Туризм, альпинизм
1. Туриз түрі
2. Қазақстандағы туризм
3. Альпинизм түрі
4. Қазақстандағы альпинизм тарихы.
2. Қазақстандағы туризм
3. Альпинизм түрі
4. Қазақстандағы альпинизм тарихы.
Туризм туралы ең жалпы мәліметтерді ұсына отырып, «саяхат» деген тамаша сөзден бастамау әділ болмаған болар еді.
Саяхат – бұл белсенді немесе сылбыр, белсенді емес демалыстың, көңіл көтеру, спорттың өзіне тән формасы, емдеу және сауда түрі және көптеген басқалары.
Саяхатты рекреация мақсаттарымен немесе бүтіндей халықтардың, көшпенді тайпалардың тіршілік бейнесі мақсаттарымен анықталатын адамдардың бір елден екінші елге ауысуы, миграциясы ретінде қарастыруға болады. Мысалы, белунджер Пакистаннан Ауғанстанға бадауилер, елсіз жерлерде цыгандар бір елден екінші елге тобырымен үнемі көшіп жүретіні сияқты көптеген жер шарының елді мекендерінде тіршілік иелері кездеседі.
Адам цивилизациясының (қоғамының мәдени дамуы) даму тарихында шамамен бес мың жылдықтарда жинақталған саяхаттар мен саяхатшылар туралы мәліметтерді растайды.
Туризм туралы (туризм – французша сейілдеу, сапар шегу, жол жүру) мемлекеттік құжаттарда барынша қысқа айтылған, яғни оның мазмұнына біздер төменде сілтеме жасаймыз.
Қазақстан Республикасы туристік қызметтің негізі туралы ережесінде келесі негізгі ұғымдар пайдаланылған:
Туризм - жұмыстан бос уақытында саяхаттау, белсенді демалыс түрі.
Туризм - әрбір мемлекеттің төл азаматтарының шетел азаматтарының тұрғылықты жерінде азаматтық құқығы жоқ тұлғаларға сауықтыру, танымдық, кәсіби - іскерлік, спорттық, діни және басқа мақсаттарда уақытша тұратын елінде (орындарда) ақылы қызметпен шұғылданусыз уақытша саяхаттау.
Саяхат – бұл белсенді немесе сылбыр, белсенді емес демалыстың, көңіл көтеру, спорттың өзіне тән формасы, емдеу және сауда түрі және көптеген басқалары.
Саяхатты рекреация мақсаттарымен немесе бүтіндей халықтардың, көшпенді тайпалардың тіршілік бейнесі мақсаттарымен анықталатын адамдардың бір елден екінші елге ауысуы, миграциясы ретінде қарастыруға болады. Мысалы, белунджер Пакистаннан Ауғанстанға бадауилер, елсіз жерлерде цыгандар бір елден екінші елге тобырымен үнемі көшіп жүретіні сияқты көптеген жер шарының елді мекендерінде тіршілік иелері кездеседі.
Адам цивилизациясының (қоғамының мәдени дамуы) даму тарихында шамамен бес мың жылдықтарда жинақталған саяхаттар мен саяхатшылар туралы мәліметтерді растайды.
Туризм туралы (туризм – французша сейілдеу, сапар шегу, жол жүру) мемлекеттік құжаттарда барынша қысқа айтылған, яғни оның мазмұнына біздер төменде сілтеме жасаймыз.
Қазақстан Республикасы туристік қызметтің негізі туралы ережесінде келесі негізгі ұғымдар пайдаланылған:
Туризм - жұмыстан бос уақытында саяхаттау, белсенді демалыс түрі.
Туризм - әрбір мемлекеттің төл азаматтарының шетел азаматтарының тұрғылықты жерінде азаматтық құқығы жоқ тұлғаларға сауықтыру, танымдық, кәсіби - іскерлік, спорттық, діни және басқа мақсаттарда уақытша тұратын елінде (орындарда) ақылы қызметпен шұғылданусыз уақытша саяхаттау.
Жоспар
1. Туриз түрі
2. Қазақстандағы туризм
3. Альпинизм түрі
4. Қазақстандағы альпинизм тарихы.
Туризм, альпинизм.
Туризм
Туризм туралы ең жалпы мәліметтерді ұсына отырып, саяхат деген тамаша
сөзден бастамау әділ болмаған болар еді.
Саяхат – бұл белсенді немесе сылбыр, белсенді емес демалыстың, көңіл
көтеру, спорттың өзіне тән формасы, емдеу және сауда түрі және көптеген
басқалары.
Саяхатты рекреация мақсаттарымен немесе бүтіндей халықтардың, көшпенді
тайпалардың тіршілік бейнесі мақсаттарымен анықталатын адамдардың бір елден
екінші елге ауысуы, миграциясы ретінде қарастыруға болады. Мысалы,
белунджер Пакистаннан Ауғанстанға бадауилер, елсіз жерлерде цыгандар бір
елден екінші елге тобырымен үнемі көшіп жүретіні сияқты көптеген жер
шарының елді мекендерінде тіршілік иелері кездеседі.
Адам цивилизациясының (қоғамының мәдени дамуы) даму тарихында шамамен
бес мың жылдықтарда жинақталған саяхаттар мен саяхатшылар туралы
мәліметтерді растайды.
Туризм туралы (туризм – французша сейілдеу, сапар шегу, жол жүру)
мемлекеттік құжаттарда барынша қысқа айтылған, яғни оның мазмұнына біздер
төменде сілтеме жасаймыз.
Қазақстан Республикасы туристік қызметтің негізі туралы ережесінде
келесі негізгі ұғымдар пайдаланылған:
Туризм - жұмыстан бос уақытында саяхаттау, белсенді демалыс түрі.
Туризм - әрбір мемлекеттің төл азаматтарының шетел азаматтарының
тұрғылықты жерінде азаматтық құқығы жоқ тұлғаларға сауықтыру, танымдық,
кәсіби - іскерлік, спорттық, діни және басқа мақсаттарда уақытша тұратын
елінде (орындарда) ақылы қызметпен шұғылданусыз уақытша саяхаттау.
Ішкі туризм - әрбір мемлекеттің (Қазақстан Республикасының) шегінде,
осы мемлекетте тұрғылықты өмір сүретін жеке тұлғалардың саяхат жасауы.
Сыртқа шығатын туризм - мемлекетте (Қазақстан Республикасының) тұрақты
тұратын жеке тұлғаларының басқа елдерге саяхат жасауы.
Ішкі кіру (въездной) туризмі - мемлекетте (Қазақстан Республикасының)
тұрғылықты тұрмайтын жеке тұлғалардың мемлекет шегінде саяхаттауы.
Әлеуметтік туризм - әлеуметтік қажеттіліктерге мемлекет тарапынан
жәрдем беруге бөлінген қаржыға саяхат жасау.
Өз күштерімен туризм - туристердің өз күштерімен белсенді қозғалыс
тәсілдерін ұйымдастыруды пайдаланып саяхат жасауы.
Турист - сауықтыру, танымдық, кәсіби-іскерлік, спорттық, діни және
басқа да мақсаттармен 24 сағаттан 6 айға дейін немесе кем дегенде 1 күн
түнеумен іске асырылатын уақытша баратын орында (елде) саяхат жасайтын
азамат.
Тур - орналастыру, тасымалдау, туристердің тамақтануы, экскурсиялық,
сонымен бірге, жол көрсетуші (гид) – аудармашылар және басқа да саяхат
мақсаты бойынша ұсынылатын қызмет көрсету түрлері кешені.
Туристердің азық-түлігі - туристің жүзеге асыруы үшін тағайындалған,
тур алуға құқығы.
Туристік жолдама (путевка) - туристік азық-түлікті беру фактысын
растайтын құжат.
Туристік ваучер - тур құрамына кіретін және олардың болу ақиқаттығын
(фактысын) растайтын, туристке қызмет көрсетілуін белгілейтін құжат.
Туризм сөз ұғымы әртүрлі халықтар тілінде тек ХІХ ғасырда танымал бола
бастады. Орта ғасырда адамдар Саяхат сөз ұғымын пайдаланып келді, яғни
адамның көп қырлы және күрделі қызметі болып табылды. ХІХ ғасырдың басында
кімде-кім қызығушылықпен немесе бос уақытын мағыналы өткізу үшін
саяхаттау ретінде турист сөз ұғымын пайдалану қалыптасты.
Қазақстан Республикасында өз күшімен ұйымдастырылған туризмнің қызмет ету
құрылымы мен технологиясы. (жоба)
Өз күшімен ұйымдастырылған туризмнің қызмет ету құрылымы мен технологиясы
(жоба)
отбасылар
арасындағы бір
ата- анамен
кедей отбасы
арасында
қиын балалар
арасында
саяхат
спорттық жарыс
Туристік клубтар,
секциялар,
мекемелер туриада, чемпионат
кәсіпорындар
туристік көпсайыс
Қалалық
(аудандық)
туристік клубтар,
слет
орталықтар
ҚР облыс, аймақтың туристік-спорттық мамандарды
даярлау
мектеп
одақтары кеш
жәрмеңке
туристік лагерь
экспедиция
көріністер көрнекілігін
көрсету
Халықаралық
Жаяу
жастар мен
суда спорттық
ҚР ересектер үшін
тауда саяхат
тәрбиесі қиын
арасында
аймақтық балалар мен
шаңғымен
жетімдер үшін
спелеомен туристік
облыстық балалар мен
автомото көпсайыстар
жасөспірімдер
бойынша
қалалық үшін
желкенді мүгедектер
вело
аудандық үшін
аралас
Бүкіл қазақстандық
(Қазақстан КФТ бірге
спорттық туризм
федерациясы)
Ведомостволық
(білім беру министрлігі,
спорттық қоғамдар ең жақсы спорттық
чемпионат
және т.б.)
жорыққа
кубоктық
Әлеуметтік қорғау туриада
кездесу
министрлігі
слет
бір географиялық
аудандағы чемпионат көрнекі
көрсетілім
сырттай чемпионат туризмнің
бірнеше түрі
бойынша
ең жақсы саяқатқа фестиваль
кешенді
жарыстар,
мерекелер
Қазақстан Республикасының барынша көп туристік саяхат жасауға мүмкіндігі
бар аймақтары (жоба)
С.Қ.О
Шаңғымен саяхат
Зайсан көлі
Суда саяхат
Ш.Қ.О
Каспий теңізі
Сумен саяхат
Көкшетау
Таулы саяхат
Барса келмес аралы,
Балқаш көлі, жаппай саяхат
Ақтау, сумен
саяхат
Қапшағай
Желкенді қайықпен
саяхат
Алматы Шымбұлақ
тау шаңғысы саяхат
Шымбұлақ, Медеу
Алматы қаласы
Түркістан, Қаратау
таулы саяхат
Түркістан
рухани саяхат
О.Қ.О
Ақсу
Жабағылы,
аңшылық саяхат
Тараз. Мерке
таулы саяхат
О.Қ.О.
Біркөлік,
Машат,
жаяу саяхат
Қызылорда облысы
Арал теңізі, су асты туризмі
Өз күшімен спорттық – сауықтыру туризмін ұйымдастырудың құрылымы (жоба).
(Қазақ туристі)
Республикалық деңгей
Облыстық деңгей
Қалалық (аудандық) деңгей
Туризм - әрбір мемлекеттің төл азаматтарының шетел азаматтарының
тұрғылықты жерінде азаматтық құқығы жоқ тұлғаларға сауықтыру, танымдық
кәсіби іскерлік, спорттық, діни және басқа мақсаттарда уақытша тұратын
елінде (орындарда) ақылы қызметпен шұғылданусыз уақытша саяхаттау.
Ішкі туризм - әрбір мемлекеттің (Қазақстан Республикасы) шегінде, осы
мемлекетте тұрғылықты өмір сүретін жеке тұлғалардың саяхат жасауы.
Сыртқа шығатын туризм – мемлекетте (Қазақстан Республикасы) тұрақты
тұратын жеке тұлғаларының басқа елдерге саяхат жасауы.
Ішкі кіру туризмі – мемлекетте (Қазақстан Республикасы) тұрғылықты
тұрмайтын жеке тұлғалардың мемлекет шегінде саяхаттауы.
Сондықтан, саяхатшы ұғымына сонау ерте кезде көпестерді, хажыға тауап
етушілерді, ғылыми-зерттеушілерді, шытырман жолды ұнатушыларды және
табиғаттың сұлу көріністерін қызықтаушыларды жатқызып келді. Біздің
дәуіріміздің бірінші саяхатшысы, тарихта аты сақталған, грек жазушысы
Павсаний болды. Ол өзінің саяхатын жол басшысы үлгісінде Эллада
сипаттамасы еңбегін қалдырды (б.д. 180 ж.). Бірінші ғалым-саяхатшылар,
яғни бейнелі саяхат жасаған, сол кездің өзінде әлемге аты жайылған ежелгі
дүние тарихшысы Геродот (б.д.д. 484-425 ж.ж.), ежелгі грек тарихшысы және
географы Страбон (б.д.д. 63 ж. және б.д. 23-24 ж.ж.), Анохарсис Скифский
(б.д.д. Ү, ҮІ ғасырлар), Павсаниий (б.д. 180 ж.). Орта ғасырда бақуатты,
бай адамдар емдік қасиеті бар жерлерге және әулиелі орындарға саяхат
жасады. Мысалы, Г.Рубрук, Ибн-Хаукал, Афанасий Никитин, Марко Поло, Васко
да Гама, Христофор Колумб, Губерштейн, Шохан Уалиханов және т.б. өзендер,
теңіздер және елдер туралы көргендерін нақтылы сипаттап, тарихи жазбалар
қалдырды. Ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуы адамдардың танымдық әлемін
кеңейтті.
Қазіргі заманда туризм әртүрлі елдердің арасында ынтымақтастықтың,
достық қарым-қатынас және мәдениет алмасуы істерінде позитивті рөл ойнайды.
Туризмның дамуы ел тұрғындарының тек рекреациялық қажеттіліктерін ғана
қанағаттандырып қоймайды, сонымен бірге өндірісі дамыған және енді дамып
келе жатқан елдердің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге де
мүмкіндік туғызады.
Туризмі дамыған елдердің туризмнен түсетін валюталық қаржысы барлық
экспортқа шығаратын валюта жиынтығының 10-нан 35% дейін құрайды. 1989 ж.
Люксембургте Туристік ұйымдардың халықаралық лигасы деген атаумен
бірлестік құрылды. 1925 ж. Гаагада туризмді насихаттау бойынша I-ші
Халықаралық ресми ұйымдастыру конгресі өткізілді. Соңынан БҰҰ-ң
потронаждығымен шетел туризмі бойынша әлемде бірінші рет арнайы
мамандандырылған ұйым – Бүкіләлемдік туристік ұйым (БТҰ) құрылды.
Халықаралық ресми туристер одағының, яғни ХРТО-ң заңды мұрагері (1974), БТҰ
БҰҰ-ң бас Ассамблеясының ұсынысына сәйкес 1975 ж. құрылған. Штаб пәтері
Испанияның Мадрид қаласында орналасқан (Мадрид, 28020, Capita Naua, 42).
БТҰ жарғысы 1975 ж. 27 қыркүйекте қабылданған. 1980 ж. бастап бұл күн
Бүкіләлемдік туризм күні болып атап өтіледі. Қазіргі жүзжылдық БҰҰ-ң
шешімімен туризм ғасыры деп белгіленді. Бұл туризмнің бүкіләлемдік
қоғамдастық экономикасы мен саясатының басты моторы, яғни қозғаушы күшіне
айналғанын білдіреді. БТҰ-ң мәліметтері бойынша 2010 жылға қарай
халықаралық саяхаттардың саны бір миллиардқа дейін жетуі, ал 2020 ж. – тағы
бір жарым есеге артуы тиіс... Адамдар саяхат жасағысы келеді және олардың
неғұрлым көп саны соған мүмкіндік жасайды, - деп жағдайға байланысты
ұйымның бас хатшысы Франческо Франжиалли түсіндіреді. Әлемдегі туризмнің
жолбасшылық позициясы экономиканы глобализациялау процесімен және дамыған
басқа халықтар мен елдердің жоғары жетістіктеріне жетуге деген адамдардың
ықыласымен байланысты. Қазіргі таңда әлемнің 160 елін біріктіріп отырған
Бүкіләлемдік туристік ұйымның (БТҰ) мына ұранды ұсынуы тегін емес: Туризм
– бұл жаңа мыңжылдықтар үшін әлемдік мұраларды сақтау. Туризмнің қарқынды
дамуының қозғаушы күшіне, сонымен бірге өнеркәсіптің өркендетілуі, халық
шаруашылықтарында ірі техникалық машиналардың қолданылуының салдарынан
негативті экологиялық жағдайлардың пайда болуы мен қоғамның
урбанизациялануы адамдардың демалыс және денсаулығын қалпына келтіру үшін
шет елдерден экологиялық таза орын іздеуіне талаптандырады.
Қазақстандағы туризм
Іле Алатауының сыртына таулық жорығын ұйымдастыруға бірінші талаптану
1870 ж. Верный (Алматы) қаласының гимназияшылары П.Зенковтың басшылық
етуімен Кебезн асуы арқылы үлкен Алматы көліне саяхат жасады. Қазақстандағы
бірінші ресми туристік ұйым ХХ ғ. басында Верный қаласында құрылған,
орыстың тау қоғамының бөлімшесі болды және ол 1927 ж. дейін қызмет атқарды.
Тянь-Шанның солтүстігі бойынша бірінші туристік саяхат Алматы қаласында №10
мектептің мұғалімі Г.Белоглазовтың бастамашылдығы бойынша 1924 ж.
жасалынды. 1925 ж. Г.Белоглазов Іле алатауының арғы беті бөліктеріндегі
Ыстық көлге, ал 1926 жылы Ыстық көлдің өзіне туристік жорық ұйымдастырды.
1926 жылдың 5 шілдесінен 11-ші тамызына дейін Оралды, Сібірді және Қиыр
Шығысты зерттеу қоғамының экспедициясы мүшелерімен Шығыс Қазақстан және
Алтай бойынша алғашқы туристік саяхаттардың бірі іске асырылды. 1926 ж.
Алматы Допризывник клубы жанынан бірінші туристік үйірме құрылды. 1930 ж.
Қазақстанда пролетарлық туризм қоғамы (ПТҚ) құрылып, оның құрметті төрағасы
Әліби Жангельдин болды. Қазақстанда алғашқылардың бірі болып Қазақ су
шаруашылығында Е.Колокольниковтың ұйымдастыруымен туристік секция құрылды.
1931 ж. алғашқы ОЕҚД (Отанды еңбекті қорғауға дайын) нормасын тапсырғандар
пайда болды, олар В.Зимин, М.Гуннер және ҚазПИ және Қазақ ауыл шаруашылығы
институттарының бір топ студенттері, сонымен бірге Алматы қаласында 36
орындық турбаза ашылды.
1932 ж. В.М.Зиминнің бастамашылдығымен Алматы қаласында Абай атындағы
Қазақ Ұлттық Педагогика институты мен Қазақ ауыл шаруашылығы инстиутында 52
адамнан тұратын жоғары оқу орындары арасында бірінші рет туристік секция
құрылды. Қазақ аймақтық Одағы жанындағы ОПТЭ тау секциясы ұйымдастырылып,
оны Г.Белоглазов басқарады. В.Горбунов Қазақстан бойынша туристік
бағыттардың бірінші рет жол көрсеткіш кітапшасын шығарды. 1933 ж. Алматы
қаласында туристердің 1-ші қалалық слеті өткізілді. 1934 ж. Қазақстан
бойынша бірінші рет су, велосипед жорықтарын өткізумен есте қалды.
Қазақстанда өз күштерімен (өз беттерінше) туризмді қалыптастыру 1930
жылдардан басталды. Алайда спорттық туризмнің негізгі жетістіктерінің
қалыптасуы республикада соғыстан кейінгі кезеңдерге жатады. 1979 ж. туризм
КСРО-ң бірегей спорттық классификациясына ендірілді. Жаяу, шаңғымен және
велосипедпен туризм бойынша спорттық дәрежелер мен КСРО спорт шебері
атағын беру нормаларының талаптары белгіленді. Барлық спорттық жорықтар
күрделіліктің үш категориясы бойынша бөлінді. Осылай, жаяу туризм бойынша
бірінші категориялы жорық он күн бойы жалпы ұзақтығы 180 км саяхат
белгіленді. Туризм бойынша КСРО спорт шебері атағын алу үшін туризмнің үш
түрі бойынша КСРО-ң төрт географиялық аудандарында бірінші-үшінші дәрежелі
күрделіліктегі 12 туристік жорық жасалды. Бұдан басқа, бұл атақты алуға
үміткер туризм бойынша кіші нұсқаушы және альпинизм, шаңғы, желкенді спорт,
есу, жүзу, ат спорты, тау шаңғысы немесе велосипед спортының бірінен үшінші
спорттық дәрежесі болуы тиіс. 1945 ж. күзінде Алматы Қазақ дене тәрбиесі
институты ашылды. Осы жылдың 1-ші қаңтарында оның жанынан туризм –
альпинизм кафедрасы ұйымдастырылып, оны В.Зимин басқарды. 1953 ж.
Горельник турбазасында таулы туризм нұсқаушыларын даярлау бойынша бірінші
ВЦСПС-ң Бүкілодақтық жиыны өткізілді. Жиынның бастығы И.Ларионов, ал оқу
бөлімінің бастығы В.Зимин болды. Бұл оқу жиынын бітіргендердің бір қатары
Горельник және Ыстық көл турбазаларында жұмыста қалды. Қазақстанда
туризм бойынша бірінші спорт шебері 1957 ж. В.Хомулло болды, ол Түркістан-
Сібір темір жолы қызметкерлері арасынан көп жылдар бойы туризмді
ұйымдастырумен шұғылданды. 1961 ж. КСРО-ң спорттық қоғамдары одағының
орталық кеңесі туризм бойынша нормативтерді бекітті. Туризмнің әртүрлерінде
маманданған Қазақстан спортшылары негізгі мына төрт қызмет бағыттары
бойынша үздік нәтижелерге жетті: а) туристік мамандарды даярлау; ә) КСРО-ң
әртүрлі аудандарын туристік игеру үшін экспедиция өткізу; б)
классификациялық туристік саяхатты іске асыру; в) әртүрлі туристік
слеттерге, жарыстарға және чемпионаттарға қатысу. Қазақ дене тәрбиесі
институтының жанынан 1971 ж. тау туризмі нұсқаушыларын даярлау бойынша
факультативтік курс ашылды. Бұл жұмысты КСРО спорт шебері А.Водоходов
басқарды. ХХ ғасырдың жылдарының соңында және 70-ші жылдардың басында ВЦСПС-
ң туризм және саяхат бойынша Орталық Кеңесі ең жақсы туристік саяхатқа
конкурс ұйымдастыруды бастады. Бұл жарыстардың Қазақстан КСРО-да бірінші
қатысқан Горельник турбазасының нұсқаушылар командасы болды. 1973 ж.
А.Намның басшылығымен алматылық туристер командасы Орталық Тянь-Шань
бойынша 4-і категориялы таулы туризм бағыты өтті және Қазақстан туризм
практикасында бірінші рет ең жақсы туристік саяхат жүлдесі үшін жарыс
туризм бойынша КСРО чемпионаты болып қайта құрылды. 1990 ж. Қазақстан КСР-ң
командасы спорт шебері В.Вулаевтың басқаруымен солтүстік Тянь-Шаньда 6-шы
дәрежелі күрделіліктегі тау туризмі маршруты бойынша КСРО чемпионатында 3-
ші орын алды. Келесі 1991 ж. осы команда КСРО чемпионаты шегінде 6-шы
дәрежелі маршрутпен Орталық Тянь-Шанның Қазақстандағы ең биік шыңы Хан-
тәңіріне (7010 м) шығу бойынша таулы туризм өтті. 1975 ж. таулы туризм
әдісі бойынша І-Бүкілодақтық жарыстағы (солтүстік Осетия) мұзды ара қашықта
Қазақстанның туристер командасы І-ші орын алды. 1978 ж. Қазбегте өткен тау
туристерінің ІІ-ші Бүкілодақтық слетінде Қазақстан туристерінің командасы
екі рет І-орын алып, көзге түсті, яғни Қазбегтің баурайындағы салынған
мұздықтағы ара қашықтықтан өтуде ерекшеленді. Жалпы қорытынды бойынша
одақтас республикалар мен облыстардан келген 87 командалардың арасында
Қазақстан командасы жарыстың бас бәйгесін, яғни Туризм және саяхаттар
бойынша Орталық Кеңестің ауыспалы кубогын жеңіп алды.
Автомобиль және мотоциклді туризм – (автомототуризм) автомобильде,
мотоциклде, мопедте туристік саяхат жасау.
Белсенді туризм. 1. Туристің жеке дене күшінің жұмсалуы, маршрут
бойынша белсенді қозғалыс тәсілімен сипатталатын туристік саяхатқа шығудың
көпшілік түрлері жатады, яғни спорттық жаяу, шаңғымен, тауда, суда
(моторсыз қайықтарды пайдаланумен), велосипедпен және т.б. немесе
маршруттың әртүрлі бөліктерінде олардың комбинациясы. Жоспарлы туристік
саяхат көлікті пайдалану (автобус, поезд, теплоход және т.б.). егер бірнеше
күндер бойы бір орында болған жағдайда белсенді туризмге кіреді; 2.
Халықаралық туризмде туристерді қабылдайтын елдің туристік балансы және
төлеу активі артатын валюталық қаржы түседі.
Туристік атрибутикаға туристік іс-шараларға арнаулы (жарыс, слет,
жорық, турнадалар және т.б.) мадақтық және естелік төс белгілер, медалдар,
жетондар, вымпелдер, эмблемалар, сонымен бірге, буклеттер, почта маркалары,
күнтізбелер және т.б. кіреді.
Альпинизм
Жер шарының құрғақ жерлерінің 40% таулы аймақтар, яғни тік
(вертикальды) зоналық принципіне сәйкес төменгі тау деңгейі (теңіз
деңгейінен 1500 м дейін биік), орташа тау деңгейі (3000 м дейін) және
жоғары тау деңгейіне (3000 м жоғары) бөлінеді.
Қозғалу үшін арнайы даярлықты талап ететін жер бедерінің әртүрлілігі,
әсер етуші вулкандар, таулы өзендер, ... жалғасы
1. Туриз түрі
2. Қазақстандағы туризм
3. Альпинизм түрі
4. Қазақстандағы альпинизм тарихы.
Туризм, альпинизм.
Туризм
Туризм туралы ең жалпы мәліметтерді ұсына отырып, саяхат деген тамаша
сөзден бастамау әділ болмаған болар еді.
Саяхат – бұл белсенді немесе сылбыр, белсенді емес демалыстың, көңіл
көтеру, спорттың өзіне тән формасы, емдеу және сауда түрі және көптеген
басқалары.
Саяхатты рекреация мақсаттарымен немесе бүтіндей халықтардың, көшпенді
тайпалардың тіршілік бейнесі мақсаттарымен анықталатын адамдардың бір елден
екінші елге ауысуы, миграциясы ретінде қарастыруға болады. Мысалы,
белунджер Пакистаннан Ауғанстанға бадауилер, елсіз жерлерде цыгандар бір
елден екінші елге тобырымен үнемі көшіп жүретіні сияқты көптеген жер
шарының елді мекендерінде тіршілік иелері кездеседі.
Адам цивилизациясының (қоғамының мәдени дамуы) даму тарихында шамамен
бес мың жылдықтарда жинақталған саяхаттар мен саяхатшылар туралы
мәліметтерді растайды.
Туризм туралы (туризм – французша сейілдеу, сапар шегу, жол жүру)
мемлекеттік құжаттарда барынша қысқа айтылған, яғни оның мазмұнына біздер
төменде сілтеме жасаймыз.
Қазақстан Республикасы туристік қызметтің негізі туралы ережесінде
келесі негізгі ұғымдар пайдаланылған:
Туризм - жұмыстан бос уақытында саяхаттау, белсенді демалыс түрі.
Туризм - әрбір мемлекеттің төл азаматтарының шетел азаматтарының
тұрғылықты жерінде азаматтық құқығы жоқ тұлғаларға сауықтыру, танымдық,
кәсіби - іскерлік, спорттық, діни және басқа мақсаттарда уақытша тұратын
елінде (орындарда) ақылы қызметпен шұғылданусыз уақытша саяхаттау.
Ішкі туризм - әрбір мемлекеттің (Қазақстан Республикасының) шегінде,
осы мемлекетте тұрғылықты өмір сүретін жеке тұлғалардың саяхат жасауы.
Сыртқа шығатын туризм - мемлекетте (Қазақстан Республикасының) тұрақты
тұратын жеке тұлғаларының басқа елдерге саяхат жасауы.
Ішкі кіру (въездной) туризмі - мемлекетте (Қазақстан Республикасының)
тұрғылықты тұрмайтын жеке тұлғалардың мемлекет шегінде саяхаттауы.
Әлеуметтік туризм - әлеуметтік қажеттіліктерге мемлекет тарапынан
жәрдем беруге бөлінген қаржыға саяхат жасау.
Өз күштерімен туризм - туристердің өз күштерімен белсенді қозғалыс
тәсілдерін ұйымдастыруды пайдаланып саяхат жасауы.
Турист - сауықтыру, танымдық, кәсіби-іскерлік, спорттық, діни және
басқа да мақсаттармен 24 сағаттан 6 айға дейін немесе кем дегенде 1 күн
түнеумен іске асырылатын уақытша баратын орында (елде) саяхат жасайтын
азамат.
Тур - орналастыру, тасымалдау, туристердің тамақтануы, экскурсиялық,
сонымен бірге, жол көрсетуші (гид) – аудармашылар және басқа да саяхат
мақсаты бойынша ұсынылатын қызмет көрсету түрлері кешені.
Туристердің азық-түлігі - туристің жүзеге асыруы үшін тағайындалған,
тур алуға құқығы.
Туристік жолдама (путевка) - туристік азық-түлікті беру фактысын
растайтын құжат.
Туристік ваучер - тур құрамына кіретін және олардың болу ақиқаттығын
(фактысын) растайтын, туристке қызмет көрсетілуін белгілейтін құжат.
Туризм сөз ұғымы әртүрлі халықтар тілінде тек ХІХ ғасырда танымал бола
бастады. Орта ғасырда адамдар Саяхат сөз ұғымын пайдаланып келді, яғни
адамның көп қырлы және күрделі қызметі болып табылды. ХІХ ғасырдың басында
кімде-кім қызығушылықпен немесе бос уақытын мағыналы өткізу үшін
саяхаттау ретінде турист сөз ұғымын пайдалану қалыптасты.
Қазақстан Республикасында өз күшімен ұйымдастырылған туризмнің қызмет ету
құрылымы мен технологиясы. (жоба)
Өз күшімен ұйымдастырылған туризмнің қызмет ету құрылымы мен технологиясы
(жоба)
отбасылар
арасындағы бір
ата- анамен
кедей отбасы
арасында
қиын балалар
арасында
саяхат
спорттық жарыс
Туристік клубтар,
секциялар,
мекемелер туриада, чемпионат
кәсіпорындар
туристік көпсайыс
Қалалық
(аудандық)
туристік клубтар,
слет
орталықтар
ҚР облыс, аймақтың туристік-спорттық мамандарды
даярлау
мектеп
одақтары кеш
жәрмеңке
туристік лагерь
экспедиция
көріністер көрнекілігін
көрсету
Халықаралық
Жаяу
жастар мен
суда спорттық
ҚР ересектер үшін
тауда саяхат
тәрбиесі қиын
арасында
аймақтық балалар мен
шаңғымен
жетімдер үшін
спелеомен туристік
облыстық балалар мен
автомото көпсайыстар
жасөспірімдер
бойынша
қалалық үшін
желкенді мүгедектер
вело
аудандық үшін
аралас
Бүкіл қазақстандық
(Қазақстан КФТ бірге
спорттық туризм
федерациясы)
Ведомостволық
(білім беру министрлігі,
спорттық қоғамдар ең жақсы спорттық
чемпионат
және т.б.)
жорыққа
кубоктық
Әлеуметтік қорғау туриада
кездесу
министрлігі
слет
бір географиялық
аудандағы чемпионат көрнекі
көрсетілім
сырттай чемпионат туризмнің
бірнеше түрі
бойынша
ең жақсы саяқатқа фестиваль
кешенді
жарыстар,
мерекелер
Қазақстан Республикасының барынша көп туристік саяхат жасауға мүмкіндігі
бар аймақтары (жоба)
С.Қ.О
Шаңғымен саяхат
Зайсан көлі
Суда саяхат
Ш.Қ.О
Каспий теңізі
Сумен саяхат
Көкшетау
Таулы саяхат
Барса келмес аралы,
Балқаш көлі, жаппай саяхат
Ақтау, сумен
саяхат
Қапшағай
Желкенді қайықпен
саяхат
Алматы Шымбұлақ
тау шаңғысы саяхат
Шымбұлақ, Медеу
Алматы қаласы
Түркістан, Қаратау
таулы саяхат
Түркістан
рухани саяхат
О.Қ.О
Ақсу
Жабағылы,
аңшылық саяхат
Тараз. Мерке
таулы саяхат
О.Қ.О.
Біркөлік,
Машат,
жаяу саяхат
Қызылорда облысы
Арал теңізі, су асты туризмі
Өз күшімен спорттық – сауықтыру туризмін ұйымдастырудың құрылымы (жоба).
(Қазақ туристі)
Республикалық деңгей
Облыстық деңгей
Қалалық (аудандық) деңгей
Туризм - әрбір мемлекеттің төл азаматтарының шетел азаматтарының
тұрғылықты жерінде азаматтық құқығы жоқ тұлғаларға сауықтыру, танымдық
кәсіби іскерлік, спорттық, діни және басқа мақсаттарда уақытша тұратын
елінде (орындарда) ақылы қызметпен шұғылданусыз уақытша саяхаттау.
Ішкі туризм - әрбір мемлекеттің (Қазақстан Республикасы) шегінде, осы
мемлекетте тұрғылықты өмір сүретін жеке тұлғалардың саяхат жасауы.
Сыртқа шығатын туризм – мемлекетте (Қазақстан Республикасы) тұрақты
тұратын жеке тұлғаларының басқа елдерге саяхат жасауы.
Ішкі кіру туризмі – мемлекетте (Қазақстан Республикасы) тұрғылықты
тұрмайтын жеке тұлғалардың мемлекет шегінде саяхаттауы.
Сондықтан, саяхатшы ұғымына сонау ерте кезде көпестерді, хажыға тауап
етушілерді, ғылыми-зерттеушілерді, шытырман жолды ұнатушыларды және
табиғаттың сұлу көріністерін қызықтаушыларды жатқызып келді. Біздің
дәуіріміздің бірінші саяхатшысы, тарихта аты сақталған, грек жазушысы
Павсаний болды. Ол өзінің саяхатын жол басшысы үлгісінде Эллада
сипаттамасы еңбегін қалдырды (б.д. 180 ж.). Бірінші ғалым-саяхатшылар,
яғни бейнелі саяхат жасаған, сол кездің өзінде әлемге аты жайылған ежелгі
дүние тарихшысы Геродот (б.д.д. 484-425 ж.ж.), ежелгі грек тарихшысы және
географы Страбон (б.д.д. 63 ж. және б.д. 23-24 ж.ж.), Анохарсис Скифский
(б.д.д. Ү, ҮІ ғасырлар), Павсаниий (б.д. 180 ж.). Орта ғасырда бақуатты,
бай адамдар емдік қасиеті бар жерлерге және әулиелі орындарға саяхат
жасады. Мысалы, Г.Рубрук, Ибн-Хаукал, Афанасий Никитин, Марко Поло, Васко
да Гама, Христофор Колумб, Губерштейн, Шохан Уалиханов және т.б. өзендер,
теңіздер және елдер туралы көргендерін нақтылы сипаттап, тарихи жазбалар
қалдырды. Ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуы адамдардың танымдық әлемін
кеңейтті.
Қазіргі заманда туризм әртүрлі елдердің арасында ынтымақтастықтың,
достық қарым-қатынас және мәдениет алмасуы істерінде позитивті рөл ойнайды.
Туризмның дамуы ел тұрғындарының тек рекреациялық қажеттіліктерін ғана
қанағаттандырып қоймайды, сонымен бірге өндірісі дамыған және енді дамып
келе жатқан елдердің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге де
мүмкіндік туғызады.
Туризмі дамыған елдердің туризмнен түсетін валюталық қаржысы барлық
экспортқа шығаратын валюта жиынтығының 10-нан 35% дейін құрайды. 1989 ж.
Люксембургте Туристік ұйымдардың халықаралық лигасы деген атаумен
бірлестік құрылды. 1925 ж. Гаагада туризмді насихаттау бойынша I-ші
Халықаралық ресми ұйымдастыру конгресі өткізілді. Соңынан БҰҰ-ң
потронаждығымен шетел туризмі бойынша әлемде бірінші рет арнайы
мамандандырылған ұйым – Бүкіләлемдік туристік ұйым (БТҰ) құрылды.
Халықаралық ресми туристер одағының, яғни ХРТО-ң заңды мұрагері (1974), БТҰ
БҰҰ-ң бас Ассамблеясының ұсынысына сәйкес 1975 ж. құрылған. Штаб пәтері
Испанияның Мадрид қаласында орналасқан (Мадрид, 28020, Capita Naua, 42).
БТҰ жарғысы 1975 ж. 27 қыркүйекте қабылданған. 1980 ж. бастап бұл күн
Бүкіләлемдік туризм күні болып атап өтіледі. Қазіргі жүзжылдық БҰҰ-ң
шешімімен туризм ғасыры деп белгіленді. Бұл туризмнің бүкіләлемдік
қоғамдастық экономикасы мен саясатының басты моторы, яғни қозғаушы күшіне
айналғанын білдіреді. БТҰ-ң мәліметтері бойынша 2010 жылға қарай
халықаралық саяхаттардың саны бір миллиардқа дейін жетуі, ал 2020 ж. – тағы
бір жарым есеге артуы тиіс... Адамдар саяхат жасағысы келеді және олардың
неғұрлым көп саны соған мүмкіндік жасайды, - деп жағдайға байланысты
ұйымның бас хатшысы Франческо Франжиалли түсіндіреді. Әлемдегі туризмнің
жолбасшылық позициясы экономиканы глобализациялау процесімен және дамыған
басқа халықтар мен елдердің жоғары жетістіктеріне жетуге деген адамдардың
ықыласымен байланысты. Қазіргі таңда әлемнің 160 елін біріктіріп отырған
Бүкіләлемдік туристік ұйымның (БТҰ) мына ұранды ұсынуы тегін емес: Туризм
– бұл жаңа мыңжылдықтар үшін әлемдік мұраларды сақтау. Туризмнің қарқынды
дамуының қозғаушы күшіне, сонымен бірге өнеркәсіптің өркендетілуі, халық
шаруашылықтарында ірі техникалық машиналардың қолданылуының салдарынан
негативті экологиялық жағдайлардың пайда болуы мен қоғамның
урбанизациялануы адамдардың демалыс және денсаулығын қалпына келтіру үшін
шет елдерден экологиялық таза орын іздеуіне талаптандырады.
Қазақстандағы туризм
Іле Алатауының сыртына таулық жорығын ұйымдастыруға бірінші талаптану
1870 ж. Верный (Алматы) қаласының гимназияшылары П.Зенковтың басшылық
етуімен Кебезн асуы арқылы үлкен Алматы көліне саяхат жасады. Қазақстандағы
бірінші ресми туристік ұйым ХХ ғ. басында Верный қаласында құрылған,
орыстың тау қоғамының бөлімшесі болды және ол 1927 ж. дейін қызмет атқарды.
Тянь-Шанның солтүстігі бойынша бірінші туристік саяхат Алматы қаласында №10
мектептің мұғалімі Г.Белоглазовтың бастамашылдығы бойынша 1924 ж.
жасалынды. 1925 ж. Г.Белоглазов Іле алатауының арғы беті бөліктеріндегі
Ыстық көлге, ал 1926 жылы Ыстық көлдің өзіне туристік жорық ұйымдастырды.
1926 жылдың 5 шілдесінен 11-ші тамызына дейін Оралды, Сібірді және Қиыр
Шығысты зерттеу қоғамының экспедициясы мүшелерімен Шығыс Қазақстан және
Алтай бойынша алғашқы туристік саяхаттардың бірі іске асырылды. 1926 ж.
Алматы Допризывник клубы жанынан бірінші туристік үйірме құрылды. 1930 ж.
Қазақстанда пролетарлық туризм қоғамы (ПТҚ) құрылып, оның құрметті төрағасы
Әліби Жангельдин болды. Қазақстанда алғашқылардың бірі болып Қазақ су
шаруашылығында Е.Колокольниковтың ұйымдастыруымен туристік секция құрылды.
1931 ж. алғашқы ОЕҚД (Отанды еңбекті қорғауға дайын) нормасын тапсырғандар
пайда болды, олар В.Зимин, М.Гуннер және ҚазПИ және Қазақ ауыл шаруашылығы
институттарының бір топ студенттері, сонымен бірге Алматы қаласында 36
орындық турбаза ашылды.
1932 ж. В.М.Зиминнің бастамашылдығымен Алматы қаласында Абай атындағы
Қазақ Ұлттық Педагогика институты мен Қазақ ауыл шаруашылығы инстиутында 52
адамнан тұратын жоғары оқу орындары арасында бірінші рет туристік секция
құрылды. Қазақ аймақтық Одағы жанындағы ОПТЭ тау секциясы ұйымдастырылып,
оны Г.Белоглазов басқарады. В.Горбунов Қазақстан бойынша туристік
бағыттардың бірінші рет жол көрсеткіш кітапшасын шығарды. 1933 ж. Алматы
қаласында туристердің 1-ші қалалық слеті өткізілді. 1934 ж. Қазақстан
бойынша бірінші рет су, велосипед жорықтарын өткізумен есте қалды.
Қазақстанда өз күштерімен (өз беттерінше) туризмді қалыптастыру 1930
жылдардан басталды. Алайда спорттық туризмнің негізгі жетістіктерінің
қалыптасуы республикада соғыстан кейінгі кезеңдерге жатады. 1979 ж. туризм
КСРО-ң бірегей спорттық классификациясына ендірілді. Жаяу, шаңғымен және
велосипедпен туризм бойынша спорттық дәрежелер мен КСРО спорт шебері
атағын беру нормаларының талаптары белгіленді. Барлық спорттық жорықтар
күрделіліктің үш категориясы бойынша бөлінді. Осылай, жаяу туризм бойынша
бірінші категориялы жорық он күн бойы жалпы ұзақтығы 180 км саяхат
белгіленді. Туризм бойынша КСРО спорт шебері атағын алу үшін туризмнің үш
түрі бойынша КСРО-ң төрт географиялық аудандарында бірінші-үшінші дәрежелі
күрделіліктегі 12 туристік жорық жасалды. Бұдан басқа, бұл атақты алуға
үміткер туризм бойынша кіші нұсқаушы және альпинизм, шаңғы, желкенді спорт,
есу, жүзу, ат спорты, тау шаңғысы немесе велосипед спортының бірінен үшінші
спорттық дәрежесі болуы тиіс. 1945 ж. күзінде Алматы Қазақ дене тәрбиесі
институты ашылды. Осы жылдың 1-ші қаңтарында оның жанынан туризм –
альпинизм кафедрасы ұйымдастырылып, оны В.Зимин басқарды. 1953 ж.
Горельник турбазасында таулы туризм нұсқаушыларын даярлау бойынша бірінші
ВЦСПС-ң Бүкілодақтық жиыны өткізілді. Жиынның бастығы И.Ларионов, ал оқу
бөлімінің бастығы В.Зимин болды. Бұл оқу жиынын бітіргендердің бір қатары
Горельник және Ыстық көл турбазаларында жұмыста қалды. Қазақстанда
туризм бойынша бірінші спорт шебері 1957 ж. В.Хомулло болды, ол Түркістан-
Сібір темір жолы қызметкерлері арасынан көп жылдар бойы туризмді
ұйымдастырумен шұғылданды. 1961 ж. КСРО-ң спорттық қоғамдары одағының
орталық кеңесі туризм бойынша нормативтерді бекітті. Туризмнің әртүрлерінде
маманданған Қазақстан спортшылары негізгі мына төрт қызмет бағыттары
бойынша үздік нәтижелерге жетті: а) туристік мамандарды даярлау; ә) КСРО-ң
әртүрлі аудандарын туристік игеру үшін экспедиция өткізу; б)
классификациялық туристік саяхатты іске асыру; в) әртүрлі туристік
слеттерге, жарыстарға және чемпионаттарға қатысу. Қазақ дене тәрбиесі
институтының жанынан 1971 ж. тау туризмі нұсқаушыларын даярлау бойынша
факультативтік курс ашылды. Бұл жұмысты КСРО спорт шебері А.Водоходов
басқарды. ХХ ғасырдың жылдарының соңында және 70-ші жылдардың басында ВЦСПС-
ң туризм және саяхат бойынша Орталық Кеңесі ең жақсы туристік саяхатқа
конкурс ұйымдастыруды бастады. Бұл жарыстардың Қазақстан КСРО-да бірінші
қатысқан Горельник турбазасының нұсқаушылар командасы болды. 1973 ж.
А.Намның басшылығымен алматылық туристер командасы Орталық Тянь-Шань
бойынша 4-і категориялы таулы туризм бағыты өтті және Қазақстан туризм
практикасында бірінші рет ең жақсы туристік саяхат жүлдесі үшін жарыс
туризм бойынша КСРО чемпионаты болып қайта құрылды. 1990 ж. Қазақстан КСР-ң
командасы спорт шебері В.Вулаевтың басқаруымен солтүстік Тянь-Шаньда 6-шы
дәрежелі күрделіліктегі тау туризмі маршруты бойынша КСРО чемпионатында 3-
ші орын алды. Келесі 1991 ж. осы команда КСРО чемпионаты шегінде 6-шы
дәрежелі маршрутпен Орталық Тянь-Шанның Қазақстандағы ең биік шыңы Хан-
тәңіріне (7010 м) шығу бойынша таулы туризм өтті. 1975 ж. таулы туризм
әдісі бойынша І-Бүкілодақтық жарыстағы (солтүстік Осетия) мұзды ара қашықта
Қазақстанның туристер командасы І-ші орын алды. 1978 ж. Қазбегте өткен тау
туристерінің ІІ-ші Бүкілодақтық слетінде Қазақстан туристерінің командасы
екі рет І-орын алып, көзге түсті, яғни Қазбегтің баурайындағы салынған
мұздықтағы ара қашықтықтан өтуде ерекшеленді. Жалпы қорытынды бойынша
одақтас республикалар мен облыстардан келген 87 командалардың арасында
Қазақстан командасы жарыстың бас бәйгесін, яғни Туризм және саяхаттар
бойынша Орталық Кеңестің ауыспалы кубогын жеңіп алды.
Автомобиль және мотоциклді туризм – (автомототуризм) автомобильде,
мотоциклде, мопедте туристік саяхат жасау.
Белсенді туризм. 1. Туристің жеке дене күшінің жұмсалуы, маршрут
бойынша белсенді қозғалыс тәсілімен сипатталатын туристік саяхатқа шығудың
көпшілік түрлері жатады, яғни спорттық жаяу, шаңғымен, тауда, суда
(моторсыз қайықтарды пайдаланумен), велосипедпен және т.б. немесе
маршруттың әртүрлі бөліктерінде олардың комбинациясы. Жоспарлы туристік
саяхат көлікті пайдалану (автобус, поезд, теплоход және т.б.). егер бірнеше
күндер бойы бір орында болған жағдайда белсенді туризмге кіреді; 2.
Халықаралық туризмде туристерді қабылдайтын елдің туристік балансы және
төлеу активі артатын валюталық қаржы түседі.
Туристік атрибутикаға туристік іс-шараларға арнаулы (жарыс, слет,
жорық, турнадалар және т.б.) мадақтық және естелік төс белгілер, медалдар,
жетондар, вымпелдер, эмблемалар, сонымен бірге, буклеттер, почта маркалары,
күнтізбелер және т.б. кіреді.
Альпинизм
Жер шарының құрғақ жерлерінің 40% таулы аймақтар, яғни тік
(вертикальды) зоналық принципіне сәйкес төменгі тау деңгейі (теңіз
деңгейінен 1500 м дейін биік), орташа тау деңгейі (3000 м дейін) және
жоғары тау деңгейіне (3000 м жоғары) бөлінеді.
Қозғалу үшін арнайы даярлықты талап ететін жер бедерінің әртүрлілігі,
әсер етуші вулкандар, таулы өзендер, ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz