Мектеп жасындағы балаға ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру

І. Кіріспе. . . . . . . . . .. . 3

ІІ. Негізгі бөлім
І. Мектеп жасындағы балаларға ертегіні түсіндірудің теориялық негіздері
1. 1 Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері. . . . . . . . . . . . . 4.6
1. 2 Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелейді. . . . . . . . . . . . . . . 6.12
1. 3 Бала жанын қоректендіретін рухани қор . ертегілер. . . . . . . . . . . . . . 12.16

ІІ. Мектеп жасындағы балаға ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру әдістері.
2. 1 Ертегінің бала дамуына әсері. .. . . . . . 16.18
2. 2 Мектеп жасындағы балаларға ертегіні пайдалану әдіс тәсілдері. . . .. 18.23

ІІІ. Қорытынды. . . . . . . . . . 24

ІV. Пайдаланған әдебиеттер. . .. . . . . . . . . 25

V. Қосымша. . . . . . . . . . . 26.27

Халық ауыз әдебиетінің бір түрі – ертегілер. Ертегілерді оқи отырып, оқушыларды дөрекі, арамза, қу, сұм сияқты әрекеттерден аулақ болуға, адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.
Ертегі – ауыз әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Ертегілер адам баласының еңбек – кәсібі, тұрмыс - тіршілігіне байланысты туған. Онда халықтың ой – арманы, әдет – ғұрпы, мұң – шері, арман – мұраты баяндалады. Қазақ ертегілерінің түрлерін сызба – нұсқа арқылы бейнелеу.
Ертегілердің қай – қайсысын оқып қарасақ та, халқымыздың тарихы мен тұрмыс – тіршілігінің сара жолы, айын ізі жатыр. Ата – бабаларымыз кейінгі ұрпаққа ауызша қалдырған осынау мол мұраның қаншалыты зор екенін білдік. [9]
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесін ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қаза ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан: Олар хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер, күлдіргі ертегілер деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Ертегінің ішінде баланың қиялын шарықтататын ертегі қиял-ғажайып ертегілер.
Тұрмыс-салтқа ертегілер бұл ертегіде халықтың жағдайына байланысты бай мен кедей, жақсы мен жаман, ақылды кедей мен сараң бай туралы айтылады.

1. М. Ташбенов. «Ертегі-әнім, ермегім», «Отбасы және балабақша» №6\2009 ж 16-18 бет.
2. Б. Қабатай. «Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелейді» Бастауыш мектеп. №3\2008 ж 64-67 бет
3. А. Сейтметова. «Бала жанын қоректендіретін рухани қор- ертегі» Бастауыш мектеп. №1\2007 13-14 бет
4. Ж. Шәріпова. «Тәрбие бастауы-ертегі» Бастауыш мектеп.
5. Ш. Нұрмұханбетқызы. «Ертегілер еліне саяхат» Бала тәрбиесі. №2\2007 ж 22-23 бет
6. С. Сбаева. «Ертегілер әлеміне саяхат» Бала тәрбиесі. №6\2005ж 18-19 бет
7. А. Сейтметова. «Ертегінің бала дамуына әсері» Бастауыш мектеп №9\2005ж 22-23 бет
8. А. Дүйсенбекова. «Елжандылыққа тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері» Бастауыш мектеп №11\2004ж 18-20 бет
9. Г. Құрманбекова. «Ертегілер» Тәрбие құралы №3\2007 ж 42-43 бет

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

І. Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 3

ІІ. Негізгі бөлім
І. Мектеп жасындағы балаларға ертегіні түсіндірудің теориялық негіздері
1. 1 Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері. . . . . . . .
. . . . . 4-6
1. 2 Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелейді. . . . . . . . . . .
. . . . 6-12
1. 3 Бала жанын қоректендіретін рухани қор – ертегілер. . . . . . . . . . .
. . . 12-16

ІІ. Мектеп жасындағы балаға ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін
қалыптастыру әдістері.
2. 1 Ертегінің бала дамуына әсері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 16-18
2. 2 Мектеп жасындағы балаларға ертегіні пайдалану әдіс тәсілдері. . . ..
18-23

ІІІ. Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

ІV. Пайдаланған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 25

V. Қосымша. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 26-27

Кіріспе

Халық ауыз әдебиетінің бір түрі – ертегілер. Ертегілерді оқи отырып,
оқушыларды дөрекі, арамза, қу, сұм сияқты әрекеттерден аулақ болуға,
адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.
Ертегі – ауыз әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол
мұрасы. Ертегілер адам баласының еңбек – кәсібі, тұрмыс - тіршілігіне
байланысты туған. Онда халықтың ой – арманы, әдет – ғұрпы, мұң – шері,
арман – мұраты баяндалады. Қазақ ертегілерінің түрлерін сызба – нұсқа
арқылы бейнелеу.
Ертегілердің қай – қайсысын оқып қарасақ та, халқымыздың тарихы мен
тұрмыс – тіршілігінің сара жолы, айын ізі жатыр. Ата – бабаларымыз кейінгі
ұрпаққа ауызша қалдырған осынау мол мұраның қаншалыты зор екенін білдік.
[9]
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесін ерекше әсер ететін
ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қаза ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан: Олар хайуанаттар туралы,
қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер, күлдіргі
ертегілер деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Ертегінің ішінде баланың қиялын шарықтататын ертегі қиял-ғажайып
ертегілер.
Тұрмыс-салтқа ертегілер бұл ертегіде халықтың жағдайына байланысты
бай мен кедей, жақсы мен жаман, ақылды кедей мен сараң бай туралы айтылады.

Батырлық ертегілер бұда ел қорғаған батырлар Ер Төстік, Керқұлақ
атты Кендебай туралы батырларымызды жырлайды.
Күлдіргі ертегілер негізінен бұда Алдар көсе, Қожанасыр т. б
байланысты. [10]

.
І. Мектеп жасындағы балаларға ертегіні түсіндірудің
теориялық негіздері
1. 1. Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері

Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі –
ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары
мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т. Барласұлы
ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп:
Ертегі – рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести
алмайтын, тек ақылымыз ажыратып, жүрекпен ғана түсіне алатын, материалдық
әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян
етілген көрінісі, - деп анықтама береді.
Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы мен әлеуметтік
мәні жағынан қарағанда ертегілер көрнекті көркем құбылыс болып табылады.
Оның маңызды ерекшелігі мынада: ертегілерде жекелегенқұбылыстар
фантастикалық бейнелермен әсірелеп көрсетілгенімен, шын мәнінде олардың
мазмұны объективті болмыстың көрінісі болып табылады.
Негізінен ертегілер оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге,
халқын қорғауға және өнерді игеруге, ел қорғаны болуға уағыздайды. Мысалы,
Ер Төстік ертегісінің мазмұнында Ер Төстіка жұт болғанда жоғалып кеткен
ағаларыніздеп табу үшін жер астына түсіп, Шойынқұлақпен жекпе-жекке шығып,
жыландар патшалығына барып, жолда айнымас достары – Көлтауысар, Таусоғар т.
б. жер асты өнерпаздарының көмегімен кездескен қиыншылықтарды жеңіп
отыралы. Сонымен қатар Темір хан елінде өз мергендігін көрсетеді,
айдахармен алысады, пері Шойынқұлақты жеңеді. Бұдан біздің түсінетініміз,
ертегіде Төстіктің асқан ерлігімен қатар бауырмалдығы, достыққа берік
болуы, мақсатына жетудегі қиыншылықтарға төзімділігі әсірелеп беріледі.
Және де қазақ халқының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағанын,
оларды қадірлей білуге ұл-қыздарын жастайынан үйреткендерін байқауға
болады. Өнер мұратқа жеткізеді демекші, ертегілердің кейіпкерлері
шығарма соңында мақсат-мұратына жетеді. Осы мұрат-мақсат жетудің өзі
тыңдаушының психологиялық әсерленуіне ықпал етіп, қызығушылығыын тудырады.
Ертегілер де батырлардың түр-тұлғасын Жауырынды қақпақтай, бұлшық
еті бүлкілдеп, алысқанды алып ұрар т. б, сипаттамалар арқылы суреттеу
көптеп кездеседі. Мұны ертегілердің қоғамдық- әлеуметтік жағдайға
байланысты өзгерістеріне байқауға болады. Өте ертедегі архаикалық
ертегілерде көбіне батырлар мерген немесе аңшы бейнесінде кездеседі.
Мысалы: Құламерген , Аламан мен жоламан т. б. ертегілерде басты
кейіпкерлер – батыр жігіт ерлін аң аулаумен асырайды, осы жолда ол жын
перілермен күресіп жүреді. Әдетте мұндай ертегілер батырдың дүниеге
келуімен басталады. Мысалы, Ер төстік ертегісінде : Ол өзггеше бала
болып өседі. Бір айда бір жастағы баладай, үш айда үш жастағы баладай, бір
жылда он бестегі жас өспірімдей болып, екі жасында алысқан кісілерін алып
ұратын бала болады. Садақ тартып үйренеді, тартқан садағын тоғыз қабат
темірден өткізеді дейді. Бұл жерде кейіпекрдің тұлғасы елін , жерін
қорғайтын, ерлік жасайтын батыр кейпінде көрінеді. Шынында кейін Ер төстік
Темірхан елінде өз мергендігін көрсетеді, айдаһармен алысады, пері
Шойынқұлақты жеңеді. Осындай кедергілермен күресе отырып, мұрат мақсатына
жетеді. Бұл жерде халық арманындағы батырлардың күшінің зор екендігі
соншалық олар мистикалық әлемнің дұшпандарына қарсы тұралатындай қабілеті
бар екендігін байқаймыз.
Ал Керқұлақ атты Кендебай ертегісінде Кендебайдың сипаты мен
ерлігі былай беріледі. Ай сайын емес күн сайын өсіпті . Алты күнде
күліпті, алпыс күнде жүріпті, алты жылда жігіт болыпты, сондай күшті
болыпты, алысқанда алып ұра беріпті, күрескенде жыға беріпті, шыңырау
құдыққа құлаған атанды жалғыз тартып шығара беріпті, аң аулап әкесіне
жәрдем беріпті, құралайды көзіне атқан мерген болыпты. Жеті басты дәуді
жеңеді, азулы арыстанды жеңеді, мыстан кемпірді өлтіреді, алтын құйрықты,
күміс шалды сегіз құлынды алып келеді, қалмақтарға қолға түскен Мергенбай
батырды босатып шығарады. Ал классикалық батырлар ертегісінде батыр
тылсым күштермен емес, елді, халықты жаулаған дұшпандармен күреседі. Оның
астарында ел, жер үшін күрес, кек алу жатыр. Ертегінің негізгі
құрыдымдарында туған-туысқанға көмек беру, шынайы ғашықтық, батырдың
айнымас серігі – тұлпардың бейнеленуі байқалады. Мысалы; Әлбек батыр,
Ділдаш батыр т. б. ертегілерінде көбіне ерлік көрсету, һахармандық рух
жоғар тұрады. Ал баытлар ерлігінің сипатталуына келер болсақ , мысалы,
Әлбек батыр туғанында алты қарыс селбесімен туылады, ай сайын емес, күн
сайын өседі деп айтылады. Қазақ тілінің түсіндірмен сөздігінде Селебе
сөзіне Ұшы үшкір, үлкен өткір пышақ деп түсінік беріледі. Демек мұндай
сипаттау ертегіге тән қасиет деп ұқанымыз жөн. Себебі халықтың арман
тілегі бойынша осындай батырлар елді, отанды қорғайтынын ұғынуға болады.
[8]

1. 2 Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелейді

Қазақ ертегілерінің алғашқы зерттеулері Диваев Әбубәкір есімімен
байланысты. “Диваев ұстанған ғылыми бағыттың ерекшелігі: ол қазақтың
ертегілерін этнографиялық материал ретінде танып, ұлттық әдет-ғұрыптарды,
ұлттық мінез, халықтың дүниеге көзқарасын анықтауды ниет етеді. Өзі
жинаған ертегілердің көбісін “этнографиялық материалдар” деген атпен
жарыққа шығарып жүруі де, ертегілерге қазақтың әдет-ғұрыптарымен мол
анықтамалар беруі де – соның нәтежиесі еді” деп жазады Тұрсынов Едіге
“Ертегілер: “Қазақ фольклористикасы” кітабында. ”
Баланың ой-өрісін, тілін, қиялын дамытуда ертегілердің рөлі зор.
Бала естіген немесе оқыған ертегі мазмынының мәніне ой жүгіртеді, өз
түсінігінше жеткізуге тырысады. Ертегі құрылымын, тілінің ерекшелігін
сезіне отырып ондағы әр қилы оқиғаларды, кейіпкерлердің мінез-құлықтарын,
іс-әрекеттерін өз қиялында өрбітеді. Ауызша бейнелі тілмен суреттеліп
айтылған немесе қара сөзбен ертегі оқиғасын қиялында көркемдеу үшін ертегі
мәтініне тереңдей мән беріп, ойша талдайды, кейбір көріністерді,
суреттеулерді, оқиғаларды есіне түсіреді, кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-
құлығына, қарым-қатынасына, өз бағасын береді, басты, мәнді деп тапқандарын
сұрыптайды, өзіндік көзқарасын білдіреді.
Баланы ертегі мазмұнындағы суреттеу, салыстыру, теңеу, ұқсату,
әсірелеу сынды халықтың беинелі тілі қызықтырады. Айтылуындағы реттілік,
жүйелілік халықтың ойлау жүйесін білдіртеді, яғни халықтың ой саралау мен
сөз саптау ерекшелігін түсіндіреді. Мысалы: “Арыстан мен түлкі”, “Түлкі
мен тырна”, “Түлкі, тасбақа, кене” “Түлкі мен бөдене” сияқты ертегілерде
қулық, аңқаулық, “Күшік пен мысық” “Түлкі, қойшы, аю”, “Есірік торғай”
ертегілерінде мақтаншақтық, бөспелілік айтылса, “Қайырымды қоян”, “Қарлығаш
пен дәуіт” ертегілерінде қайырымдылықтың, достық дәріптеледі. Қазақ
халқында өз ұрпағын “жақсыдан үйреніп, жаманнан жирендіретін”, балалар
қызыға оқып сүйіп тыңдайтын ертегілер көп.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет ғылымын зерттеуші
ғалым А:Байтұрсынұлы “Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектіңе қарай
жауап береді. Ертегінің керек орындары:”
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса
ертегі тіл жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор
керегі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. “Бұрынғылардың сана-саңылау, қалпы-салты жағынан дерек берумен
керегі бар нәрсе” деп айтқан болатын.
Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бір
неше түрге бөлеміз:
а) қиял ғажайып ертегілер;
ә) хайуанаттар жайлы ертегілер;
б) тұрмыс-салт ертегілер.
Ертедегі адамдар табиғат және оның құбылыстары туралы, адамдардың
еңбегі, тіршілік-кәсібі, күресі жайында, дүние жаратылысы, қас пен дос,
нешетүрлі керемет еүштер туралы қиял-ғажайып ертегі-әңгімелер тудырған.
Олар өздерімен алысқан жауларды жеңу жолдары туралы да әр түрлі ертегілер
шығарған. Оларды жалғыз көзді айдаһар, абжылан, т. б. бейнесіне алған.
[6]
Қиял ғажайып ертегіде ертедегі адамдардың еңбек үдісінде аңсаған
обтимистік көз қарас көрініп отырады. Олар алдына қойған мақсатына жету
үшін, табиғат сырын танып-білу, тіршілік ету, жауларын жеңу үшін күреседі.
Көптеген қиыншылықтарды басынан кешіре отырып ақырында мақсат мұратына
жетеді, біртіндеп табиғат сырын ұғына бастайды. Қандай жаулары болса да
талқандап жеңін жүреді. Ертедегі адамдар өздерінің күн көрісі үшін төрт
айақты хайуанаттарды пайдалану, оларды үйрету, асырау жағын қарастырған
және әр бір хайуанат туралы, оның қасиеті туралы түрлі мифтик ұғым-
түсініктер ойлап шығарған. Табиғат сырын, жаратылыс құбылыстарын түсіне
алмаған ертедегі адамдар әр бір хайуанаттардың жаратушысы, иесі бар деп
ойлаған, кейбір хайуанаттарды керемет тұтып, оған табынатын болған.
Төрт түлік мал шаруа адамына, бір жағынан, көлік күші болса,
екіншіден, ішетін тамақ, киетін киім еді. Сондықтан да халық төрт түлік
малды, үй хайуанаттарын өзінің ертегісіне қосып, олардың қызметін даралап
көрсетуге мән берген. Ертегі оқиғасын тарысы мол нақтылы сюжетке құрады.
Қиял мен реалистік болмыс шындығын шебер араластыра отырып жұрт қызыға
тыңдайтын кесек шығармалар тудырған. Мұны біз “Алтын сақа”, “Тепен кок”,
“Бозінген”, “Жақсылық пен Жамандық”, т. б. ертегілерден көреміз.
“Қиял-ғажайып ертегілерінде де – деп жазады М. Әуезов, - өзге
барлық ертегілер түріндей, сатиралық ертегілер өзгеше орын алады.
Қанаушылық, зорлықшыл, қаскөй күштерге қарсы арналған халықтың ашшы
мысқылды, аямас ажуасы бұл жөнінде де үлкен қызықты үлгілер тудырады. Тек
мұндағы сатираның сықақ нысанасыда, персонажы да астарлы, өзгеше бір
сындарлы болып келеді. Ел қиялынан туған ерлерге ұдайы қарсы күресетін,
қас күш болып есептелетін – жалғыз көзді дю, жеті басты жалмауыз, мыстан
кемпір, жезтырнақ”. Орыс фольклерындағы осылар тәріздес сорақы, сұмырай
персонаждар туралы айта келіп Максим Горкий былай дейді: “Бұлардың бәрі де
табиғатқа құдыреті жүретін ерекше күш иелері және өздері адамға өзгеше қас,
ызалы. Осыларды кім тудырған, бұлар қалайша араласқан, бұлар кімді
қорқытады, ол арасын айыру қиын, бірақ мөлшермен болжағанда жасырын
білімнің қуатын билеуші осы сұмырайлар уақиғаларға арласқанда әдейі
қорқыту, шошыту үшін арласатын сияқты”
Біздіңше, бұның басқада идеялық сырлары бар. Біріншіден, халық өз
ертегісіндегі ерлерін ерекше бір ақылды, айлалы әрі күшті етіп көрсету үшін
олардың қарсы күресер жауын да шектен тыс керемет, сұмдық та сұмпайы, жан
сірі етіп суреттейді. Өз батырларын жалмауыздай ажал, тажалдарға қарсы
қояды. Оларды оңай да осал жау етпей, жетіден басы бар, жеті күн ойласаң,
ойға келмес алуан айла – амалы бар зымиян етіп көрсетеді. Олар бір басы
қалғанша, денесі жеті бөлінгенше соғыс жүргізеді. Ертегі ерлері соның
бәрін де жеңеді. Сөйтіп, халық өз ерлерінің жеңілмес күш екенін
дәлелдейді, соған сендіреді.
Ертегілерде ерте заманнан бастап соңғы кезге дейінгі халық өмірінің
әр алуан жақтары қамтылады. Халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі,
дүние танудағы көзқарасы, таптық сана-сезімі, арман-мүдесі суреттеледі де
ертегінің оқиғасы реалистік болмыстан алынады. Егер қиял-ғажайып немесе
хайуанаттар жайындағы ертегілерде фантастика басым келіп отырса , тұрмыс-
салт ертегілерде ол өте аз кездеседі. Мұнда адамның қиялдарынан туған
әңгімелерден гөрі өмірде болған, не болуға тиісті оқиғалар басты орын
алады. Сондықтан тұрмыс-салт ертегілерінеің кейіпкерлері жалғыз көзді дәу,
мыстан, жеті басты жалмауыз, жезтырнақ, т. б бейнесінде емес, нақты адам
бейнесінде болады және сло қарапайым адамдар жайлы айтылады.
Тұрмыс-салт ертегілерінің оқиғасы ертегінің басты кейіпкері
қарапайым адамның өмірін, ісін, тұрыс-тіршілігін, таптық, қоғамдық
жайларын, әлеуметтік көзқарасын суреттеуге құрылады. Халық ортасынан шықан
ертегіге басты кейіпкер болып алынған еңбек адамы арқылы баяндалады. Неше
түрлі қиыншылық, кедергілерді, ауыр халдерді, аңдыған алысқан жау амалдарын
жеңеді де, сөйтіп, мақсатына жететін де қарапайым адам болады.
Халықтың тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілерді басты тақырып
еңбек адамның өмірі, ісі болып келеді. Қарапайым адам халық ертегілері
қанаушы тапқа қарсы бейнеде алады, олардың ісі, ақылы, өнері, адамгершілігі
хандар мен байлардан әлде қайда артық деп суреттейді. Мұны біз көптеген
ертегілерден, соның ішінде әрі көркем әрі терең идеялысы Аяз биден
көреміз.
Оқиғасын реалистік болмыстан, шындық өмірден алып, ауызша
шығармалардан қазақ халқының көркем шығармаларының елеулі бір саласы-аңыз-
әңгімелер. Аңыз-әңгімелердің алғашқы үлгілері халық үшін қызмет еткен және
тарихта болған адамдардың ісін, өмірін әңгімелеу негізінде туған. Мұндай
адамдардың халыққа қамқор болып халық намысын қоғаған, бұл жолда жасаған әр
алуан істері ел аузында аңыз-әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен.
Олардың аты, ісі ерте кезде жазу-сызу өнері болмағандықтан хатқа түсірген
тек хамлықтың аңыз әңгімелерінде сақталған. Алдар көсеге байланысты
аңыздардың ерте заманда туғанын аңғарсақ, екіншіден, бергі кездің де жай-
жапсарын суреттерден көреміз. Ел қиялы ертедегі Алдар көсені белгі заманғы
алып келгенде бұрынғы аңыздардың кейіпкерлері арқылы соңғы кездің суретін
беруді мақста еткен деуге болады.
Алдар аңызы ел арасында көп тарап, кең сіңген. Қазыр жақсы, қуақы
да қызықты, алдауға айла амалға құрылған әңгіме болса, Алдар көсе әңгімесі
сияқты екен дейміз шығай байдың шықбермектігіндей сараңдықты, судагерлерге
тән қомағайлық пен пайда күнемдікті мазақтайтын өткір мысқыл болса, бұл
Алдар көсенің ісі сияқты екен дейміз. Демек, Алдар жинақталған бейнелі
кейіпкерге айналып кеткен.
Алдар айналасындағы күлкі екі түрлі жағдайдан көрінеді. Ең
алдымен, ол күлкі персонаждың кейпінде, атында тұр. Бетіне маса тайып
жығылатын жып-жылмағай, жалтыр иекті жылпосты көз алдымызға
Атына екі күлеміз. Оның аты мен сорлатам, мен жер қаптырам болса,
ақымақ етем, қу мен сұм, қайдасың, қайсың маған қарсы келесің, қайсың
менімен өнер, айла амал тапсырасың? Кім болсаң да, не болсаң да, алып та
жығам, шалып та жығам деп тұрады.
Алдар аңыздарындағы күлкі көрінер екінші сипат – оның іс-әрекет,
жорық-жосығы. Алдар әрекетінің бәрі – күлкілі күрес, күлкілі тартыс.
Алдаймын деп айқайлап, мақтанып тұрған Алдарына халық кедергі-бөгетті де
қиыннан тауып береді. Небір шыт-шытырманға айдап салады. Бірақ бәрінде де
алдарын алғызбай, бірді екі, екіні он етіп саудагерлерді тонатады. Оларға
ұрыны қарақшы қарақшылаптының кебін кигізеді, басқаны көріпкел кісісіне
адастырады, ажал ұясы, ызғары мол, кәрі қапты хан сарайын масқара еткізеді.
Қазақта Алдарды өлді, ел оны көмді деп айтпайды. Оның себебін академик М.
Әуезов былай деп түсіндіреді: Алдар аты – күлкі аты, күлкіге өлім жоқ.
Ендеше сол күлкі өшпейтіндей, Алдар да өлмес жан бейнесінде әңгімеленуі
шарт. Қазақ аңызында Алдардың туысы айтылмаса, өлімнің де айтылмайтын мәні
осыдан. . . Күлкі - өлмес елдің өшпес күші.
Қожанасыр әңгімелері де күлдіргі, мысқыл-юморлы әңгімелерге жатады.
Бірақ, Қожанасыр әңгімелерінің Алдар көсе аңыздарынан идеялық жағынан да,
мазмұн жағынан да үлкен айырымы, ерекшелігі бар. Халық Алдар әңгімелерінде
өз кейіпкерлеріне басқаларды мазақтатып, ақымақ еткізіп отырса, Қожанасыр
әңгімелерінде, көп ретте, кейіпкердің өзін аңғал, аңқау етіп көрсетіп
отырады. Бірінші жағдайда басқалардың ақымақ болып, алданып қалғанын
айтып, жұртты соған күлдірсе, соңғы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.