Сыпыра жырау туралы
Сыпыра жыраудың өмірбаяны
Жыраудың шығармалары
Жыраудың шығармалары
Сыпыра жырау (туған - өлген жылдары белгісіз) – Дешті Қыпшақтың әйгілі жыршыларының бірі, ноғай, қарақалпақ, башқұрт, барабы, құрдақ, қырым татарларына ортақ тұлға. Оның жырлары бізде өз атымен жетпеген, толғаулары «Құбығұл», «Едіге би», «Тоқтамыс ханның хикаяты» аңыз-әңгімелер мен «Ер Тарғын», «Едіге батыр» эпикалық жырларында сақталған. Қазақ зерттеушілері Сыпыра жырауды ноғайлы дәуірінен жеткен көптеген эпикалық жырлардың бірден-бір авторы санайды. Қазақ аңыздары мен батырлар жырында жырау ел бірлігін көздеген дана ретінде суреттеледі, бірде 120, бірде 180 жасаған, көпті көрген тәжірибелі қарт кейпінде көрінеді. Ауыз әдебиеті дәстүрі біздің заманымызға Сыпыра жыраудың қиын кезеңде өзінен ақыл-кеңес сұраған Алтын Орданың сол кездегі билеушілеріне арнаған бірнеше толғау-монологын жеткізді. Бұл толғау-монологтарда жырау билеушінің өзін, оның ата-бабалары мен төңірегіндегілерді сипаттап, қалыптасқан жағдайға баға берген, болашақты болжап, содан кейін ақыл-кеңесін айтқан. Оның қиын жағдайда өзінен көмек сұрап, хандармен жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған толғаулары белгілі.
Бұл толғаулар Сыпыра жыраудың негізінен мәңгілік жыршы және бітістіруші болғандығын дәлелдейді. Сыпыраның Едіге туралы эпоста бейнеленген Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі оның толғауының классикалық үлгісі болып табылады. Арнау жырда Сыпыра жырау алдымен өзін таныстырған соң өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын, соның ішінде Шыңғыс ханды да көріп-білгенін айтады, олардың әрқайсысына тиісінше мінездеме береді. Содан кейін Едігенің Тоқтамыстан қашуы кездейсоқ емес екендігін, оның Темірмен одақ құрып, қайта келіп соғыс ашуы мүмкін екендігін жырлайды. Сонымен бірге жырау Тоқтамыстың күйзеліске ұшыраған ұлысы мен тұтқынға түскен қыздары мен әйелдерінің тағдырын әдемі суреттейді. «Ер Тарғын» жырында Сыпыра жырау туралы «өз өмірінде толғау айтып, тоғыз ханды түзеткен кісі» делінген, ал «Телағыс» жырында ол ноғайлы ішіндегі өзара қырқысты өршітпей, ел арасындағы беделімен тегеуірінді жырымен жауласушы жақтарды бітістіріп отырған тұлға ретінде көрінеді. Ноғай халқында кездесетін «Тоқтамыс ханның хикаяты» атты аңызда Сыпыра жыраудың атынан қара сөзбен аралас айтылатын жырлар өзінің табиғи сипаты жағынан жыраудың «Мен қартыңмын, қартыңмын» атты толғауына ұқсас келеді. «Қырымның қырық батырын» жырлаған әйгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың ұрпағы санаған. Сыпыра жырау шығармашылығы көптеген түркі халықтары әдебиетінде көркем үлгі ретінде орын алды.
Бұл толғаулар Сыпыра жыраудың негізінен мәңгілік жыршы және бітістіруші болғандығын дәлелдейді. Сыпыраның Едіге туралы эпоста бейнеленген Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі оның толғауының классикалық үлгісі болып табылады. Арнау жырда Сыпыра жырау алдымен өзін таныстырған соң өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын, соның ішінде Шыңғыс ханды да көріп-білгенін айтады, олардың әрқайсысына тиісінше мінездеме береді. Содан кейін Едігенің Тоқтамыстан қашуы кездейсоқ емес екендігін, оның Темірмен одақ құрып, қайта келіп соғыс ашуы мүмкін екендігін жырлайды. Сонымен бірге жырау Тоқтамыстың күйзеліске ұшыраған ұлысы мен тұтқынға түскен қыздары мен әйелдерінің тағдырын әдемі суреттейді. «Ер Тарғын» жырында Сыпыра жырау туралы «өз өмірінде толғау айтып, тоғыз ханды түзеткен кісі» делінген, ал «Телағыс» жырында ол ноғайлы ішіндегі өзара қырқысты өршітпей, ел арасындағы беделімен тегеуірінді жырымен жауласушы жақтарды бітістіріп отырған тұлға ретінде көрінеді. Ноғай халқында кездесетін «Тоқтамыс ханның хикаяты» атты аңызда Сыпыра жыраудың атынан қара сөзбен аралас айтылатын жырлар өзінің табиғи сипаты жағынан жыраудың «Мен қартыңмын, қартыңмын» атты толғауына ұқсас келеді. «Қырымның қырық батырын» жырлаған әйгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың ұрпағы санаған. Сыпыра жырау шығармашылығы көптеген түркі халықтары әдебиетінде көркем үлгі ретінде орын алды.
Сыпыра жырау
Сыпыра жырау (туған - өлген жылдары белгісіз) – Дешті Қыпшақтың әйгілі
жыршыларының бірі, ноғай, қарақалпақ, башқұрт, барабы, құрдақ, қырым
татарларына ортақ тұлға. Оның жырлары бізде өз атымен жетпеген, толғаулары
Құбығұл, Едіге би, Тоқтамыс ханның хикаяты аңыз-әңгімелер мен Ер
Тарғын, Едіге батыр эпикалық жырларында сақталған. Қазақ зерттеушілері
Сыпыра жырауды ноғайлы дәуірінен жеткен көптеген эпикалық жырлардың бірден-
бір авторы санайды. Қазақ аңыздары мен батырлар жырында жырау ел бірлігін
көздеген дана ретінде суреттеледі, бірде 120, бірде 180 жасаған, көпті
көрген тәжірибелі қарт кейпінде көрінеді. Ауыз әдебиеті дәстүрі біздің
заманымызға Сыпыра жыраудың қиын кезеңде өзінен ақыл-кеңес сұраған Алтын
Орданың сол кездегі билеушілеріне арнаған бірнеше толғау-монологын
жеткізді. Бұл толғау-монологтарда жырау билеушінің өзін, оның ата-бабалары
мен төңірегіндегілерді сипаттап, қалыптасқан жағдайға баға берген,
болашақты болжап, содан кейін ақыл-кеңесін айтқан. Оның қиын жағдайда
өзінен көмек сұрап, хандармен жауласқан батырларды бітістіру мақсатында
жырлаған толғаулары белгілі.
Бұл толғаулар Сыпыра жыраудың негізінен мәңгілік жыршы және
бітістіруші болғандығын дәлелдейді. Сыпыраның Едіге туралы эпоста
бейнеленген Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі оның толғауының классикалық үлгісі
болып табылады. Арнау жырда Сыпыра жырау алдымен өзін таныстырған соң
өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын, соның ішінде Шыңғыс ханды да көріп-
білгенін айтады, олардың әрқайсысына тиісінше мінездеме береді. Содан кейін
Едігенің Тоқтамыстан қашуы кездейсоқ емес екендігін, оның Темірмен одақ
құрып, қайта келіп соғыс ашуы мүмкін екендігін жырлайды. Сонымен бірге
жырау Тоқтамыстың күйзеліске ұшыраған ұлысы мен тұтқынға түскен қыздары мен
әйелдерінің тағдырын әдемі суреттейді. Ер Тарғын жырында Сыпыра жырау
туралы өз өмірінде толғау айтып, тоғыз ханды түзеткен кісі делінген, ал
Телағыс жырында ол ноғайлы ішіндегі өзара қырқысты өршітпей, ел
арасындағы беделімен тегеуірінді жырымен жауласушы жақтарды бітістіріп
отырған тұлға ретінде көрінеді. Ноғай халқында кездесетін Тоқтамыс ханның
хикаяты атты аңызда Сыпыра жыраудың атынан қара сөзбен аралас айтылатын
жырлар өзінің табиғи сипаты жағынан жыраудың Мен қартыңмын, қартыңмын
атты толғауына ұқсас келеді. Қырымның қырық батырын жырлаған әйгілі Мұрын
жырау өзін Сыпыра жыраудың ұрпағы санаған. Сыпыра жырау шығармашылығы
көптеген түркі халықтары әдебиетінде көркем үлгі ретінде орын алды.
Мысалы, ол ноғайлықтарға ? Сыбыра йырау, башқұрттарға ? Сыбрй йырысы,
татар барабиндіктерге ? Сафардау, қырымдарға ? Сыпара жырау ретінде
белгілі. Ал қарақалпақтар Сыпыраны өздерінің ең үлкен эпосшы жыраулар
мектебінің негізін салушы санайды. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық
энциклопедиясы, 8 том Тарихи тұлғалар кітабы
XІІІ-XІV ғасырларда Дешті Қыпшақтың әйгілі жыршыларының бірі - Сыпыра
жырау Сұрғантайұлы өмір сүрді. Ауыз әдебиеті дәстүрі біздің заманымызға
Сыпыра жыраудың қиын кезеңде өзінен ақыл-кеңес сұраған Алтын Орданың сол
кездегі билеушілеріне арнаған бірнеше толғау-монологын жеткізді. Бұл толғау-
монологтарда жырау билеушінің өзін, оның ата-бабалары мен
төңірегіндегілерді сипаттап, қалыптасқан жағдайға баға берген, болашақты
болжап, содан кейін ақыл-кеңесін айтқан. Оның қиын жағдайда өзінен көмек
сұрап, хандармен жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған
толғаулары белгілі. Бұл толғаулар Сыпыра жыраудың негізінен мәңгілік жыршы
және бітістіруші болғандығын дәлелдейді. Сыпыраның Едіге туралы эпоста
бейнеленген Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі оның толғауының классикалық үлгісі
болып табылады. Арнау жырда Сыпыра жырау алдымен өзін таныстырған соң
өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын, соның ішінде Шыңғыс ханды да көріп-
білгенін айтады, олардың әрқайсысына тиісінше мінездеме береді. Содан кейін
Едігенің Тоқтамыстан қашуы кездейсоқ емес екендігін, оның Темірмен одақ
құрып, қайта келіп соғыс ашуы мүмкін екендігін жырлайды. Сонымен бірге
жырау Тоқтамыстың күйзеліске ұшыраған ұлысы мен тұтқынға түскен қыздары мен
әйелдерінің тағдырын әдемі суреттейді. Бұған жол бермеу үшін Сыпыра жырау
Тоқтамысқа Едігеге елші жіберіп, онымен татуласуға, ал сонан соң оны алдап
өлтіруге кеңес береді.
Сыпыра жыраудың толғауы нақты ақындық сипаттамалар мен бейнелі
сөздерге толы. Жырау Едіге жүріп өтуге тиісті жерлерді айшықты суреттеп,
тарихи тұлғаларға бейнелі анықтамалар береді. Тоқтамыстың алдында айтылған
бұл толғау Сыпыра жырау өміріндегі соңғы толғау болды және шамамен 1390
жылы айтылған.
Шоқан Уәлиханов Ноғайлы дәуірін “қазақтың алтын ғасыры” деп бағалаған.
Ескілікті ақын-жыраулардың ноғайлыға соқпай өткені жоқ. Оны барынша
ұлықтап, көтере дәріптеп жырлаған. Алайда, қазақ ұлысының бір бөлігі
Ноғайлы Ордасы туралы түсінігіміз шектеулі боп келді. Осы ақтаңдақты игеру
ниетімен “Ноғайлы” атты көлемді еңбек жазып бітірдім.
Бұрында да шамалаушы едім, тақырыпты нақты зерттеу үстінде Мұрын жырау
аузынан жазылып алынған “Қырымның қырық батыры” ноғайлының саяси-әлеуметтік
тарихының эпостық нұсқасы екеніне әбден көзім жетті. Міне, мұрағаттық-
құжаттық, бұрын-соңды аталмыш тақырыпқа жасалған барлаулар мен зерттеулерді
далалық тарихнама, шежіре, эпос-жыр деректерімен байытқанда өте бір
қызғылықты да мағыналы еңбек боп шықты.
Сүйікті бас газетіміз “Егемен Қазақстанға” осы еңбегімнің “Ноғайлының
рухани өмірі” тарауын ризашылықпен ұсынып отырмын.
Ноғайлы Алтын Орда ыдыраған кезде оның өзекті жұрты, ұйытқы тобы,
орталық астанасы төңірегінде ірге көтерген жаңа мемлекеттік құрылым ретіне
оның саяси мұрагері болмағанмен, рухани мұрагері болғанының басы ашық.
Алтын Орда империясында тәңірлік, шамандық, будда, мани, христиан,
мұсылман діндері бірге қатар тұтылып, мидай араласты. Қазіргі көкжиек
кеңейген өркениетті заманда осынау діни үрдістердің айдай әлемде басын
біріктіре алмай жүргенде, оның бір ғана мемлекет көлемінде қайшылыққа
келмей, төзімділікпен ауызбіршілікте қоян-қолтық өмір сүру феноменін терең
зерттеген ешкім жоқ. Алтын Орда бір адамның ғана аузына қараған деспоттық
мемлекет болғанымен, онда ұлтына, дініне қарай бөлу болмады, жекебастық
қабілет, тұлғалық қасиет басты өлшемдердің бірі болды.
Алтын Орданың мұсылмандыққа бет бұруы елеулі уақиға еді. Бұл қадамды
алғаш жүзеге асырған Берке (1257-1266). Ол 1263 жылы исламды қабылдап,
туысқаны ирандық Хулагуге қарсы Мысыр сұлтаны Бейбарыспен бітім жасады.
Алтын Орда исламды мемлекеттің ресми діні деп жариялағанмен, ол бірден бел
алып, біржола орныға қоймаған сияқты. Өзбек хан кезінде (1312-1340)
мұсылман діні әлі де әрі-сәрі халде еді. Осы жағдайды Өтеміс қажы жазбалары
айқын суреттейді.
“Аңыз былай дейді: дінсіз құшынаштар мен абыздар төменгідей ғажайыптар
көрсеткен. Мәжіліске бір сұбжақы (жбан) бал әкеліп, оған түтік жалғайды.
Сұбжақыдағы бал тостағанға өзі құйылып, кісілердің алдына өзі жылжып барады
екен. Хан осы құшынаштарды өзінің шайхылары санап, жанына отырғызып, үлкен
құрмет көрсетер еді.
Бірде Ордаға төрт мұсылман келді. Олар құдайға құлшылық етіп
жатқандарында Өзбек хан мәжіліс шақырды. Сүйікті шайхылары да бірге ілесе
келді. Әдеттерінше қалайы ыдыстағы балдарын да ала келіп, түтікке жалғап,
тостағандарды да қойды. Арада біршама уақыт өтті, балдан балшарап бөлініп
шықпады. “Неге бал ақпай жатыр?” деп сұрады Өзбек хан. “Ордаға мұсылмандар
келген шығар. Мынау солардың әлегі”, дейді шайқылар. “Іздеңдер, алып
келіңдер”, деп әмір етті хан. Таса, қалқаларды тіміскіленіп жүріп, хан
күрені сыртында бастарын жерге салбыратып дұға қып отырған төрт бейтанысқа
кезігеді. “Кімсіңдер?” – деп сұрады мулазимдер. “Бізді ханға апарыңыз” –
болды әлгілердің талабы. Міне, келді. “Кімсіңдер, неғып жүрген жансыңдар?”
– деп сұрады хан. “Мұсылманбыз. Алланың әмірімен сізді мұсылманға енгізуге
келдік” – болды әлгілердің жауабы. “Бұлар қаскөйлер, сөйлетпеңіз, тезірек
өлтіріңіз”, – деп шулап қоя берді шайхылар. Өзбек сонда тұрып былай деді:
“Не үшін өлтірем? Мен падишахпын. Сендердің ешқайсыңда алашақ-берешегім
жоқ. Қайсыңның дінің хақ болса, сонымен бірге боламын. Егер бұлардың діні
хақ болмаса, бүгін бал неге ақпай қалды? Тез бәсеке ұйымдастырыңдар,
қайсыңның дінің хақ болса, соған бағынармын”, – деді Өзбек хан (Чингиз-
наме. Алматы, 1992. 105-106-б б.).
Әжептәуір ұзақ әңгімені қысқартып баяндағанда тоқетері былай: екі
тандыр қазып, өртеп жақты. Біріне мұсылман түсті, екіншісіне шайхылардың
бірі түсті. Шайхы елдің көз алдында лап етіп жанып кетті де, мұсылманның
міні қурай аман шықты. Нәтижесінде, мұсылман дінінің артықшылығына көзі
жеткен Өзбек хан ислам дінін қабылдады.
Тандырға түскен мұсылманның есімі БабаТуклас еді (Сонда, 106- б.).
Тілге тиек еткен әңгіме Берке қабылдаған мұсылман діні Алтын Ордада
өркен жая алмай, 60 жылдан кейін Өзбек ханның мұсылмандықты қайта
қабылдағанына көз жеткізеді. Тарихи деректер Өзбектің де, оның ізбасары
Жәнібектің де мұсылмандықты қатты тұтынғанын айғақтайды. Алтын Ордада
мешіттердің көп салынып, мұсылмандықтың іргесі нығайғаны осы шама болса
керек.
Екінші бір маңызды мәселе қазақ жырлары мен әңгіме, аңыздарында жиі
кездесетін, орыс ғылыми әдебиетінде бір бөлек, қазақ тарихи жадында бір
басқа әліптелетін Баба Туклас – Баба түкті Шашты Әзиз дерегіне бетпе-бет
жолығуымыз. Бұл тарихи тұлға төңірегінде арнайы әңгіме болатындықтан, қазір
тоқталып жатпаймыз.
Сонымен, Алтын Орданың рухани мұрагері Ноғайлы жеке, дербес өз
шаңырағын тіккенге дейін бұл ұлыста мұсылман жол-жоралғысы орныққан-ды.
Алайда, Дешті Қыпшақтың өзге де мұсылмандары сияқты Құран қағидаларына сай
таза мұсылмандықты емес, тәңірлік, шамандықпен мидай араласып, біте
қайнасқан мұсылмандықты тұтынды. Қыпшақ нәсілді жұрт – өмірге фетешизмді
(тасқа, аңға, ағашқа табыну), сосын табуды, ең соңы ата-баба аруағын
бәрінен жоғары қою нанымын әкелген халық. Қыпшақтың ол діни нанымын
тәңірлік, шамдық үрдістер де, ең соңы мұсылмандық та түп орнымен жойып,
халық санасынан аластай алмады. Мұхаммед (с.ғ.с.): “Маған табынған халық
сорлы” деп айтып, жан иесі адамға емес, жалғыз Аллаға табынуды өз үмметіне
қатаң уағыз еткенмен, Дешті Қыпшақта ол талап орындалмады.
Ноғайлы негізінен қыпшақ жұрты еді, сондықтан олардың рухани жағынан
моңғолға дейінгі қыпшақтармен етене жалғасып жатқанының да басы ашық. Ал
қыпшақтардан қалған жазба мұра “Кодикус куманикусты” беттен қалқып
ұққанымызбен, терең түсініп, байыбына барғанымыз шамалы. Осы мұраны ұзақ
жылдар аударып-төңкерген орыс ғалымдары да, өзіміздің оқымыстылар да
“Кодикус куманикустың” Ватиканда сақтаулы басылымының соңында екі музыкалық
шығарманың нотасы барын білмеген. Бұл шындықты қазақтарға жеткізген Иштван
Қоңыр. Ұлт мерейі десе ұшарға қанаты жоқ, ізденімпаз ғалымымыз
А.Сейдімбеков сол нотаны алдырып, Еуропаның өзі ұмытып қалған байырғы нота
әліппесін үлкен машақаттармен біреуге оқытып, тыңдап көрсе, “Кодикус
куманикус” нотасынан “Ақсақ Құлан-Жошы хан”, “Елім-ай” сарындарын есітіп,
таңғалғанын әңгімелейді.
Қысқа да шағын мәліметте үлкен мән бар: Ноғайлы-қыпшақ мәдениетінің
әрі мұрагері, әрі ілгері дамытушысы. “Ақсақ Құлан” сарынының “Елайрылған”,
“Көроғлыда”, “Елім-ай” сарынының Ноғайлы дәуіріне иек артатын “Япыр-ай”,
“Қарағым-ай” әндерінде қайталануы тегін емес. Күйдегі толғау сарыны, әндегі
жоқтау үрдісіндегі мұңды сағыныштар – Ноғайлы арқылы дамыған қыпшақ ән-күй
өнерінің басты лейтмотиві. Ол Қорқыт күйлерінің де алтын тін, үзілмес
арқауы. XІІІ ғасырда моңғол ләшкерінен жеңіліске ұшырап, Мажарстанға қашып
барып, Бела патша төңірегіндегілердің ұйымдастырған бүлігінде суға ағып
өлген Қотан ханның тағдырынан хабар беретін “Суға кетті Ер Қотан”, бәлкім,
одан да бұрынғы заманның аужайын аңғартатын “Саймақтың Сарыөзенін” Жанақ
ақынның қобызда шерлейтінін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сыпыра жырау (туған - өлген жылдары белгісіз) – Дешті Қыпшақтың әйгілі
жыршыларының бірі, ноғай, қарақалпақ, башқұрт, барабы, құрдақ, қырым
татарларына ортақ тұлға. Оның жырлары бізде өз атымен жетпеген, толғаулары
Құбығұл, Едіге би, Тоқтамыс ханның хикаяты аңыз-әңгімелер мен Ер
Тарғын, Едіге батыр эпикалық жырларында сақталған. Қазақ зерттеушілері
Сыпыра жырауды ноғайлы дәуірінен жеткен көптеген эпикалық жырлардың бірден-
бір авторы санайды. Қазақ аңыздары мен батырлар жырында жырау ел бірлігін
көздеген дана ретінде суреттеледі, бірде 120, бірде 180 жасаған, көпті
көрген тәжірибелі қарт кейпінде көрінеді. Ауыз әдебиеті дәстүрі біздің
заманымызға Сыпыра жыраудың қиын кезеңде өзінен ақыл-кеңес сұраған Алтын
Орданың сол кездегі билеушілеріне арнаған бірнеше толғау-монологын
жеткізді. Бұл толғау-монологтарда жырау билеушінің өзін, оның ата-бабалары
мен төңірегіндегілерді сипаттап, қалыптасқан жағдайға баға берген,
болашақты болжап, содан кейін ақыл-кеңесін айтқан. Оның қиын жағдайда
өзінен көмек сұрап, хандармен жауласқан батырларды бітістіру мақсатында
жырлаған толғаулары белгілі.
Бұл толғаулар Сыпыра жыраудың негізінен мәңгілік жыршы және
бітістіруші болғандығын дәлелдейді. Сыпыраның Едіге туралы эпоста
бейнеленген Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі оның толғауының классикалық үлгісі
болып табылады. Арнау жырда Сыпыра жырау алдымен өзін таныстырған соң
өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын, соның ішінде Шыңғыс ханды да көріп-
білгенін айтады, олардың әрқайсысына тиісінше мінездеме береді. Содан кейін
Едігенің Тоқтамыстан қашуы кездейсоқ емес екендігін, оның Темірмен одақ
құрып, қайта келіп соғыс ашуы мүмкін екендігін жырлайды. Сонымен бірге
жырау Тоқтамыстың күйзеліске ұшыраған ұлысы мен тұтқынға түскен қыздары мен
әйелдерінің тағдырын әдемі суреттейді. Ер Тарғын жырында Сыпыра жырау
туралы өз өмірінде толғау айтып, тоғыз ханды түзеткен кісі делінген, ал
Телағыс жырында ол ноғайлы ішіндегі өзара қырқысты өршітпей, ел
арасындағы беделімен тегеуірінді жырымен жауласушы жақтарды бітістіріп
отырған тұлға ретінде көрінеді. Ноғай халқында кездесетін Тоқтамыс ханның
хикаяты атты аңызда Сыпыра жыраудың атынан қара сөзбен аралас айтылатын
жырлар өзінің табиғи сипаты жағынан жыраудың Мен қартыңмын, қартыңмын
атты толғауына ұқсас келеді. Қырымның қырық батырын жырлаған әйгілі Мұрын
жырау өзін Сыпыра жыраудың ұрпағы санаған. Сыпыра жырау шығармашылығы
көптеген түркі халықтары әдебиетінде көркем үлгі ретінде орын алды.
Мысалы, ол ноғайлықтарға ? Сыбыра йырау, башқұрттарға ? Сыбрй йырысы,
татар барабиндіктерге ? Сафардау, қырымдарға ? Сыпара жырау ретінде
белгілі. Ал қарақалпақтар Сыпыраны өздерінің ең үлкен эпосшы жыраулар
мектебінің негізін салушы санайды. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық
энциклопедиясы, 8 том Тарихи тұлғалар кітабы
XІІІ-XІV ғасырларда Дешті Қыпшақтың әйгілі жыршыларының бірі - Сыпыра
жырау Сұрғантайұлы өмір сүрді. Ауыз әдебиеті дәстүрі біздің заманымызға
Сыпыра жыраудың қиын кезеңде өзінен ақыл-кеңес сұраған Алтын Орданың сол
кездегі билеушілеріне арнаған бірнеше толғау-монологын жеткізді. Бұл толғау-
монологтарда жырау билеушінің өзін, оның ата-бабалары мен
төңірегіндегілерді сипаттап, қалыптасқан жағдайға баға берген, болашақты
болжап, содан кейін ақыл-кеңесін айтқан. Оның қиын жағдайда өзінен көмек
сұрап, хандармен жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған
толғаулары белгілі. Бұл толғаулар Сыпыра жыраудың негізінен мәңгілік жыршы
және бітістіруші болғандығын дәлелдейді. Сыпыраның Едіге туралы эпоста
бейнеленген Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі оның толғауының классикалық үлгісі
болып табылады. Арнау жырда Сыпыра жырау алдымен өзін таныстырған соң
өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын, соның ішінде Шыңғыс ханды да көріп-
білгенін айтады, олардың әрқайсысына тиісінше мінездеме береді. Содан кейін
Едігенің Тоқтамыстан қашуы кездейсоқ емес екендігін, оның Темірмен одақ
құрып, қайта келіп соғыс ашуы мүмкін екендігін жырлайды. Сонымен бірге
жырау Тоқтамыстың күйзеліске ұшыраған ұлысы мен тұтқынға түскен қыздары мен
әйелдерінің тағдырын әдемі суреттейді. Бұған жол бермеу үшін Сыпыра жырау
Тоқтамысқа Едігеге елші жіберіп, онымен татуласуға, ал сонан соң оны алдап
өлтіруге кеңес береді.
Сыпыра жыраудың толғауы нақты ақындық сипаттамалар мен бейнелі
сөздерге толы. Жырау Едіге жүріп өтуге тиісті жерлерді айшықты суреттеп,
тарихи тұлғаларға бейнелі анықтамалар береді. Тоқтамыстың алдында айтылған
бұл толғау Сыпыра жырау өміріндегі соңғы толғау болды және шамамен 1390
жылы айтылған.
Шоқан Уәлиханов Ноғайлы дәуірін “қазақтың алтын ғасыры” деп бағалаған.
Ескілікті ақын-жыраулардың ноғайлыға соқпай өткені жоқ. Оны барынша
ұлықтап, көтере дәріптеп жырлаған. Алайда, қазақ ұлысының бір бөлігі
Ноғайлы Ордасы туралы түсінігіміз шектеулі боп келді. Осы ақтаңдақты игеру
ниетімен “Ноғайлы” атты көлемді еңбек жазып бітірдім.
Бұрында да шамалаушы едім, тақырыпты нақты зерттеу үстінде Мұрын жырау
аузынан жазылып алынған “Қырымның қырық батыры” ноғайлының саяси-әлеуметтік
тарихының эпостық нұсқасы екеніне әбден көзім жетті. Міне, мұрағаттық-
құжаттық, бұрын-соңды аталмыш тақырыпқа жасалған барлаулар мен зерттеулерді
далалық тарихнама, шежіре, эпос-жыр деректерімен байытқанда өте бір
қызғылықты да мағыналы еңбек боп шықты.
Сүйікті бас газетіміз “Егемен Қазақстанға” осы еңбегімнің “Ноғайлының
рухани өмірі” тарауын ризашылықпен ұсынып отырмын.
Ноғайлы Алтын Орда ыдыраған кезде оның өзекті жұрты, ұйытқы тобы,
орталық астанасы төңірегінде ірге көтерген жаңа мемлекеттік құрылым ретіне
оның саяси мұрагері болмағанмен, рухани мұрагері болғанының басы ашық.
Алтын Орда империясында тәңірлік, шамандық, будда, мани, христиан,
мұсылман діндері бірге қатар тұтылып, мидай араласты. Қазіргі көкжиек
кеңейген өркениетті заманда осынау діни үрдістердің айдай әлемде басын
біріктіре алмай жүргенде, оның бір ғана мемлекет көлемінде қайшылыққа
келмей, төзімділікпен ауызбіршілікте қоян-қолтық өмір сүру феноменін терең
зерттеген ешкім жоқ. Алтын Орда бір адамның ғана аузына қараған деспоттық
мемлекет болғанымен, онда ұлтына, дініне қарай бөлу болмады, жекебастық
қабілет, тұлғалық қасиет басты өлшемдердің бірі болды.
Алтын Орданың мұсылмандыққа бет бұруы елеулі уақиға еді. Бұл қадамды
алғаш жүзеге асырған Берке (1257-1266). Ол 1263 жылы исламды қабылдап,
туысқаны ирандық Хулагуге қарсы Мысыр сұлтаны Бейбарыспен бітім жасады.
Алтын Орда исламды мемлекеттің ресми діні деп жариялағанмен, ол бірден бел
алып, біржола орныға қоймаған сияқты. Өзбек хан кезінде (1312-1340)
мұсылман діні әлі де әрі-сәрі халде еді. Осы жағдайды Өтеміс қажы жазбалары
айқын суреттейді.
“Аңыз былай дейді: дінсіз құшынаштар мен абыздар төменгідей ғажайыптар
көрсеткен. Мәжіліске бір сұбжақы (жбан) бал әкеліп, оған түтік жалғайды.
Сұбжақыдағы бал тостағанға өзі құйылып, кісілердің алдына өзі жылжып барады
екен. Хан осы құшынаштарды өзінің шайхылары санап, жанына отырғызып, үлкен
құрмет көрсетер еді.
Бірде Ордаға төрт мұсылман келді. Олар құдайға құлшылық етіп
жатқандарында Өзбек хан мәжіліс шақырды. Сүйікті шайхылары да бірге ілесе
келді. Әдеттерінше қалайы ыдыстағы балдарын да ала келіп, түтікке жалғап,
тостағандарды да қойды. Арада біршама уақыт өтті, балдан балшарап бөлініп
шықпады. “Неге бал ақпай жатыр?” деп сұрады Өзбек хан. “Ордаға мұсылмандар
келген шығар. Мынау солардың әлегі”, дейді шайқылар. “Іздеңдер, алып
келіңдер”, деп әмір етті хан. Таса, қалқаларды тіміскіленіп жүріп, хан
күрені сыртында бастарын жерге салбыратып дұға қып отырған төрт бейтанысқа
кезігеді. “Кімсіңдер?” – деп сұрады мулазимдер. “Бізді ханға апарыңыз” –
болды әлгілердің талабы. Міне, келді. “Кімсіңдер, неғып жүрген жансыңдар?”
– деп сұрады хан. “Мұсылманбыз. Алланың әмірімен сізді мұсылманға енгізуге
келдік” – болды әлгілердің жауабы. “Бұлар қаскөйлер, сөйлетпеңіз, тезірек
өлтіріңіз”, – деп шулап қоя берді шайхылар. Өзбек сонда тұрып былай деді:
“Не үшін өлтірем? Мен падишахпын. Сендердің ешқайсыңда алашақ-берешегім
жоқ. Қайсыңның дінің хақ болса, сонымен бірге боламын. Егер бұлардың діні
хақ болмаса, бүгін бал неге ақпай қалды? Тез бәсеке ұйымдастырыңдар,
қайсыңның дінің хақ болса, соған бағынармын”, – деді Өзбек хан (Чингиз-
наме. Алматы, 1992. 105-106-б б.).
Әжептәуір ұзақ әңгімені қысқартып баяндағанда тоқетері былай: екі
тандыр қазып, өртеп жақты. Біріне мұсылман түсті, екіншісіне шайхылардың
бірі түсті. Шайхы елдің көз алдында лап етіп жанып кетті де, мұсылманның
міні қурай аман шықты. Нәтижесінде, мұсылман дінінің артықшылығына көзі
жеткен Өзбек хан ислам дінін қабылдады.
Тандырға түскен мұсылманның есімі БабаТуклас еді (Сонда, 106- б.).
Тілге тиек еткен әңгіме Берке қабылдаған мұсылман діні Алтын Ордада
өркен жая алмай, 60 жылдан кейін Өзбек ханның мұсылмандықты қайта
қабылдағанына көз жеткізеді. Тарихи деректер Өзбектің де, оның ізбасары
Жәнібектің де мұсылмандықты қатты тұтынғанын айғақтайды. Алтын Ордада
мешіттердің көп салынып, мұсылмандықтың іргесі нығайғаны осы шама болса
керек.
Екінші бір маңызды мәселе қазақ жырлары мен әңгіме, аңыздарында жиі
кездесетін, орыс ғылыми әдебиетінде бір бөлек, қазақ тарихи жадында бір
басқа әліптелетін Баба Туклас – Баба түкті Шашты Әзиз дерегіне бетпе-бет
жолығуымыз. Бұл тарихи тұлға төңірегінде арнайы әңгіме болатындықтан, қазір
тоқталып жатпаймыз.
Сонымен, Алтын Орданың рухани мұрагері Ноғайлы жеке, дербес өз
шаңырағын тіккенге дейін бұл ұлыста мұсылман жол-жоралғысы орныққан-ды.
Алайда, Дешті Қыпшақтың өзге де мұсылмандары сияқты Құран қағидаларына сай
таза мұсылмандықты емес, тәңірлік, шамандықпен мидай араласып, біте
қайнасқан мұсылмандықты тұтынды. Қыпшақ нәсілді жұрт – өмірге фетешизмді
(тасқа, аңға, ағашқа табыну), сосын табуды, ең соңы ата-баба аруағын
бәрінен жоғары қою нанымын әкелген халық. Қыпшақтың ол діни нанымын
тәңірлік, шамдық үрдістер де, ең соңы мұсылмандық та түп орнымен жойып,
халық санасынан аластай алмады. Мұхаммед (с.ғ.с.): “Маған табынған халық
сорлы” деп айтып, жан иесі адамға емес, жалғыз Аллаға табынуды өз үмметіне
қатаң уағыз еткенмен, Дешті Қыпшақта ол талап орындалмады.
Ноғайлы негізінен қыпшақ жұрты еді, сондықтан олардың рухани жағынан
моңғолға дейінгі қыпшақтармен етене жалғасып жатқанының да басы ашық. Ал
қыпшақтардан қалған жазба мұра “Кодикус куманикусты” беттен қалқып
ұққанымызбен, терең түсініп, байыбына барғанымыз шамалы. Осы мұраны ұзақ
жылдар аударып-төңкерген орыс ғалымдары да, өзіміздің оқымыстылар да
“Кодикус куманикустың” Ватиканда сақтаулы басылымының соңында екі музыкалық
шығарманың нотасы барын білмеген. Бұл шындықты қазақтарға жеткізген Иштван
Қоңыр. Ұлт мерейі десе ұшарға қанаты жоқ, ізденімпаз ғалымымыз
А.Сейдімбеков сол нотаны алдырып, Еуропаның өзі ұмытып қалған байырғы нота
әліппесін үлкен машақаттармен біреуге оқытып, тыңдап көрсе, “Кодикус
куманикус” нотасынан “Ақсақ Құлан-Жошы хан”, “Елім-ай” сарындарын есітіп,
таңғалғанын әңгімелейді.
Қысқа да шағын мәліметте үлкен мән бар: Ноғайлы-қыпшақ мәдениетінің
әрі мұрагері, әрі ілгері дамытушысы. “Ақсақ Құлан” сарынының “Елайрылған”,
“Көроғлыда”, “Елім-ай” сарынының Ноғайлы дәуіріне иек артатын “Япыр-ай”,
“Қарағым-ай” әндерінде қайталануы тегін емес. Күйдегі толғау сарыны, әндегі
жоқтау үрдісіндегі мұңды сағыныштар – Ноғайлы арқылы дамыған қыпшақ ән-күй
өнерінің басты лейтмотиві. Ол Қорқыт күйлерінің де алтын тін, үзілмес
арқауы. XІІІ ғасырда моңғол ләшкерінен жеңіліске ұшырап, Мажарстанға қашып
барып, Бела патша төңірегіндегілердің ұйымдастырған бүлігінде суға ағып
өлген Қотан ханның тағдырынан хабар беретін “Суға кетті Ер Қотан”, бәлкім,
одан да бұрынғы заманның аужайын аңғартатын “Саймақтың Сарыөзенін” Жанақ
ақынның қобызда шерлейтінін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz