Саясаттану ғылымы
Тақырып 1 Саясаттану ғылым және пәні.
Тақырып 2: Саяси билік және саяси жүйе.
Тақырып3: Саяси режим және түрлері.
Тақырып 4. Саяси инститтутар.
Лекция 5. САЯСИ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ИДЕОЛОГИЯ
Тақырып 2: Саяси билік және саяси жүйе.
Тақырып3: Саяси режим және түрлері.
Тақырып 4. Саяси инститтутар.
Лекция 5. САЯСИ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ИДЕОЛОГИЯ
Саясаттану ғылымы да кәдімгі басқа ғылымдар тәрізді қалыптасудың және дамудың қилы жолдарынан өтті. Барлық қоғамдық ғылымдармен ықпалдасып отырады. Ол антикалық саяси-әлеуметтік әмбебап ойлардан бастау алады да, құқық және мемлекет туралы ғылымдар қалыптасқаннан кейін, саяси философия құрамына еніп, заңдық нормалардың өзегіне айналып, одан әрі өрбіді.
Бұдан соң саясатты оқып үйрену философиялық, әлеуметтік, психологиялық болып бөлінеді. Саясат туралы ғылымды саясаттануорнықтыру процестері жүріп жатқан қазіргі кезде әлеуметтік, құқықтық, тарихи және басқа түрлі көзқарастар мен әрекеттер туындап отыр.
Бүгінгі таңда әлемнің барлық елдерінде саясаттануды ғылым ретінде және оның объектісін пән ретінде зерттеп, оның жолдары мен әдістерін, формасы мен тәсілдерін білуді қолға алып отыр.
Мемлекет пен қоғамның саяси жүйесі – саясаттанудың негізгі зерттеу объектісі. Осы арқылы қоғамның тұтас пішінің анықтаймыз. Сондықтан саясаттану пәні туралы жалаң пайымдауға болмайды. Оған жүктелген міндет әрі күрделі, әрі маңызды, десек те, ғылыми әдебиеттерде ортақ қортындыға келіп, оны пән ретінде мойындаған пікір әлі тиянақталған жоқ. Сондықтан бұл пән туралы түсініктер алуан түрлі зерттеулерде, бағыттарда, саяси мектептерде бір біріне сай келмейтін кездері де жоқ емес.
1-ден . Саясаттануды пән ретінде анықтағанда оның тікелекй мемлекетпен немесе саяси билікпен, қоғамдық немесе саяси партиялар мен ұйымдар проблемаларымен байланыстыра қарайтын шектеулі шеңбердегі көзқарастар.
2-ден. Бұл пәннің еншісіне саяси мәселелер мен саясат туралы білімді ғана жатқызып қоймай, онымен мәндес келетін табиғаты жақын кейбір ғылымдардың мәселелер бірге алып қарастыру, кең талдап, ауқымды әңгіме қозғау болып табылады.
Міне, осыдан келіп «саясаттану пәні» нені зерттейді деген заңды сұрақ өзінен-өзі туындайды. Оған жауап қайтару ұшін ең алдымен «саясаттану» деген сөздің түпкі мағынасын ашып ойлайық. Бұл – гректің «Politike» сөзі мемлекеттік немесе қоғамдық іс, мемлекетті басқару өнері деген мағынаны білдіреді және «Logos» - ілім, саяси ғылым, немесе саясат туралы ілім деген түсінік.
Бұдан соң саясатты оқып үйрену философиялық, әлеуметтік, психологиялық болып бөлінеді. Саясат туралы ғылымды саясаттануорнықтыру процестері жүріп жатқан қазіргі кезде әлеуметтік, құқықтық, тарихи және басқа түрлі көзқарастар мен әрекеттер туындап отыр.
Бүгінгі таңда әлемнің барлық елдерінде саясаттануды ғылым ретінде және оның объектісін пән ретінде зерттеп, оның жолдары мен әдістерін, формасы мен тәсілдерін білуді қолға алып отыр.
Мемлекет пен қоғамның саяси жүйесі – саясаттанудың негізгі зерттеу объектісі. Осы арқылы қоғамның тұтас пішінің анықтаймыз. Сондықтан саясаттану пәні туралы жалаң пайымдауға болмайды. Оған жүктелген міндет әрі күрделі, әрі маңызды, десек те, ғылыми әдебиеттерде ортақ қортындыға келіп, оны пән ретінде мойындаған пікір әлі тиянақталған жоқ. Сондықтан бұл пән туралы түсініктер алуан түрлі зерттеулерде, бағыттарда, саяси мектептерде бір біріне сай келмейтін кездері де жоқ емес.
1-ден . Саясаттануды пән ретінде анықтағанда оның тікелекй мемлекетпен немесе саяси билікпен, қоғамдық немесе саяси партиялар мен ұйымдар проблемаларымен байланыстыра қарайтын шектеулі шеңбердегі көзқарастар.
2-ден. Бұл пәннің еншісіне саяси мәселелер мен саясат туралы білімді ғана жатқызып қоймай, онымен мәндес келетін табиғаты жақын кейбір ғылымдардың мәселелер бірге алып қарастыру, кең талдап, ауқымды әңгіме қозғау болып табылады.
Міне, осыдан келіп «саясаттану пәні» нені зерттейді деген заңды сұрақ өзінен-өзі туындайды. Оған жауап қайтару ұшін ең алдымен «саясаттану» деген сөздің түпкі мағынасын ашып ойлайық. Бұл – гректің «Politike» сөзі мемлекеттік немесе қоғамдық іс, мемлекетті басқару өнері деген мағынаны білдіреді және «Logos» - ілім, саяси ғылым, немесе саясат туралы ілім деген түсінік.
2. Болл Э. Власть // Полис, 1993,№5
3. Баласағұн Ж. Құтты білік.- А.А,1986
4. Жамбулов Д.А. Саясаттану. Оқулық.- А, 2003
5. Политология. Хрестоматия / сост. проф. Василик В.-М,1999
6. Парсонс Т. Система современных обществ. – М.:1998.
7. .Нысанбаев Н., Арын К., Машан М. Эволюция политической системы Казахстана. - А.,2001.
Қосымша әдебиеттер:
1. Тофлер О. Проблемы власти на пороге ХХI века // Свободная мысль, 1992,№2
2. Ермеков Р. Власть в обществе // Саясат, 2002,№2
3. Сидоров О. Ключевые аспекты понятия власти с точки зрения теории // Евразийское общество, 2000,№1
4. Нукенов А.К. Биліктің бөліну теориясы // Саясат, 2001,№6
5. Каменская Г.В., Родионов А.Н. Политические системы современности.- М., 1994
6. Карин Е.Т. Саяси жүйенің өмір сұру қабілеті // Саясат,1998, №4.
7.Сейтасқаров С. Өтпелі кезеңдегі саяси жүйе қалыптасуының кейбір мәселелері // Ақиқат, 1999, №11-12.
8.Қалиев Н. Тәуелсіз Қазақстанның саяси жүйесі //Ақиқат, 2001, №12
9. Арендт Х. Вирус тоталитаризма //Новое время 1991, №11
10. Лейпхарт А. Многосоставные общества и демократические режимы М., 1997
11. Поппер К. Демократия и народовластие.//Новое время, 1991, №8
Қосымша әдебиеттер:
12. Гаджиев К.С.. Тоталитаризм как феномен XX века //Вопросы философии, 1992, №2
13. Громыко А.Л. Политические режимы. М., 1994
14. Мағзумов М. Қазіргі кезендегі демократиялық саяси институттар// Саясат, 1998,
15. Ермеков К. Демократиялық даму жолы. // Саясат, 1998, №10
16. Інкәрбаев Е Посттоталитарлық кеңестіктегі саяси өзгертулердің ерекшеліктері //Саясат 2002,№1
3. Баласағұн Ж. Құтты білік.- А.А,1986
4. Жамбулов Д.А. Саясаттану. Оқулық.- А, 2003
5. Политология. Хрестоматия / сост. проф. Василик В.-М,1999
6. Парсонс Т. Система современных обществ. – М.:1998.
7. .Нысанбаев Н., Арын К., Машан М. Эволюция политической системы Казахстана. - А.,2001.
Қосымша әдебиеттер:
1. Тофлер О. Проблемы власти на пороге ХХI века // Свободная мысль, 1992,№2
2. Ермеков Р. Власть в обществе // Саясат, 2002,№2
3. Сидоров О. Ключевые аспекты понятия власти с точки зрения теории // Евразийское общество, 2000,№1
4. Нукенов А.К. Биліктің бөліну теориясы // Саясат, 2001,№6
5. Каменская Г.В., Родионов А.Н. Политические системы современности.- М., 1994
6. Карин Е.Т. Саяси жүйенің өмір сұру қабілеті // Саясат,1998, №4.
7.Сейтасқаров С. Өтпелі кезеңдегі саяси жүйе қалыптасуының кейбір мәселелері // Ақиқат, 1999, №11-12.
8.Қалиев Н. Тәуелсіз Қазақстанның саяси жүйесі //Ақиқат, 2001, №12
9. Арендт Х. Вирус тоталитаризма //Новое время 1991, №11
10. Лейпхарт А. Многосоставные общества и демократические режимы М., 1997
11. Поппер К. Демократия и народовластие.//Новое время, 1991, №8
Қосымша әдебиеттер:
12. Гаджиев К.С.. Тоталитаризм как феномен XX века //Вопросы философии, 1992, №2
13. Громыко А.Л. Политические режимы. М., 1994
14. Мағзумов М. Қазіргі кезендегі демократиялық саяси институттар// Саясат, 1998,
15. Ермеков К. Демократиялық даму жолы. // Саясат, 1998, №10
16. Інкәрбаев Е Посттоталитарлық кеңестіктегі саяси өзгертулердің ерекшеліктері //Саясат 2002,№1
Саясаттану ғылым және пәні.
1.Саяси ғылымның пәні, зерттеу объектісі, және әдістері.
2.Саясаттанудың міндеттері және қоғамдық ғылымдар жүйесіндеалатын орны.
3.Саяси ғылымның даму тарихы.
1 сұрақ: Саясаттану ғылымы да кәдімгі басқа ғылымдар тәрізді қалыптасудың
және дамудың қилы жолдарынан өтті. Барлық қоғамдық ғылымдармен ықпалдасып
отырады. Ол антикалық саяси-әлеуметтік әмбебап ойлардан бастау алады да,
құқық және мемлекет туралы ғылымдар қалыптасқаннан кейін, саяси философия
құрамына еніп, заңдық нормалардың өзегіне айналып, одан әрі өрбіді.
Бұдан соң саясатты оқып үйрену философиялық, әлеуметтік, психологиялық
болып бөлінеді. Саясат туралы ғылымды саясаттануорнықтыру процестері жүріп
жатқан қазіргі кезде әлеуметтік, құқықтық, тарихи және басқа түрлі
көзқарастар мен әрекеттер туындап отыр.
Бүгінгі таңда әлемнің барлық елдерінде саясаттануды ғылым
ретінде және оның объектісін пән ретінде зерттеп, оның жолдары мен
әдістерін, формасы мен тәсілдерін білуді қолға алып отыр.
Мемлекет пен қоғамның саяси жүйесі – саясаттанудың негізгі
зерттеу объектісі. Осы арқылы қоғамның тұтас пішінің анықтаймыз. Сондықтан
саясаттану пәні туралы жалаң пайымдауға болмайды. Оған жүктелген міндет әрі
күрделі, әрі маңызды, десек те, ғылыми әдебиеттерде ортақ қортындыға келіп,
оны пән ретінде мойындаған пікір әлі тиянақталған жоқ. Сондықтан бұл пән
туралы түсініктер алуан түрлі зерттеулерде, бағыттарда, саяси мектептерде
бір біріне сай келмейтін кездері де жоқ емес.
1-ден . Саясаттануды пән ретінде анықтағанда оның тікелекй
мемлекетпен немесе саяси билікпен, қоғамдық немесе саяси партиялар мен
ұйымдар проблемаларымен байланыстыра қарайтын шектеулі шеңбердегі
көзқарастар.
2-ден. Бұл пәннің еншісіне саяси мәселелер мен саясат туралы
білімді ғана жатқызып қоймай, онымен мәндес келетін табиғаты жақын кейбір
ғылымдардың мәселелер бірге алып қарастыру, кең талдап, ауқымды әңгіме
қозғау болып табылады.
Міне, осыдан келіп саясаттану пәні нені зерттейді деген заңды
сұрақ өзінен-өзі туындайды. Оған жауап қайтару ұшін ең алдымен саясаттану
деген сөздің түпкі мағынасын ашып ойлайық. Бұл – гректің Politike сөзі
мемлекеттік немесе қоғамдық іс, мемлекетті басқару өнері деген мағынаны
білдіреді және Logos - ілім, саяси ғылым, немесе саясат туралы ілім деген
түсінік.
Ендіше саясаттану да өз ерекшеліктерімен сипатталатын дербес
бір пән. Оны басқалармен араластырмай-ақ жеке дара оқып үйренуге болады.
Мысалы, саяси билік пен оның мәні, жекелей және топтық түрде билік жүргізу,
көсемдік пен демократия, биліктің шексіз феномені сияқты күштеу мен зорлық,
авторитарлық, мораль түріндегі билік пен құқықтық құндылықтар жайлы айтуға
болады. Олар конституциялық құқық оясына кірмейді, онымен ешқандай
юриспруденция айналыспайды, бұл оның құзырына жатпайды.
Ендіше саясаттану дегеніміз түрлі сипаттағы қоғамдық-саяси
жүйенің даму ерекшеліктерін, бір-біріне қабысып икемделуін, тұрақтылықты
қамтамасыз ететін шарттарының себептерін, дау-жаңжалдар мен дағдарыстарды
реттеу жолдарын зерттейтін ғылым деп атауға болады.
Саяси оқиғаларды талдап таразылап, шындықты объективті тұрғыда ұғындырып,
осы арқылы дағдарыстарды қалыпқа келтіру оның басты мақсаты. Адамдардың
ізгі құүндылықтарды тануп алдына, дұрыс бағыттарға бет түзеуіне
көмектеседі. Бәрін нақтылыққа негіздеп, неғұрлым қателік жібермеуге ықпал
етеді. Бірақ ол адамдарға басқалай бір саяси идеологиялық таңдауларға ұсына
алмайды.Мындай нәрсе – үйымдардың, партияның, азаматтардың жекей өз
істерін, саяси таңдау жасаудың формасымен түрін, қандай шешімдер қабылдап,
әрекер етуді осы саясаттану көрсетіп бере алады. Ғылым ретінде жолдардың
немесе бұрыстығын байқауға мүмкіндік тұғызады.
Саясаттағы рационалдық және иррационалдық секілді факторларды
да сараптайтын саясаттану. Ол сондай-ақ қазіргі таңда жетістіктерге жету
үшін қандай мақсаттарға сүйену қажет, іс қимыл сәйкестігі қалай орындалады,
мүмкін еместіктің себеп салдары неде, басқа қандай саяси ойда-амалдар
керек деген сұрақтарға да жауап қайтарады.
Саясаттану құбылыстарға баға бергенде, ұйғарым жасағанда
идеологиядан, идеялардан тыс тұрады және асыра сілтеуден алуақ болады.
Қайта мұндай нәрселердің саяси процестерге, саяси институттарға тигізетін
кері ықпалдарын зертейді.
Әр түрлі кезендердегі саяси жүйелердің сипаттамасы мен
қортындысының нақтылығы басқа болуы да мүмкін. Егер саясаткерлер сол
шақтағы жүйелерге қатысты функционалды факторларды көбірек анықтаса,
шындықты максималды деңгейде таныса жағыдайдың жалпы пішімы мен
ерекшеліктерін ажырататын болса, онда нықтылық бәрінен биік тұрады.
Осыдан болар мемлекеттердің бәрінде өзге ғылымдарға қарағанда
саясаттанудың ұлттық ерекшеліктерге бір табаң жоқындығы бар. Себебі оның
бақылау байламдары, жасаған қортындылары, алға тартатын ұсыныстары сол
мемлекеттің өзіне ғана тән болып келеді.Ал оның басқа мемлекеттерде
қолданылуы логикалық сараптау, әлеуметтік эксперименттер, интуиция арқылы
тексеріледі. Сондықтан әрбір елде плюралистік түрдегі өзінің саясаттану
мектебі болуы мүмкін.
Саяси процестің, саяси қызметтің, саяси биліктің, қандай да
болсын объектівті заңдылықтардың, эволюцияның, көзқарастардың өзгеруі мен
дамуы – аталған пәннің негізгі нысанасы. Білім деңгейімен ол сайкес
саясаттану жалпы және жалқы деп те саналады. Сипатына қарай іріктесек,
саяси зерттеу теориялық және эмпирикалық білім деп екіге бөлінеді. Ал
бағыты мен мақсатына қарай топтастырсақ, іргелі және қолданбалы деп те
жіктеледі.
Саясаттану – жалпы интегралдау ілімі, саяси құбылыстар мен
процестердің жиынтығы, қоғамның саяси өмірінің жалпы принциптері мен
заңдылықтарының, олардың көріністерінің ерекшеліктері, қоғамдық прогресте
субъектілер қызметтерін жүзеге асырудың формалары мен әдістері.
Жеке ғылым ретінде саясаттанудың өзіне тән белгілері болады. Ол - пәндік
кескін мен зерттеу объектісі ғана емес, сондай-ақ пәннің өзіндік, сипатын
бейнелейтін және оның зерттелуіне айқындай алатын ұғымдары, категориялары
мен танымдық заңдары, әдістері, құрылымы.
Саясаттану пәні мына басты бөлімдерден тұрады:
1. Саяси теориялар (олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі
қызметі);
2. Саяси институттар (конституциялар, аймақтық және жергілікті
басқару, көпшілік, әкімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеу);
3. Партиялар мен қоғамдық ұйымдар;
4. Қоғамдық пікір;
5. Халықаралық саясат (халықаралық ұйымдар мен халықаралық құқық)
Саясаттану саяси құбылыстармен өзгерістердің мән-мағнасын түсініп-білу
үшін бірталай әдістерді пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру
тәсілін айтады. Оларға: салыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи,
бихевиористік, нормативтік және т.б. әдістер жатады.
Салыстырмалы әдіс әр түрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып,
олардың жалпы жақтарын және жеке ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді.
Ол елдегі саяси тұрақтылық пен саяси шешімдер қабылдауға көмектеседі.
Тарихи тәсіл саяси құбылыстарды мезрзімі жағынан дәйекті, заманына қарай,
бұрыңға, қазіргі және болашақтық айқындай отырып қарастырады. Ол әр түрлі
саяси оқиғаларады , процестерді, дерекетерді олардың болаған уақыт мезгілін
еске ала танып-білуді талап етеді.
Бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде ең дұрыс және мызғымас тәсіл болып
есептелген диалектикалық-материалистік әдіс болатын. Ол табиғаттағы,
қоғамдағы және санадағы құбылыстар мен процестерді бірімен-бірі тығыз
байланыста және үздіксіз даму жағдайында болады деп санайды. Бұл әдісті
ешкім жоққа шығармайды.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар басқа да әдіс-тәсілде бар.
Бұлардың бәрі де саяси процестер мен олардан дамуы жөнінде шынайы
мағлуматтар алуға тырысады. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттерде
саясатқа байланысты жағдайларды зерттегенде сан түрлі әдістемелерді
пайдаланады.
2 сұрақ. Қай ғылым болмасын белгілі бір функцияларды атқарады.
Саясаттануда да ондай міндеттер бар. Оған ең алдымен танымдық
(гносеологиялық) қызметтер жатады. Олай дейтініміз саяси білім қоғамдағы
оқиғаларды танып-білуге, олардың саяси мәнін түсінуге және болашақты
болжауға мүмкіндік береді.
Саясаттану бағалау (аксеологиялық) қызметін атқарады. Ол саяси
құрылысқа, институттарға, іс-әрекеттерге және оқиғаларға саяси баға береді.
Демократиялық мемлекеттерде саясаттану саяси әлеуметтену
міндетін де атқарады. Ол азаматтықты, халықтың демократиялық саяси
мәдениеттілігін қалыптастырады.
Саясаттану саяси өмірді жетілдіру міндетінде атқарады. Бұл
ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалдар жасап,
оларды қайта қарауда теориялық негіз болады. Оның көмегімен заң шығарушы
және атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар мен саяси-басқарушылық
шешімдер алдын ала сарапқа салынып, зерттеледі, қоғамда немесе оның жеке
аймақтарында қалыптасып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыдан
талданауы.Солардың негізінде ол кейбір саяси институттардың жойылып, оның
орнына бүгінгі талапқа сай басқалары келу керектігін негіздейді.
Мемлекеттік басқарудың қолайлы үлгілерін іздестіреді, әлеуметтік-саяси
шиеленістерді ауртпалықсыз пішу жолдары мен әдістерін көрсетеді.
Саясаттану болжау қызыметінде атқарады. Саяси зерттеулердің
құндылығы саяси процестердің үрдісін ойнытпай бейнелеумен ғана тынбайды. Ол
белгілі бір саяси жағдайларда алдынғы қатарлы, азық саяси өзгерістер
жасауға бағытталған ғылыми негізделген болжаумен аяқталуы тиіс. Саяси
ғылымның түпқіліқті мақсаты да сонда.
Саясаттану басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Себебі
олардың бәрінің зерттеу объектісі. Ортақ-Қоғамдық өмір. Олар бірталай
ортақ ұғымдарды да пайдаланады. Бірақ та әрбір қоғамтану ғылымның өзімдіқ
пәні бар. Сондықтан саясаттанудың басқа гуманитарлық ғылымдар арасындағы
ерекшелігін, алатын орнын анықтап алған
ләзім. Саясаттану ең алдымен философиямен
тығыз байланысты. Философия-табиғат, қоғам және таным дамуының неғұрлым
ортақ заңдылықтары ғылым.
Ол тіршіліктің түпкілікті себептерін, рухани байлықтардың
негізінде жатқанның және т.с. ашып дүниеге тұтас көзқарас тұғызады.
Сондықтан басқа пәндер сияқты саясаттануда жалпы әдістемелік ғылым болып
келеді. Ол саясатты философиялық тұрғыдан дәлелдейді. Саяси құбылыстар мен
процестерді талдауға дүниетанымдық бағдар береді. Саясаттану өмірдің жалпы
жақтарын қарастырғанда философия тұжырымдамаларына сүйенеді, ал саясаттың
нақтылы жақтарына келгенде философия саясаттануға жүгінеді.
Саясаттану экономикалық теориямен өзара байланысты. Саяси экономия
саяси процестерде экономикалық тұрғыдан дәлемдей отырып, ол процестердің
негізінде әр түрлі әлеуметтік топтардың өз мүдделерін жүзеге асыру үшін
күресіп көз жеткізеді. Саясаттану экономикалық саясатты дайындау және іске
асыру процестерді мемлекеттік реттеу принциптерін ғылыми түрде негіздейді.
Тарих болса жүйелі, дәйекті түрде оқиғанның болған уақытына байланысты
саяси институттар мен идеялардың дамуы туралы деректерді жинап сүреттейді.
Көрсетілген ғылымдармен қатар саясаттану басқа да адамгершілік
ғылымдарымен байланысты. Солай болса тұра саясаттанудың өзіне тән зерттеу
объектісі бар. Оған қоғамның саяси сапасы, ондағы болып жатқан барлық саяси
құбылыстар процестер жатады.
Қазіргі демократиялық мемлекеттерде саяси оқу институттарының қызмет
негізгі адамгершілік құндылықтарды, әсіресе, әрбір тұлғаның еркіндігі мен
абыройын, оның табиғи, ажырамас құқықтарын мойындап, қадірлеуге
негізделеді.
3 сұрақ. Адамзат қоғамы сияқты, ғылым мен білім, мәдениет пен әдебиет
біркелкі дами қоймайды. Олардың шарықтап шалкитын, құлдырап түсетін де
кезендері болады. Тарихта белгілі ең алғаш өрелі өркениеттіліктін
ошағы болып, кұлпырап гүлдену Ежелгі Шығыс – Мысар Египет, Вавилон
Ирак, Үндістан,, Қытай, Парсы Иран елдеріне келеді. XV ғасырға дейін
Шығыс мәдениеті Батыс мәдениетінен шоктығы көш жоғары болып,
өркениеттіліктін үлгісін көрсеті. Мұнда ең алдымен математика, геометрия,
астрономия, медицина сияқты нақты ғылымдар басым дамыды. Шығыс елдерінде
жоғарғы билік шектелместен монархтың халиф, хан, патша, султан, король,
император және и т.б. қолында болды. Жерге мемлекет иелік етеді, ал
мемлекет бүкіл халықтың игілігі үшін қызмет етеді деген көзқарас
қалыптасты.
Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қатты
дамылды. Онда қоғам Шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағдайда қарама-қарсы
өрістеді. Греция ол кезде саяси бытыранқы күн ел еді. Саяси ұйым түрін жеке
мемлекет болып саналған қалалар полистер құрды. Патшалық өкіметтің орнына
аристократиялық және құл иеленушілік демократия орын алды. Билеу турі
сан алуан болатын және жиі ауысып отырды. Саяси өмір кызу өрбеді, ол
саяси сана теориясының терең дамуына әкелді. Сондықтан олардың саяси санасы
мифтан теорияға тез ауысты.
Көне гректерде саяси ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп.
Бірақ біз солардың ішінде ең көрнекті екі өкіліне – Платон мен Аристотель
ге токталамыз.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Олардың ішінде біздің ғылымызға тікелей
қатысы бар шығармалары Мемлекет, Саясатшы, Заңдар, Софист,
Парменид және т.б.
Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір
сұру үшін тамак, киім өндірулері, үй салулары және т.т. жасаулары керек.
Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері
кұрылысшылықпен, төртіншілері етікшілікпен және т.б. айнасылады. Сөтіп,
олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында
қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет адамдарды алаламай, байына да,
кедейіне де, азына да, көбіне де қарамай – бәріне бірдей әділ қызмет етуі
керек. Бірақ бұдан Платон адамдардың бәрін тендестірген екен деген ой
тумауы керек.
Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды.
Өйткені қоғамдағы кикілжіндерді, дау-жанжал, қайшылықтарды тудыратын жеке
меншік деп санады.
Платон мемлекеттік құрлысты 5 тұрге бөлді: аристократия,
тимократия, олигархия, демократия және тирания. Бұлардың ішінде ең
жақсысына аристократиялық мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-естелік,
парасаттылық билейді, оның принциптері – адамгершілік, абырой, ар-намыс деп
санады.
Ертедегі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытып, фәлсафасын шыңына
жеткізген ұлы ойшыл Аристотель б.з. б. 384 - 322 ж.ж. болды. Ол 17
жасында аты шыққан Платон академиясын іздеп келіп оқуға тұседі. Оны үздік
бітірген соң 20 жыл бойы сонда ұстаздық етті.
Саясаттануға қатысты Саясат, Афиналық полития , Этика,
Риторика деген еңбектері бар.
Аристотель саясатқа кең мағына берді. Оған этиканы да,
экономиканы да енгізді. Саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның
мақсаты – адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жеткізу
деп білді. Сөтіп тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті
кедейлерге саяси құқық бергісі келмеді.
Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның дамығаң түрі, ал
кауым – отбасының дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке
жету үшін бірігеді. Ол мемлектті дұрыс және бұрыс түрлерге бөлді. Дұрыс
түріне монархияны, аристократияны және политияны Аристотель дәуіріндегі
Грециядағы мемлекеттік құрылыс жатқызды. Ал тирания, олигархия мен
демократияны мемлекеттің бұрыс түрі деп санады. Мемлекттің дұрыс түрінде
әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға қызмет етеді. Ал бұрыс
түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайтын көрінеді.
Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы болды, қоғамдық саяси
қатынастарда әлеуметтік жиктелу мен теңсіздікті әділеттілік деп санады.
Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны ерекше.
Батыс Еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды V – XVI ғасырлар. Бұл
дәуірде рухани өмірде дін түгелдей үстедік етті. Христиан діні феодалдық
қоғам көзқарасының өзегі, біртұтас христиан мәдениетінің негізі болды.
Орта ғасырдағы Батыс Еуропаның саясат тарихында римдік
католиктік ширкеудін, папалықтың және ақсүйек феодалдартың арасында
қоғамдағы басқарушы рөл үшін киян-кескі қүрес болып тұрды. Үкімет басында
дін иелері ме әлде ақсүйектер болуы керек пе деген сұрақ сол кездегі саяси
білімнің негізгі мәселелерінің бірі болды.
Бұл заманда христиан дініне көп еңбек сіңірген Аврелий Августин 354 - 430
еді. Ол христиан фәлсафасының негізгі қағидаларын зерттеп, жетілдірді. Оның
саяси көзқарастары Қудай қаласы туралы деген еңбегінде баяндалған.
Августин барлық әлеуметтік, мемлекеттік және құқықтық мекемелер мен
заңдарды адамның қүнәсінің нәжесі деп санады. Оның ойынша, құдай адамға
еріктің еркіндігін береді, яғни ол өз бетімен күнәhар болып немесе құдай
жолымен өмір сүруге мүмкіндігі бар.
Христиан дінінің саяси теориясын жасап, шыңына жетгізген монах Фома
Аквинский 1225 - 1274 болды. Оның саяси көзқарастары Билеушілердің
басқаруы туралы, теологияның жиынтығы деген еңбектерінде қаралды
Аквинский өз шығармаларында Аристотельдің көзқарастарын католик
дінінің қағидаларына бейімдегісі келді. Атап айтқанда, ол Аристотельдің
адам қоғамдық және саяси тірі жәндік деген пікірін пайдаланды. Жалғыз адам
өз мұқтаждығын, қажеттілігін жеке-дара қанағаттандыра алмайды. Сондықтан
мемлекет болып бірігіп өмір сүру адамдардың пешенесіне әуел бастан жазылған
деп түсіндірді. Мемлекттік биліктің мақсаты – ортақ игілікке жету
лайықты, ақылға сыйымды өмір сүруге жағдай жасау. Ол үшін феодалдық-
сословиелік жіктелудің сақталуы шарт. Жоғарғы сословиеге бәрі бағынуы тиіс.
Осыған ұқсас саяси көзқарас мұсылман дінінде де орын алды.
Ислам саяси билік дін басшыларының қолында болуын көздеді. Құранның талабы
бойынша қай мұсылман болмасын Аллаға, оның өкіліне билік иесіне бағынуы
тиіс.
Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілі буржуазиялық саяси ғылымның
негізін салушы Никколо Макиавелли 1469 - 1527 болды. Оның атақты
шығармалары Патша, Тит Ливийдің бірінші онкүндігі жөнінде ойлар,
Флоренцияның тарихы.
Макиавелли діні көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім
емес, тәжірибе деп білді. Ол мемлекет деген атауды ғылымға, әдебиетке
бірінші боп кіргізді. Мемлекетті билік жүргізуші мен оған бағыныштылардың
қарым-қатынасы деп ұқты. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, тендікті
қалады. Мемлекет ерікті болса ғана қуатты, абыройлы бола алады. Патша
рақымсыз, саран, опасыз, қаhар болмай, қайырымды, адал, қамқоршыл, мырза
болуға тырысуы керек. Бірақ елдің бірлігі мен қол астындағы адамдардың
берілгендігіне келгенде, Макиавелли әділдік пен адамгершілік емес, алға
қойған саяси мақсат тұрғысынан қарады. Ол мақсатқа жету үшін амал, айланың
қай түрін болса да қолдануға кеңес берді. Мемлекттің басын қосып, жаңарту
үшін сөзге түсінбейтін кертартпалармен күресте жауыздық пен күшті
пайдалауға болады. Қаталдық өзіңе бағыныштылардың пайдасы үшін бір-ақ рет
қолданылуы керек. Бірақ Макиавеллидің бұл ескертпесі көп жағдайда еске
алынбай, мақсат әдіс, тәсілді ақтайды деген қағида кейін макиавеллизм
деген атпен тарап кетті. Қайбір жауыз патшалар Макиавелли де қаталдыдықты
қолдаған деп, өздерінің қара ниеттерін ақтағылары келеді.
XVII ғасырда буржуазиялық революция Еуропа көлемінде ең
бірінші Англияда болды. Ол феодализмге күйрете соққы беріп, капиталистік
қатынастардың тез дамуына жол ашты. Бұл дәуірідің көрнекті өкілдерінің бірі
ағылшын ойшылы Томас Гоббс 1588 - 1679 еді. Оның ойынша, мемлекет
қоғамдық келісімнің негізінде; жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті
сақтау үшін пайда болды. Қоғамдық келісім бойынша патшаға не мемлекет
ұйымдарына жеке адамдардың құқы тапсырылады. Адамдар өз тілектері мен
еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке берді. Ол монархиялық мемлектті
ұнатты.
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи
Монтескье 1689 - 1775 әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының
айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға ауа райына, топырағына,
жер бедеріне, көлеміне, т.б. байланыстырды. Бостандық – заң неге ерік
берсе, соны істеу. Саяси бостандық экономиканың, өндірістің, сау-даның
дамуына әсер етеді. Ол сөз, баспасөз,ұждан бостандығын жақтады. Мемлекет
азаматтарды өмірге қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуге міндетті.
Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін
билікті заң шығаратын, атқарушы және сот билігі етіп бөлу керек деді.
Францияның ойшыл-ағартушысы Жан Жак Руссо 1712 - 1778 ұсақ
буржуазияның шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен тендікті ең
жоғарғы игілік деп санады. Еркіндіктің кепілі тендік, ал тендік саясатта
ғана емес, мүлікте де болуға тиіс. Мемлекет шектен тыс байлық пен
кедейлікке жібермей, адамдар арасында тендікті сақтауы керек.
Руссо тікелей халық-билігін ұсынды. Егер елдің жері үлкен
болса, халықтың өкілдігін қолдануға болады. Бірақ бұл ретте депутат халық
қызметшісі болуға тиіс. Руссо оқтын-оқтын халық жиналасын өткізіп, онда
үкімет есеп беруін талап етті.
Америка халкының демократия жолында азаттық күресі Томас
Джефферсонның 1743 - 1826 атына байланысты. Ол сол кездегі ұлы
революциялық құжат- Америка Құрама Штаттарының Тәуелсіздік Декларациясын
жазды. Мемлекеттік өкіметті құрап оны бақылау құқынан еш адамды шеттеуге
болмайды.
Тәуелсіздік үшін күрес кезінде өзінің батыл идеяларымен Томас Пейн
1737 – 1809 көзге түсті. Ол Америка халқын азаттық қүреске, отаршылдардан
бөлінін шығуға шакырды. Адамның табиғи құқына еркендікті, сөз, баспасоз,
дінге сену бостандығын, рақатқа, бақытқа жету, т.б. жатқызды. Пейн бірінші
болып қоғам мен мемлекетті ажыратты. Мемлекетті қоғам тудырады дейді.
Үкіметтің мақсаты – қауіпсіздік пен бостандықты қамтамасыз ету. Онын саяси
мұраты – жалпыға бірдей сайлау құқы, тен өкілдігі бар демократиялық
республика.
Жаңа заманда саяси санада айтарлықтай із калдырған немістің
классикалық философиясының негізін салушы Имануил Кант. Оның саяси
пікірлері Космополиттік көзқарас жөніндегі жалпы тарихтын идеялары;
Омірлік бейбітшілікке деген еңбектерінде баяндалған
XVIIIғ. аяғы – XIX ғ. бірінші жартысында Батыс Еуропада
капиталистік мәдениет заманалық екі қозғаушы қүштін әсерімен дамыды. Оның
біріншісі – капиталистік қатынастарға жол ашқан Ұлы Француз революциясы.
Екіншісі – алдымен Англияда, сосын Франция және басқа батыс Еуропа
елдеріндегі күрделі өнеркәсіп өзгерістері ірі машиналы индустрияның
мануфактуралық өндірісті алмастыруы капитализмді одан әрі нығайтты. Бұған
орай жаңа қоғамдық құрылыс пайда болды. Осіп келе жатқан буржуазия
еркіндікке, жылдам алға дамуға, заңдылыққа тырысты. Сондықтан бұл кездегі
буржуазиялық саяси идеологиның бас бағыты либерализм ерікті, азат деген
сөзінен шыққан болды . Сонымен катар мен пролетариаттың арасындағы таптық
күрестің үдеуіне байланысты кертартпалық пікірлер де туа бастады.
Саясаттану XIX ғасырдан екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде
қалыптасты. Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық)
әдістердің кеңінен пайдаланыла бастауы зор ықпалын тигізді – 1857 жылы АҚШ-
тың Колумбия колледжінде (кейін университетінде айналды) процессор Фрэнсис
Либер Тарих және саяси ғылым деген кафедра ашты. Соның негізінде онда
1980 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. АҚШ-тағы сияқты 1872 жылы
Францияда аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси ғылымдар мектебі
жұмыс істей бастады. 1889 жылы Американың саяси және әлеуметтік ғылымдар
академиясы, ал 1903 жылы Америкалық саяси ғылымдар ассоциациясы құрылды.
XX ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән ретінде
толық бөлініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып толыққанды
қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басышылығымен 1949 жылы құрылған саяси ғылымдардың
халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды. Ол саяси зерттеудің белсенділігін
арттыру жолында қазір де жемісті еңбек етуде.
Бүгінгі таңда АҚШ-тың Шғыс елдерінің барлық жоғары оқу
орындарында саясаттану жеке пән ретінде барлық факультеттерде міндетті
түрде оқытылады, әлемнің өнері университеттері оған мамандар дайындайды.
Мысалы, АҚШ-та саясаттанудың мамандандырылған 26 саласы бойынша білім
береді. Шетелдерде, әсіресе, бұл ғылымның қолданбалы түрі кең өріс алған.
Оны бітірген маман саясатшылар маңызды саяси шешімдердің жобаларын
сараптауға, партиялар немесе басқа бірлестіктердің сайлау алдындағы
бағдарламалардың талдауға, өкіметтік дағдарыстар мен халықаралық
қатынастардағы шиеленіс жағдайларының себебін ашуға кеңінен пайдаланады.
Бұрыңға Кеңес елінде бұл ғылымды партияға халыққа қарсы,
буржуазиялық ғылым деп айдар тағып, оқытпаған болатын. Себебі, Кеңес
өкіметі шын мәнінде, саяси сауатты адамдарды даярлауға мүдделі болмады.
Ондай жағдайда тоталитарлық жүйе 70 жылдан артық дәуреннің құра алмаған да
болар еді.
Бірақ бұдан ол кезде саяси ғылымда еш көңіл бөлінбеген екен
деген ой тұмауға тиіс. Саясата мәселеллері қаралып,зерттеліп жатты. Алайда,
олар ғылыми коммунизм, тарихи материализм, Коммунистік партия тарихи сияқты
коммунистік идеологияға негізделген пәндердің шеңберінен шықпайтын және ең
алдымен қандай әлеуметтік-саяси процестер социализм мен комунизм әкелуі
мүмкін, соның жолдарын іздейтін.
Саясаттануға деген көзқарас 80-жылдардың екінші жартысында
бұрыңғы Кеңес Одағындағы түбегейлі реформаларға қоғамның демократиялануына,
тоталитарлық жүйенің күреуіне байланысты өзгерді. 1989 жылдан жоғары
аттестациялау комиссиясында саясаттанудан эксперттік Кеңес жұмыс істей
бастады.1990 жылы КСРО-ның ғылым және техника бойынша мемлекеттік комитеті
Саяси ғылымдар деген атпен саяси ғылым қызметкерлердің тізімін ресми
түрде бекітті. 1989-1990 оқы жылдарында Балтық бойы елдерінде 1990 жылдан
бастап ТМД-ның басқа елдерінде саясаттану оқытыла бастады. Қазір
Қазақстанның барлық ж.о.о. дерлік бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Әл-
Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінде және Абай атындағы
Алматы Мемлекеттік педагогикалық университеті бұл салада арнаулы мамандар
даярлайды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Аристотель. Политика. Соч. В 4-х т. Т.4 – М., 1984
2. Алмонд Г. Политическая наука. История дисциплины Полис, 1997, №6
3. Бурдье П. Социальная политика. М., 1993
4. Вебер М. Политика как призвание и профессия Избранные
произведения. М., 1990
5. Политология Хрестоматия. Под ред. проф. М.А. Василика. -М., 2000
Қосымша әдебиеттер:
6. . Дегтяров А.А. Осгновы политической теории. -М., 1998
7. Дьяченко С. О некоторых концептуальных и практических вопросах
становления отечественной политологии Саясат, 2000, №2-3
8. Матвеев Р.Ф. Теоретическая и практическая политология. -М., 1993
9. Ишмухамедов А.Ш. Некоторые актуальные проблемы политической науки в
первой половине XXI. (Прогноз) Саясат, 1999, №4
10. Шүкірұлы С. Заман және саясат Ақиқат 1993 №12
11. С. Мұхамедов, М. Сатершинов т.б. Саяси құқықтық ілімдер тарихы –
Алматы, 2000
12. Нукенов А.К. Биліктің бөліну теориясы Саясат, 2001,№6
Тақырып 2: Саяси билік және саяси жүйе.
1. Саяси билік түсінігі, мәні және негізгі сипатттамалары.
2. Саяси жүйе ұғымы, мәні құрылымы және қызметтері
1 сұрақ. Саяси билік түсінігі, ғылыми анықтамалары және оның
көріністері.
Қоғамдағы саяси саланың қызметі билікпен байланысты. Билік саясаттың
ең өзекті мәселелерінің бірі және саяси ғылымның негізгі зерттеу пәні болып
есептеледі. Билік адамзат пайда болғаннан бері бар дүние. Оның қажеттілігі
туралы ертедегі грек ойшылдары айта бастаған. Биліктің қажеттілігі: 1)
Адамдардың әр кезде, барлық жағдайда өз құқықтарын қамтамасыз ету үшін; 2)
Қоғамдық қатынастардың негізі болып келетін қоғамдық ережелерді бекіту
үшін; 3) Қоғамдағы жасампаздық шаруашылықты қызметін атқару үшін қажет.
Билік әрқашанда жалпыға бірдей үміттену, дәмелену объектісі болған.
Билік ұғымы саяси ғылыми әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріледі. Билік туралы
түсінік күнделікті өмірде ғылыми әдебиетте кеңінен қолданылады. Мысалы:
философтар ол туралы қоғамдық биліктің объективті заңдылығы. Социологтар
әлемдік билік экономистер шаруашылық билік, саясаттанушылар саяси билік,
жаратылыстанушылар табиғатқа деген билік, психологтар адамның өзіне деген
билік, ата- аналар отбасы билігі: семьядағы билік. Сонымен қатар құқық
атқарушы және биліктері туралы түсінік бар.
Қазіргі ғылым әдебиетте биліктің 5 анықтамасы бар: 1. Бихевиористік-
анықтама бойынша билік адамға мінез - құлқына әсер етуші мүмкіндігіне
негізделген. 2. Телеологиялық- билік алға қойған мақсатқа сәйкес белгілі
бір нәтижеге жетудің (құдай арқылы). 3. Инструменталистік- билік белгілі
шаралар қолдану құралы ретінде қарастырылады. Мысалы: зорлық, күштеу,
т.б. 4. Структуралистік- билік жүргізушілер мен бағынушылар арасындағы
айрықша бір қатынастың көрінісі ретінде түсіндіріледі. Яғни ол біреулердің
екінші біреулерге ықпал жасауы. 5. Конфликттік- анықтама бойынша
игіліктерді, даулы жағдайларды бөлісуді үйлестіру, құрастыру ретінде
түсіндіріледі.
Жалпы алғанда билік дегеніміз тап, әлеуметтік топ, мемлекет, жеке адам
т.б. тарапынан өзіндік ерік- жігерді іске асырудағы қабілеттіліктермен
пайдалана отырып, адамдардың қызметі мен мінез- құлқына бедел күштеу
құралдары арқылы әсер ету деп түсінуге болады.
Ғылыми әдебиеттер кеңінен белгілі Саймон деген американ
саясаттанушының пікірі. Ол билікті былай деп түсінген егер В-ның мінез-
құлқын А өз талаптарына бағындыра білсе, онда В-ның үстінен А билік
жүргізеді. Яғни билік оның барлық анықтамасында өз ерік жігерін әр түрлі
(бедел, заң, күштеу) әр түрлі құралдары арқылы іске асыру тәсілі мен
мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі.
Қоғамдық қатынаста биліктің пайда болуы мен жүзеге асырылуына
төмендегі бөлшектердің болуы шарт: 1. Кем дегенде билік қатынасының жеке
адамда немесе топтан тұратын екі өкілі болуы керек. 2. Билікті жүзеге
асыру үшін бағынбаған жағдайда жазалау шараларын қолданатындығы жөніндегі
бұйрығы болуы тиіс. 3. Билікті жүзеге асырушыға билігі жүретін адамдардың
бағынуы керек. 4. Бұйрықты берушінің оған құқы бар екендігін айқындайтын
қоғамдық ережелердің болуы тиіс. Ол бұл бұйрықтың кімге қатынасты болса,
биліктің жүргізушіге бағынуға міндеттілігін айқындауға тиіс.
Сонымен билік деп адамдардың не сол адамдардан құрылатын басқа да
әлеуметтік және институционалдық субъектілердің іс- әрекетінің бағытына,
сипатына және мінез- құлқына экономикалық, идеологиялық т.б. әр түрлі
механизмдер арқылы ықпал ету, қабілет пен мұмкінділік.
Биліктің мәні оның көріністері арқылы белгіленеді - ол: басшылық,
үстемдік, бағындыру, бақылау, ұйымдастыру, қадағалау. Осы тұрғыдан алғанда
билік- әлеуметтік түрлерді іске асыру құралы.
Саяси биліктің қайнар көздері мен ресурстары.
Билік күрделі қоғамдық құбылыс. Оның құрылымдық бөлшектері
болып табылады:
1) үстемдік мүдде; 2) осы мүддені танытатын ерік; 3) мүддені іске асыруды
қамтамасыз ететін құралдар. Оның өзінің белгілері мен қайнар көздері бар.
Белгілері: 1) Қоғамдық өмірді реттеушілік монополиялығы; 2) Қоғамға және
жеке адамға мәжбүрлеу етудің мүмкіндігі; 3) Үстемдік ықпалының басымдылығы;
4) Билік басқарушылық аппаратының болуы.
Билік мынандай қайнар көздерге негізделеді:- күш, байлық,
статус, ұйым, білім мен ақпатар.
Саяси биліктің қоғамда жүзеге асуында әр түрлі құралдарды қамтамасыз етіп,
пайдаланады. Ғылыми әдебиеттерде биліктің ресурстары деп атайды. Ғылыми
әдебиеттерде биліктің ресурстарын жалпы мынандай түрлерге бөлуге болады:
- экономикалық (материалдық қажеттіліктер)
- әлеуметтік (статусты өзгертуге арналған құралдар)
- күш ресурстары (әскер, қару жарақ, полиция)
- ақпараттық (білім және ақпараттық құралдар)
- демографиалық (адам- ең түпкі құрал)
Саяси және мемлекеттік билік, оның ерекшеліктері мен міндеттері.
Саяси биліктің ерекшеліктері:
- Ол- адамдардың үлкен тобының мүддесін қорғайды, ол топтың
қоғам экономикасындағы ролі басым болады да, қоғам сол тап мүддесі
тұрғысынан басқарылады.
- Қоғамдағы басшылық көбінесе сол топ өкілдерінің қатысуымен
мемлекет арқылы, қоғамдық- саяси ұйымдар мен саяси көсемдер арқылы
жүргізіледі.
- Саяси биліктің ерекшелігі- арнайы басқару ісімен шұғылданатын
ерекше кәсіби топтардың болуы.
Саяси биліктің қасиеттерінің бірі- оның ең жоғарғы, басты айқындаушы,
шешуші күш ретіндегі ықпалы. Екінші қасиет- биліктің иерархиялық сипат
алуы. Келесі қасиет- үстемдікті шоғырландыруға және монополизациялауға
ұмтылу. Саяси билік қоғамда көбінесе мемлекеттік билік арқылы жүзеге асады.
Мемелекеттік билік саяси биліктің бір түрі. Оның ерекшеліктері: 1) Ол
белгілі бір территориясында ерекше аппарат арқылы жүргізілетін билік. 2)
Мемлекеттік билік өзінің күштеу аппатарына сүйенеді. 3) Мемлекеттік билік
монополиялық сипат алады.
Саяси биліктің легитимділігі және билік бөліну принципі.
Қазіргі демократиялық дамыған елдерде саяси биликтің тұрақтылығы оның
легитимділігіне байланысты. Биликтің легитимділігі деп оның заңдылығын
айтады. Бірақ оның тек қана заңға сәйкестілігі емес, сонымен қатар билікті
қоғамдағы мүшелердің оны өз еркімен қабылдауы заңы. Ондай
кезде қоғамдағы халық берілген билікке өз сенімін білдіреді және өз
еркімен оны қабылдайды. Легитимді биліктің идеалды түрлерін М.Вебер
талдаған. Ол легитимді биліктің мынадай 3 түрін ажыратқан:
- дәстүрлі,
- харизматикалық,
- легальды – рационалдық.
Билік бөлу идеясы ең алғашқы рет жаңа дәуірдің кезеңінде ең
әйгілі ойшылдар ұсынылған. Бұл идеяны қалыптастырушы ағылшын ойшылы Джон
Локк және әрі қарай толық дамытқан 18ғ. Француз ойшылы Ш-Л. Монтескье болып
табылады. Ол саяси биліктің бөлінуін мемлекеттегі биліктің бір қолда
болмауымен және оның үш тармағына бөлінуімен түсіндірген: Заң,
Атқарушы, Сот билігі.
Себебі билік бір ғана қолда болса, шектелмесе, өзі заң шығарса, жүзеге
асырса және оның жүзеге асуын қадағаласа, онда ондай билік тиранияға
айналады, ауысады. Сондықтан қоғамдағы билік жүргізу жағдайында билік тек
қана бір органның қолында болуы мүмкін емес және де халық билікті өзі
жүргізе алмайды. Билік жүргізу белгілі топқа, ұжымға, органға беріледі. Жан
Жак Руссо: ол халық суверинитеті идеясын көтеріп, биліктің тұрлерін
ажыратқан, ал үш билік сол бір тұтас халық билігінің көрінісін табу деп
тұжырымдады. Заң шығарушы, атқарушы, сот жүйесіне бөліну қазіргі уақытта
демократияның дамуы болып табылады. Үш үкіметтің біреуінің басым болып
кетпеуіне кепілдік бере алады. Биліктің бөлуін бір- біріне мүлдені тәуелсіз
автоном органдардың қолына бөлініп беріледі деп түсінбеу қажет.
2 сұрақ.“Саяси жүйе ” ұғымы ХХ ғасырдың ортасында ғана
терең негізделіп, тарала бастады. Оған басты себеп – жүйе тәсілі мен
бихевиористік амалдық түрлі саяси құбылыстарды зерттеулерде етек алуы еді.
Қазіргі кездегі саяси жүйе қағидаларының негізінде Аристотель заманынан
бастау алған саясат жөніндегі түсінік жатыр. Ол: саясатты бейне бір тұтас
нәрсе деп қарау. Осы бағытты алғаш ұстанған флоренциялық Николо Макиавелли
саяси ғалымның негізін салушы болып саналады. Оның пікірінше саясат дінге
де, моральға да, экономикаға да жатпайды, қайта ол өзіңдік саяси
мемлекеттің тұтастығы мен бірлігін көздейді.
Т.Парсонс әлеуметтік жүйе теориясы бойынша қоғамдағы рухани,
эконмикалық және саяси жүйелер өздерінің атқаратын қызметіне қарай
ерекшеленеді. Сөйтіп, олар өз алдына жүйе болып алады. Саяси өмір сол
сияқты Д.Истонның “Саяси жүйе” (1953), “Саяси талдаудың шегі” (1965),
“Саяси өмірді жүйелеп талдау” (1965) атты енбектерінде қарастырылады.
Сонымен қазіргі кездегі саяси жүйелердің алуан түрлі концепциялары бар.
Олардың бірі саяси жүйені саясат негізінде жатқан идеялар жиынтығы десе,
екінші біреулері оны өзара қарым-қатынас жүйесі деп есептейді.
Қоғамның саяси жүйесі - дегеніміз жалпы алғанда белгілі бір таптардың,
әлеуметтік топтардың, ұлттардың әрқайсысына және бәріне тән мүдделерін
жүзеге асыруға бағытталған билік жүргізуші құрылымдар жиынтығы. Оған:
мемлекеттік мекемелер; саяси партиялар және түрлі қоғамдық ұйымдар кіреді.
Саяси жүйе қоғам қондырмасының басты бөлімі болып табылады. Қоғамның
саяси жүйесі барлық елде бірдей емес. Ол әрбір қоғамның өзіндік
ерекшеліктеріне қарай құрылады, өзгеріске түсіп дамиды. Сондықтан қоғамның
алуан түрлі саяси жүйесін талдап жіктеу арқылы; олардың ұқсастықтарына
қарай жіктеу жолымен толығырақ түсінуге болады. Саяси жүйені бір ғана
мағына, тек бір ғана өлшем тұрғысынан жіктеуді ғылыми деуге болмайды. Саяси
жүйелерді әр-түрлі өлшем тұрғысынан жіктеу (типология) мынадай:
- формация мен әлеуметтік-экономикалық құрлымы жағынан
қарау (марксистік тәсіл: құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық,
коммунистік-әлеуметтік-саяси жүйелер);
- мемлекеттігі орныққан саяси тәртіп тұрғысынан(демократиялық,
авторитарлық, тоталитарлық);
- әдеттегі саяси жүйеден модернизацияланған жүйеге өту кезеңі
тұрғысынан;
- саяси мәдениеттер айырмашылығы тұрғысынан;
- Ж.Блонделдің саяси жүйені жіктеу түрлері (бес категориялы :
либералды-демократиялық, радикалды-авторитарлық, немесе коммунистік,
дәстүрлі, популистік, авторитарлы-консервативтік саяси жүйелер ) ;
- Саяси жүйелер өзінің ұстанған бағытына, тұрақтылығы мен
өзгергіштігіне қарай консервативті және трансформацияланушы болып
бөлінеді. Трансформацияланушы саяси жүйелердің өзі керітартпа және
прогрессивті мағынада болуы мүмкін. Саяси жүйелер
сонымен қатар ашық және жабық, аяқталған және аяқталмаған,
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған және т.б. жіктеледі.
Енді саяси жүйенің құрылымы мен атқаратын қызметіне талдау жасап
көрейік. Саяси жүйе өзінің біртұтастығына қарамастан өзгеріп отырады.
Қамтитын аумағы да өзгермейтін нәрсе емес, қайта түрлі жағдайларға
байланысты бірсыпыра өзгерісте болады.
Саяси жүйеге мынадай түрліше саяси жүйе тармақтары кіреді:
институцияналдық, нормативтік, функционалдық, коммуникативтік және мәдени.
Институционалдық тармаққа, мысалы мемлекеттік мекемелер, партиялар,
қоғамдық саяси ұйымдар жатады. Олардың ең бастысы- мемлекет. Мемлекет
- саяси ұйымның жоғарғы формасы ретінде қоғамның саяси жүйесінің ең басты
бөлігі, түйіні болып табылады. Мемлекеттік билік үш тармаққа бөлінеді. Заң
шығарушы, атқарушы және сот билігі. Билік бөліну деген мемлекет
өкілеттілігін бөлу. Мемлекеттік билік тұтас, оны бөлшектеу дұрыс болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саясат пен ықпалды топтар қоғамдық,
көпшілік істерді шешуге араласуы арқылы мемлекет қызметін атқарады. Бірақ
олардың іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та бар. Мысалы
партиялар мемлекеттік аппартты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал
ықпалды топтар мемлекетік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал жасаумен
шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді.
Діни құрылымдардың саяси ролі олардың әсерінің бұқаралық екендігінде.
Сондай-ақ, ол халықтың білім дәрежесіне байланысты. Сол үшін де көптеген
елдерде діни және діни емес өкіметтер бір-бірінен ажыратылған. Саяси
жүйенің нормалау тармағына саяси өмірді реттеуге қатысатын құқықтық,
моральдық мөлшерлер, саяси дәстүрлер т.б. жатады. Функционалды тармақ түрлі
саяси процесстерде саяси ісәрекеттің формалары мен бағыттарынан, өкіметтің
жұмыс істеу әдістері мен тәсілдерінен көрінеді. Олар кейде “саяси режим”,
“саяси орныққан тәртіп” деп те атайды.
Тоталитарлы саяси жүйеінің пайда болуы түрлі себептерге байланысты.
Олардың ішінде мыналар: меншіктің жаппай мемлекеттендірілуі; бір ғана саяси
партияның орын тебуі және оның мемлекетпен тұтасып кетуі, қоғамның оның
ішінде, рухани өмірдің бір ізге ғана түсіріліп, бірыңғайлануы, партияны,
көсемді дәріптеу, қоғамдық санада тек бір ғана “дұрыс жол бар” деген
түсініктің қалыптасуы және т.б. Сонымен қатар, саяси жүйенің қызметін оның
қоғамда өзгерте алатын іс-әрекетінен де көрінеді. Ондай өзгерістер не
күштеу қолданылмайтын реформалар арқылы жасалатыны белгілі. Тарихтан бұған
қатысты материялдарды көптеп келтіруге болады.
Егер бұрын саяси жүйеде тар шеңберде партиялық саясат үстемдік етсе,
қазір қоғам дамуында шектелген номенклатуралық, этнократиялық және
криминалды топтар ықпал етуге тырысуда. Олай болса, саяси күштердің қайта
топтасу кезеңінде превентивті түрде бақыланатын саясат керек деген сөз.
Онсыз тұрақты саяси жүйе болуы қиын.
Қоғамның саяси жүйесі қызметінің жоғарыдағы айтылғандарға қоса тағыбір
кейбір ерекшеліктері бар:
- Қоғамның саяси жүйесіне түрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық және
технологиялық күштердің зияны ықпал да болмай тұрмайды. Егер де елдің саяси
жүйесі тарапынан оны болдырмаудың алдын алу жоспары болмаса, яғни бұл іс өз
бетімен жіберілсе, онда ол түбінде айтарлықтай әлеуметтік бүліншіліктерге
әкелмей факторларды зерттеп, болжап тиісінше оң ықпал жасау, превентивті
саясат жүргізу саяси жүйенің ерекше міндеттерінің бірі болып табылады.
- Саяси жүйе қоғамның тепе-тендік, тұрақтылық, орнықтылық белгілерін
нормалау көріністерін дер кезінде байқап, оларды қалпына келтіруге және
нығайтуға бағытталған шаралар белгілеуі тиіс. Ол үшін саяси жүйе әлеуметтік
және этникалық топтар, жалпы халық бұқарасы арасында өзіне тірек болатын
негіздерді (экономикалық, саяси және әлеуметтік) кеңейтіп, нығайтып
отырады.
- Саяси жүйе өзінің құрамындағы микро саяси жүйелерді терең зерттеп,
оларды одан әрі жетілдіру жолдарын жүзеге асырады.
- Әрбір елдің саяси жүйесі басқа көршілес елдердегі саяси ахуалды
бақылап отырады, керек болған жағдайда ол елдердегі өз мүддесін қорғауға
бағытталған шараларды белгілейді.
Саяси жүенің өзгеру үрдісі саяси трансформация деп аталады. Оның өзгеру
жолдары мынадай: реформа, революция, келісім жолынан тұрады.
Негізгі әдебиеттер:
1. Вебер М. Харизматическое господство Социс, 1988,№5
2. Болл Э. Власть Полис, 1993,№5
3. Баласағұн Ж. Құтты білік.- А.А,1986
4. Жамбулов Д.А. Саясаттану. Оқулық.- А, 2003
5. Политология. Хрестоматия сост. проф. Василик В.-М,1999
6. Парсонс Т. Система современных обществ. – М.:1998.
7. .Нысанбаев Н., Арын К., Машан М. Эволюция политической системы
Казахстана. - А.,2001.
Қосымша әдебиеттер:
1. Тофлер О. Проблемы власти на пороге ХХI века Свободная мысль,
1992,№2
2. Ермеков Р. Власть в обществе Саясат, 2002,№2
3. Сидоров О. Ключевые аспекты понятия власти с точки зрения теории
Евразийское общество, 2000,№1
4. Нукенов А.К. Биліктің бөліну теориясы Саясат, 2001,№6
5. Каменская Г.В., Родионов А.Н. Политические системы современности.- М.,
1994
6. Карин Е.Т. Саяси жүйенің өмір сұру қабілеті Саясат,1998, №4.
7.Сейтасқаров С. Өтпелі кезеңдегі саяси жүйе қалыптасуының кейбір
мәселелері Ақиқат, 1999, №11-12.
8.Қалиев Н. Тәуелсіз Қазақстанның саяси жүйесі Ақиқат, 2001, №12
Тақырып3: Саяси режим және түрлері.
1. Саяси режимнің мәні және түсінігі
2. Тоталитарлы саяси режим
3. Авторитарлық саяси режим
4. Демократиялық саяси режим
1 сұрақ. Қазіргі саяси ғылымда саяси режим түсінігін елдегі саяси өмірдің
сипатын, еркіндік деңгейіне, билік органдарына құқықтық негіздегі қарым-
қатынасына байланысты анықтайды. Осы түсінік турасында анықтама беруде
талас-тартыстар саяси талдаудың басқа категорияларымен салыстырғанда аз
емес. Бірақ көпшілік зерттеушілер саяси режимді саяси жүйе құрылымының
өзара әрекеттестіктегі реттілігімен, саяси билік пен мақсаттардың жүзеге
асыруымен байланыстарады.
Саяси режимнің функционалды мазмұны маңызды сұрақтарға жауап береді,
яғни қоғамның саяси жүйесінің қызметтерінде ерекше орын алатын. Одан
мынадай сұрақтар:
- билікте қандай саяси күштер болады және
олар қандай механизммен билікті жүзеге асырады;
- саяси билік қалай шынайы таратылады және
оның жүзеге асуын кім бақылайды;
- қоғамда тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарына қандай жағдайда кепілдіктер беріледі;
- қоғамда саяси оппозицияның өмір сүруіне
жол беріле ме;
- саяси билікке қол жеткізуді жүзеге
асыруда қандай әдістер, тәсілдер және құралдар қажет т.б.
Саяси режимнің сапалық сипаттамаларын мынадан анықтауға болады: адам
құқықтары мен бостандықтарының өлшемі, мемлекеттік биліктің жүзеге
асу әдістері, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынас сипаты, саяси
шешімдерді қабылдауда қоғамның ықпал жасау мүмкіндіктерінің барлығы немесе
жоқтығы, саяси институттардың қалыптасу жолдары.
Нақты бір елдегі өмір сүріп отырған саяси режим түрі
субъективті және объективті жағдайларға сондай-ақ басқа да көптеген
факторларға байланысты. Сондықтан да саяси режимнің классификациясы өмірде
көп кездеседі. Кең тараған саяси әдебиеттерде классификация-ол қоғамда
демократиялық принциптердің бірқалыпты дамуы деп көрсетіледі. Осы
классификация бойынша саяси режимнің түрі былай анықталады:
- саяси- қоғамдық процестердің интенсивтілігі
және даму деңгейі;
- басқар ушы элитаның құрылымы және оның
қалыптасу механизмі;
- қоғамд ағы адам құқықтары мен бостандықтарының
жағдайы;
- бюрокр атиямен қатынас жағдайы;
- қоғамд а басқарушылық лигитимді түрде болу
деңгейі;
- қоғамд ағы саяси санаға қозғау салатын
қоғамдық-саяси дәстүрлерді әрқилылылығы
Осы айтылғандармен байланыстырып саяси режимнің негізгі үш түрін
ажыратады: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық.
2 сұрақ. Тоталитарлы саяси режим – ол мемлекеттің қоғам өмірінің барлық
салаларына толықтай бақылау жасауы. Тоталитаризм терминін ең бірінші
саяси лексиконға еңгізген итальяндық фашистер лидері Б. Муссолини. Ол 1925
жылы өз режиміне сипаттама бергенде осы терминді пайдаланған болатын.
Осындай режим сондай-ақ Германияда, Испанияда, СССР-да және Руминияда т.б.
елдерде болған. Әр елде өзіндік ерекшеліктерімен көрінсе де оның жалпы
белгілері, мәні және мазмұны бар. Осындай белгілерге тоталитарлық режим
кіреді:
- азаматтардың жаңаша ойлау және жаңа қоғам құруын
жоққа шығаратын ресми идеология;
- билікке жалғыз бұқаралық партияның монополиясы,
олигархиялық белгілері мен харизматикалық лидер жарияланған қоғам;
- террористік полицейлік бақылау жүйесі;
- барлық бұқаралық ақпарат құралдарына (радио,
телевидение, газеты, журнал) партиялық бақылау;
- қарулы-әскер и күшпен бақылау;
- экономикаға орталықтанған бақылау және
экономикалық қызметті бюрократиялық басқару жүйесі;
- қоғамдық және индивидуальдық өмірдің барлық
салаларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Саяси ғылымның пәні, зерттеу объектісі, және әдістері.
2.Саясаттанудың міндеттері және қоғамдық ғылымдар жүйесіндеалатын орны.
3.Саяси ғылымның даму тарихы.
1 сұрақ: Саясаттану ғылымы да кәдімгі басқа ғылымдар тәрізді қалыптасудың
және дамудың қилы жолдарынан өтті. Барлық қоғамдық ғылымдармен ықпалдасып
отырады. Ол антикалық саяси-әлеуметтік әмбебап ойлардан бастау алады да,
құқық және мемлекет туралы ғылымдар қалыптасқаннан кейін, саяси философия
құрамына еніп, заңдық нормалардың өзегіне айналып, одан әрі өрбіді.
Бұдан соң саясатты оқып үйрену философиялық, әлеуметтік, психологиялық
болып бөлінеді. Саясат туралы ғылымды саясаттануорнықтыру процестері жүріп
жатқан қазіргі кезде әлеуметтік, құқықтық, тарихи және басқа түрлі
көзқарастар мен әрекеттер туындап отыр.
Бүгінгі таңда әлемнің барлық елдерінде саясаттануды ғылым
ретінде және оның объектісін пән ретінде зерттеп, оның жолдары мен
әдістерін, формасы мен тәсілдерін білуді қолға алып отыр.
Мемлекет пен қоғамның саяси жүйесі – саясаттанудың негізгі
зерттеу объектісі. Осы арқылы қоғамның тұтас пішінің анықтаймыз. Сондықтан
саясаттану пәні туралы жалаң пайымдауға болмайды. Оған жүктелген міндет әрі
күрделі, әрі маңызды, десек те, ғылыми әдебиеттерде ортақ қортындыға келіп,
оны пән ретінде мойындаған пікір әлі тиянақталған жоқ. Сондықтан бұл пән
туралы түсініктер алуан түрлі зерттеулерде, бағыттарда, саяси мектептерде
бір біріне сай келмейтін кездері де жоқ емес.
1-ден . Саясаттануды пән ретінде анықтағанда оның тікелекй
мемлекетпен немесе саяси билікпен, қоғамдық немесе саяси партиялар мен
ұйымдар проблемаларымен байланыстыра қарайтын шектеулі шеңбердегі
көзқарастар.
2-ден. Бұл пәннің еншісіне саяси мәселелер мен саясат туралы
білімді ғана жатқызып қоймай, онымен мәндес келетін табиғаты жақын кейбір
ғылымдардың мәселелер бірге алып қарастыру, кең талдап, ауқымды әңгіме
қозғау болып табылады.
Міне, осыдан келіп саясаттану пәні нені зерттейді деген заңды
сұрақ өзінен-өзі туындайды. Оған жауап қайтару ұшін ең алдымен саясаттану
деген сөздің түпкі мағынасын ашып ойлайық. Бұл – гректің Politike сөзі
мемлекеттік немесе қоғамдық іс, мемлекетті басқару өнері деген мағынаны
білдіреді және Logos - ілім, саяси ғылым, немесе саясат туралы ілім деген
түсінік.
Ендіше саясаттану да өз ерекшеліктерімен сипатталатын дербес
бір пән. Оны басқалармен араластырмай-ақ жеке дара оқып үйренуге болады.
Мысалы, саяси билік пен оның мәні, жекелей және топтық түрде билік жүргізу,
көсемдік пен демократия, биліктің шексіз феномені сияқты күштеу мен зорлық,
авторитарлық, мораль түріндегі билік пен құқықтық құндылықтар жайлы айтуға
болады. Олар конституциялық құқық оясына кірмейді, онымен ешқандай
юриспруденция айналыспайды, бұл оның құзырына жатпайды.
Ендіше саясаттану дегеніміз түрлі сипаттағы қоғамдық-саяси
жүйенің даму ерекшеліктерін, бір-біріне қабысып икемделуін, тұрақтылықты
қамтамасыз ететін шарттарының себептерін, дау-жаңжалдар мен дағдарыстарды
реттеу жолдарын зерттейтін ғылым деп атауға болады.
Саяси оқиғаларды талдап таразылап, шындықты объективті тұрғыда ұғындырып,
осы арқылы дағдарыстарды қалыпқа келтіру оның басты мақсаты. Адамдардың
ізгі құүндылықтарды тануп алдына, дұрыс бағыттарға бет түзеуіне
көмектеседі. Бәрін нақтылыққа негіздеп, неғұрлым қателік жібермеуге ықпал
етеді. Бірақ ол адамдарға басқалай бір саяси идеологиялық таңдауларға ұсына
алмайды.Мындай нәрсе – үйымдардың, партияның, азаматтардың жекей өз
істерін, саяси таңдау жасаудың формасымен түрін, қандай шешімдер қабылдап,
әрекер етуді осы саясаттану көрсетіп бере алады. Ғылым ретінде жолдардың
немесе бұрыстығын байқауға мүмкіндік тұғызады.
Саясаттағы рационалдық және иррационалдық секілді факторларды
да сараптайтын саясаттану. Ол сондай-ақ қазіргі таңда жетістіктерге жету
үшін қандай мақсаттарға сүйену қажет, іс қимыл сәйкестігі қалай орындалады,
мүмкін еместіктің себеп салдары неде, басқа қандай саяси ойда-амалдар
керек деген сұрақтарға да жауап қайтарады.
Саясаттану құбылыстарға баға бергенде, ұйғарым жасағанда
идеологиядан, идеялардан тыс тұрады және асыра сілтеуден алуақ болады.
Қайта мұндай нәрселердің саяси процестерге, саяси институттарға тигізетін
кері ықпалдарын зертейді.
Әр түрлі кезендердегі саяси жүйелердің сипаттамасы мен
қортындысының нақтылығы басқа болуы да мүмкін. Егер саясаткерлер сол
шақтағы жүйелерге қатысты функционалды факторларды көбірек анықтаса,
шындықты максималды деңгейде таныса жағыдайдың жалпы пішімы мен
ерекшеліктерін ажырататын болса, онда нықтылық бәрінен биік тұрады.
Осыдан болар мемлекеттердің бәрінде өзге ғылымдарға қарағанда
саясаттанудың ұлттық ерекшеліктерге бір табаң жоқындығы бар. Себебі оның
бақылау байламдары, жасаған қортындылары, алға тартатын ұсыныстары сол
мемлекеттің өзіне ғана тән болып келеді.Ал оның басқа мемлекеттерде
қолданылуы логикалық сараптау, әлеуметтік эксперименттер, интуиция арқылы
тексеріледі. Сондықтан әрбір елде плюралистік түрдегі өзінің саясаттану
мектебі болуы мүмкін.
Саяси процестің, саяси қызметтің, саяси биліктің, қандай да
болсын объектівті заңдылықтардың, эволюцияның, көзқарастардың өзгеруі мен
дамуы – аталған пәннің негізгі нысанасы. Білім деңгейімен ол сайкес
саясаттану жалпы және жалқы деп те саналады. Сипатына қарай іріктесек,
саяси зерттеу теориялық және эмпирикалық білім деп екіге бөлінеді. Ал
бағыты мен мақсатына қарай топтастырсақ, іргелі және қолданбалы деп те
жіктеледі.
Саясаттану – жалпы интегралдау ілімі, саяси құбылыстар мен
процестердің жиынтығы, қоғамның саяси өмірінің жалпы принциптері мен
заңдылықтарының, олардың көріністерінің ерекшеліктері, қоғамдық прогресте
субъектілер қызметтерін жүзеге асырудың формалары мен әдістері.
Жеке ғылым ретінде саясаттанудың өзіне тән белгілері болады. Ол - пәндік
кескін мен зерттеу объектісі ғана емес, сондай-ақ пәннің өзіндік, сипатын
бейнелейтін және оның зерттелуіне айқындай алатын ұғымдары, категориялары
мен танымдық заңдары, әдістері, құрылымы.
Саясаттану пәні мына басты бөлімдерден тұрады:
1. Саяси теориялар (олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі
қызметі);
2. Саяси институттар (конституциялар, аймақтық және жергілікті
басқару, көпшілік, әкімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеу);
3. Партиялар мен қоғамдық ұйымдар;
4. Қоғамдық пікір;
5. Халықаралық саясат (халықаралық ұйымдар мен халықаралық құқық)
Саясаттану саяси құбылыстармен өзгерістердің мән-мағнасын түсініп-білу
үшін бірталай әдістерді пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру
тәсілін айтады. Оларға: салыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи,
бихевиористік, нормативтік және т.б. әдістер жатады.
Салыстырмалы әдіс әр түрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып,
олардың жалпы жақтарын және жеке ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді.
Ол елдегі саяси тұрақтылық пен саяси шешімдер қабылдауға көмектеседі.
Тарихи тәсіл саяси құбылыстарды мезрзімі жағынан дәйекті, заманына қарай,
бұрыңға, қазіргі және болашақтық айқындай отырып қарастырады. Ол әр түрлі
саяси оқиғаларады , процестерді, дерекетерді олардың болаған уақыт мезгілін
еске ала танып-білуді талап етеді.
Бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде ең дұрыс және мызғымас тәсіл болып
есептелген диалектикалық-материалистік әдіс болатын. Ол табиғаттағы,
қоғамдағы және санадағы құбылыстар мен процестерді бірімен-бірі тығыз
байланыста және үздіксіз даму жағдайында болады деп санайды. Бұл әдісті
ешкім жоққа шығармайды.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар басқа да әдіс-тәсілде бар.
Бұлардың бәрі де саяси процестер мен олардан дамуы жөнінде шынайы
мағлуматтар алуға тырысады. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттерде
саясатқа байланысты жағдайларды зерттегенде сан түрлі әдістемелерді
пайдаланады.
2 сұрақ. Қай ғылым болмасын белгілі бір функцияларды атқарады.
Саясаттануда да ондай міндеттер бар. Оған ең алдымен танымдық
(гносеологиялық) қызметтер жатады. Олай дейтініміз саяси білім қоғамдағы
оқиғаларды танып-білуге, олардың саяси мәнін түсінуге және болашақты
болжауға мүмкіндік береді.
Саясаттану бағалау (аксеологиялық) қызметін атқарады. Ол саяси
құрылысқа, институттарға, іс-әрекеттерге және оқиғаларға саяси баға береді.
Демократиялық мемлекеттерде саясаттану саяси әлеуметтену
міндетін де атқарады. Ол азаматтықты, халықтың демократиялық саяси
мәдениеттілігін қалыптастырады.
Саясаттану саяси өмірді жетілдіру міндетінде атқарады. Бұл
ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалдар жасап,
оларды қайта қарауда теориялық негіз болады. Оның көмегімен заң шығарушы
және атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар мен саяси-басқарушылық
шешімдер алдын ала сарапқа салынып, зерттеледі, қоғамда немесе оның жеке
аймақтарында қалыптасып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыдан
талданауы.Солардың негізінде ол кейбір саяси институттардың жойылып, оның
орнына бүгінгі талапқа сай басқалары келу керектігін негіздейді.
Мемлекеттік басқарудың қолайлы үлгілерін іздестіреді, әлеуметтік-саяси
шиеленістерді ауртпалықсыз пішу жолдары мен әдістерін көрсетеді.
Саясаттану болжау қызыметінде атқарады. Саяси зерттеулердің
құндылығы саяси процестердің үрдісін ойнытпай бейнелеумен ғана тынбайды. Ол
белгілі бір саяси жағдайларда алдынғы қатарлы, азық саяси өзгерістер
жасауға бағытталған ғылыми негізделген болжаумен аяқталуы тиіс. Саяси
ғылымның түпқіліқті мақсаты да сонда.
Саясаттану басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Себебі
олардың бәрінің зерттеу объектісі. Ортақ-Қоғамдық өмір. Олар бірталай
ортақ ұғымдарды да пайдаланады. Бірақ та әрбір қоғамтану ғылымның өзімдіқ
пәні бар. Сондықтан саясаттанудың басқа гуманитарлық ғылымдар арасындағы
ерекшелігін, алатын орнын анықтап алған
ләзім. Саясаттану ең алдымен философиямен
тығыз байланысты. Философия-табиғат, қоғам және таным дамуының неғұрлым
ортақ заңдылықтары ғылым.
Ол тіршіліктің түпкілікті себептерін, рухани байлықтардың
негізінде жатқанның және т.с. ашып дүниеге тұтас көзқарас тұғызады.
Сондықтан басқа пәндер сияқты саясаттануда жалпы әдістемелік ғылым болып
келеді. Ол саясатты философиялық тұрғыдан дәлелдейді. Саяси құбылыстар мен
процестерді талдауға дүниетанымдық бағдар береді. Саясаттану өмірдің жалпы
жақтарын қарастырғанда философия тұжырымдамаларына сүйенеді, ал саясаттың
нақтылы жақтарына келгенде философия саясаттануға жүгінеді.
Саясаттану экономикалық теориямен өзара байланысты. Саяси экономия
саяси процестерде экономикалық тұрғыдан дәлемдей отырып, ол процестердің
негізінде әр түрлі әлеуметтік топтардың өз мүдделерін жүзеге асыру үшін
күресіп көз жеткізеді. Саясаттану экономикалық саясатты дайындау және іске
асыру процестерді мемлекеттік реттеу принциптерін ғылыми түрде негіздейді.
Тарих болса жүйелі, дәйекті түрде оқиғанның болған уақытына байланысты
саяси институттар мен идеялардың дамуы туралы деректерді жинап сүреттейді.
Көрсетілген ғылымдармен қатар саясаттану басқа да адамгершілік
ғылымдарымен байланысты. Солай болса тұра саясаттанудың өзіне тән зерттеу
объектісі бар. Оған қоғамның саяси сапасы, ондағы болып жатқан барлық саяси
құбылыстар процестер жатады.
Қазіргі демократиялық мемлекеттерде саяси оқу институттарының қызмет
негізгі адамгершілік құндылықтарды, әсіресе, әрбір тұлғаның еркіндігі мен
абыройын, оның табиғи, ажырамас құқықтарын мойындап, қадірлеуге
негізделеді.
3 сұрақ. Адамзат қоғамы сияқты, ғылым мен білім, мәдениет пен әдебиет
біркелкі дами қоймайды. Олардың шарықтап шалкитын, құлдырап түсетін де
кезендері болады. Тарихта белгілі ең алғаш өрелі өркениеттіліктін
ошағы болып, кұлпырап гүлдену Ежелгі Шығыс – Мысар Египет, Вавилон
Ирак, Үндістан,, Қытай, Парсы Иран елдеріне келеді. XV ғасырға дейін
Шығыс мәдениеті Батыс мәдениетінен шоктығы көш жоғары болып,
өркениеттіліктін үлгісін көрсеті. Мұнда ең алдымен математика, геометрия,
астрономия, медицина сияқты нақты ғылымдар басым дамыды. Шығыс елдерінде
жоғарғы билік шектелместен монархтың халиф, хан, патша, султан, король,
император және и т.б. қолында болды. Жерге мемлекет иелік етеді, ал
мемлекет бүкіл халықтың игілігі үшін қызмет етеді деген көзқарас
қалыптасты.
Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қатты
дамылды. Онда қоғам Шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағдайда қарама-қарсы
өрістеді. Греция ол кезде саяси бытыранқы күн ел еді. Саяси ұйым түрін жеке
мемлекет болып саналған қалалар полистер құрды. Патшалық өкіметтің орнына
аристократиялық және құл иеленушілік демократия орын алды. Билеу турі
сан алуан болатын және жиі ауысып отырды. Саяси өмір кызу өрбеді, ол
саяси сана теориясының терең дамуына әкелді. Сондықтан олардың саяси санасы
мифтан теорияға тез ауысты.
Көне гректерде саяси ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп.
Бірақ біз солардың ішінде ең көрнекті екі өкіліне – Платон мен Аристотель
ге токталамыз.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Олардың ішінде біздің ғылымызға тікелей
қатысы бар шығармалары Мемлекет, Саясатшы, Заңдар, Софист,
Парменид және т.б.
Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір
сұру үшін тамак, киім өндірулері, үй салулары және т.т. жасаулары керек.
Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері
кұрылысшылықпен, төртіншілері етікшілікпен және т.б. айнасылады. Сөтіп,
олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында
қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет адамдарды алаламай, байына да,
кедейіне де, азына да, көбіне де қарамай – бәріне бірдей әділ қызмет етуі
керек. Бірақ бұдан Платон адамдардың бәрін тендестірген екен деген ой
тумауы керек.
Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды.
Өйткені қоғамдағы кикілжіндерді, дау-жанжал, қайшылықтарды тудыратын жеке
меншік деп санады.
Платон мемлекеттік құрлысты 5 тұрге бөлді: аристократия,
тимократия, олигархия, демократия және тирания. Бұлардың ішінде ең
жақсысына аристократиялық мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-естелік,
парасаттылық билейді, оның принциптері – адамгершілік, абырой, ар-намыс деп
санады.
Ертедегі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытып, фәлсафасын шыңына
жеткізген ұлы ойшыл Аристотель б.з. б. 384 - 322 ж.ж. болды. Ол 17
жасында аты шыққан Платон академиясын іздеп келіп оқуға тұседі. Оны үздік
бітірген соң 20 жыл бойы сонда ұстаздық етті.
Саясаттануға қатысты Саясат, Афиналық полития , Этика,
Риторика деген еңбектері бар.
Аристотель саясатқа кең мағына берді. Оған этиканы да,
экономиканы да енгізді. Саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның
мақсаты – адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жеткізу
деп білді. Сөтіп тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті
кедейлерге саяси құқық бергісі келмеді.
Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның дамығаң түрі, ал
кауым – отбасының дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке
жету үшін бірігеді. Ол мемлектті дұрыс және бұрыс түрлерге бөлді. Дұрыс
түріне монархияны, аристократияны және политияны Аристотель дәуіріндегі
Грециядағы мемлекеттік құрылыс жатқызды. Ал тирания, олигархия мен
демократияны мемлекеттің бұрыс түрі деп санады. Мемлекттің дұрыс түрінде
әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға қызмет етеді. Ал бұрыс
түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайтын көрінеді.
Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы болды, қоғамдық саяси
қатынастарда әлеуметтік жиктелу мен теңсіздікті әділеттілік деп санады.
Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны ерекше.
Батыс Еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды V – XVI ғасырлар. Бұл
дәуірде рухани өмірде дін түгелдей үстедік етті. Христиан діні феодалдық
қоғам көзқарасының өзегі, біртұтас христиан мәдениетінің негізі болды.
Орта ғасырдағы Батыс Еуропаның саясат тарихында римдік
католиктік ширкеудін, папалықтың және ақсүйек феодалдартың арасында
қоғамдағы басқарушы рөл үшін киян-кескі қүрес болып тұрды. Үкімет басында
дін иелері ме әлде ақсүйектер болуы керек пе деген сұрақ сол кездегі саяси
білімнің негізгі мәселелерінің бірі болды.
Бұл заманда христиан дініне көп еңбек сіңірген Аврелий Августин 354 - 430
еді. Ол христиан фәлсафасының негізгі қағидаларын зерттеп, жетілдірді. Оның
саяси көзқарастары Қудай қаласы туралы деген еңбегінде баяндалған.
Августин барлық әлеуметтік, мемлекеттік және құқықтық мекемелер мен
заңдарды адамның қүнәсінің нәжесі деп санады. Оның ойынша, құдай адамға
еріктің еркіндігін береді, яғни ол өз бетімен күнәhар болып немесе құдай
жолымен өмір сүруге мүмкіндігі бар.
Христиан дінінің саяси теориясын жасап, шыңына жетгізген монах Фома
Аквинский 1225 - 1274 болды. Оның саяси көзқарастары Билеушілердің
басқаруы туралы, теологияның жиынтығы деген еңбектерінде қаралды
Аквинский өз шығармаларында Аристотельдің көзқарастарын католик
дінінің қағидаларына бейімдегісі келді. Атап айтқанда, ол Аристотельдің
адам қоғамдық және саяси тірі жәндік деген пікірін пайдаланды. Жалғыз адам
өз мұқтаждығын, қажеттілігін жеке-дара қанағаттандыра алмайды. Сондықтан
мемлекет болып бірігіп өмір сүру адамдардың пешенесіне әуел бастан жазылған
деп түсіндірді. Мемлекттік биліктің мақсаты – ортақ игілікке жету
лайықты, ақылға сыйымды өмір сүруге жағдай жасау. Ол үшін феодалдық-
сословиелік жіктелудің сақталуы шарт. Жоғарғы сословиеге бәрі бағынуы тиіс.
Осыған ұқсас саяси көзқарас мұсылман дінінде де орын алды.
Ислам саяси билік дін басшыларының қолында болуын көздеді. Құранның талабы
бойынша қай мұсылман болмасын Аллаға, оның өкіліне билік иесіне бағынуы
тиіс.
Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілі буржуазиялық саяси ғылымның
негізін салушы Никколо Макиавелли 1469 - 1527 болды. Оның атақты
шығармалары Патша, Тит Ливийдің бірінші онкүндігі жөнінде ойлар,
Флоренцияның тарихы.
Макиавелли діні көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім
емес, тәжірибе деп білді. Ол мемлекет деген атауды ғылымға, әдебиетке
бірінші боп кіргізді. Мемлекетті билік жүргізуші мен оған бағыныштылардың
қарым-қатынасы деп ұқты. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, тендікті
қалады. Мемлекет ерікті болса ғана қуатты, абыройлы бола алады. Патша
рақымсыз, саран, опасыз, қаhар болмай, қайырымды, адал, қамқоршыл, мырза
болуға тырысуы керек. Бірақ елдің бірлігі мен қол астындағы адамдардың
берілгендігіне келгенде, Макиавелли әділдік пен адамгершілік емес, алға
қойған саяси мақсат тұрғысынан қарады. Ол мақсатқа жету үшін амал, айланың
қай түрін болса да қолдануға кеңес берді. Мемлекттің басын қосып, жаңарту
үшін сөзге түсінбейтін кертартпалармен күресте жауыздық пен күшті
пайдалауға болады. Қаталдық өзіңе бағыныштылардың пайдасы үшін бір-ақ рет
қолданылуы керек. Бірақ Макиавеллидің бұл ескертпесі көп жағдайда еске
алынбай, мақсат әдіс, тәсілді ақтайды деген қағида кейін макиавеллизм
деген атпен тарап кетті. Қайбір жауыз патшалар Макиавелли де қаталдыдықты
қолдаған деп, өздерінің қара ниеттерін ақтағылары келеді.
XVII ғасырда буржуазиялық революция Еуропа көлемінде ең
бірінші Англияда болды. Ол феодализмге күйрете соққы беріп, капиталистік
қатынастардың тез дамуына жол ашты. Бұл дәуірідің көрнекті өкілдерінің бірі
ағылшын ойшылы Томас Гоббс 1588 - 1679 еді. Оның ойынша, мемлекет
қоғамдық келісімнің негізінде; жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті
сақтау үшін пайда болды. Қоғамдық келісім бойынша патшаға не мемлекет
ұйымдарына жеке адамдардың құқы тапсырылады. Адамдар өз тілектері мен
еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке берді. Ол монархиялық мемлектті
ұнатты.
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи
Монтескье 1689 - 1775 әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының
айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға ауа райына, топырағына,
жер бедеріне, көлеміне, т.б. байланыстырды. Бостандық – заң неге ерік
берсе, соны істеу. Саяси бостандық экономиканың, өндірістің, сау-даның
дамуына әсер етеді. Ол сөз, баспасөз,ұждан бостандығын жақтады. Мемлекет
азаматтарды өмірге қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуге міндетті.
Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін
билікті заң шығаратын, атқарушы және сот билігі етіп бөлу керек деді.
Францияның ойшыл-ағартушысы Жан Жак Руссо 1712 - 1778 ұсақ
буржуазияның шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен тендікті ең
жоғарғы игілік деп санады. Еркіндіктің кепілі тендік, ал тендік саясатта
ғана емес, мүлікте де болуға тиіс. Мемлекет шектен тыс байлық пен
кедейлікке жібермей, адамдар арасында тендікті сақтауы керек.
Руссо тікелей халық-билігін ұсынды. Егер елдің жері үлкен
болса, халықтың өкілдігін қолдануға болады. Бірақ бұл ретте депутат халық
қызметшісі болуға тиіс. Руссо оқтын-оқтын халық жиналасын өткізіп, онда
үкімет есеп беруін талап етті.
Америка халкының демократия жолында азаттық күресі Томас
Джефферсонның 1743 - 1826 атына байланысты. Ол сол кездегі ұлы
революциялық құжат- Америка Құрама Штаттарының Тәуелсіздік Декларациясын
жазды. Мемлекеттік өкіметті құрап оны бақылау құқынан еш адамды шеттеуге
болмайды.
Тәуелсіздік үшін күрес кезінде өзінің батыл идеяларымен Томас Пейн
1737 – 1809 көзге түсті. Ол Америка халқын азаттық қүреске, отаршылдардан
бөлінін шығуға шакырды. Адамның табиғи құқына еркендікті, сөз, баспасоз,
дінге сену бостандығын, рақатқа, бақытқа жету, т.б. жатқызды. Пейн бірінші
болып қоғам мен мемлекетті ажыратты. Мемлекетті қоғам тудырады дейді.
Үкіметтің мақсаты – қауіпсіздік пен бостандықты қамтамасыз ету. Онын саяси
мұраты – жалпыға бірдей сайлау құқы, тен өкілдігі бар демократиялық
республика.
Жаңа заманда саяси санада айтарлықтай із калдырған немістің
классикалық философиясының негізін салушы Имануил Кант. Оның саяси
пікірлері Космополиттік көзқарас жөніндегі жалпы тарихтын идеялары;
Омірлік бейбітшілікке деген еңбектерінде баяндалған
XVIIIғ. аяғы – XIX ғ. бірінші жартысында Батыс Еуропада
капиталистік мәдениет заманалық екі қозғаушы қүштін әсерімен дамыды. Оның
біріншісі – капиталистік қатынастарға жол ашқан Ұлы Француз революциясы.
Екіншісі – алдымен Англияда, сосын Франция және басқа батыс Еуропа
елдеріндегі күрделі өнеркәсіп өзгерістері ірі машиналы индустрияның
мануфактуралық өндірісті алмастыруы капитализмді одан әрі нығайтты. Бұған
орай жаңа қоғамдық құрылыс пайда болды. Осіп келе жатқан буржуазия
еркіндікке, жылдам алға дамуға, заңдылыққа тырысты. Сондықтан бұл кездегі
буржуазиялық саяси идеологиның бас бағыты либерализм ерікті, азат деген
сөзінен шыққан болды . Сонымен катар мен пролетариаттың арасындағы таптық
күрестің үдеуіне байланысты кертартпалық пікірлер де туа бастады.
Саясаттану XIX ғасырдан екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде
қалыптасты. Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық)
әдістердің кеңінен пайдаланыла бастауы зор ықпалын тигізді – 1857 жылы АҚШ-
тың Колумбия колледжінде (кейін университетінде айналды) процессор Фрэнсис
Либер Тарих және саяси ғылым деген кафедра ашты. Соның негізінде онда
1980 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. АҚШ-тағы сияқты 1872 жылы
Францияда аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси ғылымдар мектебі
жұмыс істей бастады. 1889 жылы Американың саяси және әлеуметтік ғылымдар
академиясы, ал 1903 жылы Америкалық саяси ғылымдар ассоциациясы құрылды.
XX ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән ретінде
толық бөлініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып толыққанды
қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басышылығымен 1949 жылы құрылған саяси ғылымдардың
халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды. Ол саяси зерттеудің белсенділігін
арттыру жолында қазір де жемісті еңбек етуде.
Бүгінгі таңда АҚШ-тың Шғыс елдерінің барлық жоғары оқу
орындарында саясаттану жеке пән ретінде барлық факультеттерде міндетті
түрде оқытылады, әлемнің өнері университеттері оған мамандар дайындайды.
Мысалы, АҚШ-та саясаттанудың мамандандырылған 26 саласы бойынша білім
береді. Шетелдерде, әсіресе, бұл ғылымның қолданбалы түрі кең өріс алған.
Оны бітірген маман саясатшылар маңызды саяси шешімдердің жобаларын
сараптауға, партиялар немесе басқа бірлестіктердің сайлау алдындағы
бағдарламалардың талдауға, өкіметтік дағдарыстар мен халықаралық
қатынастардағы шиеленіс жағдайларының себебін ашуға кеңінен пайдаланады.
Бұрыңға Кеңес елінде бұл ғылымды партияға халыққа қарсы,
буржуазиялық ғылым деп айдар тағып, оқытпаған болатын. Себебі, Кеңес
өкіметі шын мәнінде, саяси сауатты адамдарды даярлауға мүдделі болмады.
Ондай жағдайда тоталитарлық жүйе 70 жылдан артық дәуреннің құра алмаған да
болар еді.
Бірақ бұдан ол кезде саяси ғылымда еш көңіл бөлінбеген екен
деген ой тұмауға тиіс. Саясата мәселеллері қаралып,зерттеліп жатты. Алайда,
олар ғылыми коммунизм, тарихи материализм, Коммунистік партия тарихи сияқты
коммунистік идеологияға негізделген пәндердің шеңберінен шықпайтын және ең
алдымен қандай әлеуметтік-саяси процестер социализм мен комунизм әкелуі
мүмкін, соның жолдарын іздейтін.
Саясаттануға деген көзқарас 80-жылдардың екінші жартысында
бұрыңғы Кеңес Одағындағы түбегейлі реформаларға қоғамның демократиялануына,
тоталитарлық жүйенің күреуіне байланысты өзгерді. 1989 жылдан жоғары
аттестациялау комиссиясында саясаттанудан эксперттік Кеңес жұмыс істей
бастады.1990 жылы КСРО-ның ғылым және техника бойынша мемлекеттік комитеті
Саяси ғылымдар деген атпен саяси ғылым қызметкерлердің тізімін ресми
түрде бекітті. 1989-1990 оқы жылдарында Балтық бойы елдерінде 1990 жылдан
бастап ТМД-ның басқа елдерінде саясаттану оқытыла бастады. Қазір
Қазақстанның барлық ж.о.о. дерлік бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Әл-
Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінде және Абай атындағы
Алматы Мемлекеттік педагогикалық университеті бұл салада арнаулы мамандар
даярлайды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Аристотель. Политика. Соч. В 4-х т. Т.4 – М., 1984
2. Алмонд Г. Политическая наука. История дисциплины Полис, 1997, №6
3. Бурдье П. Социальная политика. М., 1993
4. Вебер М. Политика как призвание и профессия Избранные
произведения. М., 1990
5. Политология Хрестоматия. Под ред. проф. М.А. Василика. -М., 2000
Қосымша әдебиеттер:
6. . Дегтяров А.А. Осгновы политической теории. -М., 1998
7. Дьяченко С. О некоторых концептуальных и практических вопросах
становления отечественной политологии Саясат, 2000, №2-3
8. Матвеев Р.Ф. Теоретическая и практическая политология. -М., 1993
9. Ишмухамедов А.Ш. Некоторые актуальные проблемы политической науки в
первой половине XXI. (Прогноз) Саясат, 1999, №4
10. Шүкірұлы С. Заман және саясат Ақиқат 1993 №12
11. С. Мұхамедов, М. Сатершинов т.б. Саяси құқықтық ілімдер тарихы –
Алматы, 2000
12. Нукенов А.К. Биліктің бөліну теориясы Саясат, 2001,№6
Тақырып 2: Саяси билік және саяси жүйе.
1. Саяси билік түсінігі, мәні және негізгі сипатттамалары.
2. Саяси жүйе ұғымы, мәні құрылымы және қызметтері
1 сұрақ. Саяси билік түсінігі, ғылыми анықтамалары және оның
көріністері.
Қоғамдағы саяси саланың қызметі билікпен байланысты. Билік саясаттың
ең өзекті мәселелерінің бірі және саяси ғылымның негізгі зерттеу пәні болып
есептеледі. Билік адамзат пайда болғаннан бері бар дүние. Оның қажеттілігі
туралы ертедегі грек ойшылдары айта бастаған. Биліктің қажеттілігі: 1)
Адамдардың әр кезде, барлық жағдайда өз құқықтарын қамтамасыз ету үшін; 2)
Қоғамдық қатынастардың негізі болып келетін қоғамдық ережелерді бекіту
үшін; 3) Қоғамдағы жасампаздық шаруашылықты қызметін атқару үшін қажет.
Билік әрқашанда жалпыға бірдей үміттену, дәмелену объектісі болған.
Билік ұғымы саяси ғылыми әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріледі. Билік туралы
түсінік күнделікті өмірде ғылыми әдебиетте кеңінен қолданылады. Мысалы:
философтар ол туралы қоғамдық биліктің объективті заңдылығы. Социологтар
әлемдік билік экономистер шаруашылық билік, саясаттанушылар саяси билік,
жаратылыстанушылар табиғатқа деген билік, психологтар адамның өзіне деген
билік, ата- аналар отбасы билігі: семьядағы билік. Сонымен қатар құқық
атқарушы және биліктері туралы түсінік бар.
Қазіргі ғылым әдебиетте биліктің 5 анықтамасы бар: 1. Бихевиористік-
анықтама бойынша билік адамға мінез - құлқына әсер етуші мүмкіндігіне
негізделген. 2. Телеологиялық- билік алға қойған мақсатқа сәйкес белгілі
бір нәтижеге жетудің (құдай арқылы). 3. Инструменталистік- билік белгілі
шаралар қолдану құралы ретінде қарастырылады. Мысалы: зорлық, күштеу,
т.б. 4. Структуралистік- билік жүргізушілер мен бағынушылар арасындағы
айрықша бір қатынастың көрінісі ретінде түсіндіріледі. Яғни ол біреулердің
екінші біреулерге ықпал жасауы. 5. Конфликттік- анықтама бойынша
игіліктерді, даулы жағдайларды бөлісуді үйлестіру, құрастыру ретінде
түсіндіріледі.
Жалпы алғанда билік дегеніміз тап, әлеуметтік топ, мемлекет, жеке адам
т.б. тарапынан өзіндік ерік- жігерді іске асырудағы қабілеттіліктермен
пайдалана отырып, адамдардың қызметі мен мінез- құлқына бедел күштеу
құралдары арқылы әсер ету деп түсінуге болады.
Ғылыми әдебиеттер кеңінен белгілі Саймон деген американ
саясаттанушының пікірі. Ол билікті былай деп түсінген егер В-ның мінез-
құлқын А өз талаптарына бағындыра білсе, онда В-ның үстінен А билік
жүргізеді. Яғни билік оның барлық анықтамасында өз ерік жігерін әр түрлі
(бедел, заң, күштеу) әр түрлі құралдары арқылы іске асыру тәсілі мен
мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі.
Қоғамдық қатынаста биліктің пайда болуы мен жүзеге асырылуына
төмендегі бөлшектердің болуы шарт: 1. Кем дегенде билік қатынасының жеке
адамда немесе топтан тұратын екі өкілі болуы керек. 2. Билікті жүзеге
асыру үшін бағынбаған жағдайда жазалау шараларын қолданатындығы жөніндегі
бұйрығы болуы тиіс. 3. Билікті жүзеге асырушыға билігі жүретін адамдардың
бағынуы керек. 4. Бұйрықты берушінің оған құқы бар екендігін айқындайтын
қоғамдық ережелердің болуы тиіс. Ол бұл бұйрықтың кімге қатынасты болса,
биліктің жүргізушіге бағынуға міндеттілігін айқындауға тиіс.
Сонымен билік деп адамдардың не сол адамдардан құрылатын басқа да
әлеуметтік және институционалдық субъектілердің іс- әрекетінің бағытына,
сипатына және мінез- құлқына экономикалық, идеологиялық т.б. әр түрлі
механизмдер арқылы ықпал ету, қабілет пен мұмкінділік.
Биліктің мәні оның көріністері арқылы белгіленеді - ол: басшылық,
үстемдік, бағындыру, бақылау, ұйымдастыру, қадағалау. Осы тұрғыдан алғанда
билік- әлеуметтік түрлерді іске асыру құралы.
Саяси биліктің қайнар көздері мен ресурстары.
Билік күрделі қоғамдық құбылыс. Оның құрылымдық бөлшектері
болып табылады:
1) үстемдік мүдде; 2) осы мүддені танытатын ерік; 3) мүддені іске асыруды
қамтамасыз ететін құралдар. Оның өзінің белгілері мен қайнар көздері бар.
Белгілері: 1) Қоғамдық өмірді реттеушілік монополиялығы; 2) Қоғамға және
жеке адамға мәжбүрлеу етудің мүмкіндігі; 3) Үстемдік ықпалының басымдылығы;
4) Билік басқарушылық аппаратының болуы.
Билік мынандай қайнар көздерге негізделеді:- күш, байлық,
статус, ұйым, білім мен ақпатар.
Саяси биліктің қоғамда жүзеге асуында әр түрлі құралдарды қамтамасыз етіп,
пайдаланады. Ғылыми әдебиеттерде биліктің ресурстары деп атайды. Ғылыми
әдебиеттерде биліктің ресурстарын жалпы мынандай түрлерге бөлуге болады:
- экономикалық (материалдық қажеттіліктер)
- әлеуметтік (статусты өзгертуге арналған құралдар)
- күш ресурстары (әскер, қару жарақ, полиция)
- ақпараттық (білім және ақпараттық құралдар)
- демографиалық (адам- ең түпкі құрал)
Саяси және мемлекеттік билік, оның ерекшеліктері мен міндеттері.
Саяси биліктің ерекшеліктері:
- Ол- адамдардың үлкен тобының мүддесін қорғайды, ол топтың
қоғам экономикасындағы ролі басым болады да, қоғам сол тап мүддесі
тұрғысынан басқарылады.
- Қоғамдағы басшылық көбінесе сол топ өкілдерінің қатысуымен
мемлекет арқылы, қоғамдық- саяси ұйымдар мен саяси көсемдер арқылы
жүргізіледі.
- Саяси биліктің ерекшелігі- арнайы басқару ісімен шұғылданатын
ерекше кәсіби топтардың болуы.
Саяси биліктің қасиеттерінің бірі- оның ең жоғарғы, басты айқындаушы,
шешуші күш ретіндегі ықпалы. Екінші қасиет- биліктің иерархиялық сипат
алуы. Келесі қасиет- үстемдікті шоғырландыруға және монополизациялауға
ұмтылу. Саяси билік қоғамда көбінесе мемлекеттік билік арқылы жүзеге асады.
Мемелекеттік билік саяси биліктің бір түрі. Оның ерекшеліктері: 1) Ол
белгілі бір территориясында ерекше аппарат арқылы жүргізілетін билік. 2)
Мемлекеттік билік өзінің күштеу аппатарына сүйенеді. 3) Мемлекеттік билік
монополиялық сипат алады.
Саяси биліктің легитимділігі және билік бөліну принципі.
Қазіргі демократиялық дамыған елдерде саяси биликтің тұрақтылығы оның
легитимділігіне байланысты. Биликтің легитимділігі деп оның заңдылығын
айтады. Бірақ оның тек қана заңға сәйкестілігі емес, сонымен қатар билікті
қоғамдағы мүшелердің оны өз еркімен қабылдауы заңы. Ондай
кезде қоғамдағы халық берілген билікке өз сенімін білдіреді және өз
еркімен оны қабылдайды. Легитимді биліктің идеалды түрлерін М.Вебер
талдаған. Ол легитимді биліктің мынадай 3 түрін ажыратқан:
- дәстүрлі,
- харизматикалық,
- легальды – рационалдық.
Билік бөлу идеясы ең алғашқы рет жаңа дәуірдің кезеңінде ең
әйгілі ойшылдар ұсынылған. Бұл идеяны қалыптастырушы ағылшын ойшылы Джон
Локк және әрі қарай толық дамытқан 18ғ. Француз ойшылы Ш-Л. Монтескье болып
табылады. Ол саяси биліктің бөлінуін мемлекеттегі биліктің бір қолда
болмауымен және оның үш тармағына бөлінуімен түсіндірген: Заң,
Атқарушы, Сот билігі.
Себебі билік бір ғана қолда болса, шектелмесе, өзі заң шығарса, жүзеге
асырса және оның жүзеге асуын қадағаласа, онда ондай билік тиранияға
айналады, ауысады. Сондықтан қоғамдағы билік жүргізу жағдайында билік тек
қана бір органның қолында болуы мүмкін емес және де халық билікті өзі
жүргізе алмайды. Билік жүргізу белгілі топқа, ұжымға, органға беріледі. Жан
Жак Руссо: ол халық суверинитеті идеясын көтеріп, биліктің тұрлерін
ажыратқан, ал үш билік сол бір тұтас халық билігінің көрінісін табу деп
тұжырымдады. Заң шығарушы, атқарушы, сот жүйесіне бөліну қазіргі уақытта
демократияның дамуы болып табылады. Үш үкіметтің біреуінің басым болып
кетпеуіне кепілдік бере алады. Биліктің бөлуін бір- біріне мүлдені тәуелсіз
автоном органдардың қолына бөлініп беріледі деп түсінбеу қажет.
2 сұрақ.“Саяси жүйе ” ұғымы ХХ ғасырдың ортасында ғана
терең негізделіп, тарала бастады. Оған басты себеп – жүйе тәсілі мен
бихевиористік амалдық түрлі саяси құбылыстарды зерттеулерде етек алуы еді.
Қазіргі кездегі саяси жүйе қағидаларының негізінде Аристотель заманынан
бастау алған саясат жөніндегі түсінік жатыр. Ол: саясатты бейне бір тұтас
нәрсе деп қарау. Осы бағытты алғаш ұстанған флоренциялық Николо Макиавелли
саяси ғалымның негізін салушы болып саналады. Оның пікірінше саясат дінге
де, моральға да, экономикаға да жатпайды, қайта ол өзіңдік саяси
мемлекеттің тұтастығы мен бірлігін көздейді.
Т.Парсонс әлеуметтік жүйе теориясы бойынша қоғамдағы рухани,
эконмикалық және саяси жүйелер өздерінің атқаратын қызметіне қарай
ерекшеленеді. Сөйтіп, олар өз алдына жүйе болып алады. Саяси өмір сол
сияқты Д.Истонның “Саяси жүйе” (1953), “Саяси талдаудың шегі” (1965),
“Саяси өмірді жүйелеп талдау” (1965) атты енбектерінде қарастырылады.
Сонымен қазіргі кездегі саяси жүйелердің алуан түрлі концепциялары бар.
Олардың бірі саяси жүйені саясат негізінде жатқан идеялар жиынтығы десе,
екінші біреулері оны өзара қарым-қатынас жүйесі деп есептейді.
Қоғамның саяси жүйесі - дегеніміз жалпы алғанда белгілі бір таптардың,
әлеуметтік топтардың, ұлттардың әрқайсысына және бәріне тән мүдделерін
жүзеге асыруға бағытталған билік жүргізуші құрылымдар жиынтығы. Оған:
мемлекеттік мекемелер; саяси партиялар және түрлі қоғамдық ұйымдар кіреді.
Саяси жүйе қоғам қондырмасының басты бөлімі болып табылады. Қоғамның
саяси жүйесі барлық елде бірдей емес. Ол әрбір қоғамның өзіндік
ерекшеліктеріне қарай құрылады, өзгеріске түсіп дамиды. Сондықтан қоғамның
алуан түрлі саяси жүйесін талдап жіктеу арқылы; олардың ұқсастықтарына
қарай жіктеу жолымен толығырақ түсінуге болады. Саяси жүйені бір ғана
мағына, тек бір ғана өлшем тұрғысынан жіктеуді ғылыми деуге болмайды. Саяси
жүйелерді әр-түрлі өлшем тұрғысынан жіктеу (типология) мынадай:
- формация мен әлеуметтік-экономикалық құрлымы жағынан
қарау (марксистік тәсіл: құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық,
коммунистік-әлеуметтік-саяси жүйелер);
- мемлекеттігі орныққан саяси тәртіп тұрғысынан(демократиялық,
авторитарлық, тоталитарлық);
- әдеттегі саяси жүйеден модернизацияланған жүйеге өту кезеңі
тұрғысынан;
- саяси мәдениеттер айырмашылығы тұрғысынан;
- Ж.Блонделдің саяси жүйені жіктеу түрлері (бес категориялы :
либералды-демократиялық, радикалды-авторитарлық, немесе коммунистік,
дәстүрлі, популистік, авторитарлы-консервативтік саяси жүйелер ) ;
- Саяси жүйелер өзінің ұстанған бағытына, тұрақтылығы мен
өзгергіштігіне қарай консервативті және трансформацияланушы болып
бөлінеді. Трансформацияланушы саяси жүйелердің өзі керітартпа және
прогрессивті мағынада болуы мүмкін. Саяси жүйелер
сонымен қатар ашық және жабық, аяқталған және аяқталмаған,
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған және т.б. жіктеледі.
Енді саяси жүйенің құрылымы мен атқаратын қызметіне талдау жасап
көрейік. Саяси жүйе өзінің біртұтастығына қарамастан өзгеріп отырады.
Қамтитын аумағы да өзгермейтін нәрсе емес, қайта түрлі жағдайларға
байланысты бірсыпыра өзгерісте болады.
Саяси жүйеге мынадай түрліше саяси жүйе тармақтары кіреді:
институцияналдық, нормативтік, функционалдық, коммуникативтік және мәдени.
Институционалдық тармаққа, мысалы мемлекеттік мекемелер, партиялар,
қоғамдық саяси ұйымдар жатады. Олардың ең бастысы- мемлекет. Мемлекет
- саяси ұйымның жоғарғы формасы ретінде қоғамның саяси жүйесінің ең басты
бөлігі, түйіні болып табылады. Мемлекеттік билік үш тармаққа бөлінеді. Заң
шығарушы, атқарушы және сот билігі. Билік бөліну деген мемлекет
өкілеттілігін бөлу. Мемлекеттік билік тұтас, оны бөлшектеу дұрыс болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саясат пен ықпалды топтар қоғамдық,
көпшілік істерді шешуге араласуы арқылы мемлекет қызметін атқарады. Бірақ
олардың іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та бар. Мысалы
партиялар мемлекеттік аппартты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал
ықпалды топтар мемлекетік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал жасаумен
шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді.
Діни құрылымдардың саяси ролі олардың әсерінің бұқаралық екендігінде.
Сондай-ақ, ол халықтың білім дәрежесіне байланысты. Сол үшін де көптеген
елдерде діни және діни емес өкіметтер бір-бірінен ажыратылған. Саяси
жүйенің нормалау тармағына саяси өмірді реттеуге қатысатын құқықтық,
моральдық мөлшерлер, саяси дәстүрлер т.б. жатады. Функционалды тармақ түрлі
саяси процесстерде саяси ісәрекеттің формалары мен бағыттарынан, өкіметтің
жұмыс істеу әдістері мен тәсілдерінен көрінеді. Олар кейде “саяси режим”,
“саяси орныққан тәртіп” деп те атайды.
Тоталитарлы саяси жүйеінің пайда болуы түрлі себептерге байланысты.
Олардың ішінде мыналар: меншіктің жаппай мемлекеттендірілуі; бір ғана саяси
партияның орын тебуі және оның мемлекетпен тұтасып кетуі, қоғамның оның
ішінде, рухани өмірдің бір ізге ғана түсіріліп, бірыңғайлануы, партияны,
көсемді дәріптеу, қоғамдық санада тек бір ғана “дұрыс жол бар” деген
түсініктің қалыптасуы және т.б. Сонымен қатар, саяси жүйенің қызметін оның
қоғамда өзгерте алатын іс-әрекетінен де көрінеді. Ондай өзгерістер не
күштеу қолданылмайтын реформалар арқылы жасалатыны белгілі. Тарихтан бұған
қатысты материялдарды көптеп келтіруге болады.
Егер бұрын саяси жүйеде тар шеңберде партиялық саясат үстемдік етсе,
қазір қоғам дамуында шектелген номенклатуралық, этнократиялық және
криминалды топтар ықпал етуге тырысуда. Олай болса, саяси күштердің қайта
топтасу кезеңінде превентивті түрде бақыланатын саясат керек деген сөз.
Онсыз тұрақты саяси жүйе болуы қиын.
Қоғамның саяси жүйесі қызметінің жоғарыдағы айтылғандарға қоса тағыбір
кейбір ерекшеліктері бар:
- Қоғамның саяси жүйесіне түрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық және
технологиялық күштердің зияны ықпал да болмай тұрмайды. Егер де елдің саяси
жүйесі тарапынан оны болдырмаудың алдын алу жоспары болмаса, яғни бұл іс өз
бетімен жіберілсе, онда ол түбінде айтарлықтай әлеуметтік бүліншіліктерге
әкелмей факторларды зерттеп, болжап тиісінше оң ықпал жасау, превентивті
саясат жүргізу саяси жүйенің ерекше міндеттерінің бірі болып табылады.
- Саяси жүйе қоғамның тепе-тендік, тұрақтылық, орнықтылық белгілерін
нормалау көріністерін дер кезінде байқап, оларды қалпына келтіруге және
нығайтуға бағытталған шаралар белгілеуі тиіс. Ол үшін саяси жүйе әлеуметтік
және этникалық топтар, жалпы халық бұқарасы арасында өзіне тірек болатын
негіздерді (экономикалық, саяси және әлеуметтік) кеңейтіп, нығайтып
отырады.
- Саяси жүйе өзінің құрамындағы микро саяси жүйелерді терең зерттеп,
оларды одан әрі жетілдіру жолдарын жүзеге асырады.
- Әрбір елдің саяси жүйесі басқа көршілес елдердегі саяси ахуалды
бақылап отырады, керек болған жағдайда ол елдердегі өз мүддесін қорғауға
бағытталған шараларды белгілейді.
Саяси жүенің өзгеру үрдісі саяси трансформация деп аталады. Оның өзгеру
жолдары мынадай: реформа, революция, келісім жолынан тұрады.
Негізгі әдебиеттер:
1. Вебер М. Харизматическое господство Социс, 1988,№5
2. Болл Э. Власть Полис, 1993,№5
3. Баласағұн Ж. Құтты білік.- А.А,1986
4. Жамбулов Д.А. Саясаттану. Оқулық.- А, 2003
5. Политология. Хрестоматия сост. проф. Василик В.-М,1999
6. Парсонс Т. Система современных обществ. – М.:1998.
7. .Нысанбаев Н., Арын К., Машан М. Эволюция политической системы
Казахстана. - А.,2001.
Қосымша әдебиеттер:
1. Тофлер О. Проблемы власти на пороге ХХI века Свободная мысль,
1992,№2
2. Ермеков Р. Власть в обществе Саясат, 2002,№2
3. Сидоров О. Ключевые аспекты понятия власти с точки зрения теории
Евразийское общество, 2000,№1
4. Нукенов А.К. Биліктің бөліну теориясы Саясат, 2001,№6
5. Каменская Г.В., Родионов А.Н. Политические системы современности.- М.,
1994
6. Карин Е.Т. Саяси жүйенің өмір сұру қабілеті Саясат,1998, №4.
7.Сейтасқаров С. Өтпелі кезеңдегі саяси жүйе қалыптасуының кейбір
мәселелері Ақиқат, 1999, №11-12.
8.Қалиев Н. Тәуелсіз Қазақстанның саяси жүйесі Ақиқат, 2001, №12
Тақырып3: Саяси режим және түрлері.
1. Саяси режимнің мәні және түсінігі
2. Тоталитарлы саяси режим
3. Авторитарлық саяси режим
4. Демократиялық саяси режим
1 сұрақ. Қазіргі саяси ғылымда саяси режим түсінігін елдегі саяси өмірдің
сипатын, еркіндік деңгейіне, билік органдарына құқықтық негіздегі қарым-
қатынасына байланысты анықтайды. Осы түсінік турасында анықтама беруде
талас-тартыстар саяси талдаудың басқа категорияларымен салыстырғанда аз
емес. Бірақ көпшілік зерттеушілер саяси режимді саяси жүйе құрылымының
өзара әрекеттестіктегі реттілігімен, саяси билік пен мақсаттардың жүзеге
асыруымен байланыстарады.
Саяси режимнің функционалды мазмұны маңызды сұрақтарға жауап береді,
яғни қоғамның саяси жүйесінің қызметтерінде ерекше орын алатын. Одан
мынадай сұрақтар:
- билікте қандай саяси күштер болады және
олар қандай механизммен билікті жүзеге асырады;
- саяси билік қалай шынайы таратылады және
оның жүзеге асуын кім бақылайды;
- қоғамда тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарына қандай жағдайда кепілдіктер беріледі;
- қоғамда саяси оппозицияның өмір сүруіне
жол беріле ме;
- саяси билікке қол жеткізуді жүзеге
асыруда қандай әдістер, тәсілдер және құралдар қажет т.б.
Саяси режимнің сапалық сипаттамаларын мынадан анықтауға болады: адам
құқықтары мен бостандықтарының өлшемі, мемлекеттік биліктің жүзеге
асу әдістері, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынас сипаты, саяси
шешімдерді қабылдауда қоғамның ықпал жасау мүмкіндіктерінің барлығы немесе
жоқтығы, саяси институттардың қалыптасу жолдары.
Нақты бір елдегі өмір сүріп отырған саяси режим түрі
субъективті және объективті жағдайларға сондай-ақ басқа да көптеген
факторларға байланысты. Сондықтан да саяси режимнің классификациясы өмірде
көп кездеседі. Кең тараған саяси әдебиеттерде классификация-ол қоғамда
демократиялық принциптердің бірқалыпты дамуы деп көрсетіледі. Осы
классификация бойынша саяси режимнің түрі былай анықталады:
- саяси- қоғамдық процестердің интенсивтілігі
және даму деңгейі;
- басқар ушы элитаның құрылымы және оның
қалыптасу механизмі;
- қоғамд ағы адам құқықтары мен бостандықтарының
жағдайы;
- бюрокр атиямен қатынас жағдайы;
- қоғамд а басқарушылық лигитимді түрде болу
деңгейі;
- қоғамд ағы саяси санаға қозғау салатын
қоғамдық-саяси дәстүрлерді әрқилылылығы
Осы айтылғандармен байланыстырып саяси режимнің негізгі үш түрін
ажыратады: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық.
2 сұрақ. Тоталитарлы саяси режим – ол мемлекеттің қоғам өмірінің барлық
салаларына толықтай бақылау жасауы. Тоталитаризм терминін ең бірінші
саяси лексиконға еңгізген итальяндық фашистер лидері Б. Муссолини. Ол 1925
жылы өз режиміне сипаттама бергенде осы терминді пайдаланған болатын.
Осындай режим сондай-ақ Германияда, Испанияда, СССР-да және Руминияда т.б.
елдерде болған. Әр елде өзіндік ерекшеліктерімен көрінсе де оның жалпы
белгілері, мәні және мазмұны бар. Осындай белгілерге тоталитарлық режим
кіреді:
- азаматтардың жаңаша ойлау және жаңа қоғам құруын
жоққа шығаратын ресми идеология;
- билікке жалғыз бұқаралық партияның монополиясы,
олигархиялық белгілері мен харизматикалық лидер жарияланған қоғам;
- террористік полицейлік бақылау жүйесі;
- барлық бұқаралық ақпарат құралдарына (радио,
телевидение, газеты, журнал) партиялық бақылау;
- қарулы-әскер и күшпен бақылау;
- экономикаға орталықтанған бақылау және
экономикалық қызметті бюрократиялық басқару жүйесі;
- қоғамдық және индивидуальдық өмірдің барлық
салаларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz