Қазақ хандығының заңдары
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ хандығының заңдары.
2.2. Тәуке хан тұсындағы биліктің нығаюы. «Жеті жарғы»
2.3. Отбасы.неке құқығы
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ хандығының заңдары.
2.2. Тәуке хан тұсындағы биліктің нығаюы. «Жеті жарғы»
2.3. Отбасы.неке құқығы
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдей 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан-Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүксияқты қалаларды басып алады. 1457 ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны Жәнібек пен Керей басқарды.
Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан-Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүксияқты қалаларды басып алады. 1457 ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны Жәнібек пен Керей басқарды.
1. Қазақстан тарихы / Алматы: (Дайындаған М.Қани) – Алматы: Жалын, 1993. - 400б (317-322 бб).
2. Қазақтың тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. ІІ том. – Алматы: «Атамұра», 1998. – 640б (435-444 бб).
3. Артықбаев Ж.О. «Жеті жарғы» - мемлекет және құқық ескерткіші (зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні). Оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006. 150б (51-58бб).
2. Қазақтың тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. ІІ том. – Алматы: «Атамұра», 1998. – 640б (435-444 бб).
3. Артықбаев Ж.О. «Жеті жарғы» - мемлекет және құқық ескерткіші (зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні). Оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006. 150б (51-58бб).
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ хандығының заңдары.
2.2. Тәуке хан тұсындағы биліктің нығаюы. Жеті жарғы
2.3. Отбасы-неке құқығы
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған
әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды
құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық
қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде
Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік
қайшылықтардың үдей 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап
ыдырауына апарып соқтырды.
Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан-Дәулет-Шайх оғланның ұлы
хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап шығысында
Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен,
солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір
орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың
басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың
билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен
соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды
талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен
Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары
мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы —
Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүксияқты қалаларды басып алады. 1457
ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан
өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз
жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға
кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті.
Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына
және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны
Жәнібек пен Керей басқарды.
Қазақ хандығының заңдары
Қазақ хандығында Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы,
Тәуке ханның Жеті жарғысы деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар сол
заманда ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бір сыпыра елдерден
феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған ислам
дінінің шариғат заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ хандығының
ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының туындысы еді.
Қазақ хандығының заңдары жарғы деп аталды. Негізі орта ғасырларда
қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған ярғұ заңынан алынған. Қазақша жарғы
әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір
жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді
халық бұқарасы ардақтап қара, қылды қар жарған деп мадақтаған. Оның екі
жағының біреуіне артық жібермей, дәл айыру әділдіктің мезгеуі болған. Жарғы
заңының негізі, міне, осында. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі
идеясы ежелгі әскерін арнасына барып тіреледі.
Қасқа жол мен Ескі жол заңдары 17-ғасырдың аяқ көзі мен 18-
ғасырдың басында қайта толықтырылып, елеу-енгізіліп дамытылды. Тәуке хан
(1680 – 1718) тұсында Күл төбенің басында күнде кеңес өткізіліп Қасқа
жолдың бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып, жеті жарғы (жеті
заң) деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер дауы туралы заң мен
құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан тұсында Қазақ хандығының шығыс жағындағы
жайылымдарды ойрат-жоңғар феодалдарының басып алуына байланысты жердің
тарылулы мал жайлылымдарына таласқан жанжалдардан адам өлімінің жиі болуы
себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауын жалпы қылмыс заңынан бөліп алып,
жеке-жеке тарау енгізуге тура келді, Жеті жарғы заңы ұш жүздің ойшыл
саңлақ билері — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің қатысуымен, хан қасындағы
билер кеңесінен өтті. Орыс деректемелерінде бұл заңдар Тәуке ханның
заңдары деп аталды. Мұның өзі бұрыннан болған заңдың нормаларды жинақтау
ғана емес, сонымен қатар оларға мәнді өзгеріс кіргізіп толықтау болды
Кеңінен алғанда Тәуке хан заңдарының құрамына: 1) байырғы әдет-ғұрып
нормаларының Тәуке хан тұсында жаңартылған феодалдық кодексі — жеті
жарғы; 2) билер сотының тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер, 3) ұсақ
хандықтардың өзара ынтымақтастығын нығайтып, сыртқы жауларға қарсы тұруға
жұмылдыруға, ру-тайпа басшыларының (би-батырлардың) саяси-экономикалық
рөлін аттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда қатынасын
нығайтуға арналған заңдары мен жазба актілері жатады. Тәуке хан кезіндегі
құқық ережелерінің жеке салаларына (қылмыстық заң, отбасы, неке) шариғат
ережелері ықпалын тигізді. Жеті жарғы заңындағы: бір еркектің төрт
әйел алуына болады, ұрғашының жарым басы кем, екі әйелдің куәліп бір
еркекке тең, еркекке толық құн, әйелге жарты құң дейтіндер Тәуке хан
тұсында ислам шариғатынан қазақ заңына енген ережелер. Осы сияқты жекелеген
қағидалардың әсерінен басқа Қазақ заңы Тәуке хан тұсында да ежелгі
ерекшелігін сақтап қалды.
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте сақтауға ыңғайлы, ұйқасты,
ершімді, шешен сөздермен құрастырылды. Мысалы, әділ билік - алтын таразы,
қара қылды қақ жару, тура биде туған жок, жетпеген билік жеті ұлықтың
есігін ашады батыр айғақ, балуан куәі, сорғалаған қан, сойдақтаған із,
ер өлтіріп, өріс бұзу, ел шауып, мал талау, табандап ұрып, тап шығу,
бата тимесе, қата тию, қысасқа қан, оқысқа құн, жазыққа жаза, айыпқа
әнжі, ханға хандық биге билік, мойнына қосақ, артына тіркеу, семсер
астында серт жүрмейді, иілген басты қылыш кеспейді, алдыңа келсе
атаңның құнын кеш, жан алып жат болма, ашыққан ұры - ашынған долы,
мал ашуы, жан ашуы, алдырған албырт, анасының қойнын ашады, қойманы не
көрген алады, не көмген алады, ердің құны екі жүз жылқы, ат тұяғын тай
басады, әке өлсе, мұлкі мұра, аға өлсе, жеңге мұра, ерден кетсе дет
елден қетпейді дау-айтыс, барымта-қайтыс, судың түбін шым бөгейді,
даудың түбін қыз бөгейді т.т б, Бұлар мақал-мәтел, түрінде ел арасында
сақталып келді.
Жеті жарғы заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халыққа түсетін
ауыртпалықтары бұрынғыдан бетер кұшейе түсті. Бұрынғы салықтар көбейтіліп,
түрліше алымдар енгізілді; сұлтан мен хандардың аманат ретінде көршілес
мемлекеттерге баратын балаларын сұлтандардың, ірі билердің тағы басқалардың
борыштарын өтеуге жаңа алымдар енгізілді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын көрінеді:
Жеті жарғы заңында қысас пен әдейілеп кісі өлтірушілерге бұрыңғыдай
қанға қан, жанға жан алу ережесі сақталды. Алайда, бұл көбінесе құн
тарттырумен алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай болды еркекті
өлтіргені үшін толық құн - ердің құны екі жүз жылқы (жүз түйе, немесе мың
қой), ал әйелді өлтіргені үшін жарты құн — жүз жылқы (елу түйе, бес жүз
қой), кісінің бір көзін шығарса жарты құн, екі көзін бірдей шығарса — толық
құн тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан айырса жарты құң, екі
колы-немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн тартатын болды.
Қазақ шежірелері мен халық аңыздарының деректері бойынша, шайқас
Жоңғар Алатауында, Орбұлақ деген жерде болған. Бұл неғұрлым кейінгі кездегі
карталарда да расталады. Ірі оқиғалармең катар Орбұлақ шайқасы да қазақ
халқының тарихына енді. Жәнгір Салқам (Айбатты) деп аталып кетті. Бұл
жөнінде Шоқан Уәлиханов былай деп жазды: XVII ғасырдың екінші ширегінде,
нақ сол Есім хан тұсында, қырғыз-қазақтардың күшейіп алған қалмақ (жоңғар)
әміршілеріне қарсы күресі басталды. Есімнің ұлы Жаһангердің 1643 жылғы
Батырхан тайшымен соғысы туралы Фишер баяндаған. Шынында да, қазақ
хандығының Жәнгір бастаған күресі туралы мәселе тарихнамада XVIII ғасырдан
бастап қозғалған.
Батыр қонтайшы Қазақ хандығына карсы күресу үшін тағы да бар күш-
жігерін салып, қазақ даласына жорық жасауға дайындық бастады. Одан кейінгі
жылдарда соғыс кайта жалғастырылды. 1646 жылы Батыр өзінің бұрынғы женілісі
үшін жаңа жорық жасады. Бұл жөнінде тобыл бояры Данила Аршинский былай
деген: Ал олар жолдастарымен бірге Данила келгенге дейін қонтайшы Қазақ
ордасына Жәнгір ханзадаға қарсы соғысып, көптеген адамдарды қырыпты, оның
үстіне Жәнгірдің інісін әйелімен, балаларымен және көп адамдарымен бірге
тұтқынға алыпты. 1647 жылы Жонғар елшісі Хорохай Далдин Томскінің өкімет
орындарына былай деп хабарлаған: Қонтайшының қара қалмақтармен Күнделен-
Убашымен соғыстары болды. Иә ол Қазақ ордасымен де шайқасты және кейін
олармен солар жағынан бұзықтық болғанға дейін бітісті. Осымен соғыс
қимылдары тынды, соғыс аяқталды. Бейбітшілік орнады. Жәңгірмен достық
байланыстары бар Күнделен тайшы Батырға белгілі бір қысым жасаған болуы
мүмкін, - дегенде, сірә, В. А. Моисеев дұрыс жорамалдаған болса керек.
1643—1647 жылдардағы қазақ-жоңғар соғысының казақ коғамы үшін зор маңызы
болды. Қоғамдық санада жоңғар жаулап алушыларына қарсы ұзакқа созылған
күресте жасақтарды дұрыс ұйымдастыру, бір орталықтан басшылық жасау, өзара
кол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ хандығының заңдары.
2.2. Тәуке хан тұсындағы биліктің нығаюы. Жеті жарғы
2.3. Отбасы-неке құқығы
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған
әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды
құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық
қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде
Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік
қайшылықтардың үдей 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап
ыдырауына апарып соқтырды.
Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан-Дәулет-Шайх оғланның ұлы
хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап шығысында
Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен,
солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір
орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың
басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың
билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен
соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды
талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен
Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары
мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы —
Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүксияқты қалаларды басып алады. 1457
ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан
өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз
жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға
кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті.
Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына
және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны
Жәнібек пен Керей басқарды.
Қазақ хандығының заңдары
Қазақ хандығында Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы,
Тәуке ханның Жеті жарғысы деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар сол
заманда ислам дінін тұтынатын Күншығыс пен Орта Азияның бір сыпыра елдерден
феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған ислам
дінінің шариғат заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ хандығының
ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының туындысы еді.
Қазақ хандығының заңдары жарғы деп аталды. Негізі орта ғасырларда
қыпшақ, шағатай ұлыстарында қолданған ярғұ заңынан алынған. Қазақша жарғы
әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір
жағына аудырмай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді
халық бұқарасы ардақтап қара, қылды қар жарған деп мадақтаған. Оның екі
жағының біреуіне артық жібермей, дәл айыру әділдіктің мезгеуі болған. Жарғы
заңының негізі, міне, осында. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі
идеясы ежелгі әскерін арнасына барып тіреледі.
Қасқа жол мен Ескі жол заңдары 17-ғасырдың аяқ көзі мен 18-
ғасырдың басында қайта толықтырылып, елеу-енгізіліп дамытылды. Тәуке хан
(1680 – 1718) тұсында Күл төбенің басында күнде кеңес өткізіліп Қасқа
жолдың бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып, жеті жарғы (жеті
заң) деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер дауы туралы заң мен
құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан тұсында Қазақ хандығының шығыс жағындағы
жайылымдарды ойрат-жоңғар феодалдарының басып алуына байланысты жердің
тарылулы мал жайлылымдарына таласқан жанжалдардан адам өлімінің жиі болуы
себепті жер дауын мүлік заңынан, құн дауын жалпы қылмыс заңынан бөліп алып,
жеке-жеке тарау енгізуге тура келді, Жеті жарғы заңы ұш жүздің ойшыл
саңлақ билері — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің қатысуымен, хан қасындағы
билер кеңесінен өтті. Орыс деректемелерінде бұл заңдар Тәуке ханның
заңдары деп аталды. Мұның өзі бұрыннан болған заңдың нормаларды жинақтау
ғана емес, сонымен қатар оларға мәнді өзгеріс кіргізіп толықтау болды
Кеңінен алғанда Тәуке хан заңдарының құрамына: 1) байырғы әдет-ғұрып
нормаларының Тәуке хан тұсында жаңартылған феодалдық кодексі — жеті
жарғы; 2) билер сотының тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер, 3) ұсақ
хандықтардың өзара ынтымақтастығын нығайтып, сыртқы жауларға қарсы тұруға
жұмылдыруға, ру-тайпа басшыларының (би-батырлардың) саяси-экономикалық
рөлін аттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда қатынасын
нығайтуға арналған заңдары мен жазба актілері жатады. Тәуке хан кезіндегі
құқық ережелерінің жеке салаларына (қылмыстық заң, отбасы, неке) шариғат
ережелері ықпалын тигізді. Жеті жарғы заңындағы: бір еркектің төрт
әйел алуына болады, ұрғашының жарым басы кем, екі әйелдің куәліп бір
еркекке тең, еркекке толық құн, әйелге жарты құң дейтіндер Тәуке хан
тұсында ислам шариғатынан қазақ заңына енген ережелер. Осы сияқты жекелеген
қағидалардың әсерінен басқа Қазақ заңы Тәуке хан тұсында да ежелгі
ерекшелігін сақтап қалды.
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте сақтауға ыңғайлы, ұйқасты,
ершімді, шешен сөздермен құрастырылды. Мысалы, әділ билік - алтын таразы,
қара қылды қақ жару, тура биде туған жок, жетпеген билік жеті ұлықтың
есігін ашады батыр айғақ, балуан куәі, сорғалаған қан, сойдақтаған із,
ер өлтіріп, өріс бұзу, ел шауып, мал талау, табандап ұрып, тап шығу,
бата тимесе, қата тию, қысасқа қан, оқысқа құн, жазыққа жаза, айыпқа
әнжі, ханға хандық биге билік, мойнына қосақ, артына тіркеу, семсер
астында серт жүрмейді, иілген басты қылыш кеспейді, алдыңа келсе
атаңның құнын кеш, жан алып жат болма, ашыққан ұры - ашынған долы,
мал ашуы, жан ашуы, алдырған албырт, анасының қойнын ашады, қойманы не
көрген алады, не көмген алады, ердің құны екі жүз жылқы, ат тұяғын тай
басады, әке өлсе, мұлкі мұра, аға өлсе, жеңге мұра, ерден кетсе дет
елден қетпейді дау-айтыс, барымта-қайтыс, судың түбін шым бөгейді,
даудың түбін қыз бөгейді т.т б, Бұлар мақал-мәтел, түрінде ел арасында
сақталып келді.
Жеті жарғы заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халыққа түсетін
ауыртпалықтары бұрынғыдан бетер кұшейе түсті. Бұрынғы салықтар көбейтіліп,
түрліше алымдар енгізілді; сұлтан мен хандардың аманат ретінде көршілес
мемлекеттерге баратын балаларын сұлтандардың, ірі билердің тағы басқалардың
борыштарын өтеуге жаңа алымдар енгізілді.
Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның таптық мәні айқын көрінеді:
Жеті жарғы заңында қысас пен әдейілеп кісі өлтірушілерге бұрыңғыдай
қанға қан, жанға жан алу ережесі сақталды. Алайда, бұл көбінесе құн
тарттырумен алмастырылып отырылды. Құнның мөлшері мынадай болды еркекті
өлтіргені үшін толық құн - ердің құны екі жүз жылқы (жүз түйе, немесе мың
қой), ал әйелді өлтіргені үшін жарты құн — жүз жылқы (елу түйе, бес жүз
қой), кісінің бір көзін шығарса жарты құн, екі көзін бірдей шығарса — толық
құн тартатын болды; бір қолынан немесе бір аяғынан айырса жарты құң, екі
колы-немесе екі аяғынан бірдей айырса толық құн тартатын болды.
Қазақ шежірелері мен халық аңыздарының деректері бойынша, шайқас
Жоңғар Алатауында, Орбұлақ деген жерде болған. Бұл неғұрлым кейінгі кездегі
карталарда да расталады. Ірі оқиғалармең катар Орбұлақ шайқасы да қазақ
халқының тарихына енді. Жәнгір Салқам (Айбатты) деп аталып кетті. Бұл
жөнінде Шоқан Уәлиханов былай деп жазды: XVII ғасырдың екінші ширегінде,
нақ сол Есім хан тұсында, қырғыз-қазақтардың күшейіп алған қалмақ (жоңғар)
әміршілеріне қарсы күресі басталды. Есімнің ұлы Жаһангердің 1643 жылғы
Батырхан тайшымен соғысы туралы Фишер баяндаған. Шынында да, қазақ
хандығының Жәнгір бастаған күресі туралы мәселе тарихнамада XVIII ғасырдан
бастап қозғалған.
Батыр қонтайшы Қазақ хандығына карсы күресу үшін тағы да бар күш-
жігерін салып, қазақ даласына жорық жасауға дайындық бастады. Одан кейінгі
жылдарда соғыс кайта жалғастырылды. 1646 жылы Батыр өзінің бұрынғы женілісі
үшін жаңа жорық жасады. Бұл жөнінде тобыл бояры Данила Аршинский былай
деген: Ал олар жолдастарымен бірге Данила келгенге дейін қонтайшы Қазақ
ордасына Жәнгір ханзадаға қарсы соғысып, көптеген адамдарды қырыпты, оның
үстіне Жәнгірдің інісін әйелімен, балаларымен және көп адамдарымен бірге
тұтқынға алыпты. 1647 жылы Жонғар елшісі Хорохай Далдин Томскінің өкімет
орындарына былай деп хабарлаған: Қонтайшының қара қалмақтармен Күнделен-
Убашымен соғыстары болды. Иә ол Қазақ ордасымен де шайқасты және кейін
олармен солар жағынан бұзықтық болғанға дейін бітісті. Осымен соғыс
қимылдары тынды, соғыс аяқталды. Бейбітшілік орнады. Жәңгірмен достық
байланыстары бар Күнделен тайшы Батырға белгілі бір қысым жасаған болуы
мүмкін, - дегенде, сірә, В. А. Моисеев дұрыс жорамалдаған болса керек.
1643—1647 жылдардағы қазақ-жоңғар соғысының казақ коғамы үшін зор маңызы
болды. Қоғамдық санада жоңғар жаулап алушыларына қарсы ұзакқа созылған
күресте жасақтарды дұрыс ұйымдастыру, бір орталықтан басшылық жасау, өзара
кол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz