Депозиттік операцияларға талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БӨЛІМ. БАНК ЖӘНЕ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1.Коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың кұрылу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 1.2.Коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 1.3 Екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2 БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ..25
2.1.Депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны ... ... 25 2.2.Банкте депозиттік саясатты белгілеудің алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... .. 28 2.3 Депозиттік операциялар немесе депозиттер нарығының құқықтық
реттеуімен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕПОЗИТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУІ ... ... ... ... ... 45
3.1.Салымдарды кепілдеу . жаңа әдіс ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
3.2. Депозиттік саясатты белгілеу реті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53 3.3. АҚ «Қазақстан халық банкінде» депозиттік операциялардың жетілдіру жолдары (Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары негізінде) ... ... .. 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БӨЛІМ. БАНК ЖӘНЕ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1.Коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың кұрылу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 1.2.Коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 1.3 Екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2 БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ..25
2.1.Депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны ... ... 25 2.2.Банкте депозиттік саясатты белгілеудің алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... .. 28 2.3 Депозиттік операциялар немесе депозиттер нарығының құқықтық
реттеуімен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕПОЗИТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУІ ... ... ... ... ... 45
3.1.Салымдарды кепілдеу . жаңа әдіс ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
3.2. Депозиттік саясатты белгілеу реті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53 3.3. АҚ «Қазақстан халық банкінде» депозиттік операциялардың жетілдіру жолдары (Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары негізінде) ... ... .. 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде Қазақстаннның банктік жүйесі тұрақты және сенімді болып келеді. Тәуелсіздік алғаннан бері Ұлттық Банктың алдында тұрған негізгі мәселелер – қаржылық секторды тұрақтандыру, нормативтік- құқықтық базаны жақсарту, бухгалтерлік есептеу жүйесін жақсарту, тиімді төлем жүйесін қалыптастыру және банктік қадағалауды күшейту. Елдегі банктердің негізгі мақсаты депозиттік саясатының жүзеге асырылуын және деңгейін мысал негізінде көрсету, сонымен қатар қалыптасқан жағдайларды жақсарту жолдарын іздестіру және банктердің депозиттік қызметтерінің үлесін арттыру жолында жаңа идеяларды анықтау. Банктік жүйеге деген халық сенімін арттыру қазіргі күнде де маңызды мәселе болып отыр. 2000 жылдың 16 ақпанынан бастап іске қосылған жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру жүйесі халықтың банктерге деген сенімін біршама арттырды. Алғашында бұл жүйе теңгедегі және шетел валютасындағы тек мерзімді салымдарға ғана қатысты қолданылатын, ал 2003 жылдың 13 сәуірінен бастап халықтың және кәсіпорындардың теңгемен салынған ағымдағы депозиттеріне қатысты қолданылатын болды.Келесі салымдарын сақтандыру мәселелерін қарастырылуы тиіс: Жалпы депозиттік операциялардың түрлерін және депозиттерді сақтандыру жүйесін; Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қалыптасуы және олардың қазіргі жағдайымен танысу, сонымен қатар «Қазақстан халық банкіндегі» депозиттік саясаттың белгіленуі мен депозиттік операциялардың жүргізілуін қарастыру; Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің депозиттік саясатының кемшіліктерін жою және әрі қарай дамыту барысында қандай шаралар орындалуы тиіс.Осы депозиттерді сақтандыру жүйесіннің міндеті және оның кемшіліктерінің жойылуы халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді, олардың уақытша бос қаражаттарының банктерге орналастыруына ынта болады. Нәтижесінде банктердің несиелік базасы артады, табыстылығы жоғарылайды. Бұл өз кезегінде нақты сектордың дамуына жағдай жасайды.Оның үстіне, банктік салымдардың мөлшеріне банктік жүйенің және банктік қаржылық инструменттердің даму деңгейі де үлкен ықпалын тигізеді. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі нарықтық экономика жағдайында қосымша ресурс тарту мүмкіндігі банктердің қаржылық тұрақтылығы, олардың тартымдылығы, яғни қызмет көрсету деңгейі, клиенттеріне деген қарым – қатынастары және әртүрлі салымшылардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын түрлі қаржылық инструменттердің болуына байланысты.2003 жылдың 31 қаңтарында Президенттің «Мемлекеттік басқаруды дамыту туралы» Жарлығы шықты. Осыған орай Қазақстан Республикасында 2004 жылдың 1 қаңтарында, төрағасы Б. Халишұлев болып тағайындалған «Қаржылық нарықты және қаржы ұйымдардың бақылау және қадағалау Агенттігі» ашылды; 2004 жылы 16сәуірде Қазақстан Республикасында «Бюджеттік Кодекс» өмірге келді; 2003жылдың 16 мамырында Қазақстан Республикасының «Азаматтық Кодексі»; 2003 жылдың 10 шілдесінде «Банк және банк қызметі туралы» Заңы; 2003 жылдың 10 шілдесінде «Ұлттық банк туралы» Заңдарына көптеген өзгертулер енгізілді. Жұмыстың өзі кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады: Кіріспеде мақсаты, мідеттемелері, өзектілігі көрсетілген; 1 Бөлім. «Банк және банк қызметінің экономикалық негіздері»-коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың кұрылу тәртібі, коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы, екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму мәселелері; 2 Бөлімде «Депозиттік операцияларға талдау»-депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны, банкте депозиттік саясатты белгілеудің алғы шарттары, депозиттік операциялар немесе депозиттер нарығының құқықтық реттеуімен қалыптасуы; Енді, 3 Бөлім-«Қазақстан Республикасының депозиттер нарығының құқықтық реттеу және жетілдіруі»-салымдарды кепілдеу – жаңа әдіс ретінде, депозиттік саясатты белгілеу реті, АҚ «Қазақстан халық банкінде» депозиттік операциялардың жетілдіру жолдары (Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары негізінде); Қорытындысында, Коммерциялық банктің маңызды міндеттерінің бірі – несие берудегі делдалдық болып табылады. Олар кәсіпорындардың қорларымен жеке тұлғалардың ақшалай табыстарының айналымы кезінде
Қазіргі кезеңде Қазақстаннның банктік жүйесі тұрақты және сенімді болып келеді. Тәуелсіздік алғаннан бері Ұлттық Банктың алдында тұрған негізгі мәселелер – қаржылық секторды тұрақтандыру, нормативтік- құқықтық базаны жақсарту, бухгалтерлік есептеу жүйесін жақсарту, тиімді төлем жүйесін қалыптастыру және банктік қадағалауды күшейту. Елдегі банктердің негізгі мақсаты депозиттік саясатының жүзеге асырылуын және деңгейін мысал негізінде көрсету, сонымен қатар қалыптасқан жағдайларды жақсарту жолдарын іздестіру және банктердің депозиттік қызметтерінің үлесін арттыру жолында жаңа идеяларды анықтау. Банктік жүйеге деген халық сенімін арттыру қазіргі күнде де маңызды мәселе болып отыр. 2000 жылдың 16 ақпанынан бастап іске қосылған жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру жүйесі халықтың банктерге деген сенімін біршама арттырды. Алғашында бұл жүйе теңгедегі және шетел валютасындағы тек мерзімді салымдарға ғана қатысты қолданылатын, ал 2003 жылдың 13 сәуірінен бастап халықтың және кәсіпорындардың теңгемен салынған ағымдағы депозиттеріне қатысты қолданылатын болды.Келесі салымдарын сақтандыру мәселелерін қарастырылуы тиіс: Жалпы депозиттік операциялардың түрлерін және депозиттерді сақтандыру жүйесін; Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қалыптасуы және олардың қазіргі жағдайымен танысу, сонымен қатар «Қазақстан халық банкіндегі» депозиттік саясаттың белгіленуі мен депозиттік операциялардың жүргізілуін қарастыру; Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің депозиттік саясатының кемшіліктерін жою және әрі қарай дамыту барысында қандай шаралар орындалуы тиіс.Осы депозиттерді сақтандыру жүйесіннің міндеті және оның кемшіліктерінің жойылуы халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді, олардың уақытша бос қаражаттарының банктерге орналастыруына ынта болады. Нәтижесінде банктердің несиелік базасы артады, табыстылығы жоғарылайды. Бұл өз кезегінде нақты сектордың дамуына жағдай жасайды.Оның үстіне, банктік салымдардың мөлшеріне банктік жүйенің және банктік қаржылық инструменттердің даму деңгейі де үлкен ықпалын тигізеді. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі нарықтық экономика жағдайында қосымша ресурс тарту мүмкіндігі банктердің қаржылық тұрақтылығы, олардың тартымдылығы, яғни қызмет көрсету деңгейі, клиенттеріне деген қарым – қатынастары және әртүрлі салымшылардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын түрлі қаржылық инструменттердің болуына байланысты.2003 жылдың 31 қаңтарында Президенттің «Мемлекеттік басқаруды дамыту туралы» Жарлығы шықты. Осыған орай Қазақстан Республикасында 2004 жылдың 1 қаңтарында, төрағасы Б. Халишұлев болып тағайындалған «Қаржылық нарықты және қаржы ұйымдардың бақылау және қадағалау Агенттігі» ашылды; 2004 жылы 16сәуірде Қазақстан Республикасында «Бюджеттік Кодекс» өмірге келді; 2003жылдың 16 мамырында Қазақстан Республикасының «Азаматтық Кодексі»; 2003 жылдың 10 шілдесінде «Банк және банк қызметі туралы» Заңы; 2003 жылдың 10 шілдесінде «Ұлттық банк туралы» Заңдарына көптеген өзгертулер енгізілді. Жұмыстың өзі кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады: Кіріспеде мақсаты, мідеттемелері, өзектілігі көрсетілген; 1 Бөлім. «Банк және банк қызметінің экономикалық негіздері»-коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың кұрылу тәртібі, коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы, екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму мәселелері; 2 Бөлімде «Депозиттік операцияларға талдау»-депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны, банкте депозиттік саясатты белгілеудің алғы шарттары, депозиттік операциялар немесе депозиттер нарығының құқықтық реттеуімен қалыптасуы; Енді, 3 Бөлім-«Қазақстан Республикасының депозиттер нарығының құқықтық реттеу және жетілдіруі»-салымдарды кепілдеу – жаңа әдіс ретінде, депозиттік саясатты белгілеу реті, АҚ «Қазақстан халық банкінде» депозиттік операциялардың жетілдіру жолдары (Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары негізінде); Қорытындысында, Коммерциялық банктің маңызды міндеттерінің бірі – несие берудегі делдалдық болып табылады. Олар кәсіпорындардың қорларымен жеке тұлғалардың ақшалай табыстарының айналымы кезінде
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ
(дипломдық жұмыс)
Ғылыми жетекші:
.
Қорғауға жіберіледі _________________
Кафедра меңгерушісі
___ ________ 20__ ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 БӨЛІМ. БАНК ЖӘНЕ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1.Коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың кұрылу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 1.2.Коммерциялық
банктердің құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2 БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ..25
2.1.Депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны ... ...
25 2.2.Банкте депозиттік саясатты белгілеудің алғы шарттары
... ... ... ... ... ... ... .. 28 2.3 Депозиттік операциялар немесе
депозиттер нарығының құқықтық
реттеуімен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 40
3 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕПОЗИТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУІ ... ... ... ... ... 45
3.1.Салымдарды кепілдеу – жаңа әдіс ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
3.2. Депозиттік саясатты белгілеу реті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53 3.3.
АҚ Қазақстан халық банкінде депозиттік операциялардың жетілдіру жолдары
(Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары негізінде) ... ... .. 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде Қазақстаннның банктік жүйесі тұрақты және сенімді
болып келеді. Тәуелсіздік алғаннан бері Ұлттық Банктың алдында тұрған
негізгі мәселелер – қаржылық секторды тұрақтандыру, нормативтік- құқықтық
базаны жақсарту, бухгалтерлік есептеу жүйесін жақсарту, тиімді төлем
жүйесін қалыптастыру және банктік қадағалауды күшейту. Елдегі банктердің
негізгі мақсаты депозиттік саясатының жүзеге асырылуын және деңгейін мысал
негізінде көрсету, сонымен қатар қалыптасқан жағдайларды жақсарту жолдарын
іздестіру және банктердің депозиттік қызметтерінің үлесін арттыру жолында
жаңа идеяларды анықтау. Банктік жүйеге деген халық сенімін арттыру қазіргі
күнде де маңызды мәселе болып отыр. 2000 жылдың 16 ақпанынан бастап іске
қосылған жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру жүйесі халықтың банктерге
деген сенімін біршама арттырды. Алғашында бұл жүйе теңгедегі және шетел
валютасындағы тек мерзімді салымдарға ғана қатысты қолданылатын, ал 2003
жылдың 13 сәуірінен бастап халықтың және кәсіпорындардың теңгемен салынған
ағымдағы депозиттеріне қатысты қолданылатын болды.Келесі салымдарын
сақтандыру мәселелерін қарастырылуы тиіс: Жалпы депозиттік операциялардың
түрлерін және депозиттерді сақтандыру жүйесін; Қазақстан Республикасындағы
депозиттік нарықтың қалыптасуы және олардың қазіргі жағдайымен танысу,
сонымен қатар Қазақстан халық банкіндегі депозиттік саясаттың белгіленуі
мен депозиттік операциялардың жүргізілуін қарастыру; Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің депозиттік саясатының
кемшіліктерін жою және әрі қарай дамыту барысында қандай шаралар орындалуы
тиіс.Осы депозиттерді сақтандыру жүйесіннің міндеті және оның
кемшіліктерінің жойылуы халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді,
олардың уақытша бос қаражаттарының банктерге орналастыруына ынта болады.
Нәтижесінде банктердің несиелік базасы артады, табыстылығы жоғарылайды. Бұл
өз кезегінде нақты сектордың дамуына жағдай жасайды.Оның үстіне, банктік
салымдардың мөлшеріне банктік жүйенің және банктік қаржылық
инструменттердің даму деңгейі де үлкен ықпалын тигізеді. Бүгінгі күннің
өзекті мәселесі нарықтық экономика жағдайында қосымша ресурс тарту
мүмкіндігі банктердің қаржылық тұрақтылығы, олардың тартымдылығы, яғни
қызмет көрсету деңгейі, клиенттеріне деген қарым – қатынастары және әртүрлі
салымшылардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын түрлі қаржылық
инструменттердің болуына байланысты.2003 жылдың 31 қаңтарында Президенттің
Мемлекеттік басқаруды дамыту туралы Жарлығы шықты. Осыған орай Қазақстан
Республикасында 2004 жылдың 1 қаңтарында, төрағасы Б. Халишұлев болып
тағайындалған Қаржылық нарықты және қаржы ұйымдардың бақылау және
қадағалау Агенттігі ашылды; 2004 жылы 16сәуірде Қазақстан Республикасында
Бюджеттік Кодекс өмірге келді; 2003жылдың 16 мамырында Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі; 2003 жылдың 10 шілдесінде Банк және
банк қызметі туралы Заңы; 2003 жылдың 10 шілдесінде Ұлттық банк туралы
Заңдарына көптеген өзгертулер енгізілді. Жұмыстың өзі кіріспеден, үш
бөлімнен және қорытындыдан тұрады: Кіріспеде мақсаты, мідеттемелері,
өзектілігі көрсетілген; 1 Бөлім. Банк және банк қызметінің экономикалық
негіздері-коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың
кұрылу тәртібі, коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы, екінші
деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму
мәселелері; 2 Бөлімде Депозиттік операцияларға талдау-депозиттік
операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны, банкте депозиттік
саясатты белгілеудің алғы шарттары, депозиттік операциялар немесе
депозиттер нарығының құқықтық реттеуімен қалыптасуы; Енді, 3 Бөлім-
Қазақстан Республикасының депозиттер нарығының құқықтық реттеу және
жетілдіруі-салымдарды кепілдеу – жаңа әдіс ретінде, депозиттік саясатты
белгілеу реті, АҚ Қазақстан халық банкінде депозиттік операциялардың
жетілдіру жолдары (Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары
негізінде); Қорытындысында, Коммерциялық банктің маңызды міндеттерінің бірі
– несие берудегі делдалдық болып табылады. Олар кәсіпорындардың қорларымен
жеке тұлғалардың ақшалай табыстарының айналымы кезінде уақытша бос қалған
қаражаттарын қайта бөлу жолымен делдалдық міндетін атқарады. Коммерциялық
банктердің делдалдық қызметінің ерекшелігі – ресурстарды қайта бөлудің
негізгі белгісі оларды заемщиктің пайдалануының табыстылығы.
1 БӨЛІМ. БАНК ЖӘНЕ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің құқықтық негіздері және олардың құрылу
тәртібі
Банк дегеніміз - өз атынан ақшалай қаражаттарды ақрылы, мерзімділік
және қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Банктің негізгі міндеті – қарыз алушы мен қарыз беруші және сатып алушы мен
сатушы арасындағы ақша қаражаттарын аудуруда делдалдық іске асыру. Нарқтық
қатынастар жағдайында ақшалай қаражаттарды аударуды банктермен қатар
инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары, брокерлік фирмалар және т.б.
қаржылық мекемелер іске асырады.
Банк дегеніміз – Қазақстан Республикасының 31.08.95 ж. (10.07.03ж
тол.) Банк және банкілік қызмет туралы Заңы банкілік қызметті іске
асыратынкоммерциялық ұйым, заңды тұлға болып табылады. Банктің басқармасы
орналасқан жер банктің орналасқан жері болып табылады. Банктің түріне қарай
Ұлттық Банк жылдық есеп беру, бухгалтерлік баланс және пайда мен шығынды
есептеудің әр түрлі стандартын бекітеді. Банктер мемлекеттік меншік
негізінде құрылатын мемлекеттік банктен басқа, кез-келген меншік формасы
негізінде құрылады. Қазақстан Республикасында 3 мемлекеттік банктер бар.
Олар: Даму банкі – 01.07.01 ж; 2.Қазақстан Эксимбанкі; 3. Тұрғын үй құрылыс
сақтау банкі – 2003 жылдың қыркүйек айында құрылған. Банк құрылтай шарты
негізінде құрылады және өзінің заңына сай қызмет етеді. Банкті құру
жөніндегі құрылтай шартында мынадай мәліметтер көрсетілуі керек:
- құрылтайшылар туралы мәліметтер: олардың әрқайсысының толық фирмалық
атауы, орналасқан жері, заңды тұлғалар үшін мемлекеттік тіркеу туралы
мәлімет, жеке тұлғалар үшін – аты-жөні, азаматтығы, жеке басын
күәландыратын құжаттың мәліметтері, тұрғылықты жері;
- акциялардың құны, саны және категориясы туралы мәліметтер Банктің
заңында міндетті түрде төмендегідей мәліметтер болуы керек:- банктің толық
және қысқаша атауы;- банктің меншік формасы және ұйымдастырылу-
құқықтықформасы туралы мәліметтер;- банктің қорларын құру және оларды
пайдалану принциптері;- банкті басқару органдарының шешім қабылдау тәртібі.
Банк өзінің Заңдарына жазылған фирмалық атауды банктің атауы ретінде
қолданады. Бірде-бір банк негізгі Заңда жазылған атаудан басқа атауларды,
құжаттарда, хабарландыруларда және жарнамаларда пайдалануға құқығы жоқ.
Ұлттық Банктен басқа барлық банктерге өз атауында Ұлттық сөзін қолдануға
тиым салынады (9,20-50).
Банктің жарғылық қоры оның міндеттерін қамтамасыз етуге қызмет етеді
және банкілік операцияларды жүргізудің негізгі қайнар көзі болып табылады.
Банктің жарғылық қоры мемелекеттік банктік есепке алмағанда алғашқы
кезде акцияларды сату немесе құрылтайшылардың жарнасы есебінен құрылады.
Құрылтайшылар мен акционерлер өздері алатын акцияларға тек қана ақшалай
қаражат төлеуі керек.Акционерлік қоғам формасында қызмет ететін банктің
акциялары үшін несиеге алынған, кепілдікке берілген қаражаттарды қолдануға
тиым салынады.
Осы талаптарды бұзу жолымен жарғылық қорға түскен қаражат сондай-ақ,
банкті пайдаланудан келіп түскен табыстар республикалық бюджет пайдасына
өндіріліп алынады. Ал акциялар одан әрі іске асырылу үшін банкке
қайтарылады. Банк акцияларын алғаш рет сату олардың номиналды құнынан
төмен емес бағамен және барлық құрылтайшылар үшін бірдей жүргізіледі.
Жаңадан құрылған банктің құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық
қоры оның тіркелу сәтінде өзінің акционерлерімен елу процентке төленген
болуы керек. Қалған бөлігі банк заңды тұлға түрінде тіркелген күннен
бастап бір календарлық жыл ішінде төленуі керек. Банктің жарғылық қорын
көбейту мынадай жолдармен жүргізіледі: - қосымша акциялар шығару; -
акциялардың номиналдық құнын көтеру.
Бәрінен бұрын банктерге анықтама берудің маңызы зор. Экономикалық
тұрғыдан да, заң ғылымында да банкті несие алу немесе беру жөніндегі
делдалдық қызметті атқаратын кәсіпорын деп түсіндіреді. Профессор, юрист
М.М.Агарков пікірінше, банктер мынадай міндеттер атқарады. Банк өзінің
клиенттеріне үш категориядағы қызмет көрсетеді. Біріншіден, банк бөтеннің
ақшасын сақтау міндетін мойнына ала отырып тұлғалардың ақша қаражаттарын
жинайды. Бір сөзбен айтқанда өз клиенттерінің кассирі болады. Екіншіден,
банк клиенттен процентсіз ақша талаптары, көбінесе вексель талаптарын алу
формасында несиелік қызмет көрсетеді. Атап айтқанда, заем немесе кепілдік
несие формасында. Үшіншіден, банк клиенттердің төлем ақыларды қабылдау және
іске асыру жөніндегі әр түрлі тапсырмаларын орындайды. Мысалы: чектерге,
аударымдарға, аккредитивтерге ақы төлеу, вексельдер және басқа да құжаттар
бойынша төлемдер инкассациялау. Қызметтің осы үш категориясына сәйкес
банктерге тән үш міндетті ажыратып айтуға болады: бөтеннің қаражатын
жинау; 2) несие беру; 3) төлем айналымына ықпал ету.
Қазақстан Республикасындағы Банктер және банкілік қызмет туралы
1995 жылдың 31 тамызында шыққан заңының 1 бабында банк дегеніміз заңдарға
сәйкес банкілік қызметті іске асыруға өкілеттігі бар коммерциялық ұйым
болып табылатын заңды тұлға деп бекітілген.
Акционерлік қоғам түрінде қызмет ететін банктердің жарғылық капиталы
жеке және заңды тұлғалардың арасында бөлінетін номиналдық құнын тең бөлетін
акциялардың белгілі бір санына бөледі. Банктердің акциялары акционерлердің
басым көпшілігінің келісімімен ғана қолдан-қолға өтеді:
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы акционерлік
қоғамдардың жалпы қабылданған басқару жүйесіне сай. Коммерциялық банктің
жоғарғы органы жылына кемінде бір мәрте болатын акционерлердің жалпы
жиналысы. Банк қызметіне жалпы басшылыққа банк кеңесі іске асырады. Оған
банктің басқармасының жұмысына бақылау мен қадағалауды жүргізу жүктелген.
Коммерциялық банктің қызметін тікелей басқаратын басқарма акция
акционерлердің жалпы жиналысы мен банк кеңесі алдында жауапкершілік
атқарады. Банк басқармасының құрамына, әдетте, банк мүшелерінің неғұрлым
ірі өкілдері кіреді. Мәжілістері жүйелі түрде болып тұрады және шешімдер
басым көпшіліктің дауысымен қабылданады.
Ревизиялық комиссияны қатысушылардың жалпы жиналысы сайлайды және ол
банк кеңесіне есеп беріп отырады. Ревизиялық комиссияның негізгі міндеті –
қызмет бабын пайдаланып қиянат жасауды ескертетін жағдай жасау. Сондай – ақ
банктің жылдық есебі мен балансы бойынша қорытынды дайындау.
Коммерциялық банктің қызметінің басты және негізгі қалаушы принципі
іс жүзінде қолда бар ресурстар шегінде қызмет ету. Бұл принциптің мәні –
коммерциялық банк өзінің ресурстары мен несиелік салымдар арасындағы сандық
сәйкестікті ғана қамтамасыз етіп қоймай, сонымен бірге, банкілік
активтердің сипаты мен жинақталған ресурстардың ерекшелігін сәйкестігіне
қол жеткізу керек.
Бәрінен бұрын ол мерзімдерге қатысты. Мысалы: егер банк қысқа мерзімге
қаржылар тартқан болса және сол қаржы есебінен ұзақ мерзімді несие оның
өзінің міндеттемелерін уақытында жойып отыруына қауіп туады. Банк өзінде
бар ресурстар шеңберінде активті операцияларын жүргізуге ерікті, яғни,
оның активті операцияларының мөлшері әкімшілік, ерікті әдістермен
шектелмейді. Әкімшілік шектеулер бір мәртелік, төтенше сипатта болуы
мүмкін. Оларды жүйелі түрде қолдану банк қызметінің коммерциялық
негіздеріне теріс әсер етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінің негізі болып табылатын маңызды
қағидалары – толық экономикалық еріктілік. Осы принцип банктер өздерінің
нәтижесі үшін экономикалық жауапкершілік атқарады. Экономикалық еріктілік
банктің өзінің меншігіндегі қаражаттары мен тартылған ресурстарды еркін
билеуін, клиенттер мен салымшыларды ерікті түрде таңдауын, салықтарды төлеп
болғаннан кейін қалған табысты билеуін білдіреді. Қазіргі банктік заңдармен
барлық коммерциялық банктерге өздерінің қорлары мен табыстарын билеуге
экономикалық еркіндік берілген. Банк салық төлеп болғаннан кейін қалған
табыс акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сай бөлінеді. Жалпы
жиналыс банктің әртүрлі қорларына аударылатын қаржылардың мөлшері мен
нормаларын, сондай – ақ акциялар бойынша төленетін дивиденттердің мөлшерін
бекітеді.
Коммерциялық банктің экономикалық жауапкершілігі оның ағымындағы
табыстары ғана емес капиталына да қатысты. Коммерциялық банк өзінің
міндеттемелері бойынша меншігіндегі мүліктері және қаражаттарымен жауап
береді. Жүргізетін операцияларының тәуекелін коммерциялық банк өзі
атқарады.
Үшінші қағидалары коммерциялық банкпен оның клиенттері арасындағы
арақатынастар кәдімгі нарықтық қатынастар секілді құрылатындығын білдіреді.
Коммерциялық банк несие бере отырып нарық жағдайында табыс табу, тәуекел
және төлемақы төлеу қабілеттілігі секілді факторларды ескеріп отырады.
Коммерциялық банктің жұмысының төртінші қағидасы – оның қызметін
реттеу әкімшілік емес, тек жанама экономикалық әдістермен іске асырылуында.
Мемлекет коммерциялық банктердің қызмет ету ережесін бекіткенімен оған
бұйрық бере алмайды.
Нарықтық экономиканы таңдаған барлық елдерге коммерциялық банктер
экономиканың төлемдік механизімінде алдыңғы қатарда болып отыр, алайда
шаруашылық жүргізудің өзгеріске ұшыраған шарттары бүкіл төлемдік механизмді
реформалауды қажет етеді. Қор нарығы қалыптастырылуымен байланысты
коммерциялық банктердің бағалы қағаздарымен жүргізілетін операцияларды
делдалдықты атқаруы сияқты міндеті де дами түседі. Кейбір дамыған елдермен
салыстырғанда біздің коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
әрекеттері шектелмейді. Олар бағалы қағаздармен әртүрлі операцияларды іске
асыра алады. Мысалы: бағалы қағаздар нарығында делдалдықты іске асыра
алатын инвестициялық институт; инвестициялық кеңесші; инвестицялық компания
және инвестициялық қор түрінде бола алады. Демек банк дегеніміз – Ұлттық
банктің берген лицензиясы негізінде жеке және заңды тұлғалардан ақша
қаражаттары мен басқа құндылықтарды тартып, оларды өз атынан қайтарымды,
ақылық, мерзімділік шартымен орналастыратын, сондай – ақ олармен әртүрлі
есептесу және басқа да банкілікоперацияларды іске асыратын коммерциялық
ұйым.
Ақша табыстары мен жинақтарын мобилизациялау және оларды капиталға
айналдырудың нақты жүйесі болмай қазіргі қоғам экономикасының қызмет
атқаруы мүмкін емес. Осындай жүйенің негізгі звеносы банктер. Банкдегеніміз
өзінің клиенттеріне белгілі бір ақы үшін қаржылық қызмет көрсететін
коммерциялық ұйым. Кез – келген экономикалық жүйеде банктердің негізгі үш
міндет атқаратындығын айта кеткен жөн. Біріншісі – уақытша бос ақша
қаражаттарын салым түрінде аккумуляциялау, яғни жинақтау. Бұл міндетін
атқару барысында банк өзінің міндеттемесін орындаушы борышқор ретінде
болады. Атаулы міндет қандай бір дәрежеде пассивті болып табылады: банк
салымшыларға салымның мөлшерін көбейт деп талап қоя алмайды, сонымен бірге
салым салуға тиым сала алмайды.
Екінші міндет – жиналған қаражатты мерзімділік, қайтарылып
берілетінділік, ақылық принциптерінде, несие беру формасында орналастыру.
Бірінші міндеттен айырмашылығы – оның активтілігінде, банк несие бермес
бұрын ақылға салып тексеріп, қаражаттың қайтарылуының кепілдіктеріне талдау
жасайды.
Банктердің үшінші міндетін профессор М.М. Агарков төлемдік
айналымға ықпал ету деп түсіндіреді. Карапайым тілмен айтқанда кассалық
және аударымдық операцияларды іске асырумен сипатталатын есептік – кассалық
қызмет көрсету.
Банкітік операциялардың қалған түрлері аталған осы үш
міндеттентуындайды немесе оларды орындау жеңілдететін немесе жақсартатын,
немесебанктің өзіне клиенттер тарту үшін атқарылатын көмекші міндеттер
болыптабылады.
Қорыта келе, банк дегеніміз салымдар қабылдайтын, несие беретін
жәнеклиенттерге есептік - классалық қызмет көрсететін мекеме деп
айтуымызғаболады.
АҚШ – тың банкілік заңдары бойынша томенденгідей қызмет
атқаратынфирмалардың барлығы банктерге жатқызылады: 1) салымдар
қабылдайды,салымшылардың алғашқы талабы бойынша өздерінің салымын қайтарып
алуғазаңды құқығы бар; 1) коммерциялық заемдар беру жөніндегі
қызметтердіатқарады. Кейіннен банкілік істегі бәсекелестіктің теңдігі
туралы 1987 жылғы заңмен банктің түсінігіне бірқатар толықтырулар
еңгізілген болатын. Атапайтқанда, банк дегеніміз салымдарды сақтандырудың
ФедералдықКорпорациясында сақтандырылған немесе сұраған уақытқа дейінгі
салымдарды және аударымды шоттарды қабылдайтын, немесе коммерциялық
несиелердіберумен айналысатын мекеме.[1,23]
Банктің ресми мәртебесі Ұлттық Банктің банкі ашуға берген
рұқсатымен,заңды тұлғаны Әділет Министрлігінде банк ретінде мемлекеттік
тіркеуменжәне Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясымен
анықталады.
Сонымен бірге банктер несие нарқында делдал бола отырып, бос
ақшақаражаттарын жинақтап, оларды қажет ететіндей арасында бөледі, яғни
несиетүрінде уақытша береді. Осылайша, бос ақша қаражаттары бұл
тұлғаларөздерінің қаражатын қайда салаларын білсе, қаражатты қажетсінгендер
онықайдан алатынын біледі. Банктердің міндеті – несиенің пәні болды-ау
дегенкапиталдың сұранысы мен ұсынысын ұйымдастыру.
Банктердің қызметі уақытша бос қаражаттарды тарту жәнеорналастырумен
шектелмейді, олар сондай-ақ, есептік операцияларда делдалбола отырып,
қаражаттар санын молайтуға да тырысады.
Банктік операцияларды банктерден басқа, банктік операциялардың
жекетүрлерін жүргізуге Ұлттық Банктің лицензиясын алған банкілік емес
мекемелерде іске асыратындығын атап кеткен дұрыс. Заңдарда банк және
банкілік емесмекеме түсініктеріне жеке-жеке анықтама берілмеген. Банктер
және банкілікемес мекемелер айырмашылығын жоғарыда аталған, тек банктерге
ғанақатысты үш міндетті атқарудан байқауға болатын сияқты.
1.2 Коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы.
Банктердің түрлері көп. Олардың типі және тағы да басқа
белгілеріменанықталады [16,8-16].Банктер атқаратын операциялардың түрлері
бойынша:
1) Эмиссиялық банктер – ақша белгілерінің эмиссиясын іске асыратынжәне
елдің банкілік жүйесінің қызмет етуіне бақылау жүргізетін, осы
жүйеніңорталығы болып табылатын банктер. Қазақстанда эмиссиялық банк
ҚазақстанРеспубликасының Ұлттық банкі. Ұлттық Банктің құқықтық жағдайы
ҚазақстанРеспубликасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурызда шыққан
ҚазақстанРеспубликас ы Ұлттық Банкі туралы заң күші бар жарлығымен
бекітілген.
2) Депозитті банктер – салымдар түріне түскен қаражаттар есебінен
саудажәне өнеркәсіп саласында қызмет ететін кәсіпкерлерге несие
беруменайналысатын, көптеген елдердің несиелік жүйесінің негізгі звеносы
болыптабылатын банктер. Депозитті банктердің құқықтық мәртебесі оны
екіншідеңгейдегі басқа банктерден ажырататын екі ерекшелігімен сипатталады,
текдепозиттік банктер инвестициялық қызметті іске асыруға тиым салынған,
егерзаңмен басқаша көзделмесе.
3) Инвестициялық банктер – негізгі кызметі портфельді және
тікелейинвестицияларды іске асыратын банктер. Қазақстан
Республикасындағыинвестициялық банктер үшін ерекше құқықтық режим
бекітілген. Оның мәні:
1) басқа банктердің мерзімді депозиттерін айтпағанда,
инвестициялықбанктерге депозиттердің кез-келген түрін қабылдау тиым
салынады;
4) инвестициялық банктерге материалдық өндіріс, жылжымайтын
жәнежылжымалы, сондай-ақ сақтандыру қызметімен айналысатын заңдытұлғалардың
жарғылық қорларына қатысуға рұқсат етілген.
Қызметтің жеке бір саласы бойынша мамандандыруына қарай
банктерипотекалық, құрылыстық, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда және тағы
басқада түрлерге бөлінеді.
Әдебиеттерде кең тараған, жоғарыда аталған классификациядан
басқаҚазақстан Республикасының банкілік заңдары банктерді оларға
қатысушысубьектілердің құрамына қарай үш түрге бөледі:
1) Мемлекеттік банктер – Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
негізіндеқұрылатын, жарғылық қорын иеленуші тек Үкімет болатын банк.
Мемлекеттікбанк оларды құру және оның қызметі туралы заң актілерімен
көзделгенерекшіліктеріне қарай өзінің қызметін іске асырады. [7,32-35]2)
Шет мемлекет қатысатын банк – акцияларының 50 пайызынан астамынҚазақстан
Республикасының резидент еместерінің, ҚазақстанРеспубликасының резиденттері
заңды тұлғалардың немесе ҚазақстанРеспубликасының жоғарыдағыларға ұқсас
заңды тұлғаларының, ҚазақстанРеспубликасының резидент еместерінің
қаржыларын билейтін ҚазақстанРеспубликасының резиденттерінің меншігінде,
иелігінде немесе басқаруындаболатын банктер.
3) Мемлекетаралық банктер – халықаралық шарт негізінде құрылған
жәнеқызмет ететін, жарғылық қорын иеленуші Қазақстан Республикасының
Өкіметімен атаулы шартқа қол қойған мемлекеттік Үкіметі болып табылатын
банк.Банктік қызмет алғаш рет қай елде пайда болғандығын қазір айту қиын-
ақ.Ертедегі отырықшыл халықтар табиғи шаруашылықтан ақшалайға ауысқансәттен
бастап банкілік іс пайда болуы керек екендігі түсінікті-ақ. Тіпті
ежелгіВавилонның өзінде Негоагиддин Эдисибидің банкілік үйі қызмет
екендігібелгілі. Оның қызметі ауқымды да әртүрлі болған деседі. Дәлірек
айтқанда,ордер бойынша төлемақы, ақшалай салымдар қабылдап олар
бойыншапроценттер төлеген, қолхаттар мен кепілдіктер ала отырып несиелер
бергенжәне ипотекалық несие берген жағдайда проценттердің орнына
кепілдіккесалынған мүліктің бекітілген баға бойынша түсетін табыстарды алу
құқығыниеленген товарларды сатып алу барысында делдалдық қызмет атқарған,
тіптіклиенттің шотының жарты сомасын төлеуді өз мойнына алатын болған [16,
20- 30].
Біздің дәуірімізге 2000 жыл уақыт қалғанға дейін Қытай халқында
чекайналымы жүрген. Ежелгі Грецияда, Египетте, Римде банкілік
қызметтіңдамығаны анықталған. Халықтардың көшіп-қонуы банкілік істің
дамуына керіәсерін тигізді: осы салада қол жеткен жетістіктердің барлығы
жойылып,келмеске кетті. Кәсіпкер банкирлердің өкілі ретінде
айырбаспенайналысатындар ғана қалды. Бәрінен бұрын банкілік іс Италияда
қалпынакелтірілді, ірі орталықтарында айырбаспен ғана емес, сонымен бірге
несиелікоперациялармен де айналысатын банкирлер пайда болды. Ақшалай
салымдарқабылдап отырған банкирлер өз клиенттерінің кассалық айналымын
меңгеріп,олардың арасында өзара есептесуді іске асырды. Италияда дами
бастағанбанкілік іс ХІІ ғасырдың соңынан бастап басқа елдерге, атап
айтқандаФранцияда, Англияда және Германияда кең етек жая бастады.
Жаңа қоғамдық банктер қашан пайда болды деген сұраққа ғылымдаешбір
жауап жоқ.. Біреулер ежелгі қоғамдық банк Парлерм банкі десе,
екіншібіреулер, 1401 жылы Барселонда ашылған Taula de cambi қоғамдық
банкідейді. Қоғамдық банктердің пайда болуы өздерінің Үкіметіне несие
үшінкапитал жинайтын montes –термин байланыстырылады. Капиталдың
меншікиелері Үкіметті қажет деген қаражатпен қамтамасыз ету үшін ерікті
түрденемесе амалдың жоқтығынан консорциумдар құратын. Бұл
компанияларғақарыздары мен проценттерінің орнына мемлекеттік табыстардың
бүтіндейбаптары берілетін-ді. Кейіннен мұндай компаниялар өзінің қызметіне
банкілікоперацияларды да қосып алды. Осылайша, 1407 жылы Генуяда
қасиеттіГеоргийдің (Casa di Giorgio) атақты банкі ашылса, 1587 жылы
Венецияда Banco di Rialto деп аталатын қоғамдық банк ашылды. 1593 жылы
қаржылыққиындықтарды көріп жатқан Мианға көмек көрсету мақсатында
ДжованниАнтонио Цебри деген көпестің ұсынысы бойынша қасиетті
АмвроссиидіңМилан банкі құрылады. 1609 жылы жеке банкирлердің (kassierrer)
қиянатжасауына тиым салу үшін Голландия үкіметі Amsterdamsche Wisselbank
депаталатын қоғамдық банк ашады. Банк күмістің белгілі бір санынң
құнынкөрсететін, банкілік флорин аталған өзгермейтін есептік бірлікті
астамбекітті[211.91]. Банк кез келген монеталарды қабылдағанымен есепті
текбанкілік флоринмен жүргізді.
Осылайша, қоғамдық банктердің қызмет ету шеңбері тым шектеуліболды.
Олар төлемдік айналымды тәртіпке келтіріп, женілдетті және
өзініңклиенттерінің төлемін жай ғана кітаптарға еңгізу арқылы жүргізетін
ерекшеесептесу бірлігін бекітті. Европа үкіметтері жалған моната
жасауларын тыйып,монеталық айналымның шарттары жақсарғанда, қоғамдық жинақ
банктеріөзінің бұрынғы мәнін жоғалтып, бара-бара тиімді қызмет ететін
банктің жаңа формаларына орын бере бастады.
Бұл жаңа формалар Англияда бастауын алып, одан әрі дами түсті және
Лондонның алтын істерінің шеберлері банкілік операциялармен айналыса
бастағанда басқа халықтар да осы жерден тәжірибе жинап, банктердің
осыформалары кең тарады. Олар аздап болса да сенімге кіргеннен кейін
халықтыңсалымын сақтауға қабылдай бастады. Алтын іс шеберлері өздерінің
салымшыларына ұсынушаға берілетін куәлік беретін және сол құжат бойынша
төлемақы кідіртпестен міндетті түрде төленуі керек еді. Бастапқы
кездесалымшылардың сақтауға салған ақша қаражаттары мен банктергі сақтаулы
қаражаттың мөлшері тең болды, алайда, көп ұзамай банк ісінің шеберлері
өздерінде сақтаулы ақша қаражаттарының басым көпшілігі бос жататындығын,
олардың барлығы бірдей салым салған тұлғаларға берілмейтіндігін
байқап,осы бос қалатын ақша сомасын несиеге беруді немесе өзінің айналымы
нақосуды шешеді. Уақыттың өтуімен банкирлердің байып кеткендігі соншалық
тіпті, кезінде қарызын өтеуге көмектесіп жүрген үкіметтің өзі
оларданқаржылай көмек сұрай бастады.
Бұл жүйеге тән жалпы белгілері банкілік мекемелердің
тікелейбақылауындағы акционерлік кәсіпорын формасында негізделуі және
сөздің тармағынасында несиелік операцияларды жүргізуінде. Олардың
қызметінің негізі сақтауға салым алу емес, пайдалану және қарапайым
билеттер шығару үшінқарызға салым алу формасында болды. Бұл банктердің
негізгі міндеті –несиелік қатынастарда делдалдық қызмет атқару.
1.3 Екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы
және даму мәселелері.
Қазақста Республикасының Ұлттық Банкі екінші деңгейдегі
банктергеолардың депозиттік нарықтағы қызмет ету бағытын анықтауда, сонымен
қатардепозиттік саясатын қалыптастыруда біршама еркіндік берілген. Жоғарыда
атапкеткенде коммерциялық банктер депозиттік саясатын анықтау
барысындатартылған ресурстарды орналастыру мүмкіндіктері, клиентуралық
нарығы жәнетағы басқа ішкі жағдайларды және инфляция деңгейі, ұлттық
валюта курсыжәне Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің саясаты және
тағы басқаосы сияқты сыртқы жағдайлары ескереді [6, 8-12].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің 2003 жылдың
31қаңтарындағы ақша-несие саясатымен негізгі бағыттарын анықтау туралы
Басқарма Қаулысын қабылдау сол жылғы қаржы нарығындағы
оңтайлыөзгерістердің болуына, сонымен қатар комерциялық банктерді
депозиттікоперацияларын сәтті жүзеге асырылуына әсерін тигізеді. 2000 жылы
екіншідеңгейлі банктердің депозиттік операцияларының көбеюі
нәтижесіндересурстық базалары да өсті. Сөйтіп сол жылы банктік жүйедегі
резиденттердіңдепозиті 72 пайызға жоғарлап, 293 млрд. Теңгені
қалыптастырды. Ал бұлкөрсеткіштермен салыстырғанда ағындағы жылдың қыркүйек
айындарезиденттердің банктік жүйеде орналастырылған депозиттері 409,6
млрд.теңгені, тамыз айында 391,5 млн.теңге болған, яғни бір ай аралығында
4,6пайызға өсіп отыр. Депозиттердің жалпы көлемінің көбеюі заңды
тұлғалардыңбанктік шоттарының толтырылуымен, сонымен қатар жеке
тұлғалардыңшоттарына қосымша қаражаттардың түсуімен байланысты [21, 25].
Халық Банкі депозиттік нарықтағы өзінің басыңқы үлесін сақтап
қалумақсатында және жаңа клиенттердің қызығушылығын тудырып, салымдарды
тарту үшін өз саясатын қалыптастырады. Банктің депозиттік саясаты
барлықталаптарға сай құрастырылған. Сонымен қатар, Халық Банкі
депозиттікнарықтағы жеке тұлғалардың салымдарына үлкен назар аударады,
сондықтанБөлшек қызмет стратегиясын, депозиттік саясатын құрастырған.
Халық банкінің депозиттік саясаты Ұлттық банк белгілеген шарттарғасай
келеді. Ол салымдарды өзінде жинақтау жолында көзделетін мақсаттарынжәне
мәселелерін қарастырады. Қазақстан Халық Банкі ұзақ мерзімді салымдарүлесін
арттыруға және өзінде орналастырылған салымдардың орташа мерзімінұзартуға
тырысады. Осыларды жүзеге асыру мақсатында мынадай іс-әрекеттержүзеге
асырылады: Жеке тұлғалардың депозиттері нарығындағы банк үлесін арттыру
және өзінде бар депозиттер бойынша қызмет көрсетудің сапасын арттыру;
Табысы орташа клиенттер үшін жаңа депозиттер түрін шығару; Арнайы салым
операцияларын шығару және сервисті қамтамасыз ету, сапасы халықаралық
стандарттар деңгейіне сай келетіндей қызмет көрсетулер мен банктік өнімдер
ұсыну негізінде банк клиенттерін көбейту; Ірі шаруашылық субъектілеріне
кешендік қызмет көрсету негізінде олармен ұзақ қарым – қатынас орнату
арқылы заңды тұлғалардың депозиттерінің көбейіп отыруын қамтамасыз ету;
Барлық депозиттер бойынша жеткілікті табыстылық дейгейін олардың
әрқайсысына қатысты пайыз мөлшерлемесін инфляция дейгейіне сәйкес
қалыптастыра отырып қамтамасыз ету; Барлық беттік шоттар иелеріне дебеттік
төлем карточкаларын беруді қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда бұл мақсат жүзеге асырылуда. 2003 жылдың шілде
айындабанк айналысында 12 197 карточка бар. 2003 жылы 2 095 карточка
шығарылған,олардың 1 553 – VISA-Electron638 – ALTYN, 504 – Cirrus maestro.
Талдықорған аймағында карточкалар бойынша қызмет көрсету желісіөзіне 5
банкоматтарды, 7 POS – терминалдарды (соның 3- уі Талдықорғанқаласын)
қамтиды. Ағымдағы жыл басынан бастап 47 мекемелермен жалақыжобасы келісім-
шарттарына отырған: медициналық мекемелер – 8; білім беру жүйесі – 18;
әділет органдары – 8; әскери қызмет органдары – 7; қаржылық органдар – 5;
кәсіпорындар – 1;соның ішінде, 29 ұйыммен кредиттік лимит ұсыну келісім
шартына отырған. Банк халық жинақтарын тарту мәселесінде үлкен назар
аударады. Бөлшексауда аясында ол мынадай мәселелерді қарастырады: халықтың
ұзақ мерзімді салымдарынан қысқа мерзімділеріне қарағанда қарқынды дамуы,
соның негізінде тұрақты және сенімді қаражат көздерін иемдену; талап
еткенге дейінгі депозиттердің баламасы ретінде карточкалық шоттарды
біртіндеп көбейту; халықтың сауда – саттық мекемелерімен, коммуналдық
ұйымдар жәнебасқаларымен ағымдағы есеп айырысуды классикалық
карточкаларарқылы жүзеге асыруын дамыту [23, 13-17]. Корпоративті аяда
келесідей мәселелер жүзеге асырылуда: банктің клиенттерге ұсынылатын
депозиттік және солармен байланысты қызметтер кешенін кеңейту; қаржылық
емес аяның корпоративті клиенттерінің депозиттерінің санын арттыру;
сақтандыру компанияларының, зейнетақы қорлары және басқа қаржы cаясы
клиенттерінің банктегі депозиттерін арттыру.
Банктің депозиттік саясаты – салымдар бойынша белгіленетін
сыйақымөлшерлемелерін және салымдарды тарту әдістерін икемді жүргізу
жолымен,депозиттердің сақталу мерзімін ұзарту, қызмет ұсыну саласын
кеңейту,маркетингілік жұмыстар жүргізу және клиентке қызмет көрсету
процесінетехнологиялық жаңартулар енгізу. Депозиттік саясат банктің
депозиттікнарықтағы қызметін одан әрі дамытады, кемшіліктерін жоюды
қарастырады.
АҚ Қазақстан Халық Банкінің 2004 – 2006 жылдарға арналған
дамустратегиясына сәйкес Банктің бөлшек сауда қызметі бойынша негізгі
алғақойған мәселелері мыналар болып табылады: Нарықтағы жеке тұлғалардың
депозиттерінің үлесін сақтап қалу және көбейту; Шағын несиелеу жүйесін
дамыту; Халыққа қызмет көрсету сапасын жоғарылату; Әрбір жеке клиенттің
талаптарын ескеріп, оған қызмет көрсету бағытында банктік технологиялармен
жабдықтау; Нарық талаптарына сай өнімдерді жаңартып отыру; Клиенттердің
жалпы санын сақтап қалу және VIP категориясындағытабысы жоғары клиенттердің
және сегменттегі клиенттердің үлесінкүшейту.
Алға қойылған мақсаттарды орындау барысында бөлшек сауда
кәсібініңБасқарма Қаулысымен келесі шаралар қолданылады: АҚ Қазақстан
Халық Банкінің бөлшек сауда стратегиясы; Нарық клиенттерімен жұмысты
ұйымдастыру стратегиясы.
Бөлшек сауда қызметі бойынша банктің стратегиясына сәйкес
банкклиенттерін негізгі төрт топқа бөледі: А тобындағы клиенттер (жылдық
табыстарының дейгейі 36 мың АҚШдолларынан астам және депозиттерінің сомасы
20 мың АҚШдолларынан астам VIP клиенттері); В орта тобындағы В1 орта
класындағы клиенттер (жылдық табысдейгейі 12 мыңнан 36 мың АҚШ долларына
дейін және депозиттерініңсомасы 10 мың АҚШ долларынан 20 мың АҚШ долларына
дейінгіклиенттер); В орташа тобының В2 орта класындағы клиенттер (жылдық
табысдеңгейі 3,6 мың доллардан 12 мың долларға дейін және депозиттері
1мыңнан 10 мың АҚШ доллары сомасынан аспайтын клиенттер тобы); Жалпы
нарық, С тобы (жылдық табыс деңгейлері 3,6 мың АҚШдолларынан төмен және
банктегі депозиттерінің сомасы 1 мың АҚШдолларынан аспайтын клиенттер).Кез-
келген нарықтық экономикада банктік жүйе негізгі 4 функцияны жүзегеасырады:
жинақ ұстаушылар мен инвесторлар арасында делдал қызметінатқарып, қысқа
мерзімді депозиттерді, орта мерзімді депозиттердіұзақ мерзімді депозиттерге
айналдырады; тартылған ақша қаражаттары негізінде және фракциондық
резервтікжүйе жағдайында несиелік ақшаларды қалыптастырады,
сөйтіпайналыстағы ақша ұсынысына әсерін тигізеді; банктердің депозиттік
және несиелік саясаттары экономикадағы ақша ұсынысына әсерін тигізеді;
орталық банкпен белгіленген шектеулер шегінде қызметін жүзеге асыра отырып,
оған ақша-несие саясатын жүргізіге көмектеседі.
Фракциондық резервтік жүйенің орын алуы, яғни бұның мәні банктер
өзактивтерін белгілі бір мөлшерін орталық банктегі резервтік
шоттарғаорналастыруы тиіс. Бұл бір жағынан банктердің несиелік
эмиссиясынқысқартады, екінші жағынан, салымшылардың депозиттік
қаражаттарыныңсақталуын қамтамасыз етеді. Халық жинақтарының банктік
жүйегешоғырлануының негізгі әсері етушісі – олардың банктік жүйеге деген
сеніміболып табылады.
Қазақстанда 2000 жылдың 16 ақпанынан бастап жеке тұлғалардыңсалымдарын
(депозиттерін) міндетті кепілдендіру (сақтандыру) жүйесіқызметін асыра
бастады. Алғашында бұл ереже тек теңгемен және шетелвалютасында салынған
мерзімді салымдарға қатысты қолданылатын, ал 2002жылдың 13 ақпанынан бастап
халықтың және кәсіпорындардың теңгеменсалынған мерзімді салымдарына қатысты
да қолданыла бастады. Бұл жүйеніенгізу нәтижесінде банктік жүйеге деген
халық сенімін қайта қалпына келтіріп,соңғы кезеңдерде банктік депозиттер
көлемі өсті. Сонымен қатар, қолма – қолшетел валютасының жүруін қысқартып,
заңдастыру да өз әсерін тигізді,Аталған жүйенің кемшілігі болып оның барлық
банктерді қамтымай, текдепозиттерді ұжымдық кепілдендіру жүйесінің
қатысушылары болып келетінірі банктерді ғана қамтитындығы болып табылады.
Депозиттерге деген халықсенімінің артуына 2000 жылы Қабылданған банктік
құпия туралы заң да үлкенықпал етті [22, 22-28].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында салымшылардыңмүдделерін
қорғау мақсатында қолданылатын тағы бір шара 1997 жылдың 23мамыр айында №
222-ші Ұлттық Банктің Басқарма Қаулысымен Минималдырезервтік талаптар
туралы Ереже.
Резервтік талаптарды төменгі мөлшері банктің жеке және заңды
тұлғаларалдындағы (банктерден басқа) барлық депозиттік міндеттемелерінің
тұрақтыпайызы ретінде анықталады. Минималды резервтік талаптарды есептеу
үшінқажетті пайыз мөлшерлемесінің мөлшері Ұлттық Банк
Басқармасыменбелгіленеді.
Депозиттік міндеттемелер баланстық шоттардың 2200, 2250, 2300
(2302шоттан басқа) шот топтары бойынша және 2401, 2552, 2855, 2870
баланстықшоттар бойынша қалдық сомалары ретінде есептелінеді.
2219 және 2401 шоттары бойынша қалдық сомаларды қайтару
мерзіміағымдағы және одан кейінгі екі ай аралығындағы депозиттер сомалары
жәнесубординирленген қарыздар сомасы шегінде есепке алынады.
Банктердің минималды резервтік талаптарды орындауының екі
әдісібелгіленген:
1.Есепті ай аралығында резервті активтерге банк қаражаттарын
орташаайлық резервтік активтер сомасы орташа айлық минималды
резервтермөлшерін аз болмайтындай етіп орналастыру. Орташа айлық
минималдырезервті талаптар мөлшері теңгелі және шетел валютасында
салынғандепозиттер міндеттемелердің орташа айлвқ сомасына қатысты пайыз
ретіндеанықталады. Орташа айлық минималды резервтік талаптарды есептеу
келесіжолмен жүзеге асырылады.
РМорт = МРМ есептеуде қолданылатын пайыз * орталық айлық х 100
2.Депозиттік міндеттеме. Қазақстандық банктер депозиттік нарықта
өзқызметтерін жүзеге асыру және депозиттік саясатын қалыптастыру
барысындакөптеген кедергі тудыратын мәселелермен кездеседі. Пассивтер мен
басқаружұмыстарын жүзеге асырудағы басты мәселе біздің банктік
жүйеміздепассивтерді басқару бойынша дұрыс қалыптасқан жүйенің, сонымен
қатар осыпассивтер мен активтерді сыбайластырып басқарудың ортақ жүйесінің
жоқболуы.
Пассивтер мен активтерді басқарудың дүние жүзінде көптеген
әдістерібар. Олардың мәні мынада: Банктер өзінде бар міндеттемелерін
бағалайды,оларды топтайды және соның негізінде салық салу жүйесі мен
депозиттікнарықтағы жағдайды ескере отырып активтік операциялардыжүзеге
асырады ( яғни, несиелендіру, қаражаттарды мемлекеттік бағалы
қағаздарғаорналастыру, негізгі құралдарды сатып алу және тағы басқалары).
Осылайша,банк өзінің табыстылығын қамтамасыз ете отырып, өзінің әрі қарай
дамуынжәне нарықтағы қызметін жүзеге асыруын қамтамасыз етеді.
Батыстың ірі коммерциялық банктері өз саясаттарын әлдеқайда
өзгешеқұрастырады. Олардың нарықта орныққан репутациясы бар, беделі өте
жоғары.Осындай банктер өздеріне қажетті қаражаттарды оларды тиімді
орналастырумүмкіндігі пайда болған кезде нарықтағы орташа мөлшерлемелерімен
тартаалады. Яғни, ірі банктер активтік операцияларды жүзеге асыра
отырып,пассивтерді қалыптастырады.
Пассивтерді бағалау негізгі үш қағидалар бойынша жүзеге асырылады:
өтімділігі; мерзімділігі; тәуекелдігі.
Мерзімділігі және өтімділігі бойынша қарастырудың екі үлгісі бар.
Оныңбіріншісі gap деп аталады. Қазақстанда бұл біртіндеп іске қосылуда.
Оныңпринциптері Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
пруденциялдынормативтерінде қарастырған. Оған сәйкес банктердің барлық
активтері жәнепассивтері әр түрлі категорияларға бөлінген: 1 айға дейінгі,
1 айдан 3 айғадейінгі, 6 айдан 12 айға дейінгі және 1 жылдан астам. Осы
категорияларбойынша активтер мен пассивтерді салыстыра отырып мынаны
байқауғаболады: мысалы, 6 айдан кейін пассивтер бойынша төлем жүзеге
асырылуытиіс, ал осы мерзімге дейін активтер қайтарылмайды, яғни осы жерде
өтімділікмәселесі туындайды. Бұндай жағдайларды алдын ала болжай алу керек.
Біріншісімен салыстырғанда күрделі болып келетін қазіргі кезеңде
жиіқолданылатын үлгі дюдорация немесе дисконтталған ақша ағымдары
әдісі.Бұған сәйкес пассивтер мен активтерді белгілі бір әдістеме бойынша
өлшепқарастырады.
Пассивтерді бағалаудың тағы бір қағидасы – бұл тәуекел.
Тәуекелдер,мысалға, мынадай жағдайларда орын алуы мүмкін: егер
міндеттемелер қайтақаржыландыру мөлшерлемесіне тәуелді болса, ал активтер
банкаралықнесиелік мөлшерлемелерге тәуелді болса. Тәуекелдердің, сонымен
қатар,мынадай түрлері де бар: егер міндеттемелер теңгеде қабылданса, ал
активтервалютада орналастырылса. Осылайша, нарықтық
мөлшерлемелердіңжоғарылауы немесе төмендеуіне, валюта бағамдарының
өзгеруіне байланыстыактивтер мен пассивтер қатысты мөлшерлері өзгеруі
мүмкін. Сол себептен,еліміздегі банктерге опцион және своп секілді қаржылық
инструменттерқолдануды дамыту қажет.
Қазақстандық банктердің пассивтерді басқару жүйесінқалыптастырудағы
алғашқы қадамы – халыққа және заңды тұлғаларғаұсынылатын депозиттердің
көптеген жаңа түрлерін еңгізу. Сонымен қатар,салымшылар арасында ұтыстар
ұйымдастырылуда. Қазақстан Халық Банкісінде15 -тен астам депозиттік өнімдер
ұсынылады. Ал өзінің 80 жылдығына қарсысалымшылар арасында ұтыс
ұйымдастырып жатыр.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің салымшылар
мүддесінқорғаудағы тағы бір іс шарасы – банктік жүйенің халықаралық
стандартқакөшуі. Банктердің халықаралық стандарттарға көшуіне байланысты
оларменжүргізілетін операциялар бір жүйеге келтірілді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі салымдарды
сақтандыруАзиядағы дағдарыс және Россиядағы дағдарыстан кейін, сонымен
қатар, еркінтеңге бағамын еңгізгеннен кейін қолға алынды. Осылардың
нәтижесіндеқазақстандық тауарлардың бәсеке қабілеттілігі, кәсіпорындардың
және жалпымемлекеттің бәсеке қабілеттілігі төмендеді. Өз кезегінде, бұл
өзгерістер сыртқыоперациялар бойынша теріс сальдоның жоғарылауына, алтын
валютарезервтерінің және жиынтық ішкі өнімнің азаюына алып келді.
Жалпыдепозитке тартылған қаржыларды ұтымды орналастыру ғана,
банктерөтімділікке және депозиттік нарықтың тиімділігіне қол жеткізері
сөзсіз
2 БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ
2.1 Депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың және депозиттік
шоттардыңкөптеген түрлері кездеседі. Бұл банктердің бәсекелестігі жоғары
нарықтабанктік шоттарға жинақтау және уақытша бос қаражаттарды тартып
осыбанктік ресурстарға деген әр-түрлі клиенттер тобының
сұраныстарынмейілінше қанағаттандыруға ұмтылумен байланысты [31, 125-150].
Қазақстан Республикасының 31.08.95ж. (10.07.03ж. толт.) Банктер
жәнебанк қызметі туралы заңында депозит анықтамасы келесідей берілген.
Депозит дегеніміз – бұл бір тұлғаны, депозиторды екінші тұлға –
Банкке(соның ішінде Ұлттық банкке) олардың талап етуі бойынша, немесе
белгілі біруақыт өткеннен кейін толығымен немесе бөлшектеп, алдын ала
келісілгенсыйақы немесе сыйақысыз тікелей салымшаға (депозиторға)
қайтарылуы тиісақша сомасы.
Банктік депозит – салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақықосылып
қайтарылу шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның
ресурсынқалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар,
іскерлікфирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық
емесұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті
билікоргандары қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен орналастырады.
Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардыңүлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарынкез
келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомадақарыз
ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшыүшін екі
рөл атқарады, яғни, бір жағынан салымшыға табыс әкелетін капиталрөлін
атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады: банктік
пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға; депозиттік
операциялар әрекет етуі керек; банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде
демеп отыратынмерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен қарыз
аударылуықажет; депозиттік операциялар мен қарыздырды беру бойынша
өзарабайланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет; депозиттерді
тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4
факторғатәуелді болып келеді: халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі; салымдар бойынша нақты
пайыз мөлшерлемесі; елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы
қаржылық өнімдердің дамуы [10, 40-50]
Ақша қаражаттарын сақтандыру шоттарына аудару ерікті сипатта
жүзегеасады. Әрбір салымшы ақша қаражатын орналастыру кезінде
көптегеншарттарды ескере отырып банкті өз қалауынша таңдайды. Банк
менеджерідепозит мерзіміне, мөлшеріне, оған есептелетін пайыз және тағы да
басқашарттармен салымшыны таныстырып, толық және ақысыз кеңес беруі тиіс.
Ағымды операцияларды жүргізу барысында барлық операциялардепозиторға
берілген жинақ кітапшасында есепке алынады. Кезектіоперацияларда шот иесі
шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақкітапшаларын міндетті түрде
ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлерінеқарағанда жоғары пайыздардың
төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеужәне салымшылардың жинақтарын
банктерде сақтауды ынталандыру үшінпайдаланылады. Халық пен коммерциялық
емес ұйымдар кәдімгі жинақсалымдарын кеңінен қолданылады. АҚШ-та
корпорациялар, фирмалар жәнебасқа да коммерциялық ұйымдар үшін шоттың шекті
сомасы 150 мың долларғабелгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі
формаларықолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға және т.б. мақсаттарға.
Әдетте олхалыққа қосымша қызметтерді ( пошталық, телеграфтық, саудалық және
т.б.) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі
болмайдыжәне шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала ескерту талап
етілмейді,олар бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары мерзімді салымдардың маңызды бөлігін құрайды.Мерзімдік
салымдардың басқа бір түрі – мерзімді депозиттік сертификат болыптабылады.
Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшермен белгілі бір мерзімгебанкіге
қаражаттарды еңгізгендігін күәландыратын ақшалай құжат.
Олардыкомпанияларға, фирмаларға және салымшының өзінде қалатыны,
берілмейтініболады. Ақшаны мерзімнің аяқталуымен тек саертификаттарды ұсыну
арқылыбанктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен 18 айға дейін болуі
мүмкін.
Сонымен жинақ салымдарына (шоттарына) мынадай сипаттама беругеболады:
ақша қаражаттарының сақталуының нақты белгіленген мерзімі болмайды;
салымды кез келген уақытта хабарламай алуға болады; шотқа ақша қаражатын
салу немесе алу кезеңінде жинақ кітапшасыдепозиторымен ұсынылады. Ол
кітапшада ақша қаражаттарыныңбарлық қозғалысы көрініс табады. Жеке
тұлғалармен ашылатын жинақ салымдарының мынадай түрлері бар: мерзімді
жинақтаушы салым; қосымша толықтырылатын салым; ағымдағы жинақтаушы
салым. Мерзімді жинақтаушы салым бойынша нақты мерзім белгіленеді немесе
осы салымды шоттан алынатын мерзімі белгіленеді.Мерзімді жинақтаушы салым
бойынша төленетін сыйақы мөлшері басқажинақтаушы салымдарымен салыстырғанда
жоғары болып келеді.
Қосымша толықтырылатын жинақтаушы салымы. Бұл шотқа алдынала
келісілген ақша сомалары аударылып отырады. Жинақталған қаражатбелгіленген
күнде беріледі (жаңа жылда, мектеп бітірген кезде және тағыбасқа).
Ағымдағы сақтандыру салымы – негізінен жалақыны аудару
үшінпайдаланылады. Бұл шот бойынша ақша қаражаттары келіп түсуі
жәнеаударылуы еркін жүзеге асады [9, 32-35].
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі
формаларықолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға және т.б. мақсаттарға.
Әдетте олхалыққа қосымша қызметтерді (пошталық, телеграфтық, саудалық және
т.б.)ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі
болмайдыжәне шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын-ала ескерту талап
етілмейді,олар бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары мерзімді салымдардың маңызды бөлігін құрайды.Мерзімдік
салымдардың басқа бір түрі – мерзімді депозиттік сертификат болыптабылады.
Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлермен белгілі бір мерзімгебанкіге
қаражаттарды еңгізгендігін күәләндыратын ақшалай құжат.
Олардыкомпанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге 100 мын
долларданкем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарыққа сатылуы және
басқатұлғаға өтуі мүмкін – берілетін және салымшының өзінде қалатын,
берілмейтінболады. Ақшаны мерзімнің аяқталуымен тек сертификаттарды ұсыну
арқылыбанктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен 18 айға дейін болуы
мүмкін.
2.2. Банкте депозиттік саясат белгілеудің алғы шарттары
Депозиттік операциялар коммерциялық банктің пассивті операцияларының
ең басты және негізгі бағыты болғандықтан банктердіңресурстарының көп
бөлігін осы депозиттік операциялар есебінен құралады.Сондықтан коммерциялық
банктер қаражат тартумен айналыспас бұрындепозиттік саясат құрып
қалыптастырып отыруы қажет.
Депозиттік саясат - коммерциялық банктердің нарықты ортадасырттан
қаражаттарды тарту мақсатында және өзінің қалыптасқан депозиттікпортфелін
тиімді басқару үшін ұйымдастырылатын іс әрекеттердің жиынтығы.Депозиттік
саясат ғылыми негізде құрылып, тиімді жүзеге асырылатын болса,комерциялық
банктердің қаржылық жағдайы да соғұрлым орнықты болады.Яғни, депозиттік
саясаттың мақсаты – банк өтімділігін демей отырып табысдеңгейін арттырып,
банктің қаржылық жағдайын тұрақты ету [14, 45-58].
Депозиттік саясат бірнеше принциптерге негізделіп қарастырылады.
Оләрбір банккке дербес қалыптастырылады, ғылыми негізделуі тиіс,
соныменқатар жеделдігі, икемділігі және тиімді болуы негізінде құралады.
Депозиттік саясат макро және микро деңгейлерінде
анықталады.Макроэкономикалық факторға: - ұлттық банктің ақша несие
саясаты; - мемлекеттік фискалды саясаты; - нақты сектордың жағдайы; -
ұлттық экономиканың дүниежүзілік экономикамен байланысы; - бағалы қағаздар
нарығының даму қарқыны. Банк тепе-теңдігін, банктер тәуекелдіктерінің
кемуі және салым иелері мен банк клиенттерінің мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етушінің еңбір маңызды құрал міндетті резервтер болып табылады.
Бұл механизмніңықпалы Ұлттық банк белгілейтін міндетті резервтер нормасымен
реттелініпотырады. Ол өз кезегінде, яғни міндеттік резервтер қаржылық
рыноктардаоперациялар жүргізу үшін база, негіз жасайды. 1995 жылдың
наурызынанбастап міндетті резервтер деңгейі депозиттік міндеттемелерден
теңгемен жәнешетелдік валютамен алғанда 20 пайызды құрады, осы жылдың
біріншісәуірінен бастап міндетті резервтер деңгейі депозиттік
міндеттемелердентеңгемен және шетелдік валютамен алғанда 20 пайызды құрады,
осы жылдыңбірінші сәуірінен бастап міндетті резервтер нормасының екінші
деңгейлібанктер үшін 15 пайызға дейін кемуі несиелік ресурстарды ұсынуды
ұлғайтуғамүмкіндік берді де, бұл өз кезегінде банк жүйесін нығайтуға
жәнебәсекелестікті дамытуға ықпал ететін банктерді капитализациялау
процесінкүшейте түсті.
Банктердің депозиттік саясатын қалыптастыруға әсерін
тигізетінмикроэкономикалық факторларға мыналар жатады: коммерциялық
банктердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ
(дипломдық жұмыс)
Ғылыми жетекші:
.
Қорғауға жіберіледі _________________
Кафедра меңгерушісі
___ ________ 20__ ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 БӨЛІМ. БАНК ЖӘНЕ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1.Коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың кұрылу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 1.2.Коммерциялық
банктердің құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2 БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ..25
2.1.Депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны ... ...
25 2.2.Банкте депозиттік саясатты белгілеудің алғы шарттары
... ... ... ... ... ... ... .. 28 2.3 Депозиттік операциялар немесе
депозиттер нарығының құқықтық
реттеуімен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 40
3 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕПОЗИТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУІ ... ... ... ... ... 45
3.1.Салымдарды кепілдеу – жаңа әдіс ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
3.2. Депозиттік саясатты белгілеу реті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53 3.3.
АҚ Қазақстан халық банкінде депозиттік операциялардың жетілдіру жолдары
(Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары негізінде) ... ... .. 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде Қазақстаннның банктік жүйесі тұрақты және сенімді
болып келеді. Тәуелсіздік алғаннан бері Ұлттық Банктың алдында тұрған
негізгі мәселелер – қаржылық секторды тұрақтандыру, нормативтік- құқықтық
базаны жақсарту, бухгалтерлік есептеу жүйесін жақсарту, тиімді төлем
жүйесін қалыптастыру және банктік қадағалауды күшейту. Елдегі банктердің
негізгі мақсаты депозиттік саясатының жүзеге асырылуын және деңгейін мысал
негізінде көрсету, сонымен қатар қалыптасқан жағдайларды жақсарту жолдарын
іздестіру және банктердің депозиттік қызметтерінің үлесін арттыру жолында
жаңа идеяларды анықтау. Банктік жүйеге деген халық сенімін арттыру қазіргі
күнде де маңызды мәселе болып отыр. 2000 жылдың 16 ақпанынан бастап іске
қосылған жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру жүйесі халықтың банктерге
деген сенімін біршама арттырды. Алғашында бұл жүйе теңгедегі және шетел
валютасындағы тек мерзімді салымдарға ғана қатысты қолданылатын, ал 2003
жылдың 13 сәуірінен бастап халықтың және кәсіпорындардың теңгемен салынған
ағымдағы депозиттеріне қатысты қолданылатын болды.Келесі салымдарын
сақтандыру мәселелерін қарастырылуы тиіс: Жалпы депозиттік операциялардың
түрлерін және депозиттерді сақтандыру жүйесін; Қазақстан Республикасындағы
депозиттік нарықтың қалыптасуы және олардың қазіргі жағдайымен танысу,
сонымен қатар Қазақстан халық банкіндегі депозиттік саясаттың белгіленуі
мен депозиттік операциялардың жүргізілуін қарастыру; Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің депозиттік саясатының
кемшіліктерін жою және әрі қарай дамыту барысында қандай шаралар орындалуы
тиіс.Осы депозиттерді сақтандыру жүйесіннің міндеті және оның
кемшіліктерінің жойылуы халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді,
олардың уақытша бос қаражаттарының банктерге орналастыруына ынта болады.
Нәтижесінде банктердің несиелік базасы артады, табыстылығы жоғарылайды. Бұл
өз кезегінде нақты сектордың дамуына жағдай жасайды.Оның үстіне, банктік
салымдардың мөлшеріне банктік жүйенің және банктік қаржылық
инструменттердің даму деңгейі де үлкен ықпалын тигізеді. Бүгінгі күннің
өзекті мәселесі нарықтық экономика жағдайында қосымша ресурс тарту
мүмкіндігі банктердің қаржылық тұрақтылығы, олардың тартымдылығы, яғни
қызмет көрсету деңгейі, клиенттеріне деген қарым – қатынастары және әртүрлі
салымшылардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын түрлі қаржылық
инструменттердің болуына байланысты.2003 жылдың 31 қаңтарында Президенттің
Мемлекеттік басқаруды дамыту туралы Жарлығы шықты. Осыған орай Қазақстан
Республикасында 2004 жылдың 1 қаңтарында, төрағасы Б. Халишұлев болып
тағайындалған Қаржылық нарықты және қаржы ұйымдардың бақылау және
қадағалау Агенттігі ашылды; 2004 жылы 16сәуірде Қазақстан Республикасында
Бюджеттік Кодекс өмірге келді; 2003жылдың 16 мамырында Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі; 2003 жылдың 10 шілдесінде Банк және
банк қызметі туралы Заңы; 2003 жылдың 10 шілдесінде Ұлттық банк туралы
Заңдарына көптеген өзгертулер енгізілді. Жұмыстың өзі кіріспеден, үш
бөлімнен және қорытындыдан тұрады: Кіріспеде мақсаты, мідеттемелері,
өзектілігі көрсетілген; 1 Бөлім. Банк және банк қызметінің экономикалық
негіздері-коммерциялық банктердің экономикалық негіздері және олардың
кұрылу тәртібі, коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы, екінші
деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы және даму
мәселелері; 2 Бөлімде Депозиттік операцияларға талдау-депозиттік
операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны, банкте депозиттік
саясатты белгілеудің алғы шарттары, депозиттік операциялар немесе
депозиттер нарығының құқықтық реттеуімен қалыптасуы; Енді, 3 Бөлім-
Қазақстан Республикасының депозиттер нарығының құқықтық реттеу және
жетілдіруі-салымдарды кепілдеу – жаңа әдіс ретінде, депозиттік саясатты
белгілеу реті, АҚ Қазақстан халық банкінде депозиттік операциялардың
жетілдіру жолдары (Талдықорған аймақтық халық банкі материалдары
негізінде); Қорытындысында, Коммерциялық банктің маңызды міндеттерінің бірі
– несие берудегі делдалдық болып табылады. Олар кәсіпорындардың қорларымен
жеке тұлғалардың ақшалай табыстарының айналымы кезінде уақытша бос қалған
қаражаттарын қайта бөлу жолымен делдалдық міндетін атқарады. Коммерциялық
банктердің делдалдық қызметінің ерекшелігі – ресурстарды қайта бөлудің
негізгі белгісі оларды заемщиктің пайдалануының табыстылығы.
1 БӨЛІМ. БАНК ЖӘНЕ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің құқықтық негіздері және олардың құрылу
тәртібі
Банк дегеніміз - өз атынан ақшалай қаражаттарды ақрылы, мерзімділік
және қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Банктің негізгі міндеті – қарыз алушы мен қарыз беруші және сатып алушы мен
сатушы арасындағы ақша қаражаттарын аудуруда делдалдық іске асыру. Нарқтық
қатынастар жағдайында ақшалай қаражаттарды аударуды банктермен қатар
инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары, брокерлік фирмалар және т.б.
қаржылық мекемелер іске асырады.
Банк дегеніміз – Қазақстан Республикасының 31.08.95 ж. (10.07.03ж
тол.) Банк және банкілік қызмет туралы Заңы банкілік қызметті іске
асыратынкоммерциялық ұйым, заңды тұлға болып табылады. Банктің басқармасы
орналасқан жер банктің орналасқан жері болып табылады. Банктің түріне қарай
Ұлттық Банк жылдық есеп беру, бухгалтерлік баланс және пайда мен шығынды
есептеудің әр түрлі стандартын бекітеді. Банктер мемлекеттік меншік
негізінде құрылатын мемлекеттік банктен басқа, кез-келген меншік формасы
негізінде құрылады. Қазақстан Республикасында 3 мемлекеттік банктер бар.
Олар: Даму банкі – 01.07.01 ж; 2.Қазақстан Эксимбанкі; 3. Тұрғын үй құрылыс
сақтау банкі – 2003 жылдың қыркүйек айында құрылған. Банк құрылтай шарты
негізінде құрылады және өзінің заңына сай қызмет етеді. Банкті құру
жөніндегі құрылтай шартында мынадай мәліметтер көрсетілуі керек:
- құрылтайшылар туралы мәліметтер: олардың әрқайсысының толық фирмалық
атауы, орналасқан жері, заңды тұлғалар үшін мемлекеттік тіркеу туралы
мәлімет, жеке тұлғалар үшін – аты-жөні, азаматтығы, жеке басын
күәландыратын құжаттың мәліметтері, тұрғылықты жері;
- акциялардың құны, саны және категориясы туралы мәліметтер Банктің
заңында міндетті түрде төмендегідей мәліметтер болуы керек:- банктің толық
және қысқаша атауы;- банктің меншік формасы және ұйымдастырылу-
құқықтықформасы туралы мәліметтер;- банктің қорларын құру және оларды
пайдалану принциптері;- банкті басқару органдарының шешім қабылдау тәртібі.
Банк өзінің Заңдарына жазылған фирмалық атауды банктің атауы ретінде
қолданады. Бірде-бір банк негізгі Заңда жазылған атаудан басқа атауларды,
құжаттарда, хабарландыруларда және жарнамаларда пайдалануға құқығы жоқ.
Ұлттық Банктен басқа барлық банктерге өз атауында Ұлттық сөзін қолдануға
тиым салынады (9,20-50).
Банктің жарғылық қоры оның міндеттерін қамтамасыз етуге қызмет етеді
және банкілік операцияларды жүргізудің негізгі қайнар көзі болып табылады.
Банктің жарғылық қоры мемелекеттік банктік есепке алмағанда алғашқы
кезде акцияларды сату немесе құрылтайшылардың жарнасы есебінен құрылады.
Құрылтайшылар мен акционерлер өздері алатын акцияларға тек қана ақшалай
қаражат төлеуі керек.Акционерлік қоғам формасында қызмет ететін банктің
акциялары үшін несиеге алынған, кепілдікке берілген қаражаттарды қолдануға
тиым салынады.
Осы талаптарды бұзу жолымен жарғылық қорға түскен қаражат сондай-ақ,
банкті пайдаланудан келіп түскен табыстар республикалық бюджет пайдасына
өндіріліп алынады. Ал акциялар одан әрі іске асырылу үшін банкке
қайтарылады. Банк акцияларын алғаш рет сату олардың номиналды құнынан
төмен емес бағамен және барлық құрылтайшылар үшін бірдей жүргізіледі.
Жаңадан құрылған банктің құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық
қоры оның тіркелу сәтінде өзінің акционерлерімен елу процентке төленген
болуы керек. Қалған бөлігі банк заңды тұлға түрінде тіркелген күннен
бастап бір календарлық жыл ішінде төленуі керек. Банктің жарғылық қорын
көбейту мынадай жолдармен жүргізіледі: - қосымша акциялар шығару; -
акциялардың номиналдық құнын көтеру.
Бәрінен бұрын банктерге анықтама берудің маңызы зор. Экономикалық
тұрғыдан да, заң ғылымында да банкті несие алу немесе беру жөніндегі
делдалдық қызметті атқаратын кәсіпорын деп түсіндіреді. Профессор, юрист
М.М.Агарков пікірінше, банктер мынадай міндеттер атқарады. Банк өзінің
клиенттеріне үш категориядағы қызмет көрсетеді. Біріншіден, банк бөтеннің
ақшасын сақтау міндетін мойнына ала отырып тұлғалардың ақша қаражаттарын
жинайды. Бір сөзбен айтқанда өз клиенттерінің кассирі болады. Екіншіден,
банк клиенттен процентсіз ақша талаптары, көбінесе вексель талаптарын алу
формасында несиелік қызмет көрсетеді. Атап айтқанда, заем немесе кепілдік
несие формасында. Үшіншіден, банк клиенттердің төлем ақыларды қабылдау және
іске асыру жөніндегі әр түрлі тапсырмаларын орындайды. Мысалы: чектерге,
аударымдарға, аккредитивтерге ақы төлеу, вексельдер және басқа да құжаттар
бойынша төлемдер инкассациялау. Қызметтің осы үш категориясына сәйкес
банктерге тән үш міндетті ажыратып айтуға болады: бөтеннің қаражатын
жинау; 2) несие беру; 3) төлем айналымына ықпал ету.
Қазақстан Республикасындағы Банктер және банкілік қызмет туралы
1995 жылдың 31 тамызында шыққан заңының 1 бабында банк дегеніміз заңдарға
сәйкес банкілік қызметті іске асыруға өкілеттігі бар коммерциялық ұйым
болып табылатын заңды тұлға деп бекітілген.
Акционерлік қоғам түрінде қызмет ететін банктердің жарғылық капиталы
жеке және заңды тұлғалардың арасында бөлінетін номиналдық құнын тең бөлетін
акциялардың белгілі бір санына бөледі. Банктердің акциялары акционерлердің
басым көпшілігінің келісімімен ғана қолдан-қолға өтеді:
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы акционерлік
қоғамдардың жалпы қабылданған басқару жүйесіне сай. Коммерциялық банктің
жоғарғы органы жылына кемінде бір мәрте болатын акционерлердің жалпы
жиналысы. Банк қызметіне жалпы басшылыққа банк кеңесі іске асырады. Оған
банктің басқармасының жұмысына бақылау мен қадағалауды жүргізу жүктелген.
Коммерциялық банктің қызметін тікелей басқаратын басқарма акция
акционерлердің жалпы жиналысы мен банк кеңесі алдында жауапкершілік
атқарады. Банк басқармасының құрамына, әдетте, банк мүшелерінің неғұрлым
ірі өкілдері кіреді. Мәжілістері жүйелі түрде болып тұрады және шешімдер
басым көпшіліктің дауысымен қабылданады.
Ревизиялық комиссияны қатысушылардың жалпы жиналысы сайлайды және ол
банк кеңесіне есеп беріп отырады. Ревизиялық комиссияның негізгі міндеті –
қызмет бабын пайдаланып қиянат жасауды ескертетін жағдай жасау. Сондай – ақ
банктің жылдық есебі мен балансы бойынша қорытынды дайындау.
Коммерциялық банктің қызметінің басты және негізгі қалаушы принципі
іс жүзінде қолда бар ресурстар шегінде қызмет ету. Бұл принциптің мәні –
коммерциялық банк өзінің ресурстары мен несиелік салымдар арасындағы сандық
сәйкестікті ғана қамтамасыз етіп қоймай, сонымен бірге, банкілік
активтердің сипаты мен жинақталған ресурстардың ерекшелігін сәйкестігіне
қол жеткізу керек.
Бәрінен бұрын ол мерзімдерге қатысты. Мысалы: егер банк қысқа мерзімге
қаржылар тартқан болса және сол қаржы есебінен ұзақ мерзімді несие оның
өзінің міндеттемелерін уақытында жойып отыруына қауіп туады. Банк өзінде
бар ресурстар шеңберінде активті операцияларын жүргізуге ерікті, яғни,
оның активті операцияларының мөлшері әкімшілік, ерікті әдістермен
шектелмейді. Әкімшілік шектеулер бір мәртелік, төтенше сипатта болуы
мүмкін. Оларды жүйелі түрде қолдану банк қызметінің коммерциялық
негіздеріне теріс әсер етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінің негізі болып табылатын маңызды
қағидалары – толық экономикалық еріктілік. Осы принцип банктер өздерінің
нәтижесі үшін экономикалық жауапкершілік атқарады. Экономикалық еріктілік
банктің өзінің меншігіндегі қаражаттары мен тартылған ресурстарды еркін
билеуін, клиенттер мен салымшыларды ерікті түрде таңдауын, салықтарды төлеп
болғаннан кейін қалған табысты билеуін білдіреді. Қазіргі банктік заңдармен
барлық коммерциялық банктерге өздерінің қорлары мен табыстарын билеуге
экономикалық еркіндік берілген. Банк салық төлеп болғаннан кейін қалған
табыс акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сай бөлінеді. Жалпы
жиналыс банктің әртүрлі қорларына аударылатын қаржылардың мөлшері мен
нормаларын, сондай – ақ акциялар бойынша төленетін дивиденттердің мөлшерін
бекітеді.
Коммерциялық банктің экономикалық жауапкершілігі оның ағымындағы
табыстары ғана емес капиталына да қатысты. Коммерциялық банк өзінің
міндеттемелері бойынша меншігіндегі мүліктері және қаражаттарымен жауап
береді. Жүргізетін операцияларының тәуекелін коммерциялық банк өзі
атқарады.
Үшінші қағидалары коммерциялық банкпен оның клиенттері арасындағы
арақатынастар кәдімгі нарықтық қатынастар секілді құрылатындығын білдіреді.
Коммерциялық банк несие бере отырып нарық жағдайында табыс табу, тәуекел
және төлемақы төлеу қабілеттілігі секілді факторларды ескеріп отырады.
Коммерциялық банктің жұмысының төртінші қағидасы – оның қызметін
реттеу әкімшілік емес, тек жанама экономикалық әдістермен іске асырылуында.
Мемлекет коммерциялық банктердің қызмет ету ережесін бекіткенімен оған
бұйрық бере алмайды.
Нарықтық экономиканы таңдаған барлық елдерге коммерциялық банктер
экономиканың төлемдік механизімінде алдыңғы қатарда болып отыр, алайда
шаруашылық жүргізудің өзгеріске ұшыраған шарттары бүкіл төлемдік механизмді
реформалауды қажет етеді. Қор нарығы қалыптастырылуымен байланысты
коммерциялық банктердің бағалы қағаздарымен жүргізілетін операцияларды
делдалдықты атқаруы сияқты міндеті де дами түседі. Кейбір дамыған елдермен
салыстырғанда біздің коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
әрекеттері шектелмейді. Олар бағалы қағаздармен әртүрлі операцияларды іске
асыра алады. Мысалы: бағалы қағаздар нарығында делдалдықты іске асыра
алатын инвестициялық институт; инвестициялық кеңесші; инвестицялық компания
және инвестициялық қор түрінде бола алады. Демек банк дегеніміз – Ұлттық
банктің берген лицензиясы негізінде жеке және заңды тұлғалардан ақша
қаражаттары мен басқа құндылықтарды тартып, оларды өз атынан қайтарымды,
ақылық, мерзімділік шартымен орналастыратын, сондай – ақ олармен әртүрлі
есептесу және басқа да банкілікоперацияларды іске асыратын коммерциялық
ұйым.
Ақша табыстары мен жинақтарын мобилизациялау және оларды капиталға
айналдырудың нақты жүйесі болмай қазіргі қоғам экономикасының қызмет
атқаруы мүмкін емес. Осындай жүйенің негізгі звеносы банктер. Банкдегеніміз
өзінің клиенттеріне белгілі бір ақы үшін қаржылық қызмет көрсететін
коммерциялық ұйым. Кез – келген экономикалық жүйеде банктердің негізгі үш
міндет атқаратындығын айта кеткен жөн. Біріншісі – уақытша бос ақша
қаражаттарын салым түрінде аккумуляциялау, яғни жинақтау. Бұл міндетін
атқару барысында банк өзінің міндеттемесін орындаушы борышқор ретінде
болады. Атаулы міндет қандай бір дәрежеде пассивті болып табылады: банк
салымшыларға салымның мөлшерін көбейт деп талап қоя алмайды, сонымен бірге
салым салуға тиым сала алмайды.
Екінші міндет – жиналған қаражатты мерзімділік, қайтарылып
берілетінділік, ақылық принциптерінде, несие беру формасында орналастыру.
Бірінші міндеттен айырмашылығы – оның активтілігінде, банк несие бермес
бұрын ақылға салып тексеріп, қаражаттың қайтарылуының кепілдіктеріне талдау
жасайды.
Банктердің үшінші міндетін профессор М.М. Агарков төлемдік
айналымға ықпал ету деп түсіндіреді. Карапайым тілмен айтқанда кассалық
және аударымдық операцияларды іске асырумен сипатталатын есептік – кассалық
қызмет көрсету.
Банкітік операциялардың қалған түрлері аталған осы үш
міндеттентуындайды немесе оларды орындау жеңілдететін немесе жақсартатын,
немесебанктің өзіне клиенттер тарту үшін атқарылатын көмекші міндеттер
болыптабылады.
Қорыта келе, банк дегеніміз салымдар қабылдайтын, несие беретін
жәнеклиенттерге есептік - классалық қызмет көрсететін мекеме деп
айтуымызғаболады.
АҚШ – тың банкілік заңдары бойынша томенденгідей қызмет
атқаратынфирмалардың барлығы банктерге жатқызылады: 1) салымдар
қабылдайды,салымшылардың алғашқы талабы бойынша өздерінің салымын қайтарып
алуғазаңды құқығы бар; 1) коммерциялық заемдар беру жөніндегі
қызметтердіатқарады. Кейіннен банкілік істегі бәсекелестіктің теңдігі
туралы 1987 жылғы заңмен банктің түсінігіне бірқатар толықтырулар
еңгізілген болатын. Атапайтқанда, банк дегеніміз салымдарды сақтандырудың
ФедералдықКорпорациясында сақтандырылған немесе сұраған уақытқа дейінгі
салымдарды және аударымды шоттарды қабылдайтын, немесе коммерциялық
несиелердіберумен айналысатын мекеме.[1,23]
Банктің ресми мәртебесі Ұлттық Банктің банкі ашуға берген
рұқсатымен,заңды тұлғаны Әділет Министрлігінде банк ретінде мемлекеттік
тіркеуменжәне Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясымен
анықталады.
Сонымен бірге банктер несие нарқында делдал бола отырып, бос
ақшақаражаттарын жинақтап, оларды қажет ететіндей арасында бөледі, яғни
несиетүрінде уақытша береді. Осылайша, бос ақша қаражаттары бұл
тұлғаларөздерінің қаражатын қайда салаларын білсе, қаражатты қажетсінгендер
онықайдан алатынын біледі. Банктердің міндеті – несиенің пәні болды-ау
дегенкапиталдың сұранысы мен ұсынысын ұйымдастыру.
Банктердің қызметі уақытша бос қаражаттарды тарту жәнеорналастырумен
шектелмейді, олар сондай-ақ, есептік операцияларда делдалбола отырып,
қаражаттар санын молайтуға да тырысады.
Банктік операцияларды банктерден басқа, банктік операциялардың
жекетүрлерін жүргізуге Ұлттық Банктің лицензиясын алған банкілік емес
мекемелерде іске асыратындығын атап кеткен дұрыс. Заңдарда банк және
банкілік емесмекеме түсініктеріне жеке-жеке анықтама берілмеген. Банктер
және банкілікемес мекемелер айырмашылығын жоғарыда аталған, тек банктерге
ғанақатысты үш міндетті атқарудан байқауға болатын сияқты.
1.2 Коммерциялық банктердің құқықтық сипаттамасы.
Банктердің түрлері көп. Олардың типі және тағы да басқа
белгілеріменанықталады [16,8-16].Банктер атқаратын операциялардың түрлері
бойынша:
1) Эмиссиялық банктер – ақша белгілерінің эмиссиясын іске асыратынжәне
елдің банкілік жүйесінің қызмет етуіне бақылау жүргізетін, осы
жүйеніңорталығы болып табылатын банктер. Қазақстанда эмиссиялық банк
ҚазақстанРеспубликасының Ұлттық банкі. Ұлттық Банктің құқықтық жағдайы
ҚазақстанРеспубликасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурызда шыққан
ҚазақстанРеспубликас ы Ұлттық Банкі туралы заң күші бар жарлығымен
бекітілген.
2) Депозитті банктер – салымдар түріне түскен қаражаттар есебінен
саудажәне өнеркәсіп саласында қызмет ететін кәсіпкерлерге несие
беруменайналысатын, көптеген елдердің несиелік жүйесінің негізгі звеносы
болыптабылатын банктер. Депозитті банктердің құқықтық мәртебесі оны
екіншідеңгейдегі басқа банктерден ажырататын екі ерекшелігімен сипатталады,
текдепозиттік банктер инвестициялық қызметті іске асыруға тиым салынған,
егерзаңмен басқаша көзделмесе.
3) Инвестициялық банктер – негізгі кызметі портфельді және
тікелейинвестицияларды іске асыратын банктер. Қазақстан
Республикасындағыинвестициялық банктер үшін ерекше құқықтық режим
бекітілген. Оның мәні:
1) басқа банктердің мерзімді депозиттерін айтпағанда,
инвестициялықбанктерге депозиттердің кез-келген түрін қабылдау тиым
салынады;
4) инвестициялық банктерге материалдық өндіріс, жылжымайтын
жәнежылжымалы, сондай-ақ сақтандыру қызметімен айналысатын заңдытұлғалардың
жарғылық қорларына қатысуға рұқсат етілген.
Қызметтің жеке бір саласы бойынша мамандандыруына қарай
банктерипотекалық, құрылыстық, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда және тағы
басқада түрлерге бөлінеді.
Әдебиеттерде кең тараған, жоғарыда аталған классификациядан
басқаҚазақстан Республикасының банкілік заңдары банктерді оларға
қатысушысубьектілердің құрамына қарай үш түрге бөледі:
1) Мемлекеттік банктер – Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
негізіндеқұрылатын, жарғылық қорын иеленуші тек Үкімет болатын банк.
Мемлекеттікбанк оларды құру және оның қызметі туралы заң актілерімен
көзделгенерекшіліктеріне қарай өзінің қызметін іске асырады. [7,32-35]2)
Шет мемлекет қатысатын банк – акцияларының 50 пайызынан астамынҚазақстан
Республикасының резидент еместерінің, ҚазақстанРеспубликасының резиденттері
заңды тұлғалардың немесе ҚазақстанРеспубликасының жоғарыдағыларға ұқсас
заңды тұлғаларының, ҚазақстанРеспубликасының резидент еместерінің
қаржыларын билейтін ҚазақстанРеспубликасының резиденттерінің меншігінде,
иелігінде немесе басқаруындаболатын банктер.
3) Мемлекетаралық банктер – халықаралық шарт негізінде құрылған
жәнеқызмет ететін, жарғылық қорын иеленуші Қазақстан Республикасының
Өкіметімен атаулы шартқа қол қойған мемлекеттік Үкіметі болып табылатын
банк.Банктік қызмет алғаш рет қай елде пайда болғандығын қазір айту қиын-
ақ.Ертедегі отырықшыл халықтар табиғи шаруашылықтан ақшалайға ауысқансәттен
бастап банкілік іс пайда болуы керек екендігі түсінікті-ақ. Тіпті
ежелгіВавилонның өзінде Негоагиддин Эдисибидің банкілік үйі қызмет
екендігібелгілі. Оның қызметі ауқымды да әртүрлі болған деседі. Дәлірек
айтқанда,ордер бойынша төлемақы, ақшалай салымдар қабылдап олар
бойыншапроценттер төлеген, қолхаттар мен кепілдіктер ала отырып несиелер
бергенжәне ипотекалық несие берген жағдайда проценттердің орнына
кепілдіккесалынған мүліктің бекітілген баға бойынша түсетін табыстарды алу
құқығыниеленген товарларды сатып алу барысында делдалдық қызмет атқарған,
тіптіклиенттің шотының жарты сомасын төлеуді өз мойнына алатын болған [16,
20- 30].
Біздің дәуірімізге 2000 жыл уақыт қалғанға дейін Қытай халқында
чекайналымы жүрген. Ежелгі Грецияда, Египетте, Римде банкілік
қызметтіңдамығаны анықталған. Халықтардың көшіп-қонуы банкілік істің
дамуына керіәсерін тигізді: осы салада қол жеткен жетістіктердің барлығы
жойылып,келмеске кетті. Кәсіпкер банкирлердің өкілі ретінде
айырбаспенайналысатындар ғана қалды. Бәрінен бұрын банкілік іс Италияда
қалпынакелтірілді, ірі орталықтарында айырбаспен ғана емес, сонымен бірге
несиелікоперациялармен де айналысатын банкирлер пайда болды. Ақшалай
салымдарқабылдап отырған банкирлер өз клиенттерінің кассалық айналымын
меңгеріп,олардың арасында өзара есептесуді іске асырды. Италияда дами
бастағанбанкілік іс ХІІ ғасырдың соңынан бастап басқа елдерге, атап
айтқандаФранцияда, Англияда және Германияда кең етек жая бастады.
Жаңа қоғамдық банктер қашан пайда болды деген сұраққа ғылымдаешбір
жауап жоқ.. Біреулер ежелгі қоғамдық банк Парлерм банкі десе,
екіншібіреулер, 1401 жылы Барселонда ашылған Taula de cambi қоғамдық
банкідейді. Қоғамдық банктердің пайда болуы өздерінің Үкіметіне несие
үшінкапитал жинайтын montes –термин байланыстырылады. Капиталдың
меншікиелері Үкіметті қажет деген қаражатпен қамтамасыз ету үшін ерікті
түрденемесе амалдың жоқтығынан консорциумдар құратын. Бұл
компанияларғақарыздары мен проценттерінің орнына мемлекеттік табыстардың
бүтіндейбаптары берілетін-ді. Кейіннен мұндай компаниялар өзінің қызметіне
банкілікоперацияларды да қосып алды. Осылайша, 1407 жылы Генуяда
қасиеттіГеоргийдің (Casa di Giorgio) атақты банкі ашылса, 1587 жылы
Венецияда Banco di Rialto деп аталатын қоғамдық банк ашылды. 1593 жылы
қаржылыққиындықтарды көріп жатқан Мианға көмек көрсету мақсатында
ДжованниАнтонио Цебри деген көпестің ұсынысы бойынша қасиетті
АмвроссиидіңМилан банкі құрылады. 1609 жылы жеке банкирлердің (kassierrer)
қиянатжасауына тиым салу үшін Голландия үкіметі Amsterdamsche Wisselbank
депаталатын қоғамдық банк ашады. Банк күмістің белгілі бір санынң
құнынкөрсететін, банкілік флорин аталған өзгермейтін есептік бірлікті
астамбекітті[211.91]. Банк кез келген монеталарды қабылдағанымен есепті
текбанкілік флоринмен жүргізді.
Осылайша, қоғамдық банктердің қызмет ету шеңбері тым шектеуліболды.
Олар төлемдік айналымды тәртіпке келтіріп, женілдетті және
өзініңклиенттерінің төлемін жай ғана кітаптарға еңгізу арқылы жүргізетін
ерекшеесептесу бірлігін бекітті. Европа үкіметтері жалған моната
жасауларын тыйып,монеталық айналымның шарттары жақсарғанда, қоғамдық жинақ
банктеріөзінің бұрынғы мәнін жоғалтып, бара-бара тиімді қызмет ететін
банктің жаңа формаларына орын бере бастады.
Бұл жаңа формалар Англияда бастауын алып, одан әрі дами түсті және
Лондонның алтын істерінің шеберлері банкілік операциялармен айналыса
бастағанда басқа халықтар да осы жерден тәжірибе жинап, банктердің
осыформалары кең тарады. Олар аздап болса да сенімге кіргеннен кейін
халықтыңсалымын сақтауға қабылдай бастады. Алтын іс шеберлері өздерінің
салымшыларына ұсынушаға берілетін куәлік беретін және сол құжат бойынша
төлемақы кідіртпестен міндетті түрде төленуі керек еді. Бастапқы
кездесалымшылардың сақтауға салған ақша қаражаттары мен банктергі сақтаулы
қаражаттың мөлшері тең болды, алайда, көп ұзамай банк ісінің шеберлері
өздерінде сақтаулы ақша қаражаттарының басым көпшілігі бос жататындығын,
олардың барлығы бірдей салым салған тұлғаларға берілмейтіндігін
байқап,осы бос қалатын ақша сомасын несиеге беруді немесе өзінің айналымы
нақосуды шешеді. Уақыттың өтуімен банкирлердің байып кеткендігі соншалық
тіпті, кезінде қарызын өтеуге көмектесіп жүрген үкіметтің өзі
оларданқаржылай көмек сұрай бастады.
Бұл жүйеге тән жалпы белгілері банкілік мекемелердің
тікелейбақылауындағы акционерлік кәсіпорын формасында негізделуі және
сөздің тармағынасында несиелік операцияларды жүргізуінде. Олардың
қызметінің негізі сақтауға салым алу емес, пайдалану және қарапайым
билеттер шығару үшінқарызға салым алу формасында болды. Бұл банктердің
негізгі міндеті –несиелік қатынастарда делдалдық қызмет атқару.
1.3 Екінші деңгейдегі банктерде депозиттік саясатты қалыптастыруы
және даму мәселелері.
Қазақста Республикасының Ұлттық Банкі екінші деңгейдегі
банктергеолардың депозиттік нарықтағы қызмет ету бағытын анықтауда, сонымен
қатардепозиттік саясатын қалыптастыруда біршама еркіндік берілген. Жоғарыда
атапкеткенде коммерциялық банктер депозиттік саясатын анықтау
барысындатартылған ресурстарды орналастыру мүмкіндіктері, клиентуралық
нарығы жәнетағы басқа ішкі жағдайларды және инфляция деңгейі, ұлттық
валюта курсыжәне Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің саясаты және
тағы басқаосы сияқты сыртқы жағдайлары ескереді [6, 8-12].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің 2003 жылдың
31қаңтарындағы ақша-несие саясатымен негізгі бағыттарын анықтау туралы
Басқарма Қаулысын қабылдау сол жылғы қаржы нарығындағы
оңтайлыөзгерістердің болуына, сонымен қатар комерциялық банктерді
депозиттікоперацияларын сәтті жүзеге асырылуына әсерін тигізеді. 2000 жылы
екіншідеңгейлі банктердің депозиттік операцияларының көбеюі
нәтижесіндересурстық базалары да өсті. Сөйтіп сол жылы банктік жүйедегі
резиденттердіңдепозиті 72 пайызға жоғарлап, 293 млрд. Теңгені
қалыптастырды. Ал бұлкөрсеткіштермен салыстырғанда ағындағы жылдың қыркүйек
айындарезиденттердің банктік жүйеде орналастырылған депозиттері 409,6
млрд.теңгені, тамыз айында 391,5 млн.теңге болған, яғни бір ай аралығында
4,6пайызға өсіп отыр. Депозиттердің жалпы көлемінің көбеюі заңды
тұлғалардыңбанктік шоттарының толтырылуымен, сонымен қатар жеке
тұлғалардыңшоттарына қосымша қаражаттардың түсуімен байланысты [21, 25].
Халық Банкі депозиттік нарықтағы өзінің басыңқы үлесін сақтап
қалумақсатында және жаңа клиенттердің қызығушылығын тудырып, салымдарды
тарту үшін өз саясатын қалыптастырады. Банктің депозиттік саясаты
барлықталаптарға сай құрастырылған. Сонымен қатар, Халық Банкі
депозиттікнарықтағы жеке тұлғалардың салымдарына үлкен назар аударады,
сондықтанБөлшек қызмет стратегиясын, депозиттік саясатын құрастырған.
Халық банкінің депозиттік саясаты Ұлттық банк белгілеген шарттарғасай
келеді. Ол салымдарды өзінде жинақтау жолында көзделетін мақсаттарынжәне
мәселелерін қарастырады. Қазақстан Халық Банкі ұзақ мерзімді салымдарүлесін
арттыруға және өзінде орналастырылған салымдардың орташа мерзімінұзартуға
тырысады. Осыларды жүзеге асыру мақсатында мынадай іс-әрекеттержүзеге
асырылады: Жеке тұлғалардың депозиттері нарығындағы банк үлесін арттыру
және өзінде бар депозиттер бойынша қызмет көрсетудің сапасын арттыру;
Табысы орташа клиенттер үшін жаңа депозиттер түрін шығару; Арнайы салым
операцияларын шығару және сервисті қамтамасыз ету, сапасы халықаралық
стандарттар деңгейіне сай келетіндей қызмет көрсетулер мен банктік өнімдер
ұсыну негізінде банк клиенттерін көбейту; Ірі шаруашылық субъектілеріне
кешендік қызмет көрсету негізінде олармен ұзақ қарым – қатынас орнату
арқылы заңды тұлғалардың депозиттерінің көбейіп отыруын қамтамасыз ету;
Барлық депозиттер бойынша жеткілікті табыстылық дейгейін олардың
әрқайсысына қатысты пайыз мөлшерлемесін инфляция дейгейіне сәйкес
қалыптастыра отырып қамтамасыз ету; Барлық беттік шоттар иелеріне дебеттік
төлем карточкаларын беруді қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда бұл мақсат жүзеге асырылуда. 2003 жылдың шілде
айындабанк айналысында 12 197 карточка бар. 2003 жылы 2 095 карточка
шығарылған,олардың 1 553 – VISA-Electron638 – ALTYN, 504 – Cirrus maestro.
Талдықорған аймағында карточкалар бойынша қызмет көрсету желісіөзіне 5
банкоматтарды, 7 POS – терминалдарды (соның 3- уі Талдықорғанқаласын)
қамтиды. Ағымдағы жыл басынан бастап 47 мекемелермен жалақыжобасы келісім-
шарттарына отырған: медициналық мекемелер – 8; білім беру жүйесі – 18;
әділет органдары – 8; әскери қызмет органдары – 7; қаржылық органдар – 5;
кәсіпорындар – 1;соның ішінде, 29 ұйыммен кредиттік лимит ұсыну келісім
шартына отырған. Банк халық жинақтарын тарту мәселесінде үлкен назар
аударады. Бөлшексауда аясында ол мынадай мәселелерді қарастырады: халықтың
ұзақ мерзімді салымдарынан қысқа мерзімділеріне қарағанда қарқынды дамуы,
соның негізінде тұрақты және сенімді қаражат көздерін иемдену; талап
еткенге дейінгі депозиттердің баламасы ретінде карточкалық шоттарды
біртіндеп көбейту; халықтың сауда – саттық мекемелерімен, коммуналдық
ұйымдар жәнебасқаларымен ағымдағы есеп айырысуды классикалық
карточкаларарқылы жүзеге асыруын дамыту [23, 13-17]. Корпоративті аяда
келесідей мәселелер жүзеге асырылуда: банктің клиенттерге ұсынылатын
депозиттік және солармен байланысты қызметтер кешенін кеңейту; қаржылық
емес аяның корпоративті клиенттерінің депозиттерінің санын арттыру;
сақтандыру компанияларының, зейнетақы қорлары және басқа қаржы cаясы
клиенттерінің банктегі депозиттерін арттыру.
Банктің депозиттік саясаты – салымдар бойынша белгіленетін
сыйақымөлшерлемелерін және салымдарды тарту әдістерін икемді жүргізу
жолымен,депозиттердің сақталу мерзімін ұзарту, қызмет ұсыну саласын
кеңейту,маркетингілік жұмыстар жүргізу және клиентке қызмет көрсету
процесінетехнологиялық жаңартулар енгізу. Депозиттік саясат банктің
депозиттікнарықтағы қызметін одан әрі дамытады, кемшіліктерін жоюды
қарастырады.
АҚ Қазақстан Халық Банкінің 2004 – 2006 жылдарға арналған
дамустратегиясына сәйкес Банктің бөлшек сауда қызметі бойынша негізгі
алғақойған мәселелері мыналар болып табылады: Нарықтағы жеке тұлғалардың
депозиттерінің үлесін сақтап қалу және көбейту; Шағын несиелеу жүйесін
дамыту; Халыққа қызмет көрсету сапасын жоғарылату; Әрбір жеке клиенттің
талаптарын ескеріп, оған қызмет көрсету бағытында банктік технологиялармен
жабдықтау; Нарық талаптарына сай өнімдерді жаңартып отыру; Клиенттердің
жалпы санын сақтап қалу және VIP категориясындағытабысы жоғары клиенттердің
және сегменттегі клиенттердің үлесінкүшейту.
Алға қойылған мақсаттарды орындау барысында бөлшек сауда
кәсібініңБасқарма Қаулысымен келесі шаралар қолданылады: АҚ Қазақстан
Халық Банкінің бөлшек сауда стратегиясы; Нарық клиенттерімен жұмысты
ұйымдастыру стратегиясы.
Бөлшек сауда қызметі бойынша банктің стратегиясына сәйкес
банкклиенттерін негізгі төрт топқа бөледі: А тобындағы клиенттер (жылдық
табыстарының дейгейі 36 мың АҚШдолларынан астам және депозиттерінің сомасы
20 мың АҚШдолларынан астам VIP клиенттері); В орта тобындағы В1 орта
класындағы клиенттер (жылдық табысдейгейі 12 мыңнан 36 мың АҚШ долларына
дейін және депозиттерініңсомасы 10 мың АҚШ долларынан 20 мың АҚШ долларына
дейінгіклиенттер); В орташа тобының В2 орта класындағы клиенттер (жылдық
табысдеңгейі 3,6 мың доллардан 12 мың долларға дейін және депозиттері
1мыңнан 10 мың АҚШ доллары сомасынан аспайтын клиенттер тобы); Жалпы
нарық, С тобы (жылдық табыс деңгейлері 3,6 мың АҚШдолларынан төмен және
банктегі депозиттерінің сомасы 1 мың АҚШдолларынан аспайтын клиенттер).Кез-
келген нарықтық экономикада банктік жүйе негізгі 4 функцияны жүзегеасырады:
жинақ ұстаушылар мен инвесторлар арасында делдал қызметінатқарып, қысқа
мерзімді депозиттерді, орта мерзімді депозиттердіұзақ мерзімді депозиттерге
айналдырады; тартылған ақша қаражаттары негізінде және фракциондық
резервтікжүйе жағдайында несиелік ақшаларды қалыптастырады,
сөйтіпайналыстағы ақша ұсынысына әсерін тигізеді; банктердің депозиттік
және несиелік саясаттары экономикадағы ақша ұсынысына әсерін тигізеді;
орталық банкпен белгіленген шектеулер шегінде қызметін жүзеге асыра отырып,
оған ақша-несие саясатын жүргізіге көмектеседі.
Фракциондық резервтік жүйенің орын алуы, яғни бұның мәні банктер
өзактивтерін белгілі бір мөлшерін орталық банктегі резервтік
шоттарғаорналастыруы тиіс. Бұл бір жағынан банктердің несиелік
эмиссиясынқысқартады, екінші жағынан, салымшылардың депозиттік
қаражаттарыныңсақталуын қамтамасыз етеді. Халық жинақтарының банктік
жүйегешоғырлануының негізгі әсері етушісі – олардың банктік жүйеге деген
сеніміболып табылады.
Қазақстанда 2000 жылдың 16 ақпанынан бастап жеке тұлғалардыңсалымдарын
(депозиттерін) міндетті кепілдендіру (сақтандыру) жүйесіқызметін асыра
бастады. Алғашында бұл ереже тек теңгемен және шетелвалютасында салынған
мерзімді салымдарға қатысты қолданылатын, ал 2002жылдың 13 ақпанынан бастап
халықтың және кәсіпорындардың теңгеменсалынған мерзімді салымдарына қатысты
да қолданыла бастады. Бұл жүйеніенгізу нәтижесінде банктік жүйеге деген
халық сенімін қайта қалпына келтіріп,соңғы кезеңдерде банктік депозиттер
көлемі өсті. Сонымен қатар, қолма – қолшетел валютасының жүруін қысқартып,
заңдастыру да өз әсерін тигізді,Аталған жүйенің кемшілігі болып оның барлық
банктерді қамтымай, текдепозиттерді ұжымдық кепілдендіру жүйесінің
қатысушылары болып келетінірі банктерді ғана қамтитындығы болып табылады.
Депозиттерге деген халықсенімінің артуына 2000 жылы Қабылданған банктік
құпия туралы заң да үлкенықпал етті [22, 22-28].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында салымшылардыңмүдделерін
қорғау мақсатында қолданылатын тағы бір шара 1997 жылдың 23мамыр айында №
222-ші Ұлттық Банктің Басқарма Қаулысымен Минималдырезервтік талаптар
туралы Ереже.
Резервтік талаптарды төменгі мөлшері банктің жеке және заңды
тұлғаларалдындағы (банктерден басқа) барлық депозиттік міндеттемелерінің
тұрақтыпайызы ретінде анықталады. Минималды резервтік талаптарды есептеу
үшінқажетті пайыз мөлшерлемесінің мөлшері Ұлттық Банк
Басқармасыменбелгіленеді.
Депозиттік міндеттемелер баланстық шоттардың 2200, 2250, 2300
(2302шоттан басқа) шот топтары бойынша және 2401, 2552, 2855, 2870
баланстықшоттар бойынша қалдық сомалары ретінде есептелінеді.
2219 және 2401 шоттары бойынша қалдық сомаларды қайтару
мерзіміағымдағы және одан кейінгі екі ай аралығындағы депозиттер сомалары
жәнесубординирленген қарыздар сомасы шегінде есепке алынады.
Банктердің минималды резервтік талаптарды орындауының екі
әдісібелгіленген:
1.Есепті ай аралығында резервті активтерге банк қаражаттарын
орташаайлық резервтік активтер сомасы орташа айлық минималды
резервтермөлшерін аз болмайтындай етіп орналастыру. Орташа айлық
минималдырезервті талаптар мөлшері теңгелі және шетел валютасында
салынғандепозиттер міндеттемелердің орташа айлвқ сомасына қатысты пайыз
ретіндеанықталады. Орташа айлық минималды резервтік талаптарды есептеу
келесіжолмен жүзеге асырылады.
РМорт = МРМ есептеуде қолданылатын пайыз * орталық айлық х 100
2.Депозиттік міндеттеме. Қазақстандық банктер депозиттік нарықта
өзқызметтерін жүзеге асыру және депозиттік саясатын қалыптастыру
барысындакөптеген кедергі тудыратын мәселелермен кездеседі. Пассивтер мен
басқаружұмыстарын жүзеге асырудағы басты мәселе біздің банктік
жүйеміздепассивтерді басқару бойынша дұрыс қалыптасқан жүйенің, сонымен
қатар осыпассивтер мен активтерді сыбайластырып басқарудың ортақ жүйесінің
жоқболуы.
Пассивтер мен активтерді басқарудың дүние жүзінде көптеген
әдістерібар. Олардың мәні мынада: Банктер өзінде бар міндеттемелерін
бағалайды,оларды топтайды және соның негізінде салық салу жүйесі мен
депозиттікнарықтағы жағдайды ескере отырып активтік операциялардыжүзеге
асырады ( яғни, несиелендіру, қаражаттарды мемлекеттік бағалы
қағаздарғаорналастыру, негізгі құралдарды сатып алу және тағы басқалары).
Осылайша,банк өзінің табыстылығын қамтамасыз ете отырып, өзінің әрі қарай
дамуынжәне нарықтағы қызметін жүзеге асыруын қамтамасыз етеді.
Батыстың ірі коммерциялық банктері өз саясаттарын әлдеқайда
өзгешеқұрастырады. Олардың нарықта орныққан репутациясы бар, беделі өте
жоғары.Осындай банктер өздеріне қажетті қаражаттарды оларды тиімді
орналастырумүмкіндігі пайда болған кезде нарықтағы орташа мөлшерлемелерімен
тартаалады. Яғни, ірі банктер активтік операцияларды жүзеге асыра
отырып,пассивтерді қалыптастырады.
Пассивтерді бағалау негізгі үш қағидалар бойынша жүзеге асырылады:
өтімділігі; мерзімділігі; тәуекелдігі.
Мерзімділігі және өтімділігі бойынша қарастырудың екі үлгісі бар.
Оныңбіріншісі gap деп аталады. Қазақстанда бұл біртіндеп іске қосылуда.
Оныңпринциптері Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
пруденциялдынормативтерінде қарастырған. Оған сәйкес банктердің барлық
активтері жәнепассивтері әр түрлі категорияларға бөлінген: 1 айға дейінгі,
1 айдан 3 айғадейінгі, 6 айдан 12 айға дейінгі және 1 жылдан астам. Осы
категорияларбойынша активтер мен пассивтерді салыстыра отырып мынаны
байқауғаболады: мысалы, 6 айдан кейін пассивтер бойынша төлем жүзеге
асырылуытиіс, ал осы мерзімге дейін активтер қайтарылмайды, яғни осы жерде
өтімділікмәселесі туындайды. Бұндай жағдайларды алдын ала болжай алу керек.
Біріншісімен салыстырғанда күрделі болып келетін қазіргі кезеңде
жиіқолданылатын үлгі дюдорация немесе дисконтталған ақша ағымдары
әдісі.Бұған сәйкес пассивтер мен активтерді белгілі бір әдістеме бойынша
өлшепқарастырады.
Пассивтерді бағалаудың тағы бір қағидасы – бұл тәуекел.
Тәуекелдер,мысалға, мынадай жағдайларда орын алуы мүмкін: егер
міндеттемелер қайтақаржыландыру мөлшерлемесіне тәуелді болса, ал активтер
банкаралықнесиелік мөлшерлемелерге тәуелді болса. Тәуекелдердің, сонымен
қатар,мынадай түрлері де бар: егер міндеттемелер теңгеде қабылданса, ал
активтервалютада орналастырылса. Осылайша, нарықтық
мөлшерлемелердіңжоғарылауы немесе төмендеуіне, валюта бағамдарының
өзгеруіне байланыстыактивтер мен пассивтер қатысты мөлшерлері өзгеруі
мүмкін. Сол себептен,еліміздегі банктерге опцион және своп секілді қаржылық
инструменттерқолдануды дамыту қажет.
Қазақстандық банктердің пассивтерді басқару жүйесінқалыптастырудағы
алғашқы қадамы – халыққа және заңды тұлғаларғаұсынылатын депозиттердің
көптеген жаңа түрлерін еңгізу. Сонымен қатар,салымшылар арасында ұтыстар
ұйымдастырылуда. Қазақстан Халық Банкісінде15 -тен астам депозиттік өнімдер
ұсынылады. Ал өзінің 80 жылдығына қарсысалымшылар арасында ұтыс
ұйымдастырып жатыр.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің салымшылар
мүддесінқорғаудағы тағы бір іс шарасы – банктік жүйенің халықаралық
стандартқакөшуі. Банктердің халықаралық стандарттарға көшуіне байланысты
оларменжүргізілетін операциялар бір жүйеге келтірілді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі салымдарды
сақтандыруАзиядағы дағдарыс және Россиядағы дағдарыстан кейін, сонымен
қатар, еркінтеңге бағамын еңгізгеннен кейін қолға алынды. Осылардың
нәтижесіндеқазақстандық тауарлардың бәсеке қабілеттілігі, кәсіпорындардың
және жалпымемлекеттің бәсеке қабілеттілігі төмендеді. Өз кезегінде, бұл
өзгерістер сыртқыоперациялар бойынша теріс сальдоның жоғарылауына, алтын
валютарезервтерінің және жиынтық ішкі өнімнің азаюына алып келді.
Жалпыдепозитке тартылған қаржыларды ұтымды орналастыру ғана,
банктерөтімділікке және депозиттік нарықтың тиімділігіне қол жеткізері
сөзсіз
2 БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ТАЛДАУ
2.1 Депозиттік операциялар түсінігі, маңызы және нарықта алатын орны
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың және депозиттік
шоттардыңкөптеген түрлері кездеседі. Бұл банктердің бәсекелестігі жоғары
нарықтабанктік шоттарға жинақтау және уақытша бос қаражаттарды тартып
осыбанктік ресурстарға деген әр-түрлі клиенттер тобының
сұраныстарынмейілінше қанағаттандыруға ұмтылумен байланысты [31, 125-150].
Қазақстан Республикасының 31.08.95ж. (10.07.03ж. толт.) Банктер
жәнебанк қызметі туралы заңында депозит анықтамасы келесідей берілген.
Депозит дегеніміз – бұл бір тұлғаны, депозиторды екінші тұлға –
Банкке(соның ішінде Ұлттық банкке) олардың талап етуі бойынша, немесе
белгілі біруақыт өткеннен кейін толығымен немесе бөлшектеп, алдын ала
келісілгенсыйақы немесе сыйақысыз тікелей салымшаға (депозиторға)
қайтарылуы тиісақша сомасы.
Банктік депозит – салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақықосылып
қайтарылу шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның
ресурсынқалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар,
іскерлікфирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық
емесұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті
билікоргандары қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен орналастырады.
Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардыңүлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарынкез
келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомадақарыз
ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшыүшін екі
рөл атқарады, яғни, бір жағынан салымшыға табыс әкелетін капиталрөлін
атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады: банктік
пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға; депозиттік
операциялар әрекет етуі керек; банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде
демеп отыратынмерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен қарыз
аударылуықажет; депозиттік операциялар мен қарыздырды беру бойынша
өзарабайланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет; депозиттерді
тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4
факторғатәуелді болып келеді: халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі; салымдар бойынша нақты
пайыз мөлшерлемесі; елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы
қаржылық өнімдердің дамуы [10, 40-50]
Ақша қаражаттарын сақтандыру шоттарына аудару ерікті сипатта
жүзегеасады. Әрбір салымшы ақша қаражатын орналастыру кезінде
көптегеншарттарды ескере отырып банкті өз қалауынша таңдайды. Банк
менеджерідепозит мерзіміне, мөлшеріне, оған есептелетін пайыз және тағы да
басқашарттармен салымшыны таныстырып, толық және ақысыз кеңес беруі тиіс.
Ағымды операцияларды жүргізу барысында барлық операциялардепозиторға
берілген жинақ кітапшасында есепке алынады. Кезектіоперацияларда шот иесі
шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақкітапшаларын міндетті түрде
ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлерінеқарағанда жоғары пайыздардың
төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеужәне салымшылардың жинақтарын
банктерде сақтауды ынталандыру үшінпайдаланылады. Халық пен коммерциялық
емес ұйымдар кәдімгі жинақсалымдарын кеңінен қолданылады. АҚШ-та
корпорациялар, фирмалар жәнебасқа да коммерциялық ұйымдар үшін шоттың шекті
сомасы 150 мың долларғабелгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі
формаларықолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға және т.б. мақсаттарға.
Әдетте олхалыққа қосымша қызметтерді ( пошталық, телеграфтық, саудалық және
т.б.) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі
болмайдыжәне шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала ескерту талап
етілмейді,олар бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары мерзімді салымдардың маңызды бөлігін құрайды.Мерзімдік
салымдардың басқа бір түрі – мерзімді депозиттік сертификат болыптабылады.
Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшермен белгілі бір мерзімгебанкіге
қаражаттарды еңгізгендігін күәландыратын ақшалай құжат.
Олардыкомпанияларға, фирмаларға және салымшының өзінде қалатыны,
берілмейтініболады. Ақшаны мерзімнің аяқталуымен тек саертификаттарды ұсыну
арқылыбанктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен 18 айға дейін болуі
мүмкін.
Сонымен жинақ салымдарына (шоттарына) мынадай сипаттама беругеболады:
ақша қаражаттарының сақталуының нақты белгіленген мерзімі болмайды;
салымды кез келген уақытта хабарламай алуға болады; шотқа ақша қаражатын
салу немесе алу кезеңінде жинақ кітапшасыдепозиторымен ұсынылады. Ол
кітапшада ақша қаражаттарыныңбарлық қозғалысы көрініс табады. Жеке
тұлғалармен ашылатын жинақ салымдарының мынадай түрлері бар: мерзімді
жинақтаушы салым; қосымша толықтырылатын салым; ағымдағы жинақтаушы
салым. Мерзімді жинақтаушы салым бойынша нақты мерзім белгіленеді немесе
осы салымды шоттан алынатын мерзімі белгіленеді.Мерзімді жинақтаушы салым
бойынша төленетін сыйақы мөлшері басқажинақтаушы салымдарымен салыстырғанда
жоғары болып келеді.
Қосымша толықтырылатын жинақтаушы салымы. Бұл шотқа алдынала
келісілген ақша сомалары аударылып отырады. Жинақталған қаражатбелгіленген
күнде беріледі (жаңа жылда, мектеп бітірген кезде және тағыбасқа).
Ағымдағы сақтандыру салымы – негізінен жалақыны аудару
үшінпайдаланылады. Бұл шот бойынша ақша қаражаттары келіп түсуі
жәнеаударылуы еркін жүзеге асады [9, 32-35].
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі
формаларықолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға және т.б. мақсаттарға.
Әдетте олхалыққа қосымша қызметтерді (пошталық, телеграфтық, саудалық және
т.б.)ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі
болмайдыжәне шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын-ала ескерту талап
етілмейді,олар бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары мерзімді салымдардың маңызды бөлігін құрайды.Мерзімдік
салымдардың басқа бір түрі – мерзімді депозиттік сертификат болыптабылады.
Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлермен белгілі бір мерзімгебанкіге
қаражаттарды еңгізгендігін күәләндыратын ақшалай құжат.
Олардыкомпанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге 100 мын
долларданкем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарыққа сатылуы және
басқатұлғаға өтуі мүмкін – берілетін және салымшының өзінде қалатын,
берілмейтінболады. Ақшаны мерзімнің аяқталуымен тек сертификаттарды ұсыну
арқылыбанктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен 18 айға дейін болуы
мүмкін.
2.2. Банкте депозиттік саясат белгілеудің алғы шарттары
Депозиттік операциялар коммерциялық банктің пассивті операцияларының
ең басты және негізгі бағыты болғандықтан банктердіңресурстарының көп
бөлігін осы депозиттік операциялар есебінен құралады.Сондықтан коммерциялық
банктер қаражат тартумен айналыспас бұрындепозиттік саясат құрып
қалыптастырып отыруы қажет.
Депозиттік саясат - коммерциялық банктердің нарықты ортадасырттан
қаражаттарды тарту мақсатында және өзінің қалыптасқан депозиттікпортфелін
тиімді басқару үшін ұйымдастырылатын іс әрекеттердің жиынтығы.Депозиттік
саясат ғылыми негізде құрылып, тиімді жүзеге асырылатын болса,комерциялық
банктердің қаржылық жағдайы да соғұрлым орнықты болады.Яғни, депозиттік
саясаттың мақсаты – банк өтімділігін демей отырып табысдеңгейін арттырып,
банктің қаржылық жағдайын тұрақты ету [14, 45-58].
Депозиттік саясат бірнеше принциптерге негізделіп қарастырылады.
Оләрбір банккке дербес қалыптастырылады, ғылыми негізделуі тиіс,
соныменқатар жеделдігі, икемділігі және тиімді болуы негізінде құралады.
Депозиттік саясат макро және микро деңгейлерінде
анықталады.Макроэкономикалық факторға: - ұлттық банктің ақша несие
саясаты; - мемлекеттік фискалды саясаты; - нақты сектордың жағдайы; -
ұлттық экономиканың дүниежүзілік экономикамен байланысы; - бағалы қағаздар
нарығының даму қарқыны. Банк тепе-теңдігін, банктер тәуекелдіктерінің
кемуі және салым иелері мен банк клиенттерінің мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етушінің еңбір маңызды құрал міндетті резервтер болып табылады.
Бұл механизмніңықпалы Ұлттық банк белгілейтін міндетті резервтер нормасымен
реттелініпотырады. Ол өз кезегінде, яғни міндеттік резервтер қаржылық
рыноктардаоперациялар жүргізу үшін база, негіз жасайды. 1995 жылдың
наурызынанбастап міндетті резервтер деңгейі депозиттік міндеттемелерден
теңгемен жәнешетелдік валютамен алғанда 20 пайызды құрады, осы жылдың
біріншісәуірінен бастап міндетті резервтер деңгейі депозиттік
міндеттемелердентеңгемен және шетелдік валютамен алғанда 20 пайызды құрады,
осы жылдыңбірінші сәуірінен бастап міндетті резервтер нормасының екінші
деңгейлібанктер үшін 15 пайызға дейін кемуі несиелік ресурстарды ұсынуды
ұлғайтуғамүмкіндік берді де, бұл өз кезегінде банк жүйесін нығайтуға
жәнебәсекелестікті дамытуға ықпал ететін банктерді капитализациялау
процесінкүшейте түсті.
Банктердің депозиттік саясатын қалыптастыруға әсерін
тигізетінмикроэкономикалық факторларға мыналар жатады: коммерциялық
банктердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz