Олигополияның мәні

Кіріспе ... ... ... ... ... ... . 3

І. Олигополияның мәні мен ерекшеліктерінің үлгілері ... ... ... ... ... ... 5
ІІ.Олигополияның үлгілері ... ... .. 7
2.1.Курно дуополиясының моделі ... ... ... 7
2.2.Олигополия кезіндегі фирмалардың стратегиясы және ойын теориясы ... ... 10
2.3.Картелдің құрылуы ... ... ... ... ... .. 15
2.4.Олигополия жағдайындағы бағаның құрылуы ... ... ... ... ... ... 16
2.5.Баға белгілеудегі лидерлік ... ... . 19

ІІІ. Қорытынды ... ... ... 24

IV.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... .. 25

Нарықтык экономиканың негізгі шарттарының бірі ол бәсекенің болуы.
Бәсеке - дегеніміз латын тілінен аударғанда "соғысып қалу" деген сөз. Нарықтык экономика жағдайында шаруашылық субъектілері бір-біріне бәсекелес келеді. Бәсеке ол өнімді өткізуге ресурстар алуды және тиімді жағдайлар мен нарықта үстемдік жасау үшін жүргізілетін күрес. Бәсекенің 2 түрі бар:
• Бағалы бәсеке;
• Бағалы емес бәсеке.
Бағалы бәсеке - өндірушілер өзінін өнімін еткізу үшін, нарықта монополиялық жағдай алу үшін бағамен манипуляция жасайды, бағаны арзандатады, кұпия сыр ретінде өзгертеді. Бағалы емес бәсекеде өндірушілер өнімнің белгілі бір артықшылығын пайдаланады: өнімнін сапасы, дизайны, дамыған технология, кепілді жөндеу мерзімі т.б.
Олигополистік нарықта фирмалардың аз көлемі үстемдік жасайды. Олигополистік нарық стандартты және дифференциалды болады. Стандартты олигополияда ауыр өнеркәсіп өнімдері өндіріледі. Мысалы: кұрыш, мыс. т.б. Дифференциалды олигополияда тұтыну тауарлары өндіріледі: автомобиль, киім, т.б. Олигополистік нарықта бірнеше фирмалардың маңызды үлесі бар. Бүл фирмалар бір-біріне тәуелді болады. Олигополиялардың болуы масштаб әсерінен. Олар Ғылыми Техникалық Прогрестің жөне капиталды орталықтандыру нәтижесінде пайда болған. Көп фирмалар өз әрекеттерін аз ғана капиталмен бастап, басқа фирмалармен бірігіп әрекет етеді. Салаға кіру үшін бірден ірі фирма болу керек, себебі олигополистік нарықта патенттер, лицензиялар, жарнамаларды, стратегиялык тауарларды бақылауға көп шығындар кетеді.

1. Мамыров Н.Қ, Есенғалиева Қ.С, Тілеужанова М.Ә.
«Микроэкономика» . «Экономика». Алматы. 2004.
2. Гальперин В.М. и.др. «Микроэкономика» .
«Экономическая школа» .Санкт-Петербург. 1994.
3. Питер Д Фрукер. «Нарық топ жарып алға шығу».
«Білім». Алматы.1994.
4. Елемесов Р, Жатқанбаев Е. « Мемлекет және нарық» .
«Қаржы-қаражат» .Алматы. 1997.
5. Р Г Кауз. «Фирма табиғаты» .
«Қаржы-қаражат». Алматы. 1998.
6. Аубакиров Я. «Экономикалық теория негіздері».
Алматы. «Санат» ,1998.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Олигополияның мәні мен ерекшеліктерінің
үлгілері ... ... ... ... ... ... 5
ІІ.Олигополияның
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 7
2.1.Курно дуополиясының
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
2.2.Олигополия кезіндегі фирмалардың стратегиясы
және ойын
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2.3.Картелдің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
2.4.Олигополия жағдайындағы бағаның
құрылуы ... ... ... ... ... ... 16
2.5.Баға белгілеудегі
лидерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 24

IV.Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25

Кіріспе
Нарықтык экономиканың негізгі шарттарының бірі ол бәсекенің болуы.
Бәсеке - дегеніміз латын тілінен аударғанда "соғысып қалу" деген сөз.
Нарықтык экономика жағдайында шаруашылық субъектілері бір-біріне бәсекелес
келеді. Бәсеке ол өнімді өткізуге ресурстар алуды және тиімді жағдайлар мен
нарықта үстемдік жасау үшін жүргізілетін күрес. Бәсекенің 2 түрі бар:
Бағалы бәсеке;
Бағалы емес бәсеке.
Бағалы бәсеке - өндірушілер өзінін өнімін еткізу үшін, нарықта
монополиялық жағдай алу үшін бағамен манипуляция жасайды, бағаны
арзандатады, кұпия сыр ретінде өзгертеді. Бағалы емес бәсекеде өндірушілер
өнімнің белгілі бір артықшылығын пайдаланады: өнімнін сапасы, дизайны,
дамыған технология, кепілді жөндеу мерзімі т.б.
Олигополистік нарықта фирмалардың аз көлемі үстемдік жасайды.
Олигополистік нарық стандартты және дифференциалды болады. Стандартты
олигополияда ауыр өнеркәсіп өнімдері өндіріледі. Мысалы: кұрыш, мыс. т.б.
Дифференциалды олигополияда тұтыну тауарлары өндіріледі: автомобиль, киім,
т.б. Олигополистік нарықта бірнеше фирмалардың маңызды үлесі бар. Бүл
фирмалар бір-біріне тәуелді болады. Олигополиялардың болуы масштаб
әсерінен. Олар Ғылыми Техникалық Прогрестің жөне капиталды орталықтандыру
нәтижесінде пайда болған. Көп фирмалар өз әрекеттерін аз ғана капиталмен
бастап, басқа фирмалармен бірігіп әрекет етеді. Салаға кіру үшін бірден ірі
фирма болу керек, себебі олигополистік нарықта патенттер, лицензиялар,
жарнамаларды, стратегиялык тауарларды бақылауға көп шығындар кетеді.
Олигополистік нарықта тек қана бағалы емес бәсеке қолданылады, өйткені баға
өзгерісіне басқа фирмалар тез арада жауап бере алады. Сондықтан олар
жарнамаға көп шығын жұмсай алады. Монополияның пайда болуы ғылыми –
техникалық прогрестің тоқтауына алып келді. Сонымен қатар монополия өнім
сапасының төмендеуіне және бәсекенің жойылуына ықпал етеді. Сондықтан да
мемлекеттің басты мақсаттарының бірі – ол нарықта фирманың монополизациясын
жою. Сол үшін белгілі бір шаралар қолданылады. Олар әкімшілік және
нормативті реттеу. Әкімшілік реттеу ол монополияға қарсы заңдар шығарып,
мемлекет тарапынан бақылау жүргізу арқылы жүргізіледі. Монополияға қарсы
акт бірінші рет 1889 жылы Канадада пайда болды.
Олигополия қазіргі нарықтық экономика құрылымының басты
формасы болып табылады. Олигополия термині экономикада әрқайсысы біршама
бөлікті алып жататын нарықтағы бірнеше фирмаларды білдіреді.
Олигополиялық нарықта бірнеше фирма бақылайды. Оларға жаңа фирманың
енуі қиын. Олигополиялық нарықтағы фирмалардың өндіретін өнімі бірдей болуы
мүмкін. Нарықтағы бірдей тауарға кен, мұнай, цемент, машина т.б. жатады.
Олигополияның пайда болуы нарыққа кіруді шектеумен байланысты . Олардың
біреуі олигополиялық фирмалардың үлкен көлемді өндіріспен байланысу үшін
өндіріске үлкен капитал керек. Санаулы фирма олигополиялық нарықта бұл
фирмаларға бағалы және бағалысыз бәсекелестерді пайдаландыруға ұмтылдырады,
немесе соңғы жағдайда өте тиімді болып келеді. Өндірушілер бағаны
төмендеткенде , пайда алуы үшін бәсекелестері де солай істейтінін біледі.
Сондықтан бағалы бәсекенің орнына , қазіргі бәсеке жағдайында тиімді
бағалысыз күрестің әдісін техникалық өнім, тауардың сапасын , жарнама,
гарантия және жеткізіп салу т.б. қолданады.
Олигополиялық бәсеке дегеніміз бірнеше фирмалар үстемдік ететін нарық
. Оған біртекті немесе әр түрлі өнімді сипаттама тән, ал басты белгісі –
баға лидердің принципі бойынша белгіленеді. Бұл принцип көптеген
фирмалардың бағаны осы нарықтағы мықты фирманың бағасы сияқты қоюға
ұмтылатынын білдіреді.

І. Олигополияның мәні мен ерекшеліктерінің үлгілері
Олигополиялық нарықта бірнеше фирма бақылайды. Оларға жаңа фирманың
енуі қиын. Олигополиялық нарықтағы фирмалардың өндіретін өнімі бірдей болуы
мүмкін. Нарықтағы бірдей тауарға кен, мұнай, цемент,машина т.б. жатады.
Олигополияның пайда болуы нарыққа кіруді шектеумен байланысты .
Біз талдау нәтижесінде жетілген бәсеке және монополия кезінде
фирмалардың қандай көлемде өнім өндіріп, олардың бағасын қандай деңгейде
белгілейтінін түсіндік. Бұл жоғарыда айтылған нарық құрылымдарында өндіруші
фирма өз тауарының бағасын және тиімді өнім көлемін анықтаған кезде тек
қана тұтынушының реакциясы мен өзінің жеке өндірістік мүмкіндіктерін ғана
ескеріп отырады. Сондықтан бүл нарықтардағы фирмалардың пайданы жоғары
деңгейге жеткізу мақсаты, тек қана, орташа шығын, шекті шығын қисықтарын
және сұраныс қисығын шектеу арқылы іске асырылады.
Олигополия нарығы төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады:
а) бүл нарықта көлемді сату үлесі бар және бір-бірімен бәсекелес
бірнеше фирмалар болады;
ә) жоғарыда айтылған фирмаларды, көбінесе, басым (лидер) фирмалар деп
атайды және олар нарықтағы тауарлардың бағасы мен сату көлемінің өзгеруіне
едәуір ықпал етеді;
б) олигополиялық фирманың өндіріс шешімдері
тек қана тұтынушы іс-әрекетіне ғана байланысгы емес,
сонымен қатар бәсекелес фирмалардың стратегиялық шешімдеріне де
байланысты болады. Олигополиялық фирмалар тауардың бағасы мен өнім шығару
көлемі туралы шешім қабылдағанда өзімен бәсекелес фирманың
барлық мүмкіндіктерін ескеріп, талдап отырады.
Олигополияның бір ғана моделі болмайды. Фирманың әр түрлі нақты
жағдайдағы іс-әрекетін көрсететін бірнеше моделдері бар. Олардың әрқайсысы
жеке фирмалардың өз бәсекелестерінің іс-әрекеті мен олардың таидап алған
стратегиялық реакциясына байланысты беделі болжамына негізделеді.
Біз төмендегідей моделдерді қарастырамыз: Курно дуополиясы,
қарама-қарсы мақсаттары бар екі жақтың ойыны, нарықта үстемдік жүргізіп
түрған фирманың моделі және картель. Баға белгілеу мен өнім
көлемін анықтауда олигополия нарығы жетілген бәсеке мен монополия
аралығында орын алады. Барлық моделдерді қарастырған уақытта
олигополиялық бәсеке пайданың азаюына, ал келісім мен бірігу пайданың
өсуіне әкеліп соқтыратынын көрсетеді. Пайда қуған жеке фирмалар бір-
біршен қатаң қақтығысқа түсуі мүмкін (баға қақтығысы),
бүл кезде олардың әрқайсысы нарықты жаулап алу мақсатымен бағаны
төмендетеді. Баға бірте-бірте төмендеп, орташа шығын деңгейіне
жетеді де нәтижесінде бұл фирмалардың экономикалық пайдасы нольге
тең болады. Ал кейбір жағдайда фирмалар бір-бірімен келсімге келіп, бағаны
жоғарылатып пайдасын ең жоғары деңгейге жеткізеді. Бүл уақытта
нарықты бөлу туралы келісім жасалады, басқаша айтқанда, фирмалар бірігіп
картель құрады. Сонымен фирмаларға өнімді сату көлемі мен баға
туралы жасырын немесе ашық келісімге келу тиімді, бірақ
бәсекелестіктің күштілігіне байланысты картель ішкі тұрақсыздықпен
сипатталады. Қорыта келе, төмендегідей шешім айтуға болады: бірде-бір
модель олигополиялық нарықтағы фирмалардың өзара қатынасы қандай деген
сұраққа нақты жауап бере алмайды. Сондықтан белгілі бір моделді қолданбас
бұрын қарастырып отырған жағдайды, баға мен шекті шығындардың қатынасын,
өндіріс саласындағы шоғырлануды және де фирманың іс-әрекетін анықтайтын
басқа да маңызды жағдайларды тыңғылықты талдау қажет.

ІІ.Олигополияның үлгілері

2.1. Курно дуополиясының моделі
Олигополия нарығының теориясын Курно дуополиясын қарастырудан
бастайық. Екі фирма (А және В) бірдей технологияны қолданады және біртектес
өнім өндіреді делік. Бүл фирмалардың әрқайсысы шығарылатын өнім көлемін
анықтаулары керек және олар шешімді бір уақытта қабылдаулары қажет.
Курно дуополиясы моделінің негізі мынада: әрбір фирма өнімді шығару
жайлы шешім қабылдаған кезде бәсекелесушілердің өндіріс көлемі тұрақты деп
санайды және осы берілген шаманы ғана ескереді. Сондықтан, Курно моделінде
фирмалардың өзара қатынасы түрақты баға кезінде өндіріс көлемін тандау
арқылы жүзеге асырылады.
Бір фирманың негізгі мақсатын көрсетейік (басқа фирма үшін де осыған
ұқсас болады).
А фирмасы белгілі сұраныс функциясы Р = Р (QA + QB) және В фирмасының
өнім шығаруы (Qв)түрақты болған кезде, өзінің пайдасын (ПA) ба-рынша
көбейтетін өндіріс көлемін (QA) тандауы керек:
П А(QA,QB)
П А = Р (QA + QB) .QA - c (QA) (1)

Мүнда, с (QA ) - А фирмасының шығындар функциясы.
Берілген есептің шешімі бірінші қатарлы үтымдылық шартынан табылады:
P′ . QA + Р-c'(QA) = 0. (2)
Бүл тендеу А фирмасының реакция қисығын бейне-лейді немесе В
фирмасының өнім шығару көлемі өзгереді деп болжамдаган кезде А фрфмасының
өнімі қалгай өзгеретінін көрсетеді. Осындай жолмен В фирма-сы үшін де
тендеу алуға болады:
P′ . QB + Р-c'(QB) = 0. (3)
Курно тепе-тендігі. Екі фирма бір уақытта пайдасын жоғары деңгейге
жеткізегін өнім көлемдерін Q*A, Q*B тандайды және бүл кезде жоғарыдағы (2),
(3) тендеулердің шарттары орындалуы керек, яғни бір фирма екінші фирманың
өнім шығару көлемі белгілі бір тұрақты шама деп болжайды. Курно тепе-
тендігі нүктесінде фирманың ешқайсысы да өнім көлемін өзгертпейді, себебі
оларды ынталандыратын ешқандай себептер жоқ.
Моделъдің негізгі кемшілігі — әр фирманың өзімен бәсекелес фирма өнім
көлемін өзгертпейді деп болжам жааауы. Ал күнделікті өмірде фирмалар
бағаның өзгеруін, бақталастарының өнім шығару көлемін, өндірістік
жағдайларын және т. б. ескеріп отырады.
Енді сызықтық сұраныс функциясы үшін Курно тепе-теңдігі қалай
анықталатынын аналитикалық және графиктік түрде көрсетеміз (10.1-сурет).
Төмендегідей сұраныс және шығын функциялары берілсін делік:
Р (Q ) = К - QA – QВ ;

мұнда, Q = QA + QB ; K= const;
C (Q) = C . Q ;
мүнда, С = const.
Онда ұтымдылықтың шартынан мынаны аламыз:
А фирмасы үшін: К - QB – 2QA = С; (4)
В фирмасы үшін: К – QA – 2QB = С. (5)
(4)-теңдеуден А фирмасының реакция қисығы табылады:
QA= 12 . (K –C – QB).

Курно теп-теңдігі: Q*A=Q*B = K-C3

Курно тепе-тендт:

3 2
В фирмасының реакция қисығы:
QB= 12 . (K –C – QA).

Бұл айтылғандардың график түрінде төмендегідей болады:

QA
K-C QB=12( K-C-QA )

A
K-C2 •EK
K-C3 E
EM •
QA = 12( K-C-QB)
B
0 K-C K-C
QB

Е нүктесі — Курно тепе-теңдігі (реакция қисықтарының қиылысуы). Ек,
нүктесі - бәсекелес тепе-теңдігі.
Фирмалар келісімге келгенде АВ сызығы немесе контракт қисығы - осы
фирмалардың өнім шығаруының жиынтық көлемін көрсетеді және бүған жоғары
деңгейдегі пайда сәйкес келуі керек. Егер фирмалар пайданы тең бөліп алатын
болса, онда олар монополистер сияқты іс-әрекет жасайды, тепе-тендік Ем
нүктесінде болады және Ем АВ сызығын тең екіге бөледі.
1-суреттен көріп отырғанымыз, дуополия кезінде фирмалар жетілген
бәсеке кезіндегіден өнім көлемін аз шығарады, ал монополиядан гөрі көп
өндіреді. Сұраныс функциясын пайдалана отырып, дуополия кезіндегі баға
жетілген бәсекедегіден жоғары, ал монополиялық бағадан төмен деп айта
аламыз. Ал пайданы есептеген уақытта, жетілген бәсекемен салыстырғанда
Курно дуополиясы фирмаға пайданы көбірек әкеледі, бірақ ол келісім
нәтижесіндей фирма үшін пайдалы емес деген шешімге келеміз.
Курно моделін зерттегеннен кейін төмендегідей экономикалық қорытынды
жасауға болады.
— Олигополиялық өнім көлемі монополиялық өнім көлемінен аз, бірақ
жетілген бәсеке жағдайына қарағанда көп болады:
Qm QOlig QC.
— Олигополиялық баға монополиялық бағадан төмен, бірақ жетпеген бәсеке
жағдайына қарағанда жоғары болады:
Pm POlig PC
— Олигополиялық пайда монополиядан аз болады, бірақ оң
экономикалық пайда алып отырады.
Пm ПOlig 0.

2.2. Олигополия кезіндегі фирмалардың стратегиясы және ойын теориясы
Ойын теориясы бір-біріне қарама-қарсы мақсаты бар фирмалардың іс-
әрекетін талдайды, сондықтан олигополиялық бәсекені түсіндіру кезінде
қолданылады. Бүл теория олигополиялық фирмалардың стратегиялық өзара
байланысын көрсетеді және осы уақытта әр фирма өз бақталасының әрбір іс-
әрекетін ескеріп, талдап, бағалайды да соның нәтижесінде өзі шешім
қабылдайды.
Ойын теориясы баға белгілеу процесінде қалай қолданылатынын
көрсетейік. Нарықта екі бәсекелес фирма (екі ойыншы) іс-әрекет жасайды
делік, олардың әрқайсысы өзінін, пайдасын жоғары деңгейге жеткізуді
көздейді. Фирмалардың екі балама бағалық стратегиясы бар: біріншісі -
өнімнің бағасын төмендету, екіншісі - бағаны тұрақты бір деңгейде ұстап
"тұру. Фирмалар өз алдарына қойған мақсаттарына жеткізетін стратегияны
тандаулары керек. Баға туралы шешім тек қана фирмалардың өздерінің
шешімдеріне ғана тәуелді емес, сонымен қатар бәсекелестердің баға тандауына
да тәуелді. Сондықтан әрбір фирма екі түрлі стратегиядағы пайдаларын
есептейді: бақталас бағаны төмендетпегендегі және бақталас бағаны
төмендеткен жағдайдағы.
Фирмалардың стратегиялық өзара қатынастарын ойын деп
атаймыз. Ойындардың қалай өту тәсілдерін қарастырайық. Бірінші
тәсіл: ойындардың кеңейтілген түрі ағаш бұтақтары түрінде
кескінделеді және шешімдер қабылдағандағы ойын жүрістерін көрсетеді. А
фирмасы бірінші болып стратегия тандайды, ал одан кейін В
фирмасы тандауды жүзеге асырады деп үйғарайық. Ойынның
нәтижесі ойыншылардың нақты стратегияны таңдап алғандағы табатын
пайдасы. А фирмасының пайдасын – П А деп, ал В фирмасының пайдасын
- ПВ деп белгілейміз. Сонымен ойын төмендегідей ағаш
бұтақтары түрінде болады:

В фирмасы

(X; Y)
1
1 2
(Z; W)
А фирмасы

2 1
(Y; X)

2
(W; Z)

Бұнда фирмалардың стратегиялары 1 және 2 цифрларымен белгіленген. Егер
екі фирмада 1-стратегияны тандап алатын болса, онда ойынның нәтижесі (X; Ү)
болады, ал А фирмасы бірінші стратегияны, В фирмасы екінші стратегияны
таңдаган кезде ойын нәтижесі (Z;W) болады.
Ойынды көрсетудің басқа тәсілі матрица түрі болады:

А ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.