Түргеш қағанаты туралы мағлұмат

1. Кіріспе
2. Түргеш қағанаты
3. Қара және сары түргешер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Түргеш қағанаты (704-756 жж.) Түргештер дулы тайпа құрамының ішіне жатады, түргештердің өзі - қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі. (Кейбір тарихи деректер бойынша, "сары" және "қара" деген тайпа бөліктері этниқалық емес, саяси жағынан қарастырғаны жөн. Демек, Сақал қаған болған кезде түргеш кағанаты екіге бөлініп кетеді. Біревінде Сақал өзі қаған болған, ал екіншісінде халықты басқарған Сулық. Сақалға бағынатын халықты "сары түргеш" деп атаған, ал Сулыққа бағынған халықты - "қара түргеш".)
Түргеш қағанаттың саяси өмірі тарихта Орта Азияға шапқыншылық жасаған арабтармен тығыз байланыстырады. 7-ғ. бас кезінде Араб түбегінде Араб мемлекеті қалыптасты. Ислам мемлекеттік дінге айналады. Осы дінді таратушы Мұхаммед 632 ж. қайтыс болғаннан кейін, арабтар ислам дінін тарату үшін жаулаушылық соғыстар бастады.

1.Амажолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. 1- кітап. (Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең). – Алматы: “Білім”, 2002.
2. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по историй Средней Азий. М., 1964
3. Бернштам А. Н. Социольно – экономический строй Орхоно – Енисейских (VI – VIIвв). Москва, 1946.
4. Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. Тексты и исследовнаия. Москва – Ленинград.1951. 408-бет
5. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. “Білім”, 1994. 4-бет.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
Түргеш қағанаты
Қара және сары түргешер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Түргеш қағанаты (704-756 жж.) Түргештер дулы тайпа құрамының ішіне
жатады, түргештердің өзі - қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі.
(Кейбір тарихи деректер бойынша, "сары" және "қара" деген тайпа бөліктері
этниқалық емес, саяси жағынан қарастырғаны жөн. Демек, Сақал қаған болған
кезде түргеш кағанаты екіге бөлініп кетеді. Біревінде Сақал өзі қаған
болған, ал екіншісінде халықты басқарған Сулық. Сақалға бағынатын халықты
"сары түргеш" деп атаған, ал Сулыққа бағынған халықты - "қара түргеш".)
Түргеш қағанаттың саяси өмірі тарихта Орта Азияға шапқыншылық жасаған
арабтармен тығыз байланыстырады. 7-ғ. бас кезінде Араб түбегінде Араб
мемлекеті қалыптасты. Ислам мемлекеттік дінге айналады. Осы дінді таратушы
Мұхаммед 632 ж. қайтыс болғаннан кейін, арабтар ислам дінін тарату үшін
жаулаушылық соғыстар бастады.
Арабтар Орта Азияға жаулауы басталған кезде, Қазақстан мен Орта
Азияның басым бөлігі Батыс Түркі қағанаты қол астында болды. Арабтарға
қарсы күресте Жетісуда өкімет басына келген түргештер болды. Оның негізін
салған Үш-еліг қаған (699-706 жж.). Оның ордасы Шу бойындағы Суяб қаласы
болды. Екінші (кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында
орналасты. Үш-еліг-қаған елді 20 түтіктікке (еншілікке) бөлді, оның
әрқайсысының 7 мыңнан әскері болды. Үш-еліг-қаған Қытай империясымен және
Согд мемлекетімен саяси бірлестік құрып, арабтарға қарсы күреседі.
Түргеш қағанатында Үш-елігтен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал-
қаған (706-711) таққа отырады. Оның кезіңде Түргеш мемлекетінде ішкі бірлік
болмайды және қағанат үнемі арабтармен, қытайлармен күрес жүргізіп отырды.
Түргеш қағанаты Сулық қаған (715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында
түргештер екі майданда күрес жүргізді. Батыстан арабтар, шығыстан Тан
әулеті кұш көрсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар
арқылы Сулық шығыстан келетін қатерді болдырмады. Бұл жағдай түргештердің
батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды. 723 жылы Ферғана
қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, түргештер арабтарды
жеңеді. Сулықты арабтар Абу Мұзахим (Сүзеген) деп атайды. 737 жылы Сулықты
өз қолбасшысы Баға-Тархан өлтіреді.
Оның қазасынан кейін "сары" түргештер мен "қара" түргештер арасында
өкімет билігін алу үшін күрес басталды. 746 жылы Жетісуға Алтай мен
Тарбағатайдан қарлұқтар келіп қоныстанады. Арабтармен, сондай-ақ өзара
қырқыстардан әлсіреген түргештер қарлұқтарға белсенді қарсылық көрсете
алмайды. Мұны Қытай империясы пайдаланды. Оның Шығыс Түркістандағы уәлилары
748 жылы өз әскерін Суяб қаласына аттандырады да, оны басып алады. Шаштың
иесі дарға асылады. Оның баласы арабтардан көмек сұрап келеді. 751 ж. Тараз
жанындағы Атлах қаласы маңында арабтар мен қытай әскері арасында зор шайқас
болады. Шайқас бес күнге созылады. Шешуші сәтте қытайлардың ту сыртындағы
қарлұқтар көтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытайлар толық жеңіледі.
Тан әскері Жетісуды, Шығыс Түркістанды тастап кейін шегініп кетеді. Арабтар
Шашқа қарай кетеді. Бірақ ішкі қырқыс Түргеш мемлекетін әбден тұралатып
тастады. 756 жылы түрік тілді қарлұқ тайпаларының әрекетінен түргеш
мемлекеті құлады.
Түркі тілді көшпелі, жартылай көшпелі тайпалар Батыс түркі қағанаты
орнына 4 бірдей құдыретті мемлекет орнатады. Хазар қағанатын қоспағанда,
Төменгі Еділ өңірі мен Солтүстік Кавказда, Қазақстан жерінде үш этникалық-
әлеуметтік бірлестік пайда болды: Сырдың бойын, Арал өңірін Оғыз мемлекеті,
ал Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аймақтарында, астанасы орта
ертісте болған Қимақ мемлекеті дүниеге келді. Батыс түркі қағанаты орны
Жетісуда - қарлұқтар қалды.

Түргеш қағанаты.
Батыс түрік кағанатындағы өзара тартыстар, Жетісуда өз үстемдігін
орнатуға ұмтылған кытай императорлык әулетінің әскери-саяси әрекеттері
қаған билігінің әлсіреуіне, сөйтіп бірте-бірте тек аты ғана қалуына көбіне-
көп себепші болды. Он жебе құрамына кірген тайпалар-дың енді қаған атынан
емес, өз туын көтеріп қимыл жасауы жиілей түсті. 694 жылы такка отырған
Ашина Туйцзы тибеттіктермен одақтаса отырып, шығыста қытай әскеріне
карсылык үйымдастыруға әрекет жасаған кезде, Жетісудың өзінде азғыр Нүзұқ-
Иркин, түргеш Чықан және үлық-ок тай-пасының басшысы бастаған тайпалар Суяб
бекінісін қоршауды ұйымда-стырған, біракшежірешінің сөзіне карағанда, олар
жеңіске жете алмаған. Мұның өзі, сірә, шындықка үйлеспейтін болса керек.
Қалаға шабуылдың сәтсіз аяқталуы туралы шежірешінің сөздері наместниктің
мәлімдемесіне ғана негізделген. Әдеттегідей, шайкастың қалай болғанын накты
суреттеп баяндау жок, шежіреші тек женілді дейді де қояды. Ол былай
тұрсын, бұдан кейін бірден аймақтың халкын тыныштандыру үшін түрік
Хусэлоның16 бастауымен армия үйымдастырылды (бұлар түріктерден кұрылған
болуы керек) делінеді. Бірак жорыққа әзірленіп жатқан кездін өзінде
қағанатта жаңа бір күш пайда болады да, мұның куаттылығы соншалык, Хусэло
батыска жорық жасаудың орнына асығыс түрде тайып тұрады.
Бұл күш Баға-тархан (мөге-даган) деген атағы бар Үшлік (Учжилэ)17 бастаған
түргештер болды.
Бытыраңқылық және Хусэло кағанның кашып кетуі жағдайында түргеш-тердің
көтерілуі күтпеген жерден болған окиға емес еді. Қағанаттың сол қанатының
кұрамына кіретін, халкы көп тайпа болған түргештер VI ғасы-рда-ақ Шу-Іле
кос өзені аралығындағы үлкен аймакты алып жатты және Жетісудағы керуен
жолдарының көбі солардың бақылауында болды. Түргештердің ықпалы бірте-бірте
күшейе берді, оларға бағынышты тайпа-лар саны көбейді. Хусэло жеңілместен
бұрын-ак Үшлік өз жерлерінде әркайсысы 7 мың адамнан 20 түтіктік құрды.
Бұрын Шудың солтүстік-батыс жағында болған өз ордасын ол Суябқа көшіріп,
оны Үлкен орда деп атады; Күнгіт қаласында оның Кіші ордасы болды. Күнгіт
және солай ата-латын тайпа Іле өзені аңғарында орналасқан18 (олар мүнда XI
ғасырда да тұрған, мұны Махмұд Қашғари атап көрсеткен)19. Шежіреде
айтылғанындай, батыс түрік жерлері шығыста солтүстік туцзюйлермен (яғни
Шығыс түрік қағанатымен), батыста - хулармен (соғды князьдіктерімен)
шектесіп, шығыста тікелей Сичжоу (Түрфан) және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.