Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру ... ... ... ..5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік тіл негізін игеруі . жан.
жақты мәдениетті тұлға қалыптастырудың басты факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Балабақшада ұлттық ойындарды пайдалану...17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 27
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру ... ... ... ..5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік тіл негізін игеруі . жан.
жақты мәдениетті тұлға қалыптастырудың басты факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Балабақшада ұлттық ойындарды пайдалану...17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 27
Казақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерін және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының білім алуға конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Тоғыз тараудан, 50 баптан тұратын бұл заң: жалпы ережелерден басталып, білім беру ұйымдары, білім беру бағдарламалары мен білім деңгейлері, білім беру жүйесін басқару, Білім беру процесін субъектілерінің құқықтары мен міндеттері, әлеуметтік кепілдіктері, білім беру экономикасы, білім беру саласындағы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік және өтпелі ережелерді қамтиды.
«Білім туралы» Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге асырылады.
2. Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың, олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында ауықтуы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орыындары мектепке дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және конституциялық көмек көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. [1]
Тоғыз тараудан, 50 баптан тұратын бұл заң: жалпы ережелерден басталып, білім беру ұйымдары, білім беру бағдарламалары мен білім деңгейлері, білім беру жүйесін басқару, Білім беру процесін субъектілерінің құқықтары мен міндеттері, әлеуметтік кепілдіктері, білім беру экономикасы, білім беру саласындағы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік және өтпелі ережелерді қамтиды.
«Білім туралы» Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге асырылады.
2. Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың, олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында ауықтуы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орыындары мектепке дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және конституциялық көмек көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. [1]
1. Хейзинга Иохан «Человек играющий» 2003-15стр
2. Равновесие Нэше, свободная энциклопедия
3. Қазақтың ұлттық ойындары
4. Рудик Г. А. «Игры и их педагогическое значения» («Значение» 1949-90 стр)
5. А.Ж.Едігенова «Ойыната отырып тәрбиелеу» 2010ж-40-50 бет
6. Қазақстан мектебі №7, №8, №9. 5-36бет
7. Сыр мектебі 15.10.2008ж
8. Қазақ ұлттық энциклопедиясы
9. Әуезов М., Әдебиет тарихы, Қызылорда, 1927
10. Сейфоллаұлы С., Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары, Қызылорда, 1931
11. Қазақ фольклористикасының тарихы, А., 1988
12. Қазақ фольклорының тарихилығы, А., 1993
13. Жұмалиев Қ., Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері, А., 1958
14. Ғабдуллин М., Қазақ халқының ауыз әдебиеті, А., 1972
15. Ысмайылов Е., Ақындар, А., 1956
16. Қазақ фольклорының типологиясы, А., 1981
17. Уәлиханов Ш., шығ. жинағы, 5 т. А., 1984
18. Фольклор шындығы, А., 1990;
19. «Казахские детские игры» кітабы авторы: Молдагаринов Аскар. Алма-Ата
«Жалын» 1987 г.
20. «Қазақтың ұлттық ойындары» кітабы авторы: Базарбек Төтенаев. Алматы
«Қайнар» баспасы 1994 ж.
21. «Шынашақ» кітабы. Құрастырушылар – М. Әлімбаев, Қ. Баянбаев. Алматы
«Балауса» 1992 ж.
2. Равновесие Нэше, свободная энциклопедия
3. Қазақтың ұлттық ойындары
4. Рудик Г. А. «Игры и их педагогическое значения» («Значение» 1949-90 стр)
5. А.Ж.Едігенова «Ойыната отырып тәрбиелеу» 2010ж-40-50 бет
6. Қазақстан мектебі №7, №8, №9. 5-36бет
7. Сыр мектебі 15.10.2008ж
8. Қазақ ұлттық энциклопедиясы
9. Әуезов М., Әдебиет тарихы, Қызылорда, 1927
10. Сейфоллаұлы С., Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары, Қызылорда, 1931
11. Қазақ фольклористикасының тарихы, А., 1988
12. Қазақ фольклорының тарихилығы, А., 1993
13. Жұмалиев Қ., Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері, А., 1958
14. Ғабдуллин М., Қазақ халқының ауыз әдебиеті, А., 1972
15. Ысмайылов Е., Ақындар, А., 1956
16. Қазақ фольклорының типологиясы, А., 1981
17. Уәлиханов Ш., шығ. жинағы, 5 т. А., 1984
18. Фольклор шындығы, А., 1990;
19. «Казахские детские игры» кітабы авторы: Молдагаринов Аскар. Алма-Ата
«Жалын» 1987 г.
20. «Қазақтың ұлттық ойындары» кітабы авторы: Базарбек Төтенаев. Алматы
«Қайнар» баспасы 1994 ж.
21. «Шынашақ» кітабы. Құрастырушылар – М. Әлімбаев, Қ. Баянбаев. Алматы
«Балауса» 1992 ж.
М А З М Ұ Н Ы
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру ... ... ... ..5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік тіл негізін игеруі – жан-
жақты мәдениетті тұлға қалыптастырудың басты
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Балабақшада ұлттық ойындарды
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
Кіріспе
Казақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Тоғыз тараудан, 50 баптан тұратын бұл заң: жалпы ережелерден басталып,
білім беру ұйымдары, білім беру бағдарламалары мен білім деңгейлері, білім
беру жүйесін басқару, Білім беру процесін субъектілерінің құқықтары мен
міндеттері, әлеуметтік кепілдіктері, білім беру экономикасы, білім беру
саласындағы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік және өтпелі ережелерді
қамтиды.
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда
Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі
мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге
асырылады.
2. Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті)
жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың,
олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында
ауықтуы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға
қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орыындары
мектепке дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және
конституциялық көмек көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті
және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. [1]
Ол мемлекеттік білім беру ұйымдарында тегін жасалады - деп
тұжырымдалған.
Жоғарыда айтылған негізгі, көкейкесті мәселелерді отбасында,
балабақшада жүзеге асыру үшін келешекте кезек күттірмейтін іс -шаралар
ұйымдастырылуы шарт.
Атап айтқанда:
- отбасы мен мектепке дейінгі ұйымдардың арасындағы ынтымақтастықты
сақтай отырып, ата-аналармен жұмысты жандандыру;
- мектепке дейінгі ұйымдардағы тәлім-тәрбие жұмысын жақсарту,
- тәрбиенің сан-саналы келелі мәселелерін шешетін қарапайым дағдыларын
бала санасына орнықтыратын алғашқы білім негіздерін қалауға баса назар
аудару;
- баланың жеке басын дамыту, денсаулығын нығайту, өз ойын жинақтай
біліп, жаңа мәліметтерді тіл байлығы арқылы жеткізе білуге қызығушылықтарын
арттыру,
- баланың өздігінен дербес іс-әрекет жасау, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратын бағдарламалар мазмұнын айқындап, қалыптастыру;
- мектепалды даярлау топтарында 5-7 жастағы балаларды мектепке даярлау;
- білім беру жүйесінің басты мідеті - ұлттық сана және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыру;
- педагог-тәрбиешілерді кәсіби шыңдауга қажетті мүмкіндіктерді толық
пайдалану.
Тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт
құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт—тілі болуы қажет. Ұлттың тілі
кеми бастауы үлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе
болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жыры, тарихы, тұрмысы,
мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран
даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары
далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі - бәрі
көрініп тұр. Осы күнге түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды,
терең тіл жоқ. Түркі балалары күндерде бір күн айналып қазақ тіліне
келмекші, қазақ тілін қолданбақшы, күндерде бір күн түркі балаларының тілі
біріксе, ол біріккен тілдің негізгісі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түркі
елінің келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай
болуына біздің иманымыз берік - дей келе:
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түркі балаларын бауырына
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім, - деп елдің болашағымен
астастырып, жаны құрақ ұшып, жүрек жарды сөзін айтқан ұлы Мағжан
Жұмабаевтың ойы еңсемізді езер ауыр шындық.
Әрине, тіл - әр ұлттың қасиетті белгісі, анасындай асыл, қымбат,
аяулы. Ұлы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз ана тілін, әдебиетін білмеген,
қадірлемеген адам, толық мәнді интеллигент емес деуге болады. Себебі, ол
қандайлық мамандық білімі болса да, рухани, ой тәрбиесінде сыңаржақ азамат
болады, - деген ой түйеді. [2]
Тіл - рухани байлықтың қайнар көзі. Неғұрлым тілді терең ұғып, терең
түсінсең, соғұрлым қоршаған ортаға деген көзқарасыңның молайып адамдарға
ілтипатың өсіп отырады.
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
Сөйлеу арқылы адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасайды. Сөйлеудің
пікірлесу ретіндегі әрекетінің әр түрлі болып келетінін психология ғылымы
зерттей отырып, оны үлкен екі топқа, сырттай және іштей сөйлеу деп аталатын
топтарға бөліп қарастырады. Сырттай сөйлеудің өзі ауызша (дыбысты тілдің
көп және кең тараған түрі) және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Сөйлеудің
бұл түрлері бір-бірімен өзара тығыз диалектикалық байланыста болады.
Өйткені сырттай (ауызша, жазбаша) мен іштей сөйлеудің физиологиялық негізі
бір – ми жарты шарлары қабығындағы екінші сигнал системасының механизмдері.
Олардың негіздерінде сөйлеу органдарының қозғалысынан шығатын
кинестетикалық сезімдер жатыр.
Кинестетикалық түйсікке негізделген шығарма мен мазмұндама жазу
балалардың қабылдауын дамытып, зейін өрісін кеңейтеді, ойын, тілін
дамытады, оларды қиял шыңына шарықтатып тәтті сезімге бөлейді.
Мектепке дейінгі шақ- балалардың сезімдік тәжірибиесінің орасан
молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың балаға тән түрлерін игеру,
қиялдың күшті дамуы, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының
қалыптасу кезеңі болып табылады. Баланың сөйлеу тілін дамыту, меңгеруге
бағытталған материалдарды жинақтай отырып, тілін дамытуды ұйымдастыру,
баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру тіл дамытуда әдіс тәсілді тиімді
пайдаланып, оны түрлендіру болып табылады. Мектепке дейінгі балаларды
айналамен таныстыру- бұл олардың санасына қоршаған орта, табиғат туралы
сезілетін тәжірибесіне негізделген шындық тұрғысындағы білім қалыптастыру
және оған деген дұрыс қарым-қатынасқа тәрбиелеу әдісі. Балалар ересектердің
әсері арқылы адамгершілік қарым-қатынаста бола отырып, қоршаған ортаны,
ондағы табиғат құбылыстарын және басқа өмірді тани біледі. Айналамен
таныстыру барысында кеңістік, уақыт, заттың пішіні, түсі, сапасы,
салыстырмалы түрде үлкен-кіші, қатты, сұйық деген ұғымдар қалыптасады.
Қоршаған ортамен және оның түрлерімен таныстыра отырып, балалардың ұғымын
кеңейтеміз. Әрбір бала өзінің қоршаған ортасын айналадағы құбылыстарды тану
арқылы жетіледі.
Қоршаған ортамен таныстыру бойынша балалар өзінің аты-жөнін, жасын,
жанұясын, балабақшадағы тәрбиешілермен топтағы балалардың аты-жөніндерін
тани бастайды. Балабақшаның ішкі құрылысымен таныстырылып, топ бөлме,
асхана, дәрігер бөлмесі, т.б айырмашылықтарын ажырата бастайды.Сонымен
қатар әр бөлмеде жұмыс түрін, қажетті құралдарды, олардың аты, не үшін
қажет, неден жасағаны, қайда, кімде, қандай, кім не істейді сұрақтарына
дұрыс жауап беруге балабақшада өздері немен шұғылданатыны туралы
әңгімелейді. [3]
Балалар әсіресе ұлдар жағы қызығы көлік түрлерін, яғни ұшақ, поезд,
жеңіл, жүк машина және әртүрлі көліктер түрлерінің міндеттерін жақсы
біледі.Балалар бос уақытында жүк машинасымен ойнағанды жақсы көреді.
Қоршаған орта мен тәрбие жұмыстарының түрлері:
Мектепке дейінгі кезеңде бала қоршаған ортаны танып біледі. Баланың
табиғатты танып білуге деген қызығушылығын оята отырып, тәрбиеші оны
табиғатпен таныстырып қана қоймай, оны түсінуге, өсімдіктер мен құстарды
қамқорлауға, табиғаттың сұлулығын сезіне білуге үйретеді.
Қарапайым экологиялық түсініктерді меңгерту баланың қоршаған орта
нысандарына танымдық қызығушылығын арттырумен тығыз байланысты болып
табылады. Баланың танымдық дамуы ойын барысында, табиғи нысандар мен
құбылыстарға бақылау жасау, заттарды қарап, зерттеу кезінде, табиғат пен
табиғат күнтізбесіндегі ауа-райы жағдайына бақылау нәтижелерін айта білу,
еңбек және басқа да әрекеттер барысында жүзеге асады.
Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде баланың танымдық дамуы
эмоционалдық қызығушылықпен қабылдайтын қарым-қатынастар арқылы
қалыптасады. Әрбір жеке бала - қоршаған ортаны кішкентай зерттеуші. Бала
белсенді әрекеттерге талпынады. Сондықтан да серуне арқылы бақылау мен
зерттеу сияқты әдістер балаға неғұрлым жақын болып табылады.
Серуен: тәрбиешінің көмегімен атқарылатын іс-әрекет. Серуен барысында
балалардың табиғатқа қызығушылықтарын арттыра отырып, бақылыу жұмыстарын
өткізу.
Біріншіден, арнайы бағдарлама пайдалану оқу-тәрбие жұмысын жоспарлау
кезінде жеңілдік туғызса, екіншіден, бақылауды жүргізуге қойылатын талаптар
сақталады. Балалардың танымдық құзіреттілікті меңгеруі, бақылау нәтижесі
тәрбиешінің қолданатын әдіс-тәсілдері мен бақылауды ұйымдастыруына тікелей
байланысты болып келеді.
Баланың жан-жақты дамуы, оның қоршаған ортамен белсенді қарым-қатынасы
негізінде қалыптасады. Бұл тұрғыда Сезіну-танып білу- жүзеге асыру - осы
үш бағытта жұмысты ұйымдастыру қажет. Ол үшін тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап
алудың маңызы зор.
Табиғи нысанды қабылдау, зерттеу баланы шаршатпауы тиіс. Бала
бақылауды жақсы көңіл-күймен бастап, сондай жақсы әсермен аяқталуы тиіс.
Бақылау барысында баланың зейінін шоғырландырып, назарын аудару. Серуен
кезінде әр түрлі ойындар арқылы жаңа ойын технологияларын әдіс-тәсілдердін
қолдану қажет. Серуен барысында тек бақылап қана қоймай, еңбек шараларын
қатар жүргізіп отыру керек.Серуенде ағаштарды, гүлдер мен шөптерді
ажыратуға, оларға қамқорлықпен қарауға көңіл аудару керек.
Еңбек барысында- ойын әрекеті арқылы балалардың қызығушылықтарын
дамыту қажет. Бала серуен барысында (еңбек, бақылау, ойын) - әрекеттері
арқылы, не үйренді, неге қызығушылықтарының артқанын сұрай отырып, қортынды
жасау. [4]
Айналадағы әлемді ойын, еңбек, серуен, тәрбиешімен, ересектермен,
құрдастарымен қарым - қатынас кезінде танып біледі. Сондай-ақ 3-4 жастағы
балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады және тілі дами
түседі. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы
дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп
нәрселер оларды ойлантады. Ойларын айтып жеткізгісі келеді. Сондықтан
ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі
сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және
бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі мүмкін.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл –
ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Мектепке дейінгі
жас- естің және тілдің қарқынды даму жасы.
Тәрбиеші-педагог баланы ертеңгі болашағына дұрыс көз қараспен қарай
отырып, баланың мінез құлқын сана – сезімнің тілінің жетілу дәрежесін,
таным үрдістеріні (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып дамуын қадағалап, әрі дұрыс бағдар беру керек.
Балалардың тілдерінің дамуы, байланыстырып сөйлеу дағдылары -
(зейін, қабылдау, есту, ойлау, есте сақтау)- қабілеттерін қалыптастыру
болып табылады.
Зейін дегеніміз- сананың қандай да болса да бір затқа, құбылысқа
немесе іс-әрекетке шоғырлануы.
Ойлау дегеніміз-фактілер мен құбылыстарды дерексіздендіру, қорыту,
жанама түрде жүргізу, байланыстарын белгілеу және олардың арасындағы
қатынастарды анықтау арқылы қол жететін таным процесі.
Ес дегеніміз- есте сақтау және оны кейін жаңғырту болып табылады.
Балалардың ақыл-ойын, санасын дамыта отырып өздігінен жұмыс істей білуіне
ерекше көңіл бөлеміз. Ақыл –ойдың дамуымен тікелей байланысты. Сөз ойдың
көрінісі: ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр деп В.Г.Белинский айтқандай, тіл-
ойдың сыртқы көрінісі.
Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады. Тіл дамытудың тиімді құралдарының
бірі- жаңылпаш, жұмбақ айтқызып, оның шешімін табу. Себебі бұлар баланың
дүниетанымын, түсінігін, болжағыштығын, ұғымын кеңейтуде және тілін
ұстартып, ойын дамытуда маңызды рөл атқарады. Баланың тілін шыңдай түсіп,
асықпай, жатық еркін сөйлеуіне көмектеседі. Жаңылтпаштар балаға затты
аңғаруға, ой-өрісін дамытуға игі әсерін тигізеді.Балаға жаңылтпаш үйретіп,
оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмейтін
дыбыстарды анық айтуға жаттығады. Жұмбақтарда аталған нәрсенің сипат
белгілеріне қарап, балалар олардың шешімін табады. Балаларды тез ойлауға,
шапшаң жауап беруге, алғырлыққа, тапқырлыққа үйретеді.
Тіл дамытудың басқа түрлері сияқты сөздік жұмысы оқу-тәрбие жұмысының
барлық саласында жүргізіледі.Балалар сөзді ұғу арқылы сөйлеу үстінде тілін
дамытады. Оқу әрекеті барысында сөздік жұмысы балалардың ойын дамытумен
тығыз байланысты.
Балаларды асығып-аптықпай немесе тым жайбарақаттыққа салынбай,
байсалды сөйлеп үйрену, өзін дұрыс ұстау мәдениетін қалыптастыру. [5]
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік тіл негізін игеруі – жан-
жақты мәдениетті тұлға қалыптастырудың басты факторы
Қазақ тілінің сөйлеу ауқымы осы кезде өз дәрежесінде өсіп, кеңейіп
келеді. Сөйлеу мәдениетінің түп тамыры ертедегі грек және римдіктердің
шешендік өнерінде, одан бері қазақ ойшылдарының, данышпандарының, ақын-
жырау, билердің туындыларында жатыр. Тілдік қатынас адамның ойлау,
пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, айту, пікірлесу т.б. әрекетіне тікелей
қатысты құбылыс.
Олай болса, балабақшада бала өз ана тілін меңгеру барысында тілдік
қатынастың аса маңызды түрі - ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ол сөздерді
байланыстырып айту арқасыңда жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы
баланың тілдік және ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді. Педагогика ғылымының
тарихына үңілсек, баланың сөздің байланыстыра сөйлеуін дамытуда
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, СЛ.Рубенштейн, А.М.Леушина, Т.Тихеева және
т.б. зерттеулерді бала тілін дамытуға көмек болатын еңбектер.
Бұл тақырып бойынша қазақ тілінде зерттеулер жүргізіп ғалымдар
Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.Мұқанов, Х.Т. Дебелбаева және т.б. еңбектері
де назар аудартуға тұрарлық.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз — сөз бен сөйлемдердің
үлесімділігі ғана емес, бұл бір-бірімен байланыста келген, дұрыс
сөйлемдерден құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы. Бала сөйлеу барысында,
ойлай білуге де үйренеді. Одан баланың ойлау логикасын, өзін қоршаған
әлемді қаншалықты қабылдап, сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз. Осындай басты-
басты мәселелердің дұрыс шешілуін, жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында,
балалар психологиясы мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда
айтылғандай, баланың байланысты сөзін дамыту жолдарын негізге ала отырып,
оның қаншалықты менгерілгенін қадағалап, тәжірибелер жасау әрбір тәрбиеші
педагогтың атқарар ісі.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде қазақ балалар
әдебиетінің көркем шығармалар мен ертегілердің, соның ішінде қазақ халқының
ұмытылып бара жатқан парасатты, сөзге шешен адамдар туралы естіген,
білгендерімізді пайдалансақ нұр үстіне нұр болмақ.
Ұзақ жылдар салып ортаға қайта оралған М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, Ш. Құдайбердиев және т.б. еңбектерін бала тәрбиесінде жан-жақты
пайдалану - бүгінгі күннің парызы.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде, ертегі, аңыз-
әңгімелердің, мақал-мәтел, жаңылтпаштардың асыл сөздер мұрасының әсері
әлдеқайда басым.
Тәрбиенің тал бесігі саналатын балабақша табалдырығынан бастау алатын
тағылымды тәрбиенің тәлімін бала бойына қалыптастыратын, ұлтжандылық пен
адамгершілікті жүрегіне ұялататын ошақтың қазіргі таңда елімізде өмір сүріп
жатқан әрбір ұлттың мәдениетінен қанық жас ұрпақ тәрбиелеуде өзіндік орны
ерекше.[6]
Қазақстан Республикасы егемендік алған өткен мыңжылдықтағы тарихи
оқиғаларды ой елегінен өткізген кезде, әлемдегі этникалық толассыз дау-
дамайлар мерзімінде жан-жақты мәдениетті тұлға тәрбиелеу – бала
тәрбиесіндегі өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Адамдардың арасындағы
түсініспеушілік білімнің жоқтығынан емес, өз халқының және басқа ұлттардың
этникалық ерекшеліктерін, тілін, салт-дәстүрін білмегендіктен туындайды.
Кезінде кеңестік жүйенің шырмауынан шыға алмай, ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келе жатқан ата-бабамыздың бай мұрасы, асыл қасиеті, салт-
дәстүрінен бос қалған, өз ана тілін мүлде ұмытқандардың өкініштен өзегі
бүгінге дейін өртенетінін көріп келеміз. Ел тарихында өшпестей дақ,
жазылмас дертке айналған мұндай мәңгүрттікке ендігі жерде жол берілмеуін
қадағалау, ертеңгі ел болашағы, бүгінгі жас буынды туған елін, жерін, ана
тілін жан-тәнімен сүйетін ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеу – бүгінгі күннің
ең маңызды мәселесі. Сондықтан да, елбасымыз Н.Назарбаев болашақ ұрпақ
тәрбиесіне ерекше мән бере қарап, балабақша жайлы тілге тиек етуі, мектепке
дейінгі тәрбие саласындағы мемлекеттік тілді игерте отырып, жан-жақты
мәдениетті тұлға қалыптастыру мәселесінің оң шешімін табуға жол ашты. Ел
боламын десең, бесігіңді түзе, - деп ұлы жазушы Мұхтар Әуезов айтқандай,
тәрбие тал бесіктен басталуы тиіс. Тек отбасында ғана емес, балабақшада тіл
үйреніп, халқымыздың салт-дәстүрін бойына сіңіріп, құнарлы бай
әдебиетімізден нәр алып, өзге ұлттардың да мол мәдениетін танып өскен әр
баланың болашағы жарқын болары сөзсіз.
Біздің балабақшамызда жүргізілетін Інжу-маржан сабағының осы
мақсатта атқарып жатқан істері де оң нәтижесін беруде. Өзге ұлт өкілдерінің
мемлекеттік тілдегі мекемеге балаларын әкелуі – болашақтағы қазақ тіліне
деген үлкен сенімдерін және біздің мұғалімдерге артылған жауапкершілікті
білдіреді. Балабақшада баланың балалық шағы жан-жақты білімдерді меңгерумен
өтеді. Мұндағы тіл үйрену дегеніміз: сөз бен ереже жаттау емес, сөйлеу
түрлерін меңгеру. Есігімізді ашқан кез келген ұлттың баласына тек қазақ
тілін үйретіп, қазақтың ұлтық бай мәдениетін, салт-дәстүрін танытып қоймай,
әрбір өзге ұлт өкілінің баласын өз ана тілін дәріптеуге, туған халқының
мәдениетін, салт-дәстүрін ардақтауға баулудамыз. [7]
Сонымен қатар, Інжу-маржан сабағы мынадай мақсат-міндеттерді шешеді:
1. орыс тілді балалармен қатар, өзге ұлт балаларына мемлекеттік тіліміздің
ауызекі сөйлеу түрін үйрету, сөздік қорларын дамыту;
2. сурет мазмұнын түсініп айта білуге үйретіп, қазақ тілінде өлең, тақпақ,
мақал-мәтелді жатқа айтуға үйрету;
3. әр түрлі ертегі қойылымдарында кейіпкерлер рөлін сомдауға баулу;
4. өзге ұлт өкілдері арасында өтетін тіл байқауларына қатысуға ынталандыру;
5. қазақ тілін үйренуді отбасында жалғастыруға жетелеу;
6. қазақтың ұлттық салт-дәстүрімен таныстыра отырып, өзге ұлттың салт-
дәстүрін де дәріптеуге тәрбиелеу;
7. әрбір ұлт мәдениетінің құндылығын бағалай білуге тәрбиелеу;
8. ойлау дағдылары мен есте сақтау қабілеттерін жетілдіре отырып, қазақ
тілінде еркін сөйлеу дәрежесін көтеру;
9. қазақ тілінде сөйлеуге құштарлыққа, тілді құрметтеуге, Отанға деген
сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында рухани
адамгершілік қабілеттер басты нысана болып отыр. Елбасымыз Н.Назарбаев өз
Жолдауында: Ғасыр мақсаты – қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшу кезінде
саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген
ХХІ ғасырды құрушы, іскер икемделген, жан-жақты мәдениетті жеке тұлғаны
тәрбиелеп қалыптастыру, - деген тұжырым жасады.
Мемлекеттік тілді үйретуде педагогикалық үрдіс пен ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетінен тыс өтілетін барлық шаралар – жан-жақты мәдениетті тұлға - өзге
ұлттың мәдениетін тануды өзінің ұлттық ерекшеліктерін білу арқылы ұмтылатын
тұлға қалыптастыруға бағытталған. Көп ұлтты Республикамызда бейбітшілік пен
келісімде өмір сүру үшін, жоғалған мәдениетімізді жаңғырту үшін, әрқайсымыз
өзімізден бастауымыз керек: мен қай ұлттанмын, мен өз мәдениетім жайлы не
білемін, өзге халықтар мені қызықтырады ма? Тек сонда ғана мемлекеттік
тілді үйрене отырып, өзге халықтың ұлттық мәдениеті мен тілін үйреніп, жан-
жақты мәдениетті тұлға тәрбиелей аламыз. [8]
ІІ 2.1 Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын рөлі.
Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
дамытады ойынсыз ақыл- ойдың қалыптасуы мүмкін емес.
(В.А.
Сухомлинский)
Балабақашағы оқыту- тәрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту,
сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін
күнделікті өмірде еркін қолдану, одан әрі күнделікті іс- әрекет кезіндегі
тілдік қарым- қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән
берілген.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі-
тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.
Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы
заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр- түсін
және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар
жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-
қатынас жасай білуге үйретеміз.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде
тәрбиешінің:
-балалардың сөздік қорларын дамыту;
-жаңа сөздерді меңгерту;
-үйреген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет
саналады.
Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде
басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын молайтуда ойын,
тапсырма жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде ойын- баланың шын
тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына
ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш
жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным
белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені
бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш нәрсеге
тәуелсіз. Ол озін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың
баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге
деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.
Халық даналығында Ойнай білмеген, ойлай да білмейді, Ойында озган,
өмірде де озады деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі
жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез- құлық
көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Ойын барысында бала
өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері мен кейіпкерлері
сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды. [9]
Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін
байытуға бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл- қозғалысы дене бітімін
жетілдірсе, ал қарым- қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік,
мінез- құлық әдептерін бекітуіне әсер етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен
екінші әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі ақпараттар алады, дүние сырын
ашады.
Мектепке дейінгі тәрбиеленушілерде педагогикалық процестер барысында
баланың көңіл-күйін анықтап, психологиялық мотивтерді туындатып, жағымды
мінез- құлық дағдыларын қалыптастыру көзделеді. Психологиялық жаттығулар
баланы үлкендермен және достарымен қарым- қатынас мәдениетіне тәрбиелеп, өз
пікірлерін айтып жеткізе білуге көмектеседі. Ойын жаттығулар арқылы баланың
білімділік дағдыларын күнделікті іс-әрекетте қолдана білу мүмкіндіктері
қарастырылады.
Психологиялық ойын- жаттығулар баланың жан дүниесінің, рухани жай-
күйінің үйлесімді дамуына ықпал етеді. Баланың сезім әрекетін,
әсерленушілік деңгейін анықтау үшін қолданылады.
Ойындардың негізгі мақсаты балалардың ықылас зейінін, сөздік қорын,
байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті арттыруға,
өзінің жеке құрбыларының іс- әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің
дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер салып, ой
жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен де мәнді, мағыналы істер
туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не нәрсенің болсын жөн
бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан да ойын бала бойындағы
қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз.
Ойын-баланың жеке басын дамытуда, сөздік қорын молайтуда, қоршаған
ортамен танып-білуінде, өздігінен әрекет жасау дағдыларын қалыптастыруда,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда ерекше орын алады. Жаңа стандартқа
сәйкес мектеп жасына дейінгі балаларға арналған пәндік- дамытушы ортаны
ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі ретінде заттар мен ойыншықтарды
еркін қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету, ойын іс-әрекеті жағдайымен
қамтамасыз ету сұрақтары айқындалған. Бала үшін ойын - өзін-өзі жетілдіру
мен өзін-өзі көрсетудің құралы.Ойында балаларды не қызықтырады?- деген
сұрақ туындайды. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ойын түрлері де әр
түрлі болып келеді. Баланы ойынға қызықтыра отырып оқу іс әрекетіне
айландырып, ойын түрін күрделендіре түсу керек. Ойын тек балалар ойнайтын
болып емес, оқу әрекеті барысында қолданылатын ойын түрлері.
Оқу әрекетіне қолданатын ойын түрлері мынадай топтарға бөлінеді:
• Дидактикалық ойын
• Сюжеттік рөлдік
• Қимыл-қозғалыс ойындары (ұлттық ойындар)
• Саусақтар ойыны
• Үстел үсті ойындары
Дидактикалық ойындар оқу әрекеті барысында балалардың қызығушылықтарын
арттыру мақсатында қолданылады. Мектеп жасына дейінгі ұйымдардың барлығында
да, оқу әрекеті ойын түрінде өткізіледі. Оқу әрекеті барысында қолданылатын
ойын түрлерін жас ерекшеліктеріне қарай қолданылады. [10]
Баланың көп уақытын ойынмен өткізуінде емес, ойын кезінде баланың
тілінің дамуы, психикалық өзгерістерінің болуында Алайда баланың 3-4
жасында жаңаша өзгеруге, түрленуге деген қабілеті байқалады. Ал, 4-5жастағы
бала өз ойынан шығаруға, яғни түрлі жағдайларға байланысты бейімдеп отыруға
үйренеді.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-
жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді., таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп, ақыл- ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени
шығармашылық- саусақ ойыны. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан- жануарларды, құстарды, ағаштарды т.б
көптеген бейнелерді бейнелей алады.
Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары, соның ішінде
бұлшық етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды.
Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы қол
саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан,
бала қолының ептілігін толық жетілдіру, түзеті- тәрбие жұмысын жүйелі
жүргізуді қалайды.
Көңілді қуыршақтар.
Қазіргі кезде ағаштан жасалған көңілді қуыршақтар жай ойыншық емес, жәдігер
зат болып пайдаланылатын болды. Ал ойыншықтың бұл түрі бала саусағын
басқаруы мен ойлауын шыңдайтын таптырмас ойыншық.
Алдымен екі жартыны құрастыру арқылы бір қуыршақты пайдаланыңыз. Содан соң
ойынды күрделендіре түсіңіз: екі қуыршақ, үш қуыршақ. Балаға аздап қиындық
келтірсе асықпаңыз. Баланың жетістікке өзі жетуіне мүмкіндік беріңіз. [11]
Пирамидалар.
Дүкеннен пирамида ойыншығын сатып аларда дөңгелектерінің әр түрлі болғанын
қадағалаңыз. Дөңгелек диаметрі бірінен соң бірі үлкейе түсуі керек. Мұндай
ойыншық балаға саусақ қимылын ғана емес, логикалық ойлануына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру ... ... ... ..5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік тіл негізін игеруі – жан-
жақты мәдениетті тұлға қалыптастырудың басты
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Балабақшада ұлттық ойындарды
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
Кіріспе
Казақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Тоғыз тараудан, 50 баптан тұратын бұл заң: жалпы ережелерден басталып,
білім беру ұйымдары, білім беру бағдарламалары мен білім деңгейлері, білім
беру жүйесін басқару, Білім беру процесін субъектілерінің құқықтары мен
міндеттері, әлеуметтік кепілдіктері, білім беру экономикасы, білім беру
саласындағы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік және өтпелі ережелерді
қамтиды.
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда
Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі
мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге
асырылады.
2. Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті)
жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың,
олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында
ауықтуы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға
қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орыындары
мектепке дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және
конституциялық көмек көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті
және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. [1]
Ол мемлекеттік білім беру ұйымдарында тегін жасалады - деп
тұжырымдалған.
Жоғарыда айтылған негізгі, көкейкесті мәселелерді отбасында,
балабақшада жүзеге асыру үшін келешекте кезек күттірмейтін іс -шаралар
ұйымдастырылуы шарт.
Атап айтқанда:
- отбасы мен мектепке дейінгі ұйымдардың арасындағы ынтымақтастықты
сақтай отырып, ата-аналармен жұмысты жандандыру;
- мектепке дейінгі ұйымдардағы тәлім-тәрбие жұмысын жақсарту,
- тәрбиенің сан-саналы келелі мәселелерін шешетін қарапайым дағдыларын
бала санасына орнықтыратын алғашқы білім негіздерін қалауға баса назар
аудару;
- баланың жеке басын дамыту, денсаулығын нығайту, өз ойын жинақтай
біліп, жаңа мәліметтерді тіл байлығы арқылы жеткізе білуге қызығушылықтарын
арттыру,
- баланың өздігінен дербес іс-әрекет жасау, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратын бағдарламалар мазмұнын айқындап, қалыптастыру;
- мектепалды даярлау топтарында 5-7 жастағы балаларды мектепке даярлау;
- білім беру жүйесінің басты мідеті - ұлттық сана және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыру;
- педагог-тәрбиешілерді кәсіби шыңдауга қажетті мүмкіндіктерді толық
пайдалану.
Тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт
құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт—тілі болуы қажет. Ұлттың тілі
кеми бастауы үлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе
болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жыры, тарихы, тұрмысы,
мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран
даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары
далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі - бәрі
көрініп тұр. Осы күнге түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды,
терең тіл жоқ. Түркі балалары күндерде бір күн айналып қазақ тіліне
келмекші, қазақ тілін қолданбақшы, күндерде бір күн түркі балаларының тілі
біріксе, ол біріккен тілдің негізгісі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түркі
елінің келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай
болуына біздің иманымыз берік - дей келе:
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түркі балаларын бауырына
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім, - деп елдің болашағымен
астастырып, жаны құрақ ұшып, жүрек жарды сөзін айтқан ұлы Мағжан
Жұмабаевтың ойы еңсемізді езер ауыр шындық.
Әрине, тіл - әр ұлттың қасиетті белгісі, анасындай асыл, қымбат,
аяулы. Ұлы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз ана тілін, әдебиетін білмеген,
қадірлемеген адам, толық мәнді интеллигент емес деуге болады. Себебі, ол
қандайлық мамандық білімі болса да, рухани, ой тәрбиесінде сыңаржақ азамат
болады, - деген ой түйеді. [2]
Тіл - рухани байлықтың қайнар көзі. Неғұрлым тілді терең ұғып, терең
түсінсең, соғұрлым қоршаған ортаға деген көзқарасыңның молайып адамдарға
ілтипатың өсіп отырады.
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
Сөйлеу арқылы адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасайды. Сөйлеудің
пікірлесу ретіндегі әрекетінің әр түрлі болып келетінін психология ғылымы
зерттей отырып, оны үлкен екі топқа, сырттай және іштей сөйлеу деп аталатын
топтарға бөліп қарастырады. Сырттай сөйлеудің өзі ауызша (дыбысты тілдің
көп және кең тараған түрі) және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Сөйлеудің
бұл түрлері бір-бірімен өзара тығыз диалектикалық байланыста болады.
Өйткені сырттай (ауызша, жазбаша) мен іштей сөйлеудің физиологиялық негізі
бір – ми жарты шарлары қабығындағы екінші сигнал системасының механизмдері.
Олардың негіздерінде сөйлеу органдарының қозғалысынан шығатын
кинестетикалық сезімдер жатыр.
Кинестетикалық түйсікке негізделген шығарма мен мазмұндама жазу
балалардың қабылдауын дамытып, зейін өрісін кеңейтеді, ойын, тілін
дамытады, оларды қиял шыңына шарықтатып тәтті сезімге бөлейді.
Мектепке дейінгі шақ- балалардың сезімдік тәжірибиесінің орасан
молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың балаға тән түрлерін игеру,
қиялдың күшті дамуы, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының
қалыптасу кезеңі болып табылады. Баланың сөйлеу тілін дамыту, меңгеруге
бағытталған материалдарды жинақтай отырып, тілін дамытуды ұйымдастыру,
баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру тіл дамытуда әдіс тәсілді тиімді
пайдаланып, оны түрлендіру болып табылады. Мектепке дейінгі балаларды
айналамен таныстыру- бұл олардың санасына қоршаған орта, табиғат туралы
сезілетін тәжірибесіне негізделген шындық тұрғысындағы білім қалыптастыру
және оған деген дұрыс қарым-қатынасқа тәрбиелеу әдісі. Балалар ересектердің
әсері арқылы адамгершілік қарым-қатынаста бола отырып, қоршаған ортаны,
ондағы табиғат құбылыстарын және басқа өмірді тани біледі. Айналамен
таныстыру барысында кеңістік, уақыт, заттың пішіні, түсі, сапасы,
салыстырмалы түрде үлкен-кіші, қатты, сұйық деген ұғымдар қалыптасады.
Қоршаған ортамен және оның түрлерімен таныстыра отырып, балалардың ұғымын
кеңейтеміз. Әрбір бала өзінің қоршаған ортасын айналадағы құбылыстарды тану
арқылы жетіледі.
Қоршаған ортамен таныстыру бойынша балалар өзінің аты-жөнін, жасын,
жанұясын, балабақшадағы тәрбиешілермен топтағы балалардың аты-жөніндерін
тани бастайды. Балабақшаның ішкі құрылысымен таныстырылып, топ бөлме,
асхана, дәрігер бөлмесі, т.б айырмашылықтарын ажырата бастайды.Сонымен
қатар әр бөлмеде жұмыс түрін, қажетті құралдарды, олардың аты, не үшін
қажет, неден жасағаны, қайда, кімде, қандай, кім не істейді сұрақтарына
дұрыс жауап беруге балабақшада өздері немен шұғылданатыны туралы
әңгімелейді. [3]
Балалар әсіресе ұлдар жағы қызығы көлік түрлерін, яғни ұшақ, поезд,
жеңіл, жүк машина және әртүрлі көліктер түрлерінің міндеттерін жақсы
біледі.Балалар бос уақытында жүк машинасымен ойнағанды жақсы көреді.
Қоршаған орта мен тәрбие жұмыстарының түрлері:
Мектепке дейінгі кезеңде бала қоршаған ортаны танып біледі. Баланың
табиғатты танып білуге деген қызығушылығын оята отырып, тәрбиеші оны
табиғатпен таныстырып қана қоймай, оны түсінуге, өсімдіктер мен құстарды
қамқорлауға, табиғаттың сұлулығын сезіне білуге үйретеді.
Қарапайым экологиялық түсініктерді меңгерту баланың қоршаған орта
нысандарына танымдық қызығушылығын арттырумен тығыз байланысты болып
табылады. Баланың танымдық дамуы ойын барысында, табиғи нысандар мен
құбылыстарға бақылау жасау, заттарды қарап, зерттеу кезінде, табиғат пен
табиғат күнтізбесіндегі ауа-райы жағдайына бақылау нәтижелерін айта білу,
еңбек және басқа да әрекеттер барысында жүзеге асады.
Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде баланың танымдық дамуы
эмоционалдық қызығушылықпен қабылдайтын қарым-қатынастар арқылы
қалыптасады. Әрбір жеке бала - қоршаған ортаны кішкентай зерттеуші. Бала
белсенді әрекеттерге талпынады. Сондықтан да серуне арқылы бақылау мен
зерттеу сияқты әдістер балаға неғұрлым жақын болып табылады.
Серуен: тәрбиешінің көмегімен атқарылатын іс-әрекет. Серуен барысында
балалардың табиғатқа қызығушылықтарын арттыра отырып, бақылыу жұмыстарын
өткізу.
Біріншіден, арнайы бағдарлама пайдалану оқу-тәрбие жұмысын жоспарлау
кезінде жеңілдік туғызса, екіншіден, бақылауды жүргізуге қойылатын талаптар
сақталады. Балалардың танымдық құзіреттілікті меңгеруі, бақылау нәтижесі
тәрбиешінің қолданатын әдіс-тәсілдері мен бақылауды ұйымдастыруына тікелей
байланысты болып келеді.
Баланың жан-жақты дамуы, оның қоршаған ортамен белсенді қарым-қатынасы
негізінде қалыптасады. Бұл тұрғыда Сезіну-танып білу- жүзеге асыру - осы
үш бағытта жұмысты ұйымдастыру қажет. Ол үшін тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап
алудың маңызы зор.
Табиғи нысанды қабылдау, зерттеу баланы шаршатпауы тиіс. Бала
бақылауды жақсы көңіл-күймен бастап, сондай жақсы әсермен аяқталуы тиіс.
Бақылау барысында баланың зейінін шоғырландырып, назарын аудару. Серуен
кезінде әр түрлі ойындар арқылы жаңа ойын технологияларын әдіс-тәсілдердін
қолдану қажет. Серуен барысында тек бақылап қана қоймай, еңбек шараларын
қатар жүргізіп отыру керек.Серуенде ағаштарды, гүлдер мен шөптерді
ажыратуға, оларға қамқорлықпен қарауға көңіл аудару керек.
Еңбек барысында- ойын әрекеті арқылы балалардың қызығушылықтарын
дамыту қажет. Бала серуен барысында (еңбек, бақылау, ойын) - әрекеттері
арқылы, не үйренді, неге қызығушылықтарының артқанын сұрай отырып, қортынды
жасау. [4]
Айналадағы әлемді ойын, еңбек, серуен, тәрбиешімен, ересектермен,
құрдастарымен қарым - қатынас кезінде танып біледі. Сондай-ақ 3-4 жастағы
балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады және тілі дами
түседі. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы
дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп
нәрселер оларды ойлантады. Ойларын айтып жеткізгісі келеді. Сондықтан
ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі
сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және
бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі мүмкін.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл –
ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Мектепке дейінгі
жас- естің және тілдің қарқынды даму жасы.
Тәрбиеші-педагог баланы ертеңгі болашағына дұрыс көз қараспен қарай
отырып, баланың мінез құлқын сана – сезімнің тілінің жетілу дәрежесін,
таным үрдістеріні (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып дамуын қадағалап, әрі дұрыс бағдар беру керек.
Балалардың тілдерінің дамуы, байланыстырып сөйлеу дағдылары -
(зейін, қабылдау, есту, ойлау, есте сақтау)- қабілеттерін қалыптастыру
болып табылады.
Зейін дегеніміз- сананың қандай да болса да бір затқа, құбылысқа
немесе іс-әрекетке шоғырлануы.
Ойлау дегеніміз-фактілер мен құбылыстарды дерексіздендіру, қорыту,
жанама түрде жүргізу, байланыстарын белгілеу және олардың арасындағы
қатынастарды анықтау арқылы қол жететін таным процесі.
Ес дегеніміз- есте сақтау және оны кейін жаңғырту болып табылады.
Балалардың ақыл-ойын, санасын дамыта отырып өздігінен жұмыс істей білуіне
ерекше көңіл бөлеміз. Ақыл –ойдың дамуымен тікелей байланысты. Сөз ойдың
көрінісі: ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр деп В.Г.Белинский айтқандай, тіл-
ойдың сыртқы көрінісі.
Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады. Тіл дамытудың тиімді құралдарының
бірі- жаңылпаш, жұмбақ айтқызып, оның шешімін табу. Себебі бұлар баланың
дүниетанымын, түсінігін, болжағыштығын, ұғымын кеңейтуде және тілін
ұстартып, ойын дамытуда маңызды рөл атқарады. Баланың тілін шыңдай түсіп,
асықпай, жатық еркін сөйлеуіне көмектеседі. Жаңылтпаштар балаға затты
аңғаруға, ой-өрісін дамытуға игі әсерін тигізеді.Балаға жаңылтпаш үйретіп,
оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмейтін
дыбыстарды анық айтуға жаттығады. Жұмбақтарда аталған нәрсенің сипат
белгілеріне қарап, балалар олардың шешімін табады. Балаларды тез ойлауға,
шапшаң жауап беруге, алғырлыққа, тапқырлыққа үйретеді.
Тіл дамытудың басқа түрлері сияқты сөздік жұмысы оқу-тәрбие жұмысының
барлық саласында жүргізіледі.Балалар сөзді ұғу арқылы сөйлеу үстінде тілін
дамытады. Оқу әрекеті барысында сөздік жұмысы балалардың ойын дамытумен
тығыз байланысты.
Балаларды асығып-аптықпай немесе тым жайбарақаттыққа салынбай,
байсалды сөйлеп үйрену, өзін дұрыс ұстау мәдениетін қалыптастыру. [5]
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік тіл негізін игеруі – жан-
жақты мәдениетті тұлға қалыптастырудың басты факторы
Қазақ тілінің сөйлеу ауқымы осы кезде өз дәрежесінде өсіп, кеңейіп
келеді. Сөйлеу мәдениетінің түп тамыры ертедегі грек және римдіктердің
шешендік өнерінде, одан бері қазақ ойшылдарының, данышпандарының, ақын-
жырау, билердің туындыларында жатыр. Тілдік қатынас адамның ойлау,
пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, айту, пікірлесу т.б. әрекетіне тікелей
қатысты құбылыс.
Олай болса, балабақшада бала өз ана тілін меңгеру барысында тілдік
қатынастың аса маңызды түрі - ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ол сөздерді
байланыстырып айту арқасыңда жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы
баланың тілдік және ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді. Педагогика ғылымының
тарихына үңілсек, баланың сөздің байланыстыра сөйлеуін дамытуда
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, СЛ.Рубенштейн, А.М.Леушина, Т.Тихеева және
т.б. зерттеулерді бала тілін дамытуға көмек болатын еңбектер.
Бұл тақырып бойынша қазақ тілінде зерттеулер жүргізіп ғалымдар
Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.Мұқанов, Х.Т. Дебелбаева және т.б. еңбектері
де назар аудартуға тұрарлық.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз — сөз бен сөйлемдердің
үлесімділігі ғана емес, бұл бір-бірімен байланыста келген, дұрыс
сөйлемдерден құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы. Бала сөйлеу барысында,
ойлай білуге де үйренеді. Одан баланың ойлау логикасын, өзін қоршаған
әлемді қаншалықты қабылдап, сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз. Осындай басты-
басты мәселелердің дұрыс шешілуін, жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында,
балалар психологиясы мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда
айтылғандай, баланың байланысты сөзін дамыту жолдарын негізге ала отырып,
оның қаншалықты менгерілгенін қадағалап, тәжірибелер жасау әрбір тәрбиеші
педагогтың атқарар ісі.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде қазақ балалар
әдебиетінің көркем шығармалар мен ертегілердің, соның ішінде қазақ халқының
ұмытылып бара жатқан парасатты, сөзге шешен адамдар туралы естіген,
білгендерімізді пайдалансақ нұр үстіне нұр болмақ.
Ұзақ жылдар салып ортаға қайта оралған М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, Ш. Құдайбердиев және т.б. еңбектерін бала тәрбиесінде жан-жақты
пайдалану - бүгінгі күннің парызы.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде, ертегі, аңыз-
әңгімелердің, мақал-мәтел, жаңылтпаштардың асыл сөздер мұрасының әсері
әлдеқайда басым.
Тәрбиенің тал бесігі саналатын балабақша табалдырығынан бастау алатын
тағылымды тәрбиенің тәлімін бала бойына қалыптастыратын, ұлтжандылық пен
адамгершілікті жүрегіне ұялататын ошақтың қазіргі таңда елімізде өмір сүріп
жатқан әрбір ұлттың мәдениетінен қанық жас ұрпақ тәрбиелеуде өзіндік орны
ерекше.[6]
Қазақстан Республикасы егемендік алған өткен мыңжылдықтағы тарихи
оқиғаларды ой елегінен өткізген кезде, әлемдегі этникалық толассыз дау-
дамайлар мерзімінде жан-жақты мәдениетті тұлға тәрбиелеу – бала
тәрбиесіндегі өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Адамдардың арасындағы
түсініспеушілік білімнің жоқтығынан емес, өз халқының және басқа ұлттардың
этникалық ерекшеліктерін, тілін, салт-дәстүрін білмегендіктен туындайды.
Кезінде кеңестік жүйенің шырмауынан шыға алмай, ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келе жатқан ата-бабамыздың бай мұрасы, асыл қасиеті, салт-
дәстүрінен бос қалған, өз ана тілін мүлде ұмытқандардың өкініштен өзегі
бүгінге дейін өртенетінін көріп келеміз. Ел тарихында өшпестей дақ,
жазылмас дертке айналған мұндай мәңгүрттікке ендігі жерде жол берілмеуін
қадағалау, ертеңгі ел болашағы, бүгінгі жас буынды туған елін, жерін, ана
тілін жан-тәнімен сүйетін ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеу – бүгінгі күннің
ең маңызды мәселесі. Сондықтан да, елбасымыз Н.Назарбаев болашақ ұрпақ
тәрбиесіне ерекше мән бере қарап, балабақша жайлы тілге тиек етуі, мектепке
дейінгі тәрбие саласындағы мемлекеттік тілді игерте отырып, жан-жақты
мәдениетті тұлға қалыптастыру мәселесінің оң шешімін табуға жол ашты. Ел
боламын десең, бесігіңді түзе, - деп ұлы жазушы Мұхтар Әуезов айтқандай,
тәрбие тал бесіктен басталуы тиіс. Тек отбасында ғана емес, балабақшада тіл
үйреніп, халқымыздың салт-дәстүрін бойына сіңіріп, құнарлы бай
әдебиетімізден нәр алып, өзге ұлттардың да мол мәдениетін танып өскен әр
баланың болашағы жарқын болары сөзсіз.
Біздің балабақшамызда жүргізілетін Інжу-маржан сабағының осы
мақсатта атқарып жатқан істері де оң нәтижесін беруде. Өзге ұлт өкілдерінің
мемлекеттік тілдегі мекемеге балаларын әкелуі – болашақтағы қазақ тіліне
деген үлкен сенімдерін және біздің мұғалімдерге артылған жауапкершілікті
білдіреді. Балабақшада баланың балалық шағы жан-жақты білімдерді меңгерумен
өтеді. Мұндағы тіл үйрену дегеніміз: сөз бен ереже жаттау емес, сөйлеу
түрлерін меңгеру. Есігімізді ашқан кез келген ұлттың баласына тек қазақ
тілін үйретіп, қазақтың ұлтық бай мәдениетін, салт-дәстүрін танытып қоймай,
әрбір өзге ұлт өкілінің баласын өз ана тілін дәріптеуге, туған халқының
мәдениетін, салт-дәстүрін ардақтауға баулудамыз. [7]
Сонымен қатар, Інжу-маржан сабағы мынадай мақсат-міндеттерді шешеді:
1. орыс тілді балалармен қатар, өзге ұлт балаларына мемлекеттік тіліміздің
ауызекі сөйлеу түрін үйрету, сөздік қорларын дамыту;
2. сурет мазмұнын түсініп айта білуге үйретіп, қазақ тілінде өлең, тақпақ,
мақал-мәтелді жатқа айтуға үйрету;
3. әр түрлі ертегі қойылымдарында кейіпкерлер рөлін сомдауға баулу;
4. өзге ұлт өкілдері арасында өтетін тіл байқауларына қатысуға ынталандыру;
5. қазақ тілін үйренуді отбасында жалғастыруға жетелеу;
6. қазақтың ұлттық салт-дәстүрімен таныстыра отырып, өзге ұлттың салт-
дәстүрін де дәріптеуге тәрбиелеу;
7. әрбір ұлт мәдениетінің құндылығын бағалай білуге тәрбиелеу;
8. ойлау дағдылары мен есте сақтау қабілеттерін жетілдіре отырып, қазақ
тілінде еркін сөйлеу дәрежесін көтеру;
9. қазақ тілінде сөйлеуге құштарлыққа, тілді құрметтеуге, Отанға деген
сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында рухани
адамгершілік қабілеттер басты нысана болып отыр. Елбасымыз Н.Назарбаев өз
Жолдауында: Ғасыр мақсаты – қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшу кезінде
саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген
ХХІ ғасырды құрушы, іскер икемделген, жан-жақты мәдениетті жеке тұлғаны
тәрбиелеп қалыптастыру, - деген тұжырым жасады.
Мемлекеттік тілді үйретуде педагогикалық үрдіс пен ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетінен тыс өтілетін барлық шаралар – жан-жақты мәдениетті тұлға - өзге
ұлттың мәдениетін тануды өзінің ұлттық ерекшеліктерін білу арқылы ұмтылатын
тұлға қалыптастыруға бағытталған. Көп ұлтты Республикамызда бейбітшілік пен
келісімде өмір сүру үшін, жоғалған мәдениетімізді жаңғырту үшін, әрқайсымыз
өзімізден бастауымыз керек: мен қай ұлттанмын, мен өз мәдениетім жайлы не
білемін, өзге халықтар мені қызықтырады ма? Тек сонда ғана мемлекеттік
тілді үйрене отырып, өзге халықтың ұлттық мәдениеті мен тілін үйреніп, жан-
жақты мәдениетті тұлға тәрбиелей аламыз. [8]
ІІ 2.1 Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын рөлі.
Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
дамытады ойынсыз ақыл- ойдың қалыптасуы мүмкін емес.
(В.А.
Сухомлинский)
Балабақашағы оқыту- тәрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту,
сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін
күнделікті өмірде еркін қолдану, одан әрі күнделікті іс- әрекет кезіндегі
тілдік қарым- қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән
берілген.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі-
тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.
Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы
заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр- түсін
және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар
жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-
қатынас жасай білуге үйретеміз.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде
тәрбиешінің:
-балалардың сөздік қорларын дамыту;
-жаңа сөздерді меңгерту;
-үйреген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет
саналады.
Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде
басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын молайтуда ойын,
тапсырма жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде ойын- баланың шын
тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына
ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш
жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным
белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені
бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш нәрсеге
тәуелсіз. Ол озін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың
баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге
деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.
Халық даналығында Ойнай білмеген, ойлай да білмейді, Ойында озган,
өмірде де озады деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі
жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез- құлық
көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Ойын барысында бала
өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері мен кейіпкерлері
сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды. [9]
Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін
байытуға бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл- қозғалысы дене бітімін
жетілдірсе, ал қарым- қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік,
мінез- құлық әдептерін бекітуіне әсер етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен
екінші әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі ақпараттар алады, дүние сырын
ашады.
Мектепке дейінгі тәрбиеленушілерде педагогикалық процестер барысында
баланың көңіл-күйін анықтап, психологиялық мотивтерді туындатып, жағымды
мінез- құлық дағдыларын қалыптастыру көзделеді. Психологиялық жаттығулар
баланы үлкендермен және достарымен қарым- қатынас мәдениетіне тәрбиелеп, өз
пікірлерін айтып жеткізе білуге көмектеседі. Ойын жаттығулар арқылы баланың
білімділік дағдыларын күнделікті іс-әрекетте қолдана білу мүмкіндіктері
қарастырылады.
Психологиялық ойын- жаттығулар баланың жан дүниесінің, рухани жай-
күйінің үйлесімді дамуына ықпал етеді. Баланың сезім әрекетін,
әсерленушілік деңгейін анықтау үшін қолданылады.
Ойындардың негізгі мақсаты балалардың ықылас зейінін, сөздік қорын,
байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті арттыруға,
өзінің жеке құрбыларының іс- әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің
дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер салып, ой
жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен де мәнді, мағыналы істер
туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не нәрсенің болсын жөн
бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан да ойын бала бойындағы
қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз.
Ойын-баланың жеке басын дамытуда, сөздік қорын молайтуда, қоршаған
ортамен танып-білуінде, өздігінен әрекет жасау дағдыларын қалыптастыруда,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда ерекше орын алады. Жаңа стандартқа
сәйкес мектеп жасына дейінгі балаларға арналған пәндік- дамытушы ортаны
ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі ретінде заттар мен ойыншықтарды
еркін қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету, ойын іс-әрекеті жағдайымен
қамтамасыз ету сұрақтары айқындалған. Бала үшін ойын - өзін-өзі жетілдіру
мен өзін-өзі көрсетудің құралы.Ойында балаларды не қызықтырады?- деген
сұрақ туындайды. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ойын түрлері де әр
түрлі болып келеді. Баланы ойынға қызықтыра отырып оқу іс әрекетіне
айландырып, ойын түрін күрделендіре түсу керек. Ойын тек балалар ойнайтын
болып емес, оқу әрекеті барысында қолданылатын ойын түрлері.
Оқу әрекетіне қолданатын ойын түрлері мынадай топтарға бөлінеді:
• Дидактикалық ойын
• Сюжеттік рөлдік
• Қимыл-қозғалыс ойындары (ұлттық ойындар)
• Саусақтар ойыны
• Үстел үсті ойындары
Дидактикалық ойындар оқу әрекеті барысында балалардың қызығушылықтарын
арттыру мақсатында қолданылады. Мектеп жасына дейінгі ұйымдардың барлығында
да, оқу әрекеті ойын түрінде өткізіледі. Оқу әрекеті барысында қолданылатын
ойын түрлерін жас ерекшеліктеріне қарай қолданылады. [10]
Баланың көп уақытын ойынмен өткізуінде емес, ойын кезінде баланың
тілінің дамуы, психикалық өзгерістерінің болуында Алайда баланың 3-4
жасында жаңаша өзгеруге, түрленуге деген қабілеті байқалады. Ал, 4-5жастағы
бала өз ойынан шығаруға, яғни түрлі жағдайларға байланысты бейімдеп отыруға
үйренеді.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-
жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді., таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп, ақыл- ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени
шығармашылық- саусақ ойыны. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан- жануарларды, құстарды, ағаштарды т.б
көптеген бейнелерді бейнелей алады.
Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары, соның ішінде
бұлшық етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды.
Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы қол
саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан,
бала қолының ептілігін толық жетілдіру, түзеті- тәрбие жұмысын жүйелі
жүргізуді қалайды.
Көңілді қуыршақтар.
Қазіргі кезде ағаштан жасалған көңілді қуыршақтар жай ойыншық емес, жәдігер
зат болып пайдаланылатын болды. Ал ойыншықтың бұл түрі бала саусағын
басқаруы мен ойлауын шыңдайтын таптырмас ойыншық.
Алдымен екі жартыны құрастыру арқылы бір қуыршақты пайдаланыңыз. Содан соң
ойынды күрделендіре түсіңіз: екі қуыршақ, үш қуыршақ. Балаға аздап қиындық
келтірсе асықпаңыз. Баланың жетістікке өзі жетуіне мүмкіндік беріңіз. [11]
Пирамидалар.
Дүкеннен пирамида ойыншығын сатып аларда дөңгелектерінің әр түрлі болғанын
қадағалаңыз. Дөңгелек диаметрі бірінен соң бірі үлкейе түсуі керек. Мұндай
ойыншық балаға саусақ қимылын ғана емес, логикалық ойлануына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz