ҚР Президентінің Заң күші бар
жарлығы (2002 ж. 16 қаңтардағы өзгертулер мен толықтырулар енгізген);
- 2002 ж. 17 қаңтардағы Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы ҚР Заңы;
- 2001ж. 8 желтоқсандағы Теміржол көлігі туралы ҚР Заңы.
- 2001 ж. 15 желтоқсанындағы Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу
туралы ҚР Заңы.
- 1970 ж. 18 маусымдағы Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің қаулысымен
бекітілген , Қазақ ССР-нің автомобиль көлігі жөнінде Жарғысы.
- 1995 ж. 15 қазанындағы СССР-дің ішкі су көлігі жөнінде Жарғысы (бұл
Жарғы АК-тің 34 тарауындағы Тасымал мазмұнындағы нормаларға қайшы
келмейтін бөліктеріне қолданылады).
Үлкен нормативті материал болып Президенттің Жарлықтары, тасымалдау,
тарифтер жөніндегі жеке мәселелер бойынша ҚРҮкіметінің қаулылары және ҚР
Көлік және коммуникация Министрлігінің бұйрықтары мен нұсқаулықтары,
ережелер танылады. Олар осы көлік саласының қызметкерлерін қамтитын
әрекеттер шеңберін шектемейді, бірақ жалпы сипаттау ережесін көздейді.
Тасымалдауды реттеу ісінде маңызды рольді ҚР Жоғарғы Сот Пленумының қаулысы
алады.
Көлік туралы Заңның 2 бабына сәйкес көлік қызметімен байланысты
қатынастар, сондай-ақ Көлік кодексімен, ҚР-ның өзге де заң шығарушы және
де нормативтік актілерімен реттеледі.
Қазақстан Республикасы бірқатар халықаралық көлік конвенцияларын бекітті.
Мысалы, 1995 ж. 2 мамырдағы ҚР Президенттің Жарлығымен автокөлік аймағында
келесі конвенцияларды ратификациялаған:
1) 1956 ж. 19 маусымдағы Жүктерді халықаралық тасымалдау шарты туралы
конвенция (КДПГ);
2) 1975 ж. 15 қарашасындағы халықаралық магистралдар туралы Еуропалық
келісім (СМА);
3) 1970 ж. 1 қыркүйегіндегі тез бұзылатын азық-түлік өнімдері мен осы
тасымалдауға арналған арнайы көлік құралдарының халықаралық
тасымалдауы туралы келісім;
4) 1975 ж. 14 қарашасындағы МДП кітапшаларын қолдану арқылы жүктерді
халықаралық тасымалдау жөніндегі кедендік конвенция және тағы
басқалары. Бұл халықаралық конвенциялар Қазақстан Республикасының
көлік заң актілерінің бір бөлігі болып табылады.
Алдыңғы Кодекске қарағанда, жаңа АК тасымалдаудың бөлек мәселелерін
реттейтін басқада заң актілерін қарайды. Мұндай заң актілеріне көбінесе
мыналар: 1995 ж. 19 маусымдағы Мемлекеттік кәсіпорындар туралы Заң күші
бар ҚР Президентінің Жарлығы; 1995 ж. 17 сәуірдегі Лицензиялау туралы
Заңы, Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы Заң және тағы басқа заңдар.
Олардың құрамында тасымалдау қатынастарын реттейтін кейбір нормалар
қамтылған.
Көлік заң актілері көліктердің барлық түрлерінде тасымалдаушылар, жүк
жөнелтушілер, жүк алушылар, экспедиторлар, жүк тасымалдау шартының
жолаушылары үшін, жолаушылар мен теңдеме жүктердің ерекшелігімен бірге,
қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, жүктер мен теңдеме жүктің
және қозғалмалы құрамның сақталуы үшін, сондай-ақ экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысында көлік туралы заң актілеріне сәйкес
шығарылған нормативтік актілер ретінде ережелерді қабылдауды көздейді.
Ережелер көптеген жағдайларда, ҚР Үкіметімен (жалпы ереже) немесе ҚР
Көлік Комитетінің Министрлігімен немесе министрліктер мен ведомстволардың
мүдделерінің келісімдері бойынша бекітіледі.
Арнайы көлік заң актілері жүктерді тасымалдаудың негізгі жағдайларын,
тасымалдаушы мен көліктің басқа түрлерінің арасындағы қатынастарды,
көліктік подъездік жолдарды пайдалану аймағындағы негізгі жағдайларды,
сондай-ақ тасымалдаушы мен жүк жөнелтушілердің арасында көлік қызметін
пайдалану барысында басқа заңды және жеке тұлғалардың арасында пайда болған
қатынастарды реттейді және олардың құқықтарын, міндеттерін және
жауапкершілігін анықтайды.
АК-тің 688-бабының 2 тармағының негізінде жүктерді, жолаушыларды және
теңдеме жүктерді көліктің жекелеген түрлерімен тасымалдау шарттары
тараптардың келісімін анықтайды. Егер АК көлік туралы заң актісімен, басқа
заң актісімен және соларға сәйкес шығарылған ережелер мен тараптарға
тасымалдаудың белгілі жағдайларды таңдауға құқық береді.
І.2. Тасымалдау шартының түсінігі мен элементтері.
Тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жүкті немесе жолаушыны (теңдеме
жүкті) белгіленген мекенге жеткізуге міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші немесе
шартта көзделген басқа да тұлға, жолаушы көрсетілген көлік қызметі үшін
ақы төлеуге міндеттенеді. Тасымалдау шартына тән ерекше белгілер жүктерді
тасмалдау шартында неғұрлым айқын көрінеді. Өзінің құқықтық табиғаты
жағынан ол реалды шарт болып табылады, тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған
жүкті белгіленген мекенге жеткізуге міндеттенеді. Осылайша, тасымалдау
шартын бекіту тараптардан, тасымалдау шартының алғы шарттары ретінде
бағалауға болатын, белгілі бір әрекеттерді жүзеге асыруды талап етеді.
Кейбір жағдайларда тасымалдауға мүдделі жүк жөнелтуші мәлімдеме (тапсырыс
жасайды). Тасымалдаушы сертификаты бар көлік құралдарын (яғни олар дұрыс
болуға тиіс) беруге міндетті. Жүк жөнелтуші жүкті тасымалдауға беруге тиіс.
Темір жолдар мен жүк жөнелтушілер (жүк алушылар) жүктерді тасымалдауға
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді шарттар (келісімшарттар) бекіте алады.
Ұзақ мерзімді тасымалдау шарттарының заңдық табиғаты өте даулы болып
табылады. Сөз, ҚР АК 692 – бабымен және ҚР Теміржол көлігі туралы заңының
38 –бабымен реттелген, тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт жайында болып
отыр. Ол ұзақ мерзімді жүйелі тасымалдаулар орын алғанда қолданылады.
Тасымалдауды ұйымдастыру шарты консенсуалды болып табылады, өйткені
тасымалдаушы белгіленген мерзімдерде жүкті қабылдауға, ал жүк жөнелтуші
жүкті келісілген көлемде тасымалдауға беруге міндеттенеді. Біздің ойымызша
сөз алдын-ала шарттың ерекше бір түрі жайлы болып отыр. Заң шығарушы екі
мағыналы тұжырымды қолданған. Ұзақ мерзімді шарт мәнісі жағынан алдын-ала
шартепн көзделген жағдайларда тасымалдаудың негізгі шарттарын (болашақта)
бекіту туралы келісім болып табылады. Оның алдын-ала шарт екеніне
қарамастан, тасымалдаушылар мен жүк жөнелтушілер мүдделерінің маңыздылығын
ескере отырып, тараптар үшін оның міндеттемелік дәрежесі жоғары болуға
тиіс. Тек тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт қазіргі жағдайларда
жоспарлаудың әкімшілік актісіне балама болып табылатынын атап өткен жөн.
Сонымен қатар ол тасымалдау шартында тікелей бекітілетін тараптардың
құқықтары мен міндеттерін анықтау үшін аса зор маңызға ие. Тасымалдауды
ұйымдастыру туралы шартта тасымалдаудың көлемі, мерзімдері, сапасы және
тасымалдау үшін көлік құралдары мен жүктерді берудің басқа да жағдайлары
анықталады.
Тасымалдау шарты – екі жақты және ақылы шарт, оның бұл сипаттамалары
оның элементтерін, соның ішінде ерекше тұрғын жүктерді тасымалдау шартының
мазмұнын, одан әрі қарастыру кезінде көрінетін болады. Заңнама (жүктерді)
тасымалдау шартына қатаң талаптар қояды. Ол көлік накладнойын,
коносаментті, тауарлы-көлік накладнойын немесе көлік туралы заңды
актілермен көзделген, жүкке деген басқа да құжаттарды толтырумен
рәсімделеді. Тауарлы-көлік накладнойында (накладной мен коносаментте)
шарттың негізгі жағдайлары туралы ақпарат болады. Оның (басқа да
тасымалдаудың құжаттарының) нысаны ҚР Көлік және коммуникация
министрлігімен жасалады. Осылайша тасымалдау шарттары ерекше формулярлы
жазбаша нысанда бекітілетіндігі айтуға болады. Тасымалдау шартының
ерекшелігі – оның қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің көпшілігі
тікелей нормативті актілермен реттелгендігінде. Жалпы алғанда тасымалдау
шарты жария сипатқа ие. ҚР Көлік туралы Заңының 11-бабына сәйкес
тасымалдаушы, ҚР-ның көлік кодекстерімен (жарғыларымен) көзделген
жағдайлардан басқа. Жеке және заңды тұлғаларға тасымалдаудан бас тартуға
құқылы емес.
Тасымалдау шартының тараптары. Жүктерді тасымалдау шартының бір тарабы
болып тасымалдаушы-заңды немесе жеке тұлға табылады. Тасымалдаушы – заңды
тұлға ретінде негізінен (мамандандырылған) көлік кәсіпорны болады, оның
орнында басқа да ұйымдар болуы мүмкін. Көлік кәсіпорындары жүктерді,
жолаушыларды тасымалдау бойынша көлік құралдарын сақтау, оларға техникалық
қызмет көрсету мен жөндеу жүргізу бойынша шаруашылық коммерциялық қызметпен
айналысады. Тасымалдаушы меншік құқығы немесе басқа да заңдық негіздер
бойынша көлік құралын иеленетін, ақы үшін немесе жалдау бойынша
жолаушыларды, көтерме жүкті, почтаны тасымалдау жөнінде қызмет көрсететін
және оған белгіленген тәртіпте берілген рұқсаты немесе лицензиясы бар тұлға
ретінде анықталады.
АК-тің 688 бабында алғаш рет Тасымал деген ұғым көліктік ұйым
деген түсініктің орнына енгізілді, ол деп отырғанымыз жалпы әлеуметтік
көліктің сол немесе басқа түріне енуші арнайы көлік ұйымы деп түсінеміз.
АК-те Тасымалдаушы деген ұғым біршама эволюциядан өтті. Мұндай
процесс шетел мемлекетінің заң шығару органдарында да өтіп жатты. Мысалы,
англосаксондық, француз және неміс құқығы бойынша тек көлік құралы иесі
тасымалдау шартын жасаған (shipowner – ағылшынша, shipleer – немісше,
lebourageois de Navir – французша) деп танылады. Кейіннен терминология
бөлшекті түрде өзгерді. Француз сияқты неміс құқығында кеме иелері деген
терминмен бірге кеме жалдаушы (фрахтователь) термині пайда болды. Ұқсас
өзгерістер көбінесе солтүстік еуропа мемлекетінде, сондай-ақ Голландияда
жүзеге асырылды. АҚШ-та олар freigt contracters деп, Еуропалық
контингентте – transportubernem деп аталады. Көрсетілген тұлғалар
тасымалдауды жүзеге асырумен айналысқан.
Көптеген жағдайларда олардың өздерінде көлік құралдары болмаған, бірақ олар
оны басқа кеме иелерінен жалдап алған, сондай-ақ, олар жалдау ставкасынан
айырмашылықты ала отырып тасымалдауды жүзеге асырған.
1921 ж. Гаага ережелерінде алғаш рет тасымалдаушы деген термин
(transporteur – франц., carrier - ағылш., transportowiec - поляк.)
енгізілген. Ал 1924 ж. коноссаменттер туралы Брюссель конвенциясында
мынадай анықтама бар (1 б. а т.): тасымалдаушы деген термин бұл
тасымалдау шартын жөнелтушімен жасасатын меншік (кеме) иесі немесе жалдаушы
болып табылады. Осы анықтамадан жүк тасымалдау шартын жөнелтушімен жасайтын
кез келген тұлға танылады, жүзеге асыруды қолға алады немесе көлік құралы
оның меншік құқығында немесе ол көлік құралын басқа құқықтық титул
негізінде пайдалануына қарамастан тасымалдаушы болып табылады. Сөйтіп,
тасымалдаушы деген АК-те қолданылатын ұғым халықаралық көлік құралдарында
қолданылатын терминге сәйкес өз атынан жүктейді, жолаушыларды және теңдеме
жүкті тасымалдауды жүзеге асыруға міндеттелген тұлға болып табылады.
Клиент (жүк жөнелтуші, жүк алушы) яғни көлік қызметтерін тұтынушы –
бұл жеке немесе заңды тұлға. Мемлекет те клиент болуы мүмкін. Жүк жөнелтуші
ретінде жүктің иесі және ол жөнелтілу үшін сеніп тапсырылған тұлға да болуы
мүмкін. Кейбір жағдайларда жүк жөнелтуші мен жүк қабылдаушы бір тұлға болуы
мүмкін. Көп жағдайларда жүк алушылар болып жеткізудің азаматтық-құқықтық
шарттары бойынша несие берушілер, мүлікті бөлу әкімшілік актісіне сәйкес
мүлік алатын субъектілер табылады.
Жүкті тасымалдау шартында екінші тарап болып, яғни тасымалдаушының
контрагенті (әріптесі) болып жүк жөнелтуші танылады. Жөнелтуші АК бойынша
үш жақта қатысады. Біріншіден, тасымалдаушының контрагенті ретінде, яғни,
тасымалдаушы мен жүктерді тасымалдау шартын жасасқан тұлға. Екіншіден, іс
жүзінде жүкті тиеу мен түсіруді жүзеге асырушыдан тәуелсіз көліктік
накладной алушы тұлға (көлік туралы заң актілерімен белгіленген коносамент,
тауар-көліктік накладной немесе жүкке басқа да жүкке берілген құжат).
Үшіншіден, жүкке билік ету құқығына ие тұлға.
Алушы болып жүкті алуға құзыретті, яғни оған белгіленген мекенде жүк
берілуін талап етуге құқығы бар тұлға болып табылады. Бұл тұлға болып,
яғни оған жүктің берілуін талап етуші болып, көліктік накладнойда алушы
болып көрсетілген тұлға танылады. Жүк алушыға жүкті алғанға дейін оған
жүктің жөнелгені жөнінде хабарланады, өйткені жүк жөнелтуші мен жүк алушы
өзара басқа шартпен (міндеттемемен) байланысады. Жүк алушының құқықтық
жағдайының бұл ерекшелігі көп жағдайда үшінші тұлғаның пайдасына жасайтын
шарт ретінде, ол жасалғанда қатыспаған, бірақ ол бойынша орындауды дербес
талап етуге құқығы бар тасымалдау шартының конструкциясына сәйкес келеді
(АК 391 б.).
Тасымалдау шартының пәні. Тасымалдау шартының пәні болып тасымалдаушы
көрсететін қызмет табылады. Тасымалдау шартының өзі мәнісі жағынан қызмет
көрсету шарты болып табылады, сондықтан оны реттеу кезінде, белгілі бір
шамада өтелмелі қызмет көрсету туралы жалпы нормаларды ескеру қажет.
Көлікте көрсетілетін қызмет қандай да бір заттық нысанға ие емес және
оларды тұтыну дер кезінде жүзеге асады. Көлік қызметі – бұл жүктерді
(жолаушыларды) кеңістікте тасымалдау болып табылады және осы қасиетіне орай
ол тауарлық сипатқа ие жалпы міндеттеменің жеке пәні бар және бұл жағдайда
тасмалдау шартының заңдық құрылымының негізі де бар.
Тасымалдау ақысы. Жүктерді, жолаушылар мен көтерме жүкті тасымалдағаны
үшін тараптардың келісімімен белгіленетін тасымалдау ақысы төленеді.
Автомобиль, әуе, су көліктерімен тасымалдау кезінде еркін шарттық баға
қолданылады. Тасымалдаушылар бұл жағдайда өздерінің бағалары мен тарифтерін
басшылыққа алады. Орталықтандырылған белгіленген тарифтер жүктерді,
жолаушылар мен қол жүгін қоғамдық көлікпен тасымалдау кезінде қолданылады.
Көлік туралы ҚР Заңы тасымалдаушы мен клиенттің өзара қарым –
қатынасының жалпы негіздерін анықтайды. Жүктерді, жолаушылар мен көтерме
жүгін тасымалдау кезінде және көлік-экспедициялық қызметтерді жүзеге асыру
кезінде тасымалдаушы сертификаты бар көлік құралдарын ғана қолдануға
міндетті. Мұндай талап тасымалдау шарты бойынша міндеттемелерді тиісті
түрде орындаудың маңызды алғы шаттарының бірі болып табылатыны сөзсіз.
Клиент пен үшінші тұлғаларға келтірілген зиянды, соның ішінде ақшалай
эквиваленттегі уақыт шығынын өтеу көзделеді. Жолаушының өліміне немесе оның
денсаулығын жарақаттауға алып келген зиянды өтеу ерекше орында тұрады.
Жолаушы тасымалдауын жүзеге асыру кезінде жолаушының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, оған қызмет көрсетудің қажетті ыңғайлылығы мен жағдайларды
қалыптастыру, ал жолаушы көтерме жүкті тапсырған жағдайда – оны уақытында
тасымалдау мен сақтау талап етіледі.
Тасымалдау процесі барысында қозғалыс қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге
тиіс. Клиенттің көлік қызметі нарығында көлік таңдау еркіндігі шектелмеуге
тиіс. Тасымалдаушы жөнелтілетін жүктің өз сертификатына сәйкестігін
куәландыратын құжаттарды алуға, әлеуметтік маңызды және қорғаныс
тасымалдарын жүзеге асыруға мемлекеттік және жергілікті өкілді және
атқарушы органдардың талаптарын сақтауға міндеті. (Егер осындай
тасымалдаудың бағалары көлік шығындарын өтемесе, онда тиісті компенсациялау
дотация жүзеге асырылуға тиіс). Реттелетін тасымалдаулардан басқа,
тасымалдаушы баға қалыптастыру ережелеріне сәйкес тасымалдаудың бағаларын
еркін белгілеуге құқылы.
Тасымалдаудың барлық түрлері бойынша клиенттің құқықтық жағдайы оған
оның және тасымалдаушының арасында бекітілген шартты орындауды талап ету,
тасымалдау сапасы деңгейінің оның сертификатына сәйкестігін даулау,
келтірілген зиянды, соның ішінде ақша эквивалентіндегі уақыт шығынын өтеуді
талап ету мүмкіндіктерін (құқықтарын) берумен сипатталады. Клиенттің өзі де
тасымалдаушымен бекіткен шарт жағдайларын сақтауға міндетті. Ол сондай - ақ
жүктің өз сертификатына сәйкестігін куәландыратын құжатты тасымалдаушыға
беруге, тасымалдау ережелерін орындауға, жүктер мен көтерме жүкті
тасымалдауға дайын күйінде беруге тиіс.
І.3. Тасымалдау шартының түрлері.
АК-тің 688 бабына сәйкес жүктердің, жолаушылардың және теңдеме
жүктердің тасымалы тасымалдау шарты негізінде жүзеге асырылады.
Тасымалдаудың экономикалық мақсаты болып, ереже бойынша жүктер мен
адамдардың орын ауыстыру қажеттілігі, олардың бір жерден басқа жерге
транслокациясы болып табылады. Бұл көліктік ұйымдардың, жүк
жөнелтушілердің, жүк алушылардың, жолаушылардың тасымалын жүзеге асыру
барысында қалыптасатын қатынастар тасымалдау шартына негізделіп және осы
шартпен реттеледі.
АК-тің Тасымал 34 тарауында тасымалдауды реттейтін шарттың бүтін
жүйесі қарастырылған. Жүкті тасымалдау шартымен қатар (АК 689-690 бб)
Азаматтық Кодексте тасымалдауды жария етуші басқа да шарттар бар деп
саналады:
Кеме жалдау шарты (чартер 691 б);
тасымалды ұйымдастыру туралы шарттар (692 б);
көлік ұйымдары арасындағы шарттар ( тораптық келісімдер, жүктерді
орталықтандырылған түрде әкелу (әкету шарты және басқалар -693 б);
тікелей аралас қатынас шарттары (694 б);
жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау (695 б).
Бұл шарттар құқықтық жағдайына, субъективтік құрамына, құқықтары мен
міндеттемелерінің мінездемесіне қатысты және басқа белгілері бойынша
өздерінің арнайылылығы бар, бірақ олардың жалпы мақсаты – тасымалдауды
жария ету. Осылайша, Азаматтық Кодекс тасымалдаушы қатынастарды ортақ
етуші шарттардың бүтін жүйесін реттейді.
АК тасымалдау шартының түрлерін, олар үшін арнайы құқықтық тәртібін
белгілеуді көздейді. Құқықтар мен міндеттердің өту сәтінен бастап
тасымалдау шарты реалды және консесуалды болып бөлінеді.
Пәні бойынша тасымалдау шарттары былай болып бөлінеді: жолаушыларды
тасымалдау шарттары (жолаушыларды белгіленген мекенге жеткізеді, ал жолаушы
теңдеме жүкті тапсырған жағдайда, сондай-ақ теңдеме жүкті белгіленген
мекенге жөнелтуі); жүкті тасымалдау шарты бойынша (реалды шарттың объектісі
болып нақты жүк болып табылады, ал консесуалды шарттың объектісі болып
тасымалдау көлемі болып табылады); кеме жалдау шарты (чартер) – көлік
құралын бүтіндей немесе бөлшектей сыйымдылығымен беруі.
Субъективтік құрамы бойынша ажыратылады: жолаушыларды тасымалдау шарты
болып, онда жөнелтушінің контрагенті болып жолаушы; жүк тасымалдау
шартында – жөнелтушінің контрагенті болып жүк жөнелтуші; тасымалдауды
қамтамасыз ету бойынша жұмысты ұйымдастыру туралы шартында - контрагент
болып көлік ұйымы болып табылады.
Мақсатынан шыға отырып тасымалдау шартына мыналарды жатқызуға болады:
а) тасымалдауды ұйымдастыруға бағытталған шарттар, онда мақсат болып
тасымалдаудың сапасы, мерзімдер, көлемдерін анықтау және көлік құрамын
көрсетудің басқа да жағдайлары және тасымалдау үшін жүктерді беру;
ә) жүктерді тасымалдауды қамтамасыз етуге бағытталған шарттар
(тораптық келісімдер, жүктерді орталықтандырылған түрде әкелу (әкету) шарты
және басқалар;
б) жүктерді, жолаушыларды және теңдеме жүктерді белгіленген мекенге
жеткізуді көздейтін шарттар.
Нысаны бойынша тасымалдау шарты көліктік накладноймен немесе
коносаментпен жасалған шарттарға; конклюденттік әрекеттер түріндегі шарттар
(тасымалдаушымен тапсырыстар қабылдау немесе жүк иелеріне төлемақы алу;
жолаушы көлік құрамында тікелей иелену және тағы басқа); ауызша және жалпы
тәртіпте жасалатын шарттар.
АК-тің 689 бабында көзделгендей жүкті тасымалдау шарты реалды, жедел
және ақылы жазбаша нысанда жасалатын шарт түрі. Ол реалды болып табылады,
өйткені шарт тек жүк тасымалдаушы сеніп берген жағдайда ғана жасалады деп
танылады. Бірақ заң актілері консесуалды шарттың жасалуын да қарайды.
Сонымен, кеме жалдау шарты (чартер) (АК 691-б) коносамент бойынша
тасымалдау шарты консесуалды болып табылады, егер тасымалдаушы оған жүк
жөнелтуші жүкті беруге немесе берсе, онда тасымалдаушы ол жүкті жеткізуге
міндеттенеді.
Теміржол көлігі туралы Заңының 10 бабына сәйкес жүкті тасымалдау
шарты жедел шарт болып табылады. Ол, сондай-ақ ақылы шарт болып танылады.
2001ж. 8 желтоқсандағы Теміржол көлігі туралы ҚР Заңының 36-бабы
бойынша жүк тасымалдау шартына сәйкес тасымалдаушы жүк жөнелтушіні өзіне
сеніп тапсырған жүкті оның тасымалдау талаптарын сақтай отырып, баратын
темір жол станциясына дер кезінде әрі сол күйінде жеткізіп беруге және жүк
алушыға тапсыруға міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші (жүк алушы) жүк тасымалына
оны төлеуге және оны төлеуге және оны қабылдап алуға міндеттенеді.
Темір жол көлігімен жүк тасымалдау шарты темір жол көлігі жүкқұжатын
толтыру арқылы ресімделеді.
Жүк жөнелтушіге темір жол көлігі құжатының негізінде жүк қабылданғаны
туралы квитанция берілген кезден бастап жүк тасымалдау шарты жасалды деп
есептеледі.
Жүктер олардың тегі мен қаситеттеріне байланысты коносаментте салмағы
мен орын саны (ыдысты және даналаған жүктер), не тек орны және де басқа да
қажетті деректері көрсетілуі арқылы тасымалданады. Жүктің салмағы
тапсырылатын жүктің жалпы салмағы, олардың жүк орындарында көрсетілген
салмағын немесе жүк орнының стандартты салмағын негізге ала отырып,
өлшеумен немесе есептеумен анықталады. Жекелеген жүктердің салмағы өлшеу
бойынша есептеу жолымен немесе шартты түрде анықталуы мүмкін. Қауіпті ірі
көлемді емес, ауыр салмақты және басқа да арнайы жүктердің салмағы жүк
жөнелтуші жариялаған, белгіленген салмақ бойынша анықталады. Жүктің
салмағын есептеу жолымен, өлшеу бойынша немесе шартты түрде анықтауды
барлық кезде жүк жөнелтуші жүргізеді. Салмақ анықтаудың мұндай тәсілі
туралы жүк жөнелтуші тиеу ордерінде немесе экспорттық тапсырмада ескертпе
жасайды.
Жоғалудан, бүлінуден немесе зақымданудан сақтау үшін ыдыс пен буып-
түюді қажет ететін жүктер мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкес
ақаусыз ыдыста және орамада, ал ыдысына және орамасына стандарттар
белгіленбеген жүктер тасымалдау және ауыстырып тиеу кезінде олардың
сақталуын қамтамасыз ететін ақаусыз ыдыста және орамада тасымалдауға
ұсынылуы тиіс. Ыдыста немесе жкелеген орында (даналап) тасымалдауға
ұсынылатын жүктердің орамасында айқын айырым белгілері және жүктерді
таңбалау ержесіне сәйкес таңбалары болуы тиіс. Тиеу үшін тасымалдаушыға
берілетін кемелер теңізде жүретін жағдайда болуы тиіс: жүктерді
тасымалдауға арналған трюмдер және басқа да жүк үй-жайлары бұрын
тасымалданған жүктердің қалдығынан тазартылуы және жүктердің тасымалын және
сақталуын қамтамасыз ететін жай-күйге келтірілуі тиіс.
Кемеге жүк тиеу кеме капитаны бекіткен жүк жоспары бойынша
жүргізіледі. Кемеде жүктерді дұрыс орналастыру, бекіту және бөлуге бақылау
жасауды кеме әкімшілігі жүзеге асырады. Жүк жоспарының жобасын кемеге жүк
тиеуді жүргізетін ұйым жасайды. Кеме әкімшілігінің жүкті тиеу,
орналастыру, бекіту, бөлу және түсіру бөлігіндегі нұсқауы жүк жұмыстарын
жүргізетін ұйымдар мен тұлғалар үшін міндетті.
Тасымалдаушы жүкті шартта белгіленген мерзімде ,ал егер белгіленбеген
болса, орынды мерзімде жеткізеді. Жүк жөнелтуші оның мекен- жайына келген
жүкті теңіз портына қабылдайды және одан әкетеді. Жүк алушыға жүкті беру
коносаментінің түпнұсқасын ұсыну бойынша жүргізіледі.
Егер коносаментте алушының мекен-жайы және жүктің келгені туралы
хабарламаны жіберу тәсілі көрсетілген болса, тасымалдаушы оны жзүк келген
күні жібереді. Жүктің келгені туралы хабарлама белгіленген мерзімде
тасымалдаушының кінәсінан жіберілмеген жағдайда, тасымалдаушы оның
кешіктірген күндері ішінде жүкті сақтағаны үшін төлемді өндіріп алу
құқығынан айырылады. Егер қандай да себептермен тасымалдаушы жүк
жөнелтушіні хабардар ету туралы тапсырманы орындай алмаса, онда ол бұл
туралы жөнелту порты арқылы жүк жөнелтушіге хабарлайды.Жүк жүк алушыға
соңғысының тасымалдаушыға тиесілі барлық төлемдерді төлегеннен кейін
беріледі. Жүк алушы тасымалдаушыға тиесілі барлық төлемді төлемеген кезде
жүкті ұстап қалған тасымалдаушының талабы жүктің сатылған кездегі құны
есебінен қанағаттандырылады.
Жүк жөнелтушінің талабы бойынша тасымалдаушы жеткізу пунктіне
жеткізілген жүктің салмағын және ыдыстың жай-күйін тексереді.Жеткізу
пунктінде жүктің салмағын, анықтау жөнелту пунктінде салмақ анықталған
тәсілмен жүргізіледі. Жүк салмағы, егер жөнелту портында анықталған салмақ
пен жеткізу портындағы салмақ айырмасы осы үлгідегі салмақтар үшін
айырмашылықтың рұқсат етілген нормасынан аспаған болса, дұрыс деп саналады.
Егер жүкті жеткізу пунктінде тексеру кезінде жүктің жоғалуы, бүлінуі
немесе салмағындағы айырмашылық анықталған болса, тасымалдаушы уәкілетті
орган бекіткен нысанда коммерциялық акті жасайды. Контейнерлердегі жүк
тасымалдауға жүк жөнелтушінің бергендегі салмағы мен және пломбасымен
қабылданады. Ақаусыз контейнерлерде ақаусыз пломбаларымен келген жүктер жүк
алушыға салмағы және контейнердің ішіндегісіне тексеру жүргізбей береді.
Ақаулы контейнерлерде, сондай-ақ пломбасыз немесе ақаулы пломбамен
келген жүктер жүк алушыларға жүкпен контейнерде ілесіп жүретін құжаттағы
деректермен жүктің салмағы, саны және жай-күйінің сәйкестігін тексеру
арқылы беріледі. Пакеттегі жүктерді тасымалдау кезінде жүктерді
тасымалдаушы жүк жөнелтушілерден пакеттер саны бойынша әрбір пакеттегі жүк
бірлігі орамасының санын және жай-күйін тексермей қабылдайды және алушыға
осындай ретте береді.
Бір коносамент бойынша:
1) тез бүлініге ұшыраған жүктерді, осындай бүлінуге ұшырамаған жүктермен
бірге;
2) тасымалдауы ерекше жағдайларды талап ететін жүктерді;
3) өзінің физика-химиялық қасиеттеріне қарай бірге орналасуы мүмкін емес
жүктерді;
4) тасымалдауы кедендік, әкімшілік және баесқа да рәсімдермен тоқайласқан
және тасымалдауы осы рәсімдерді талап етпейтін жүктерді;
5) әртүрлі сақтау мерзімдері бар жүктерді жөнелтуге рұқсат етілмейді.
Бір жүк жөнелтушінің сол бір алушыға және солбір кемеде жекелеген
коносаментпен біртекті орамадағы бір атаулы жүктердің ұсақ топтарын
жөнелтуге рұқсат етілмейді. Жүктің мұндай топтары біріктірілуі және бір
коносамент бойынша жөнелтілуі тиіс.
Жалпы авариядан шыққан шығындар мен шығыстар кеме иесі мен жүк
жөнелтушінің арасында кеменің, жүктің және бір күнгі кірепұлдың құнына тең
және жалпы авария болған жерде бөлінеді.
Көлік туралы Заңның 10 бабына сәйкес көлік қызметінің жекелеген
түрлері бойынша мемлекеттің жүргізген арнайы саясаты ретінде, монополистік
қызметті жеңу құралы ретінде көлік шеңберінде ҚР Үкіметімен көзделген
тәртіпті реттеуші тарифтер орнатылуы мүмкін.
Көлік туралы Заңның 1 бабының негізінде тасымалдау үшін жалпы ереже
ретінде автотасымалдаушыларды қоспағанда, жүктердің, жолаушылардың, теңдеме
жүктердің тасымалдануын жүзеге асырумен байланысты лицензияланған қызмет
жүйесі енгізілген.
Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңы осылайша
азаматтық авиация шеңберінде міндетті лицензиялаудың келесі қызмет түрлерін
қарастырады:
1. жолаушылар мен жүктерді әуе көлігімен тасымалдау;
2. авиациялық жұмыстар;
3. авиациялық техниканы жөндеу мен техникалық қызмет көрсету;
4. аэропорттық қызмет;
5. қауіпті жүктерді тасымалдау (9 б.)
Темір жол көлігі туралы ҚР-ның Заңы, сондай-ақ теміржол көлігімен
жасалатын жекелеген қызмет түрлері лицензия негізінде жүзеге асырылады (10
б).
Лицензиялау тәртібі 1995 ж. 17 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы
Президенті қаулысының орындалуы туралы 1995 ж. 29 желтоқсанындағы
Үкіметтің қаулысымен белгіленеді. Көліктің нақты түрлеріне қолданғанда:
1998 ж. 29 шілдедегі Қазақстан Республикасында жолаушылар мен жүктерді
теміржол көлігімен тасымалдауды лицензиялау Ережесі, 1996 ж. 25
желтоқсанындағы Автомобильді көлікпен жолаушылар мен жүктерді, қауіпті
жүктерді халықаралық тасымалдауды лицензиялау жағдайы мен тәртібі туралы
Положение, 1997 ж. 23 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының
аэропорттардағы әуе кемелерінің жолаушылар мен жүктерге қызмет көрсету,
жолаушылар мен жүктерді әуе көлігімен аэропорттық қызметпен тасымалдаудың
лицензиялау жағдайы мен тәртібі туралы Положение, сондай-ақ Азаматтық
авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңының 9 бабымен белгіленеді.
Жолаушылар мен жүктерді көліктің жекелеген түрлерімен тасымалдауды
жүзеге асыруға лицензия беру ҚР Көлік және Коммуникация Министірлігі жүзеге
асырады. Лицензиялау субъектілері болып Қазақстан Республикасының
азаматтары, заңды тұлғалары, шетел заңды тұлғалары, шетел азаматтары,
азаматтығы жоқ тұлғалар мен халықаралық ұйымдар танылады.
Авиация қызметі мен әуе кеңістігін пайдалану туралы ҚР Президентінің
Жарлығымен тасымалдаушы ұғымымен бірге пайдаланушы (эксплуатант) ұғымы
енгізілген, пайдаланушы - бұл осы аумақтағы өзінің қызметін ұсынушы және
әуе кемесін пайдалануымен айналысатын жеке және заңды тұлға, кеме
жалдаушы (фрахтователь) - әуе тасымалдаушысымен оның пайдалануына бір
немесе бірнеше әуе кемелерінің бүтіндей немесе бөлшектей сыйымдылығы
бойынша жолаушыларды, жүктерді, пошталарды тасымалдау үшін немесе басқа
мақсатта бір немесе бірнеше рейске беру туралы ақылы шарт жасаған жеке
немесе заңды тұлға болып танылады.
Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңында
тасымалдаушылардың келесі түрлері қарастырылған: ұлттық, тағайындалған,
флагмандық тасымалдаушылар.
Ұлттық тасымалдаушы – ҚР-да тіркелген және халықаралық немесе ішкі әуе
тасымалын жүзеге асыру үшін лицензиясы бар және пайдаланушы лицензиясын
иеленген әуе тасымалдаушысы.
Тағайындалған тасымалдаушы - әуе хабарламалары туралы екі жақты немесе
көп жақты келісімнің шарттарына сәйкес әуе тасымалын жүзеге асыру үшін ҚР
атынан тағайындалатын әуе тасымалдаушысы.
Флагмандық тасымалдаушы – конкурстық негізде тағайындалған
тасымалдаушылардың арасынан Республика Үкіметімен белгіленеді, оған
халықаралық авиамаршрутты пайдалану кезінде басым құқық беріледі.
Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы ҚР Заңында нақты тасымалдаушы
деген ұғым енгізілді, яғни іс жүзінде жолаушылардың, теңдеме жүктердің және
жүктердің немесе олардың бір бөлігінің (1 б.) тасымалдауды жүзеге асырады.
Осы термин ҚР көлік заң актілер үшін новелла болып табылады. Бұл терминнің
енгізілуімен, теңіз көлігінде тасымалдаушы ролінде кеменің меншік иесі,
сондай-ақ және кемені экипажбен (тайм – чартерлік меншік иесі) және
экипажсыз (бербоут – чартер) жалға алатын кемені жалдаушы танылады.
Кеңестік көліктік – құқықтық әдебиеттерде көпшілігі тасымалдауды
көліктік экспедицияның құрамына кірмейді деп санайды, өйткені бұл кезде екі
дербес шарттың араласуы байқалады. Бұл берілген сипаттама қазіргі уақытта
ҚР заңнамасына сәйкес келмейді. Жүктерді халықаралық тасымалдау туралы
конвенция Қазақстан Республикасында да заң күшіне ие. Осы конвенцияға
сәйкес, жол тасымалдауын ұйымдастырушы, яғни экспедитор - тасымалдаушы
болуы және жауапкершілікті толық өз мойнына алуы мүмкін .
Осылайша, тасымалдаушы - өзінің қызметінің негізгі мақсаты болып
тасымалдауды жүзеге асырушы көліктік ұйым болуы міндетті емес. Ол болып
азамат (жеке кәсіпкер), сондай-ақ, мысалы, өзінің мақсаты болып пайда алу
емес, бірақ мұндай мақсатқа жету үшін коммерциялық емес ұйым болып құрылған
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы қоғамдық ұйым болуы мүмкін.
Көліктік заң шығару актілерінде міндеттеменің орындалуын қамтамасыз
ету тәсілі – ұстап қалу құқығы алғаш рет енгізілген. АК-тің 697 бабының 4
тармағына сәйкес тасымалдаушы тасымалдау үшін өзіне берілген жүктер мен
теңдеме жүктерді оған тиісті кіре ақымен басқа төлемдердің (АК 292 б.)
төленуін қамтамасыз ету мақсатында ұстап қалуға құқылы, егер ол басқа заң
актісімен, тасымалдау шартымен немесе міндеттеменің негізінен туындамаса.
Осылайша ұстап қалу құқығы деп басқа заттың иесі ретінде оның алушығы өзіне
тиесілі кіре ақы мен басқа да төлемдерді төлеу орындалмағанға дейін оны
бермеу тасымалдаушы құқығы деп түсінеміз. Бұл құқық шарттың тек бір
талабына таралады, яғни тасымалдау шартынан шығатын - кіре ақы мен басқа да
төлемдерді төлеу міндетілігі.
Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Заңының 95 бабына сәйкес
алушыға тиісті емес жүкті қоймаға сақтауға беру жағдайларында, бірақ бұл
туралы қойма иелерін жедел ақпараттандыру жағдайы барысында
тасымалдаушының ақы төленгенге дейін немесе ұсынуды қамтамасыз ету
барысында жүкті ұстап қалу құқығына ие.
АК алғаш рет көліктік құжаттардың негізгі нысандарын (формаларын)
қарастырады. Тасымалдауды құжаттау міндеттілігі оның массалық сипатымен
ғана емес, сондай-ақ көліктік операциялар бойынша тіркеу мен бақылаудың
қажеттілігімен түсіндіріледі. Көліктің жекелеген түрлерінің техникалық
және экономикалық ерекшеліктері көп жағдайларда тасымалдау құжатынының
мазмұнына ықпал етеді. АК олардың кейбіреуін атайды: көбінесе көліктік
накладной, коносамент, тауарлы-көліктік накладной. Сонымен бірге бұл
тізбенің соңы болып табылмайды және заң актілері тасымалдау құжатының басқа
да түрлерін қарастыруы мүмкін.
Жолаушылар мен жүкті көлікпен тасымалдау шарты келісім шарты
негізінде жүзеге асырылады. Жолаушыларды тасымалдау шарты – бұл келісім, ол
бойынша бір тарап - тасымалдаушы жолаушыны белгіленген мекенге жеткізуге,
ал басқа тарап – жолаушы жол жүргені үшін ақы төлеуге міндеттенеді.
Жолаушы тасымалдау шартының заңды (легальдық) анқтамасынан бұл шарт
өзара, қайтарымды және консенсуалды болып табылады. Егер жолаушы тасымалдау
шарты жалпы пайдаланыстағы көлікпен жүзеге асырылса, бұл шарт жария шарт
қатарына жатады (АК 387б).
Жолаушы тасымалдау шарты екі жақты болып танылады. Шартты жасай
отырып, тасымалдаушы жолаушы деп аталатын белгілі бір тұлғамен міндеттеме
жасауға қатысады. Жолаушы болып қызмет персоналының (экипажы) құрамына
кірмейтін және жол жүру билеті бар көлікпен тасымалданатын тұлға саналады.
Егер жолаушы кассадан жол жүру билетін алған жағдайда, кейіннен (кейде
бірнеше күннен соң) орын алса, онда тасымалдау шарты басқаша. Яғни
консенсуалды болып саралануы мүмкін. Бірақ та басқа да тәртіп бар, онда
шарт орынды алу фактісі жасалған кез деп есептеледі, яғни, ол қалалық
көлікте немесе конклюденттік әрекеттер жасалу жолымен (турникет – автоматқа
тиын жіберу) орындалса, егер азаматтың орналасу фактісі турникеттің
шеңберінде болса, онымен тасымалдаушының арасындағы жолаушы тасымалдау
шартының бар екендігін көрсетеді. Теміржол көлігі туралы ҚР Заңының 65
бабына сәйкес жолаушыны теміржол көлігімен тасымалдау шарты бойынша
тасымалдаушы жол жүру билетіне сәйкес орын беруге міндетті. Жолаушы жол
жүру құжатына сәйкес орын бермеген немесе тасымалдауды жалғастырудан бас
тартқан тасымалдаушы, өзінің есебінен жолаушыны белгіленген мекенге
жеткізуге міндетті немесе шартты тиісті түрде орындамағаны үшін барлық
шығынды өтеуге тиіс. Жолаушы тасымалдау шарты ауызша нысанда да жасалуы
мүмкін (Мысалы, жеке таксомотормен жол жүрулерде).
Жолаушы тасымалдау шартының жазбаша нысаны болып жол жүру билеті, ал
теңдеме жүк үшін - теңдеме жүк түбіртегі болып табылады. Жол жүру билеті
мен теңдеме жүк түбіртегінің нысан (формасы) көлік туралы заң актілерімен
белгіленеді. Новелла болып, мұнда қалалық көліктер үшін құжаттар нысаны
бұрынғыдай жергілікті атқару органдарының шешімімен емес, заңмен
айқындалады.
Мұнда жолаушы тасымалдау шартына қатысты бір жағдайды көрсетуге
тиістіміз, яғни жолаушы азамат ретінде АК-ке сәйкес, сондай-ақ басқа да заң
актілеріне сәйкес, көбінесе Тұтынушылар құқығын қорғау туралы ҚР Заңымен
оның негізінде шығарылған актілерге сәйкес міндеттемеде тараптың құқығын
пайдаланады.
Жолаушының саяхат тасымалында жағдайы басқаша. Мұнда жолаушы
тасымалдау шартын туристтік фирма жасайды, ал жол жүру туристтік жолдама
бойынша жүзеге асырылады.
Мұндай жағдайда жолаушы үшін тасымалдаушы шарттық емес, нақты
тасымалдаушы болып табылады. Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Заңның
112 бабына сәйкес нақты тасымалдаушымен жүзеге асырылатын жолаушы тұлғаға
қатысты тасымалдаушы өзінің міндеттерінің шегінде әрекет еткен нақты
тасымалдаушының, оның қызметкерінің және агентінің әрекеті немесе
әрекетсіздігі үшін жауап береді. Егер жауапкершілік тасымалдаушы немесе
нақты тасымалдаушыға жүктелсе, олар ортақтасып жауап береді.
Тасымалдау шартына сәйкес тасымалдаушы жолаушыны белгіленген мекенге
жеткізуге міндеттеледі. Тасымалдаушы жолаушыға билетте көрсетілген орынды
көлік құралында беруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz