Ілгерімелі қаржылық есеп
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің түсінігі мен оның оның мәні.
1.1Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің жалпы анықтамасы ... ... ... ... ... ...
1.2 Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің анықтамасы, пайда болу ... ... ...
себептерi және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау.Үзақ мерзімдік міндеттемелердің құрылымы
2.1 Ұзақ мерзiмдi міндеттемелер есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер есебi ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 тарау.Ұзақ мерзімді міндеттемелерді классификациялану
3.1 Ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Қысқа мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Кейiнге қалдырылған салықтық мiндетемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің түсінігі мен оның оның мәні.
1.1Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің жалпы анықтамасы ... ... ... ... ... ...
1.2 Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің анықтамасы, пайда болу ... ... ...
себептерi және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау.Үзақ мерзімдік міндеттемелердің құрылымы
2.1 Ұзақ мерзiмдi міндеттемелер есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер есебi ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 тарау.Ұзақ мерзімді міндеттемелерді классификациялану
3.1 Ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Қысқа мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Кейiнге қалдырылған салықтық мiндетемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кiрiспе
Қазiргi нарықтық экономикадағы шаруашылық субъектiлерiн және олардың қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының да міндеттемелерi, оның iшiнде ұзақ мерзiмдi мiндеттемелерi болады. Кез-келген өндiрiспен айналысатың субъектi сол өнiмдi өндіру үшiн қажеттi шикiзаттар мен материалдар үшiн жабдықтаушыларының алдында мiндеттi болса, саудамен айналысатын шаруашылық субъектiсi сол сататын тауарларын жеткiзiп берушi яғни жабдықтаушы субъектiнiң алдында мiндеттi болуы мүмкiн. Тiптi өндiрiспен де, саудамен де айналыспайтын субъектiлердiң өзiнiң қарамағында жұмыс iстейтiн жұмысшы қызметкерлерге олардың iстеген еңбегi үшiн, сондай-ақ бюджетке түрлi салықтар үшiн қарыз немесе оның алдында мiндеттемесi болуы мүмкiн. Қазiргi таңда қаржының жетiспеушiлiгiнен банктер, банктен тыс мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерiнің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ мiндеттемелерiн шектен тыс көбейтiп алып, оны қайтаруға мүмкiншiлiгi болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектiлер көптеп кездеседi.Сондықтан да олардың мақсаты мен мiндеттерiн қарастыру қажет. Осыған байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердің өзектi мiндеттерi мен мақсаттарын қарастырайық. Дипломдық жұмыс тақырыбының негiзгi өзектi мақсаты- қарыз ақша қаражаттары есебiнен өндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру және тағы да басқа алға қойған мақсаттарды орындау.
Дипломдық жұмысының тақырыбының мiндеттерiне келетiн болсақ, ол келесiдей түрде болады:
• Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттеме бойынша: кәсiпорынның қаржылық жағдайың жақсарту, қажеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету;
• Ұзақ мерзiмдi кредиторлық борыштар бойынша: жабдықтаушылардан қажеттi құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, кәсiпорынның өз қаражаты жетпеген жағдайда жалгерлiк арқылы белгiлi бiр ғимарат пен басқа да қажеттi заттармен қамтамасыз ету және тағы да басқалар.
Кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелерге келетiн болсақ, салық мiндеттемесi мемлекет алдындағы әрбiр салық төлеушінiң мiндеттемесi болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргiзiледi.
2001 жылғы 12 маусымда №2О9- 11 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi туралы» (өзгертулермен және толықтырулармен) салық Кодексi қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттiк бюджеттi толықтырудың негiзгi көзi болып табылады.
Салық кодексi Республикалық және жергiлiктi бюджетке түсетiн салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi белгiлейтiн, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетiн кеден баж салығы, алымы мен төлемдерi мәселелерiн қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтiн бiрден-бiр заңды мақсаты болып табылады. Салық кодексi салықтардың толық тiзiмiн, оларды есептеу тәртiбiн, салық салу объектiлерiн, салықтық негiзгi түрлерi бойынша төлеушiлерiн анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдер мен Кодексте белгiленген тәртiпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесiне төлеушiлерден аударылған қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi енгiзу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының өкiлеттiлiгiне жүктелген. Бұл құқық тек қана салық Кодексiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындау барысында салық салынатын объектiсiн, салық базасын, салық мөлшерлемесiн, салық кезеңiн бiлуге мiндеттi болады. Бұл кезде салық салынатын объект iсi және салық салумен байланысты объектiлерi - мүлiк және әрекетi болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінiң мiндеттемесi де пайда болады.
Салық базасы мен құқықтық, физикалық базасын айтады және де салық салу объектiсiне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкiн. Салық базасының негiзiнде салық сомасы және басқа да төлеулердiң мөлшерi анықталады.
Салық мөлшерлемесi салық базасының өлшем бiрлiгiне есептелген салық деңгейi болып табылады. Салық мөлшерлемесi пайыздық немесе абсолюттiк сомасы бойынша салық базасының өлшем бiрлiгiне қарап белгiленедi.
Салық көзi — бұл уақыт кезеңi, әрбiр салық түрiне және Салық кодексiнiң басқа да мiндеттi төлемдерiне қолайлы етiп белгiленедi, сол кезең бiткеннен кейiн салық базасының анықталып бюджетке төленуге жататын салық пен басқа да мiндеттi төлемдерi есептелiнедi.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы — мүлiктiң кiрiстелген және тауарды сату мақсатында жөнелтiлген, қызметтiң көрсетiлген, жұмыстың атқарылған кезеңiмен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңiне қарамастан, салықтық есептiң әдiсiне қарап есептеу әдiсi бойынша құрылады.
Төленетiн мiндеттi төлемдердiң сызбасы төменде көрсетiлген.
Қазiргi нарықтық экономикадағы шаруашылық субъектiлерiн және олардың қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының да міндеттемелерi, оның iшiнде ұзақ мерзiмдi мiндеттемелерi болады. Кез-келген өндiрiспен айналысатың субъектi сол өнiмдi өндіру үшiн қажеттi шикiзаттар мен материалдар үшiн жабдықтаушыларының алдында мiндеттi болса, саудамен айналысатын шаруашылық субъектiсi сол сататын тауарларын жеткiзiп берушi яғни жабдықтаушы субъектiнiң алдында мiндеттi болуы мүмкiн. Тiптi өндiрiспен де, саудамен де айналыспайтын субъектiлердiң өзiнiң қарамағында жұмыс iстейтiн жұмысшы қызметкерлерге олардың iстеген еңбегi үшiн, сондай-ақ бюджетке түрлi салықтар үшiн қарыз немесе оның алдында мiндеттемесi болуы мүмкiн. Қазiргi таңда қаржының жетiспеушiлiгiнен банктер, банктен тыс мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерiнің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ мiндеттемелерiн шектен тыс көбейтiп алып, оны қайтаруға мүмкiншiлiгi болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектiлер көптеп кездеседi.Сондықтан да олардың мақсаты мен мiндеттерiн қарастыру қажет. Осыған байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердің өзектi мiндеттерi мен мақсаттарын қарастырайық. Дипломдық жұмыс тақырыбының негiзгi өзектi мақсаты- қарыз ақша қаражаттары есебiнен өндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру және тағы да басқа алға қойған мақсаттарды орындау.
Дипломдық жұмысының тақырыбының мiндеттерiне келетiн болсақ, ол келесiдей түрде болады:
• Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттеме бойынша: кәсiпорынның қаржылық жағдайың жақсарту, қажеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету;
• Ұзақ мерзiмдi кредиторлық борыштар бойынша: жабдықтаушылардан қажеттi құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, кәсiпорынның өз қаражаты жетпеген жағдайда жалгерлiк арқылы белгiлi бiр ғимарат пен басқа да қажеттi заттармен қамтамасыз ету және тағы да басқалар.
Кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелерге келетiн болсақ, салық мiндеттемесi мемлекет алдындағы әрбiр салық төлеушінiң мiндеттемесi болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргiзiледi.
2001 жылғы 12 маусымда №2О9- 11 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi туралы» (өзгертулермен және толықтырулармен) салық Кодексi қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттiк бюджеттi толықтырудың негiзгi көзi болып табылады.
Салық кодексi Республикалық және жергiлiктi бюджетке түсетiн салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi белгiлейтiн, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетiн кеден баж салығы, алымы мен төлемдерi мәселелерiн қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтiн бiрден-бiр заңды мақсаты болып табылады. Салық кодексi салықтардың толық тiзiмiн, оларды есептеу тәртiбiн, салық салу объектiлерiн, салықтық негiзгi түрлерi бойынша төлеушiлерiн анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдер мен Кодексте белгiленген тәртiпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесiне төлеушiлерден аударылған қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi енгiзу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының өкiлеттiлiгiне жүктелген. Бұл құқық тек қана салық Кодексiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындау барысында салық салынатын объектiсiн, салық базасын, салық мөлшерлемесiн, салық кезеңiн бiлуге мiндеттi болады. Бұл кезде салық салынатын объект iсi және салық салумен байланысты объектiлерi - мүлiк және әрекетi болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінiң мiндеттемесi де пайда болады.
Салық базасы мен құқықтық, физикалық базасын айтады және де салық салу объектiсiне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкiн. Салық базасының негiзiнде салық сомасы және басқа да төлеулердiң мөлшерi анықталады.
Салық мөлшерлемесi салық базасының өлшем бiрлiгiне есептелген салық деңгейi болып табылады. Салық мөлшерлемесi пайыздық немесе абсолюттiк сомасы бойынша салық базасының өлшем бiрлiгiне қарап белгiленедi.
Салық көзi — бұл уақыт кезеңi, әрбiр салық түрiне және Салық кодексiнiң басқа да мiндеттi төлемдерiне қолайлы етiп белгiленедi, сол кезең бiткеннен кейiн салық базасының анықталып бюджетке төленуге жататын салық пен басқа да мiндеттi төлемдерi есептелiнедi.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы — мүлiктiң кiрiстелген және тауарды сату мақсатында жөнелтiлген, қызметтiң көрсетiлген, жұмыстың атқарылған кезеңiмен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңiне қарамастан, салықтық есептiң әдiсiне қарап есептеу әдiсi бойынша құрылады.
Төленетiн мiндеттi төлемдердiң сызбасы төменде көрсетiлген.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. «Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп туралы » 2001 жылғы
толықтырулар мен енгiзiлген заңы
2. «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы» (Салық кодексi) 2005 ж.
3. «Қазақстан Республикасындағы кредиттiк бюролар кредиттiк тарихты
қалыптастыру туралы» заң 2ОО4 жыл 16 шiлде
4. Вахрушина М.А.,Мельникова А.А., Пласкова И.С. “Международный стандарт учета и финансовой отчетности” Москва Вузовский учебник,2005 г.
5. Кеулiмжаев I.К. ,Өжiбаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. ,Жантаева А.Э. “Қаржылық есеп” Алматы, Экономика, 2001
6. Мiржақыпова С.Т. «Банктегi бухгалтерлiк есеп» Алматы, Экономика 2004ж
7. Назарова В.Л. «Учет в отраслях” Алматы: Экономика,2005
8. Назарова В.Л. “Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердегi бухгалтерлiк есеп”
Алматы :Экономика,2ОО4жыл
9. Назарова В.Л. “Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердегi бухгалтерлiк есеп”
Алматы: Экономика,2ОО5жыл
10. Нурсеитов А.О. МСФО Бюллетень бухгалтера МСФО 200З.Т№4
11. Радостовец В.К., Габдуллин Т.Г. , Радостовец В.В., Шмид О.И.”Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп” Алматы,2003
12. Р.М. Рахимбекова “Финансовый учет на предприятии” Алматы, Экономика
2003
13. Тулешова Г.К. “Финансовый учет и отчетность в соответствий с
международными стандартами” Алматы, 2004г.
14. Телешова Б.I. «Дамыған қаржылық есеп» Алматы, Экономика 2005ж
15. Бухгалтер бюллетенi №2 қаңтар ,2006 «КТС бойынша аванстық төлемдер
туралы есептiлiктердi 2006 жылы беру» Н. Аллохина
16. Бухгалтер бюллетенi 2001 жыл №4 «Ағымдағы жалдық есеп жүргiзу»
Манбетова С.
17. Бухгалтер бюллетенi 1 қаңтар, 2006 «КТС бойынша аванстық төлемдердi
есептеу және төлеу тәртiбi» Юсупова А.
18. Шоттардың үлгi жоспарымен салыстыру. ҚЕХС бойынша шоттардың жұмысшы жоспарын жасаймыз
19. Бектаев Қалдыбай Сөздiк- Алматы,2001
20. .Насырова М.Р., Тоқсанбай С.Р., Құлпыбаев С.К., Гуляева С.П.
қазiргi экономикалық орысша-қазақша түсiндiрме сөздiк
анықтамалық. Алматы,2003
21. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004.
22. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы. -Алматы: Экономика -1999 -189 б.
23. Почепцов Г.Г. Паблик рилейшнз, или как успешно управлять общественным мнением. - М.: Центр, 1998
24. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2005, №2
25. Рынок ценныз бумаг: Учебник/под. ред. Галанова В.А, А.И. Басова, М: «Финансы и Статистика», 1996 – 23-27 с.
26. Егемен Қазақстан – 2005. – 26 қаңтар.
27. Экономикалық теория негіздері. ІІ-бөлім.
28. Ғ. С. Сейтқалиев. Ақша, несие, банктер. Алматы, «Экономика», 2001
29. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Алматы,2005
30. Банки и банковские операции // под ред. Жукова Е.Ф. – М., 2001.
31. Сахариев С. Әлем экономкасы. 2 бөлім. Алматы «Дәнекер» 2003.
32. Экономикалық теория негіздері. І-бөлім.
33. Сапарбаев Н.К. «Ұзақ мерзімді міндеттемелер».Алматы, 2005.
1. «Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп туралы » 2001 жылғы
толықтырулар мен енгiзiлген заңы
2. «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы» (Салық кодексi) 2005 ж.
3. «Қазақстан Республикасындағы кредиттiк бюролар кредиттiк тарихты
қалыптастыру туралы» заң 2ОО4 жыл 16 шiлде
4. Вахрушина М.А.,Мельникова А.А., Пласкова И.С. “Международный стандарт учета и финансовой отчетности” Москва Вузовский учебник,2005 г.
5. Кеулiмжаев I.К. ,Өжiбаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. ,Жантаева А.Э. “Қаржылық есеп” Алматы, Экономика, 2001
6. Мiржақыпова С.Т. «Банктегi бухгалтерлiк есеп» Алматы, Экономика 2004ж
7. Назарова В.Л. «Учет в отраслях” Алматы: Экономика,2005
8. Назарова В.Л. “Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердегi бухгалтерлiк есеп”
Алматы :Экономика,2ОО4жыл
9. Назарова В.Л. “Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердегi бухгалтерлiк есеп”
Алматы: Экономика,2ОО5жыл
10. Нурсеитов А.О. МСФО Бюллетень бухгалтера МСФО 200З.Т№4
11. Радостовец В.К., Габдуллин Т.Г. , Радостовец В.В., Шмид О.И.”Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп” Алматы,2003
12. Р.М. Рахимбекова “Финансовый учет на предприятии” Алматы, Экономика
2003
13. Тулешова Г.К. “Финансовый учет и отчетность в соответствий с
международными стандартами” Алматы, 2004г.
14. Телешова Б.I. «Дамыған қаржылық есеп» Алматы, Экономика 2005ж
15. Бухгалтер бюллетенi №2 қаңтар ,2006 «КТС бойынша аванстық төлемдер
туралы есептiлiктердi 2006 жылы беру» Н. Аллохина
16. Бухгалтер бюллетенi 2001 жыл №4 «Ағымдағы жалдық есеп жүргiзу»
Манбетова С.
17. Бухгалтер бюллетенi 1 қаңтар, 2006 «КТС бойынша аванстық төлемдердi
есептеу және төлеу тәртiбi» Юсупова А.
18. Шоттардың үлгi жоспарымен салыстыру. ҚЕХС бойынша шоттардың жұмысшы жоспарын жасаймыз
19. Бектаев Қалдыбай Сөздiк- Алматы,2001
20. .Насырова М.Р., Тоқсанбай С.Р., Құлпыбаев С.К., Гуляева С.П.
қазiргi экономикалық орысша-қазақша түсiндiрме сөздiк
анықтамалық. Алматы,2003
21. Журнал «National Business» Тулегенова Е. «Банковская система Казахстана» ,2004.
22. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы. -Алматы: Экономика -1999 -189 б.
23. Почепцов Г.Г. Паблик рилейшнз, или как успешно управлять общественным мнением. - М.: Центр, 1998
24. Абдильманова. Журнал «Банки Казахстана» 2005, №2
25. Рынок ценныз бумаг: Учебник/под. ред. Галанова В.А, А.И. Басова, М: «Финансы и Статистика», 1996 – 23-27 с.
26. Егемен Қазақстан – 2005. – 26 қаңтар.
27. Экономикалық теория негіздері. ІІ-бөлім.
28. Ғ. С. Сейтқалиев. Ақша, несие, банктер. Алматы, «Экономика», 2001
29. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Алматы,2005
30. Банки и банковские операции // под ред. Жукова Е.Ф. – М., 2001.
31. Сахариев С. Әлем экономкасы. 2 бөлім. Алматы «Дәнекер» 2003.
32. Экономикалық теория негіздері. І-бөлім.
33. Сапарбаев Н.К. «Ұзақ мерзімді міндеттемелер».Алматы, 2005.
Құрметті мемлекеттік аттестациялық комиссияның төр ағалары мен мүшелері,
сіздердің назарларыңызға Ілгерімелі қаржылық есеп деген тақырыпқа
дипломдық жұмысымды ұсынамын.
Пікір
Қазiргi нарықтық экономикадағы шаруашылық субъектiлерiн және олардың
қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ,
олардың барлығының да міндеттемелерi, оның iшiнде ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелерi болады. Кез-келген өндiрiспен айналысатың субъектi сол
өнiмдi өндіру үшiн қажеттi шикiзаттар мен материалдар үшiн
жабдықтаушыларының алдында мiндеттi болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектiсi сол сататын тауарларын жеткiзiп берушi яғни жабдықтаушы
субъектiнiң алдында мiндеттi болуы мүмкiн.
Дипломдық жұмыс үш тараудан және сегіз тармақтан құрылған.
Бірінші тарауында Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің түсінігі мен оның
оның мәні екі тармақта ашып көрсетілген.
Екінші тарауында Үзақ мерзімдік міндеттемелердің құрылымы екі тармағы
арналған. Атап айтқанда, олар: банк сферасында жүргізілетін ұзақ мерзімді
міндеттемелердің қалыптастырудағы шешуші рөлі, зерттеу стратегиясының
маңыздылығы қарастырылады.
Үшінші тарауы Ұзақ мерзімді міндеттемелерді классификациялануына
арналады: бірінші тармағында Ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек туралы
айтылады, оның мәні мен атқаратын функциялары туралы қарастыралады. Екінші
тармағында: Қысқа мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi, үшінші тармақ: Кейiнге
қалдырылған салықтық мiндетемелер, төртінші тармақ: Өзге ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелермен аяқталады. Дипломдық жұмыстың қорытындысы жасалынды,
көлемді әдебиет тізімі берілген.
Жалпы алғанда дипломдық жұмыста тақырыптың мақсаттары орындалды.
Сондықтан Халиев Абзал жазған жұмыс теориялық және тәжірибе тұрғыдан жоғары
баға қоюға лайықты.
Ғылыми жетекші
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің түсінігі мен оның оның мәні.
1.1Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің жалпы
анықтамасы ... ... ... ... ... ...
1.2 Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің анықтамасы, пайда болу ... ... ...
себептерi және
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
2 тарау.Үзақ мерзімдік міндеттемелердің құрылымы
2.1 Ұзақ мерзiмдi міндеттемелер
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ...
2.2. Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 тарау.Ұзақ мерзімді міндеттемелерді классификациялану
3.1 Ұзақ мерзiмдi кредиторлық
берешек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қысқа мерзiмдi бағалау
мiндеттемелерi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
3.3. Кейiнге қалдырылған салықтық
мiндетемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Өзге ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кiрiспе
Қазiргi нарықтық экономикадағы шаруашылық субъектiлерiн және олардың
қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ,
олардың барлығының да міндеттемелерi, оның iшiнде ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелерi болады. Кез-келген өндiрiспен айналысатың субъектi сол
өнiмдi өндіру үшiн қажеттi шикiзаттар мен материалдар үшiн
жабдықтаушыларының алдында мiндеттi болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектiсi сол сататын тауарларын жеткiзiп берушi яғни жабдықтаушы
субъектiнiң алдында мiндеттi болуы мүмкiн. Тiптi өндiрiспен де, саудамен де
айналыспайтын субъектiлердiң өзiнiң қарамағында жұмыс iстейтiн жұмысшы
қызметкерлерге олардың iстеген еңбегi үшiн, сондай-ақ бюджетке түрлi
салықтар үшiн қарыз немесе оның алдында мiндеттемесi болуы мүмкiн. Қазiргi
таңда қаржының жетiспеушiлiгiнен банктер, банктен тыс мекемелерден,
шетелдерден қарыз, несие алып өздерiнің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-
ақ мiндеттемелерiн шектен тыс көбейтiп алып, оны қайтаруға мүмкiншiлiгi
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектiлер көптеп
кездеседi.Сондықтан да олардың мақсаты мен мiндеттерiн қарастыру қажет.
Осыған байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердің өзектi
мiндеттерi мен мақсаттарын қарастырайық. Дипломдық жұмыс тақырыбының
негiзгi өзектi мақсаты- қарыз ақша қаражаттары есебiнен өндiрiс тиiмдiлiгiн
арттыру және тағы да басқа алға қойған мақсаттарды орындау.
Дипломдық жұмысының тақырыбының мiндеттерiне келетiн болсақ, ол
келесiдей түрде болады:
• Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттеме бойынша: кәсiпорынның қаржылық
жағдайың жақсарту, қажеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету;
• Ұзақ мерзiмдi кредиторлық борыштар бойынша: жабдықтаушылардан
қажеттi құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, кәсiпорынның өз
қаражаты жетпеген жағдайда жалгерлiк арқылы белгiлi бiр ғимарат
пен басқа да қажеттi заттармен қамтамасыз ету және тағы да
басқалар.
Кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелерге келетiн болсақ, салық
мiндеттемесi мемлекет алдындағы әрбiр салық төлеушінiң мiндеттемесi болып
табылады және ол салық заңына сәйкес жүргiзiледi.
2001 жылғы 12 маусымда №2О9- 11 Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi туралы (өзгертулермен және
толықтырулармен) салық Кодексi қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттiк бюджеттi толықтырудың негiзгi
көзi болып табылады.
Салық кодексi Республикалық және жергiлiктi бюджетке түсетiн
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi
белгiлейтiн, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетiн кеден баж салығы,
алымы мен төлемдерi мәселелерiн қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтiн бiрден-бiр заңды мақсаты болып
табылады. Салық кодексi салықтардың толық тiзiмiн, оларды есептеу тәртiбiн,
салық салу объектiлерiн, салықтық негiзгi түрлерi бойынша төлеушiлерiн
анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдер мен Кодексте
белгiленген тәртiпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесiне
төлеушiлерден аударылған қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi енгiзу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкiлеттiлiгiне жүктелген. Бұл құқық тек қана салық Кодексiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындау барысында салық салынатын
объектiсiн, салық базасын, салық мөлшерлемесiн, салық кезеңiн бiлуге
мiндеттi болады. Бұл кезде салық салынатын объект iсi және салық салумен
байланысты объектiлерi - мүлiк және әрекетi болып табылады, егер де олар
бар болса, онда салық төлеушінiң мiндеттемесi де пайда болады.
Салық базасы мен құқықтық, физикалық базасын айтады және де салық салу
объектiсiне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкiн. Салық
базасының негiзiнде салық сомасы және басқа да төлеулердiң мөлшерi
анықталады.
Салық мөлшерлемесi салық базасының өлшем бiрлiгiне есептелген салық
деңгейi болып табылады. Салық мөлшерлемесi пайыздық немесе абсолюттiк
сомасы бойынша салық базасының өлшем бiрлiгiне қарап белгiленедi.[1]
Салық көзi — бұл уақыт кезеңi, әрбiр салық түрiне және Салық кодексiнiң
басқа да мiндеттi төлемдерiне қолайлы етiп белгiленедi, сол кезең бiткеннен
кейiн салық базасының анықталып бюджетке төленуге жататын салық пен басқа
да мiндеттi төлемдерi есептелiнедi.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы — мүлiктiң кiрiстелген және
тауарды сату мақсатында жөнелтiлген, қызметтiң көрсетiлген, жұмыстың
атқарылған кезеңiмен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңiне
қарамастан, салықтық есептiң әдiсiне қарап есептеу әдiсi бойынша құрылады.
Төленетiн мiндеттi төлемдердiң сызбасы төменде көрсетiлген.
Кәсiпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 3100 Салықтар бойынша
мiндеттемелер бөлiмшесiнiң шоттарында есепке алынады. Бұл бөлiмшеге: 3110
Төлеуге жататын корпоративтiк табыс салығы, 3120 Жеке тұлгалардың табыс
салығы, 3130 Қосымша құн салығы, 3140 Акциздер, 3150 Әлеуметтiк
салық, 3160 Жер салығы, 3170 Тасымалдау құралдарының салығы, 3180
Мүлiктердiң салығы, 3190 Басқалай салықтар шоттары кiредi.
Корпоративтiк табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу 3110 Төлеуге
жататын корпоративтiк табыс салығы деген пассивтiк шотында жүреді.
Кейiнге қалдырылған салықтың есебi үшiн 4310 Корпоративтiк табыс
салығы бойынша кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелер шоты арналған.
Бұл шотта бухгалтерлiк және салық есебiнiң талаптарындағы айырманың
нәтижесiнде пайда болған уақытша сомалары көрсетiледi.
Бухгалтерлiк есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп
стандарттарында қарастырылған қағида бойынша қаржылық-шаруашылық кызметiнiң
нәтижесi анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлiк
есепте көрсетiлген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына
тиiстi түзетулердiң көмегiмен анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген және салық (жедел) есебiнде жиынтық жылдың
табыстан (негiзгi құрал-жабдықтарды амортизациялау, жөндеу, пайыздар және
тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңiлдiктер) туралы, сондай-ақ
табыстар туралы (үйлердi, ғимараттарды) сату кезiндегi құнының, сондай-ақ
ақша құнсыздануына тузетулердi есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын
алашақтардың өсуi; кәсiпкерлiк қызметтi шектеуге келiскенi және кәсiпорынды
жапқаны үшiн тағы басқалар жөнiнде хабарлама қалыптасады, бұл хабарламада
салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиiстi затқа
тұлғалардан алынатын табыс салықтың сомалары туралы бухгалтерлiк әрi салық
есебi деректерi арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлiк және салық есебi арасындағы мәлiметтердiң теңдiгiн сақтау
оңай шара емес, өйткенi олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы
айырмашылықтар болады.
Осының нәтижесiнде уатытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ
уақытша айырмашылықтардан салықтық тиiмдiлiк туындайды.
Кейiнге қалдырылған салықтық есебi үшiн 4310 Корпоративтiк табыс салық
бойынша кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелер шоты арналған. Бұл
шотта бухгалтерлiк және салық есебiнiң талаптарындағы айырманың нәтижесiнде
пайда болған уақытша сомалары көрсетiледi.
Бухгалтерлiк есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп
стандарттарында қарастырылган қағида бойынша қаржылық-шаруашылықты
қызметiнiң нәтижесi анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы
бухгалтерлiк есепте көрсетiлген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы
айырмасына тиiстi түзетулердiң көмегiмен анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебiнде жиынтық жылдың
табыстан (негiзгi құрал-жабдықтарды амортизациялау, жөндеу, пайыздар және
тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңiлдiктер) туралы, сондай-ақ
табыстар туралы (үйлердi, ғимараттарды) сату кезiндегi құнының, сондай-ақ
ақша құнсыздануына түзетулердi есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын
алашақтардың өсуi; кәсiпкерлiк қызметтi шектеуге келiскенi және кәсiпорынды
жапқаны үшiн тағы басқалары жөнiнде хабарлама қалыптасады, бұл хабарламада
салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиiстi заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлiк әрi салық
есебi деректерi арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлiк және салық есебi арасындағы мәлiметтердiң теңдiгiн сақтау
оңай шара емес, өйткенi олардың арасында тұракты және уақытша сипаттағы
айырмашылықтар болады.
Осының нәтижесiнде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ
уақытша айырмашылықтардан салықтық тиiмдiлiк туындайды.
Осы айтылғандар туралы толық түсiнiк беретiн қаржылық есептiң ең
негiзгiлердiң бiрi болып саналатын тақырыптардың бiрi- ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелер есебi. Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер есебi қаржы-шаруашылық
қызметiнiң бұрынғы бас шоттар жоспарында 6-шы Міндеттемелер - деп
аталатын бөлiмде қарастырылған. Ал қазiргi ҚЕХС[2] бойынша шоттар
жоспарында 4-шi Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер “- деп аталатын бөлiмiнде
көрiнiс тапқан.
1.Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің жалпы анықтамасы
1.1.Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің пайда болу себептерi және түрлерi.
Мiндеттеме - бұл анықталған iс бойынша орындаудың мiндеттерi немесе
қарызы. Мiндеттеме - бұл алдыңғы мерзiмде пайда болған субъектiлердiң
берешек. Оны өтеу кезiнде экономикалық табыстарды алып келетiн ресурстардың
мекемедеп кетуіне алып келедi. Жалпы мiндеттемелер ұзақ мерзiмдi және қысқа
мерзiмдi болып бөлiнедi. Соның iшiнде Ұзаққ мерзiмдi мiндеттелердi
қарастырайық.
Ұзақ мерзiмдi мiндеттеме - бұл зайым алушының балансының нақты
датасынан бiр жылдан астам төлем мерзiмi бар мiндеттеме. Ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелер арасына ұзақ мерзiмдi несиелердi, мерзiмi ұзартылған
салықтарды, ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешектi қатыстырады. Жалпы ұзақ
мерзiмдi мiндеттемелердіңкөбеюi пайыздық көбеюiне алып келедi. Бiрақ ұзақ
мерзiмдi мiндетемелердiң көбеюі кәсіпорын үшін қауіпті, себебi
мiндеттемелер бойынша пайыздарды төлеу шығындарының үлес салмағы еседi.
Қарыздық келiсiмдер iс-әрекеттердi және ұйымдардың қаржылық құрамын
шектейдi. Мiндеттемелердіңорындалмау тәуекелiн азайту мақсатында шектеулер
дивидепдтердiң максималдық мөлшерiн табыстардың белгiленген деңгейiн сақтау
талабында және өтiмдiлiктi кiргiзедi. Инвестордың позициясы бойынша
несиелендқұру-бұл инвестицияларды орналастырудың ең үмiттi тәсiлi, себебi
несие берүшiлер қарыздық төлемдердiң заңды орындалуының ең жоғарғы
қауiпсiздiгi қолданылады және активтер құқықтарын алады, егерде қарыз
алушының ұйымы жойылса.
Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердіңпайда болу себептерiне келесiлердi
кiргiземiз:
1) Тартылған капиталды алу кейбiр компаниялар үшін оңай
2) Тартылған қаражатиардың толық құны жаңа акциялардың қаржыландыруынан
төмен
З) Кейбiр субъектiлер тартылган қаражаттардың үлкен үлес салмағына
қарамастан, осы қаражаттарға пайда түсiредi және пайданың мөлшерi пайыздық
төлемдердеп артық болады.
Ұзақ мерзiмдi мiндетемелердi бағалау және өлшеу кезiнде келесi
принңиптердi есепке алу қажет:
1) Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi қарызға алынған тауарлар мен
қызметтердiң әдiлеттi нарықтық құн бойынша тiркейдi
2) Пайыздардың өз мерзiмiнде төленуi мiндеттемелердi шығару датасындағы
нарықтық пайыздық қойылымына негiзделген
З) Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердіңбаланс датасындағы қалдық құны — бұл
эмиссия негiзiндегi нарықтық пайыздық қойылымына дейiн дисконтталған қолма-
қол қалган төлемдердiң нақты құны. Пайыздық қойылым
мiндеттемелердіңнегiзiнде өзгермейдi.
Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ұзақ мерзiмдi болып сыныпталған ұйымдардың
мiндеттемелерiн есепке алуға болады.Қазақстан өзінің ұзақ мерзімдік және
орта мерзімдік міндеттерін нақты айқындап алды. Мұның нақты іс-әрекет
жоспары бар, оны жүзеге асыру үшін көп және қажырлы жұмыс істеп қана
қоймай, қоғамның жұмылуын, халықтың ынтымағын, тұрақтылық пен тыныштықты
сақтай білуіміз керек. Мен Қазақстанның өз азаматтары үшін өмірдің жоғары
стандарттарын құру жолымен тиімді дамып келе жаткан елдер қатарына шын
мәнінде кіреді және әлемдік қоғамдастыққа тең құқықты негізде
интеграцияланады.
Жалпы мiндеттемелер өтеу мерзiмiне байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа
мерзiмдi болып бөлiнедi:
Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің келесiдей түрлерi бар:
1) Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердi кiрiктiредi:
- ұзақ мерзiмдi банктiк қарыздар
- ұзақ мерзiмдi алынған қарыздар
- өзге де ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер
2) Ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердi қарастырады:
- жеткiзүшiлер мен мердiгерлерге берiлетiн ұзақ мерзiмдi берешек
- еншiлес ұйымдарға берiлетiн ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек
- қауымдастырылған және бiрлескен ұйымдарға берiлетiн ұзақ мерзiмдi
кредиторлық берешек
- филиалдар мен құрылымдық бөлiмшелерге берiлетiн ұзақ мерзiмдi
кредиторлық берешек
- жалдау бойынша ұзақ мерзiмдi берешек
- төлеуге арналғанұзақ мерзiмдi сыйақылар
- өзге де ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек
3) ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi. Ол келесiлердi кiрiктiредi:
- ұзақ мерзiмдi кепiлгерлiк мiндеттемелер
- заңды наразылықтар бойынша ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi
- қызметкерлерге сыйақылар бойынша ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi
- өзге де ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi
4) Кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелер. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердi қарастырады:
- корпорациялық табыс салығы бойынша кейiнге қалдырылған салықтық
мiндеттемелер, мұнда салық салынатын уақытша айырмаға байланысты болашақ
кезеңдерде төлеуге жататын пайдаға салынатын салық сомасы есепке алынады
5) өзге де ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердеп тұрады:
- алынған ұзақ мерзiмдi аванстар
- алдағы кезеңдердiң кiрiстерi
- өзге де ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер.
2.Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер есебi
2.1. Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер есебi
Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер” ұзақ мерзiмдi кредиторлық
берешектi алып тастағанда, ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелердi есепке
алуға арналған және шоттардың келесi топтарын қамтиды:
4010 Ұзақ мерзiмдi банктiк қарыздар, бiр жылдан асатын мерзiммен
банктiк ұйымдардан алынған қарыздар көрсетiледi; қарыз ресми мәртебесі бар
банктерге, мерзiм, төлеу және қайтару шарттарын қарастыратын коммерциялық
келiсiм шарт негiзiнде кредиттi төлеу кабiлетi бар ұйымдарға берiледi.
Банк қарызы — бұл банктiң клиентке соманы белгiлi бiр мерзiмге сыйақы
төлеумен ұсынуы және бөлiсуi
Банктiң қарыз түрлерi:
1) Қысқа мерзiмдi- бiр жылға дейiн, бірақ екi жылдан көп болмауы керек;
2) Орташа мерзiмдi- бiр жылдан үш жылға дейiн;
3) ұзақ мерзiмдi- үш жылдан жоғары
Орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi қарыздар өндiрiстiк және
кәсіпорынының әлеуметтiк даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеудiң негiзгi түрлерi:
1) Аванстық- дайындаушы ұйымдарға берiледi;
2) Бланктiк- қаржылық тұрақты субъектiге, сөнiмдi төлеушiге толық сенiп
берiледi
3) Консорпциумдық-бiрлестiрiлген кредит- бiр қарыз алушының екi немесе
одан да көп банкiлерiне аса iрi мақсатты бағдарламаны кредиттеу үшін
берiледi;
4) Ипотекалық- мүлiк кепiлдiгiмен берiлетiн ұзақ мерзiмдi несие
5) Овердрафт — нәтижесiнде дебеттiк сальдо пайда болатын банктегi
клиент шотынан қаражатты есептеп шығарып тастау арқылы жүзеге асырылатын
қысқа мерзiмдi кредиттеу түрi;
б) Кредиттiк желi- мiндеттемесi заңмен рәсiмделген банктiң “Қарыз
алушыға” өзiнiң алғашқы талап етуi бойынша немесе ең аз деңгейдегi нақты
төлем шегiнде кредиттiк кезең iшiнде беру;
7) Тұтыну мақсаттарына арналған кредит: кредитке алынатын тауарлармен;
басқа да жеке қажеттiлiктерге (шаруашылық құруға, мал-құс өсқұруге және
т.б.);[3]
8) Стенд-бай- Халықаралық валюта қорының елдерге ұсынатын кредитi.
Банктiң қарыз есебi есебi 4010 “Ұзақ мерзiмдi банктiк қарыздар” шотында
жүзеге асады.
Кесте 1.
№ Шаруашылық операциялардың Дебет Кредит
рcмазмұны
1 2 3 4
1 Банк мекемелерінен 1040 Ағымдық 4010 Ұзақ мерзімді
кредитті алуда есеп банктік шоттардағы банктік қарыздар
айырысу шотына есепке теңгемен ақша
жатқызу қаражаттары, 1050
Ағымдағы банктік
шоттардағы валютамен
ақша қаражаттары
2 Банктің кредит есебінен 4110 Жеткізушілер 4010 Ұзақ мерзімді
алынған мен мердігердерге банктік қарыздар
тауарлы-материалдық қор ұзақ мөзімді
(жұмыс, қызмет)үшін төлеу кредиторлық берешек
3 Аккредитивке чек 1070 Арнайы 4010 Ұзақ мерзімді
кітапшасына есепке алынғаншоттардағы ақша банк ұарызы
қаражат қаражаттары
4 Банк кредиті үшін 7310 Сыйақылар 4160 Төлеуге ұзақ
есептелген пайыз бойынша шығындар мерзімді сыйақылар
5 Пайыздарды төлеу 4160 Төлеуге ұзақ 1040 Ағымдық
мерзімді сыйақылар банктік шоттардағы
теңгемен ақша
қаражаттары.
6 Мерзімі ұзартылған кредит 4010 Ұзақ мерзімді 1040 Ағымдық
банк қарызы банктік шоттардағы
теңгемен ақша
қаражаттары.
1050 Ағымдағы
банктік шоттардағы
валютамен ақша
қаражаттары
7 Кредитті қайтару 4010 Ұзақ мерзімді 1040 Ағымдық
банк қарызы банктік шоттардағы
теңгемен ақша
қаражаттары.
1050 Ағымдағы
банктік шоттардағы
валютамен ақша
қаражаттары
8 Есептік кезеңнің соңында 5420 Табыс 7310 Сыйақылар
табыс жиынын пайыз бойыншажиыны бойынша шығындар
кеміту шығындарын есептен
шығару
Төлем тапап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар:
келісім-шарт төртібінің нығаюына мүмкіндік береді жөне қүжат айнаіымын
жыддамдатады. Төлем талап- тапсырмасын толтыру үлгісі келесі бетте
берілген.
Инкассалық үкім — заң актілерінде көзделген жагдайда ақшаны
жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу ушін
пайдаланылатын төлем қужаты.
Инкассалық өкім салық және кеден органдарына толенбеген толемдерді,
сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жагдайында
қолданылады. Мұндағы салық және кеден органдарының инкассалық өкімінен
басқасы міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары жөне қаулысы
бойынша берілетін орындау парағымен берге жуүеді.
Инкассалык өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік
шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме
кәрсетіледі.
Салык және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы
аударушының шотындагы қаражат колемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат көлемі
толық жетпеген жағдайда, сол қүжаттың келесі бетіне "жартылай төленді"
деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражаттың шотқа түсуіне қарай
төленеді. Тек қана соттың шешімен келетін инкассалық өкімдер шотта қаражат
соамсы жеткілікті болған жағдайда теленеді, керісінше жағдайда ол шоттағы
қаражат қозғалысына тиым салынады. Мұндай телем құжаттары басқа қүжаттарға
қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс.
Есептік операциялар:
- клирингтік жүйелер мен ірі төлемдер жүйесін пайдаланумен теңге
түріндегі төлемдер;
- бірінші топтық батыс және ресейлік банктердің желісі арқылы шетел
валютасы түріндегі төлемдер;
- банктер – корреспонденттер желісі арқылы тездетілген облыс аралық
есептер;
• Кассалық операциялар мен инкассация:
- шоттардағы қалдықтар шегінде теңге және шетел валюталарымен ақшалай
беру;
- банк кассасына сол күні шотқа тіркеумен ақшалай қаражатты қабылдау;
- тәуліктердің кез келген ыңғайлы уақытында және демалыс күндері ақшалай
қаражаттың инкассациясы;
• Құжатты инкассо – есептер бөлімі:
- төлем немесе акцепт үшін импорттық істер бойынша құжаттарды беру;
- экспорттық істер бойынша инкассалық кепілдемелерді пішімдеу және
құжаттарды қабылдау;
- инкассо тратт;
- құжаттарды индоссирлеу;
• Чектермен операциялар:
- MasterCard, American Express, CITICORP, VISA жолдық чектерін сатып
алу;
- CHASE Manhattan Bank коммерциялық чектерін сату;
- инкассо коммерциялық, жолдық, атаулыларға чектерді қабылдау;
• Аккредитивтермен операциялар – есептер бөлімі:
- аккредитивті ашу;
- аккредитивті визалау, дәлелдеу;
- экспорттық аккредитивтер бойынша негоциация және акцепт тратт;
- трансферабельді аккредитивті аудару;
- аккредитивтермен операцияларды өткізу бойынша консультациялар;
• Конверсионды операцияларды өткізу:
- теңге үшін валютаны сатып алу сату;
- валюта – валюта конверсионды операциялар;
- күнбе-күн конверсионды операцияларды жылдамдатып өткізу;
• Көп бөлімшелі компанияларға қызмет көрсету, Қазақстан аймақтарында
клиент бөлімшелерінің шоттарының күйі туралы ақпаратты оперативті
беру;
• Компьютерлік – модельді байланысты пайдаланумен Банк - клиент жүйесі
бойынша электрондық қызмет көрсету;
- банкке теңге түрінде төлемдік тапсырыстар мен шетел валютасы түрінде
сұраныстарды беру;
- валютаны конвертацияға өтініштерді банкке беру;
- экспорттық істер бойынша инкассалық тапсырыстарды пішімдеу және
құжаттарды қабылдау;
- инкассо тратт;
- құжаттарды индоссирлеу;
• Чектермен операциялар:
- Master Card, American Express, CITICORP, VISA жолдық чектерін сатып
алу;
- CHASE Manhattan Bank коммерциялық чектерін сату;
- Инкассо коммерциялық, жолдық, атаулыларға чектерді қабылдау;
• Аккредитивтермен операциялар – есептер бөлімі;
- аккредитивті ашу;
- аккредитивті визалау, дәлелдеу;
- экспорттық аккредитивтер бойынша акцепт тротт және негоциация;
- аккредитив бойынша төлемдер;
- трансферабельдік аккредитивті аудару;
- аккредитивтермен операцияларды өткізу үшін консультациялар;
• Конверсионды операцияларды өткізу:
- теңгеге валютаны сатып алу сату;
- валюта - валюта конверсионды операциялар;
- күнбе-күн конверсионды операцияларды жылдамдатып өткізу;
• Көп бөлімшелі компанияларға қызмет көрсету, Қазақстан аймақтарында
клиент бөлімшелерінің шоттарының күйі туралы ақпаратты оперативті
беру;
• Компьютерлік-модемді байланысты пайдаланумен Банк-клиент жүйесі
бойынша электрондық қызмет көрсету:
- банкке теңге түрінде төлемдік тапсырыстар мен шетел валютасы түрінде
өтініштерді аударуға беру;
- валютаны конвертацияға өтініштерді банкке беру;
- Басқа банк пен бөлімшелердегі барлық шоттар бойынша жазбаларды банктен
алу;
- Ұлттық Банк; Қазақстандық Фондық Биржадан және Мәскеулік Банкаралық
Валюталық Биржадан курстар банкісінен алу;
- Жеке өтініш бойынша ақпаратты алу;
• Заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау;
• Теңге және қатты валюталарда шектеусіз жоғарғы тиімділікті жобаларды
несиелендіру департаменті және бөлімшелермен басқармалар;
• Құнды қағаздармен операциялар – қазыналық департамент уақытша бос ақша
қаражаттарын орнатуды келесіде жүзеге асырады:
- МҚМ (мемлекеттік қысқамерзімді МФ қазыналық міндеттер);
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қысқамерзімді ноталары;
- ҰЖО (ұлттық жинағыш МФ облигациялар);
• пластикалық карточкалармен операциялар – банктік карточкалардың дамуын
басқару:
- CIRRUS MAESTRO дебеттік теңгелік карточкаларын беру және қызмет
көрсету;
- MasterCard, American Express, VISA халықаралық несиелік карточкаларын
беру;
Чекті есеп айырысу барысында төлем қүралы ретінде заңцы жене жеке
тұлғалар пайдалана алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• егерде төлеуші тауарды алғанға дейін телегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
• сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқ-сандағы ҚР Ұлттық
банкі Баскармасының бекіткен N 266 қаулыға сәйкес жүзеге асады.
Аталған ережеге сөйкес чектер төмендегідей түрлергс бөлінеді:
Кепілденген чек - чек берушінің банкіндегі шотындагы қаражаттың
көлвміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші
банктің беретін кепілін корсететін чек.
• Кепілдендірілмеген чек - чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген
чек;
• Қамтамасыз етілген чек — банкке алдын ала салғаі депозитпен
қамтамасыз етілген чек;
• Қамтамасыз етілмеген чек — депозитпен қамтамасъз етілген чек.
Ережеге сәйкес, чек - бүл чек берушінің чекті қабылдаушы 1 банкке,
өзара жасалға келісім-шарт негізінде чекте көрсетілгеч соманы чекті
устаушыеа төлеу туралы бұйрығы.
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшал алу
үшін пайдаланылады. ҚР-да чекпен есеп айрысу тек қана ұлттық валютада
жүзеге асады. Банктей қолма-қол ақшалар алуға арналған чектің түріне
ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық банктің бекітілгеІІ
формасында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктер
ездерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген коммерциялық
банк өзінің формасында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану банктен алатын
чекті£ кітапша негізінде іске асады. Чек алу ұшін шот иесі банккё чектік
кітапша алуга өтінішін жасайды.
Чектің қызмет ету мерзімі тотырылған күнді есептемегенде он күнді
құрайды.
Вексель қолма-қолсыз есеп айырысу бір құралына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі — төлем құралы. Есеп айырысу барысында
пайдаланылатын вексельдің түрлері: жай және аудармалы болып келеді.
"Вексель" сөзі ағылшынша Ьііі поіе — міндеттеме шоты дегенді біддіреді.
Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және
белгілзнген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық мшдеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне "ҚР-
ғы вексель айналысы туралы" (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсініктемелер
берілген:
Жай векселъ (соло) — вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген оманы
белгілі бір уақытта немесе талап етугс байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нөрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) — вексельде көрсетілген соманы білгілі бір
уақытта алғашқы вексельді үстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель беруиіінің (трассанттың) еш нөрсемен
негізделмеген үсынысын сипаттайтын вексель.
Жай және аудармалы вексель - коммерциялық вексельдің түрлері ретінде
қарастырылады.
Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк
төжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкіметінің астық
жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500, 1000 және 5000 АҚШ долларындағы
"астық" вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие қүралы ретінде
клиентеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ сыртқа астық
сатумен айналысатын "Астық" акционерлік компаниясы 5000 АҚШ долларындағы
вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінің жабдықтаушылары арасында
төлем құралы ретіндс пайдаланды.
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде "Қазақстан темір
жолы" ҮК-ның 200,0 млн теңгеге бағалаған вексельдерін өтеді.[4]
Мұндағы, "домицилиант" — вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын,
векселъде делдал ретінде қатысатын банк.
Аккредитивтік есеп айырысу формасы. Аккредитивпсн есеп айырысу жиі
қолданылмайды, бірақ та ол нарық жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу
формасы.
Аккредитив - бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып алушының
(аккредетив ашушының) банкісіиіқ жабдықтаушының банкісіне аккредитивте
көрсетілгеп құжаттарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа
да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай
міндеттемесі.
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша
қаражатты жабдықтаушының банкіне аударып қойса, онда аккредитивте
корсетілген барлық шарттардың орындалуы барысында төлемді жүзеге асыру үшін
жабдықтаушының банкінде "Аккредитив" жеке баланстық шоты ашылады.
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
• өтелген және өтелмеген;
• қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Өтелген (қаражат аударылган) - бұл эмитент-банктің міндеттемесінің іс-
өрекетінің барлық мерзімі ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе
несиеге клиентінс берген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушының
банкісінде ашқан аккредитиві.
Өтелмеген (кепілденген) - бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде
жабдыктаушының банкіне сатып алушының банкісінің шотынан қаражатты
шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитивін сипаттайды.
Кепілденген аккредитивті эмитент-банк сатып алушымен келісім-шарт
негізінде, сондай-ақ басқа банкпен арадағы корреспондентік қарым қатынас
жағдайына байланысты ашады. Ал енді, өтелмеген аккредитив бойынша есеп
айырысу ерекшеліктерін қарастырып етейік.
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс. Ондай
анықтауыш белгіі болмаған жағдайда, ол аккредитив қайтарылатын болып
табылады.
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент-банктің
өмірімен өзгертілуіі немесе күшін жойы мүмкін. Бұл аккредитив сатып
алушының мүддесін көздейді.
Қайтарьлмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мүндай аккредитив жабдықтаушының пайд;асына
ашылған болып табылады.
Аккредитив формасын пайдалану арқылы есеп айырысуда қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысудың барлық негізгі ережелері сақталады: өнім
жөнелтілгеннен кейін барып төлем жүргізіледі; төлем төлеушінің келісіміімен
жүзеге асырылады, ' ягни оған аккредитивтің ашылуы дөлел болады; келісім-
шарттағы жағдайлардың бұзылуына байланысты төлеушіге төлемнен бас тартуға
құқық беріледі; аккредитив төлеушінің қаражаты есебінен немесе банктің
несиесі есебінен ашылады, егерде төлеушінің аккредитив ашуға қүкығы болса.
Аккредитивтің басты артықшылығы, оның телеуге кепіл болуымен сипатталады.
Сонымен қатар, бүл есеп айырысу формасында бірқатар кемшіліктер де бар:
сатып алушынын қаражаты аккредитивтің қызмет ету мерзімінің ішінде оның
шаруашылық айналымынан шығарылып қалады; тауар айналымы бөсендейді, яғни
жабдықтаушы аккредитивтің ашылғаны туралы хабар алғанша, өзінің дайын
өнімін жөнелте алмайды және оның сақталуы да қосымша шығындарды қажет
егеді.
4020 Ұзақ мерзiмдi алынған қарыздар, бiр жылдан асатын мерзiммен
банктiк емес ұйымдардан алынған қарыздар есепке алынады; Банктен тыс
мекемелердеп қарыз алу- “қарыз берүшi” жақ “қарыз алушы” жаққа белгiлi бiр
кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды келiсiм-шарт бойынша
қарызға бередi.
Банктен тыс мекемелердеп берiлетiн қарыз мыналар бойынша
айрықшаланады.;
- өтемақылық- шетелдiк валюта қарызына айырбастау
- тiркелген уақыт кезеңiне тiркелген пайыз
Берiлген ұзақ мерзiмдi несиенi есепке алу үшін 4020 “Ұзақ мерзiмдi
алынған қарыздар” деген шотын пайдаланады. Бұл пассивтi шотта елiмiздiң
iшiндегi және шетелдегi қарыз берушiлердiң мәлiметтерi жинақталады.
Сонымен қатар, бухгалтерлiк есептiң бас шоттар тзбегiнде төлемдер мен
мiндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететiн, берiлген және алынған
кепiлдемелердiң қозғалысы мен қолда барын, есепке алу үшін баланстан тыс
екi шотын: 008 “Алынған мiндеттемелердi қамту мен төлемдер” және 009
Берілген мiндеттемелердi қамту мен төлемдер” деген шоттарын пайдаланады.
Мiндеттеменi камтамасыз етудiң кепiлдi ретiнде үшіншi тұлғаның кепiлдiгi,
кепiлге салудың шарты, сақтандыру полисi және тағы басқалар болады.
Кепiлдеменiң және кепiлге салудың мәнін қарастырайық. Кепiлдеме кепiлгер-
кәсіпорыннан несие берушiге борышкердеп алынуға тиiстi соманық уақытында
төленуiн қамтамасыз ету үшін берiледi. Кепiлдеменi банктер, кәсіпорындар
және мекемелер бере алады. Кепiлдеменiң мәні: борышкер Кәсіпорын несие
бойынша өзiнен алынуга тиiстi төлемдердi мерзiмiнде төлей алмаған жағдайда
банктер, кәсіпорындар және ұйымдар несиенi төлеудi өз мойындарына алады.
Мiндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететiн тәсiл ретiнде кепiлдеме
кәсіпорындардың қазіргі өндiрiстiк және коммерциялық қызметтерінде аталған
жагдай кеңiнен қолданылып жүр.
Қаңтар айында 2003 жылдың шоғырландырылган банкаралық теңгелiк
депозиттердiң орта өлшенген сыйлықақы мөлшерлемесi 2002 жылдың желтоқсан
айымен салыстырсак 4,90%-дан 2,78%-ға кемiдi. Сонымен қатар банктердiң
активтi операцияларына АҚШ долларымен алынатын валюталық қарыздарды
жатқызуға болады. 2003 жылы долларлық депозиттер саны 43,8%-ға салынып,
2002 жылға қарағанда 79,1% көлемiне артты.
Шоғырландырылган орта есептелген долларлық депозиттер бойынша сыйақы
мөлшерi 2003 жылдың соңына қарай 1,73%-ды құрады (2002 жылдың соңында
1,93%).
Басқа банкаралық қарыздық операциялар маңызды көлемде жасалынбады.
Депозиттiк және несие нарығы.
Өткен жылдың 11 ай мерзiмiнде резиденттердiң депозиттерiнiң көлемi бiр
ширекке өсiп Т761,1 млрд. құрады. Осымен қатар халықтың салымдары заңды
тұлғалардың депозиттерiне қарағанда едәуiр артық болды. Жыл бойы
долларландыру көлемiнiң аса маңызды түрде азаюы байқалып, оны теңгенiң АҚШ
долларына шаққанда нығаюын бiлдiредi. Ұлттық валютада салынатын депозиттер
саны 65,6% артып, ал шетел валютамен салынатын депозиттер 0,2%-ға азайды.
Нәтижесiнде резиденттердiң теңгемен салатын депозиттердiң жалпы меншiк
көлемi 40,0-ден 52,6%-ға өстi. Банктердiң депозиттер бойынша сыйақы
динамикасы бiрте-бiрте азайды. Қараша айында 2002 жылдың желтоқсан айымен
салыстырғанда, жеке тұлгалардың жедел теңгелiк депозиттер бойынша сыйақы
мөлшерлемесi 11-ден 10% кемiп, банктiк емес заңды тұлгалардың депозиттерi
5,4-тен 3,0%- ға азайды.
Сақтандыру нарығы.
2002 жылдың наурыз айына қалыптасқан жағдай бойынша 33 сақтандыру оның
iшiнде 4-шетел қатысуымен және 1-өмiрдi сақтандыру ұйымы сақтандыру
қызметiн жүзеге асыруға лицензиялары бар.
2002 жылғы ақпан айында сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерi 4,8%-
ға кемiп (өткен жылдық осы кезеңiмен салыстырғанда 37,3% артты) және 21,8
млрд. теңгенi құрады, сақтандыру резервтерi 7,5% кемiп, (25,0 %) және 10,9
млрд. теңгенi құрады, жиынтық меншiк капитал 6,9 млрд. теңгеге жетiп, оның
өсуi 4,3% құрады (17,0% өстi).
2002 жылғы ақпан айында сақтандыру сыйақысының мөлшерi 45,5% артты (1,3
есеге өстi) және 4,1 млрд. теңгенi құрады, ал сақтандыру төлемдерiнiң
мөлшерi —2,3% артып (2 есеге жуық өстi) 592 млн. теңгеге жеттi.
Кредиторлардың талабын қанағаттандыру үшін кепiлдiк келiсiм-шарттық
рәсiмдеуiн реттеушi ретiнде Қазақстан Республикасының №254-30 маусым 1998
жылы шыққан “Кепiлдiк мүлiктiң қозгалысын тiркеу туралы” заңы негiзгi құжат
болып табылады.
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады, оған кіретін
элементтердің тығыз байланысымен және оның қосалқы жүйелерінің бірде-бірі
өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы бір жағынан, өндірістік
қатынастардың бір бөлігін білдіреді және осы қатынастар жүйесінің элементі
болып келеді, екінші жағынан, өзінің функциялық өзіндік функциялық өзіндік
ерекшелігі бар өзара байланысты элементтерден тұратын жүйе болып табылады.
Қазақстан банктерінің портфелі мынандай:
Атаулары Мемлекеттік БҚ Басқалай БҚ
Казкоммерц 28,301 29,254
Тұран Алем 65,197 12,279
Халық Банкі 75,399 4,504
АБН АМРО Банк 83,182 0
Сити Банк 25,813 21,931
Центр кредит 16,015 1,6530
АТФБ 35,488 900
Нұрбанк 53,902 0
Темірбанк 6,04 300
Наурызбанк 1,430 1,008
Экономикалық реформа процесінде қаржы нарығының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді
4030 ”Өзге‚ ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер”, мұнда алдағы
топтарда көрсетiлмеген өзге қаржылық мiндеттемелер есепке алынады.
4031”Облигациялар”
Облигациялар-бұл ұзақ мерзiм негiзiнде капиталдың көптеген сомаларын
қорғау үшін ұйымдар және мемлекеттiк мекемелер шығаратын қарыздық куәлiк.
Облигациялар — бұл облигацияны инвестициялық ұстаушысының формальдық
уәдесiн бiлдіретiн заңды құжат. Оларды бiрнеше тәсiлмен iске инвесторларға
сатылады. Инвестициялық банктер жеке инвесторларға белгiленген баға бойынша
облигацияның эмиссиясына кепiлдiк бередi. Сату кезiнде жәрдем беру және
туекелдiлiктi ттас немесе оның болiгiн банк өзi мойындайды. Қаржылық
мекемелердiң қатыстық тiкелей орналасуы және бөлек инвесторлар үшін
кепiлдiктердi беруi - облигацияларды iске енгiзудегi немесе енгiзiлуi үшін
ең пайдалы факторлардың бiрi. Облигацияның көптеген эмиссиялары жазбаша
түрiнде сынылады . Жазбаша құжат- бұл элементтiң қаржылық есептiлiктерiн
кiргiзетiн және сынылған бағаны белгiлейтiн сынылатын мәлiметтердi
көрсететiн эмитент компаниясының қызметiн белгiлейтiн және мәлiметтердiң
сатылу шарттарын анықтайтын құжат.
Номиналдық құны бойынша шығарылған облигацияларды есепке алған кезде
келесiдей жұмыстар жасалынады:
1) Облигациялар нноминалдық құнынымен тiркеу Дт Ақшалай қаражаттар
Кт Төленуге тиiстi Облигациялар
2) Пайыздарды есептеу. Ол формула бойынша жүргiзiледi:
Пайыздарды есептеу үшін формула арқылы анықталған сомаға келесiдей
өткiзбе берiледi:
• Дт пайыздар бойынша шығындар
• Кт төленуге тиiстi есептелген пайыздар
3) Егер облигацияның нарықтық және бекiтiлген пайыздық қойылымы тең
болса, онда оларды номиналдық құны бойынша сатады
4) Егер нарықтық пайыздық қойылым бекiтiлген қойылымнан артық болса,
онда облигациялары жеке құны бойынша осы жеңiлдiктердi есептен шығарудың
екi әдiсi бар:
А) Тiкелей әдiс бойынша келесi көрсеткiштер анықталады:
- төлемдердiң жалпы саны төлемінің жалпы саны
- пайыздық әр төлемiндегi облигацияларлың жеңiлдiктi алу сомасы=
облигациялар жеңiлдiк төлемінің жалпы мөлшерi
- төлеген пайыздық сомасы= номиналдық құн* номиналдық пайыздың қойылым*
уақыт
- төлеу күнiндегi пайызды өтеу бойынша шығындардың жиынтық сомасы=
төлеген пайыздық сомасы+ облигацияның жеңiлдiктi өтеу
Өтеу күнi пайызды төлеу кезiнде келесiдей өткiзбi берiлiедi:
• дт облигацияның пайыздары бойынша шығындар
• Кт облигациялар бойынша өтелмеген жеңiлдiк
• Кт ақша қаражаттары
Б) Тиiмдi пайыздық қойылым әдiсi облигацияларның мерзiмiнде оның
баланстық құнының тракты деңгейде болуын қарастырады. Және арнайы кесте
арқылы жеңiлдiктердiң амортизациясы есептелiнiп, баланстық құны анықталады.
Төлеу кунiнде пайыздың етелуi бойынша өткiзбе тiкелей әдiстегiдей
сақталынады.
Жаңа өсу аймақтарының пайда болуы сонымен бірге өткізу рыногы үшін
күрестің күшейгенін, бәсекенің жаңа орамдары шиеленісіп, пайда болғанын
білдіреді. Бірақ та дүние ұтылып қана қоймайды, сонымен бірге ауыртпалықсыз
болмаса да, жаңа технологияларды жедел ендіру, сауда-саттық көлемінің өсуі
мен жаңа экономиканың қалыптасуы есебінен ұтысқа да шығып жатыр. Сайып
келгенде, сапалы және салыстырмалы түрде арзан тауар сатып алатын тұтынушы
ұтыста болады.
Жаңа экономика кең тұрғыда — бұл жоғары технологиялар, ғылымды көп қажет
ететін, барлық салалар мен сегменттерде инновациялармен каныққан экономика.
Шикізаттық және индустриялық экономикадан интеллектуалдық ресурстарға,
ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау
сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылықтың барынша маңызды
үрдістерінің біріне айналды.
Дамыған елдерде тауар өндіруші экономикадан білім өндіру мен қолдануға
негізделген экономикаға қарай ойысу жүріп жатыр. Оларда жаңа
технологиялардың, жаңа білімдерді сақтаушы жабдықтардың үлесіне ІЖӨ
өсімінің 70-85[5] пайызына дейін келеді. Ғылымды көп қажет ететін өнімнің
әлемдік рыногының көлемі 2 триллион 300 миллиард долларды құрайды (АҚШ
үлесі — 39, Жапония — 30, Германия — 16 пайыз). Барынша дамыған жеті ел 50
макротехнологияның 46-сына ие болып, жаңа технологиялар рыногының 80
пайызын ұстап отыр.
АҚШ жыл сайын ғылымды көп қажет ететін өнім экспортынан 700 миллиардқа
жуық доллар, Германия — 530, Жапония — 400 миллиард доллар алады.
Экономикалық кеңістік үшін осынау аяқталмас сайыстағы жеңістің басты
факторы инновациялар және тұтастай білім болып отыр. [6]
Егер бекiтiлген пайыздық қойылым нарықтық қойылымнан артық болса, онда
облигациялар премиямен сатылады. Осындай кезде облигациялардың бекiтiлген
құнын нарықтық құнынан артық ұсынады, себебi облигациялары тиiмдi
көрсеткiсi келедi. Облигацияның бағасы табыс нарықтық қойылымына қатысты
азаюы басталған соң төмендейдi.
Премия облигациялардың зайымның мерзiмiнде пайыздар бойынша шығындар
шоты арқылы есептен шығарылады және мөлшерi азайтылады. Бұл жерде премия
немесе жеңiлдiк терминдерi облигациялар эмиссиясының терiс және оң сапасын
бiлдiрмейдi. Олар өткiзу өзгерiстерiнiң нәтижесi болып табылады. Сондықтан
пайыздық табыстардың қойылымын нарықтық қойылымымен сәйкестқұру қажет.
Мысалы: “Никамода” корпорациясы 1 каңтарда 1 жылы 9% облигацияларды
2ОООООтг шығарды. Мерзiмi —5 жыл пайыздар екi рет жылына төленуi қажет.
1 қаңтарда және 1 шiлдеде облигациялар номиналдық құны бойынша
шығарылады. Шығару туралы өткiзбесi келесiдей болады:
• дт Ақшалай қаражаттар-200000
• Кт төленуге тиiстi облигациялар – 200000.
Пайыздарды есептеген кезде:
• дт Пайыздар бойынша шығындар-9000
• Кт Толенуге тиiстi есептелген пайыздар-9000
• 200000*9%* 12=9000
Егер нарықтық пайыздық қойылым бекiтiлген қойылымнан артық болса, онда
облигациялар жеңiлдiктен өткiзiледi және жеңiлдiк шотын дебеттеу қажет.
Мысалы: Корпорация облигацияларды 50 жыл мерзiмiнде шығарды. Жылдың
пайыздық қойылым - 9%, нарықтық пайыздық қойылым- 10%. Пайыздар екi рет
жылына төленедi. Онда пайызды есептеу кестесiне сәйкес болашақ және
келтiрiлген құндар бойынша облигациялардың шығару құны:
9000*7,722+200000*0,614=187749
Жеңiлдiктердi бухгалтерлiк есепте көрсеткен кезде келесiдей анықтаулар
жасалады:
1) Төлемдердiң жалпы саны- 2*5=10
2) Облигациялық жеңiлдiктi өтеу сомасы-З 85,1
3) Төленген пайыздық сомасы- 200000*9%* 12=9000
4) Жиынтық сома- 9000++385=9385
1 шiлдеде пайызды төлеген кезде бухгалтерлiк жазу келесiдей болады:
• дт облигациялық пайыздар бойынша шығындар - 9385
• Кт облигациялар бойынша өтелмген жеңiлдiк- 385
• Кт ақшалай қаражаттар- 9000
Егер осы мысалды қойылымның тиімді әдіспен қарастыратын болсақ, онда
баланстық құнын анықтау үшін кестені қолданамыз және ол келесідей болады:
Кесте №2.
Мерзім Ақшалай төлемдер Пайыздар Жеңілдіктің Баланстық құн
бойынша амортизациясы
шығындар
1 9000 9307,45 307,45 196456,45
2 9000 9322,82 322,82 196779,27
3 9000 9338,93 328,96 197118,23
4 9000 9355,91 355,91 197474,14
5 9000 9373,71 373,71 197847,85
6 9000 9392,39 392,39 198240,24
7 9000 9412,01 412,01 198652,25
8 9000 9432,61 432,61 199087,86
9 9000 9454,24 454,24 19996,1
10 9000 9460,89 460,89 19999,9
Пайыздарды төлеу кезінде бірінші жылдың 1 шілдесінде бухгалтерлік жазу
тиімді пайыздық қойылым әдісі бойынша келесідей болады:
• Дт облигациялардың пайыздары бойынша шығындар – 937,45
• Кт ақшалай қаражаттар – 9000
Егер бекітілген пайыздық қойылым нарықтық қойылымнан артық болса, онда
облигацияларды премиямен сатады.
Мысалы: корпорация 9 %-қ облигацияны 5 жылға шығарады. Номиналдық құны
– 200000; шығаруы – 208200 ; нарықтық қойылым - 8 % болса, онда жазу
келесідей болады:
• Дт ақшалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сіздердің назарларыңызға Ілгерімелі қаржылық есеп деген тақырыпқа
дипломдық жұмысымды ұсынамын.
Пікір
Қазiргi нарықтық экономикадағы шаруашылық субъектiлерiн және олардың
қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ,
олардың барлығының да міндеттемелерi, оның iшiнде ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелерi болады. Кез-келген өндiрiспен айналысатың субъектi сол
өнiмдi өндіру үшiн қажеттi шикiзаттар мен материалдар үшiн
жабдықтаушыларының алдында мiндеттi болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектiсi сол сататын тауарларын жеткiзiп берушi яғни жабдықтаушы
субъектiнiң алдында мiндеттi болуы мүмкiн.
Дипломдық жұмыс үш тараудан және сегіз тармақтан құрылған.
Бірінші тарауында Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің түсінігі мен оның
оның мәні екі тармақта ашып көрсетілген.
Екінші тарауында Үзақ мерзімдік міндеттемелердің құрылымы екі тармағы
арналған. Атап айтқанда, олар: банк сферасында жүргізілетін ұзақ мерзімді
міндеттемелердің қалыптастырудағы шешуші рөлі, зерттеу стратегиясының
маңыздылығы қарастырылады.
Үшінші тарауы Ұзақ мерзімді міндеттемелерді классификациялануына
арналады: бірінші тармағында Ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек туралы
айтылады, оның мәні мен атқаратын функциялары туралы қарастыралады. Екінші
тармағында: Қысқа мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi, үшінші тармақ: Кейiнге
қалдырылған салықтық мiндетемелер, төртінші тармақ: Өзге ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелермен аяқталады. Дипломдық жұмыстың қорытындысы жасалынды,
көлемді әдебиет тізімі берілген.
Жалпы алғанда дипломдық жұмыста тақырыптың мақсаттары орындалды.
Сондықтан Халиев Абзал жазған жұмыс теориялық және тәжірибе тұрғыдан жоғары
баға қоюға лайықты.
Ғылыми жетекші
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің түсінігі мен оның оның мәні.
1.1Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің жалпы
анықтамасы ... ... ... ... ... ...
1.2 Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің анықтамасы, пайда болу ... ... ...
себептерi және
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
2 тарау.Үзақ мерзімдік міндеттемелердің құрылымы
2.1 Ұзақ мерзiмдi міндеттемелер
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ...
2.2. Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 тарау.Ұзақ мерзімді міндеттемелерді классификациялану
3.1 Ұзақ мерзiмдi кредиторлық
берешек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қысқа мерзiмдi бағалау
мiндеттемелерi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
3.3. Кейiнге қалдырылған салықтық
мiндетемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Өзге ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кiрiспе
Қазiргi нарықтық экономикадағы шаруашылық субъектiлерiн және олардың
қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ,
олардың барлығының да міндеттемелерi, оның iшiнде ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелерi болады. Кез-келген өндiрiспен айналысатың субъектi сол
өнiмдi өндіру үшiн қажеттi шикiзаттар мен материалдар үшiн
жабдықтаушыларының алдында мiндеттi болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектiсi сол сататын тауарларын жеткiзiп берушi яғни жабдықтаушы
субъектiнiң алдында мiндеттi болуы мүмкiн. Тiптi өндiрiспен де, саудамен де
айналыспайтын субъектiлердiң өзiнiң қарамағында жұмыс iстейтiн жұмысшы
қызметкерлерге олардың iстеген еңбегi үшiн, сондай-ақ бюджетке түрлi
салықтар үшiн қарыз немесе оның алдында мiндеттемесi болуы мүмкiн. Қазiргi
таңда қаржының жетiспеушiлiгiнен банктер, банктен тыс мекемелерден,
шетелдерден қарыз, несие алып өздерiнің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-
ақ мiндеттемелерiн шектен тыс көбейтiп алып, оны қайтаруға мүмкiншiлiгi
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектiлер көптеп
кездеседi.Сондықтан да олардың мақсаты мен мiндеттерiн қарастыру қажет.
Осыған байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердің өзектi
мiндеттерi мен мақсаттарын қарастырайық. Дипломдық жұмыс тақырыбының
негiзгi өзектi мақсаты- қарыз ақша қаражаттары есебiнен өндiрiс тиiмдiлiгiн
арттыру және тағы да басқа алға қойған мақсаттарды орындау.
Дипломдық жұмысының тақырыбының мiндеттерiне келетiн болсақ, ол
келесiдей түрде болады:
• Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттеме бойынша: кәсiпорынның қаржылық
жағдайың жақсарту, қажеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету;
• Ұзақ мерзiмдi кредиторлық борыштар бойынша: жабдықтаушылардан
қажеттi құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, кәсiпорынның өз
қаражаты жетпеген жағдайда жалгерлiк арқылы белгiлi бiр ғимарат
пен басқа да қажеттi заттармен қамтамасыз ету және тағы да
басқалар.
Кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелерге келетiн болсақ, салық
мiндеттемесi мемлекет алдындағы әрбiр салық төлеушінiң мiндеттемесi болып
табылады және ол салық заңына сәйкес жүргiзiледi.
2001 жылғы 12 маусымда №2О9- 11 Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi туралы (өзгертулермен және
толықтырулармен) салық Кодексi қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттiк бюджеттi толықтырудың негiзгi
көзi болып табылады.
Салық кодексi Республикалық және жергiлiктi бюджетке түсетiн
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi
белгiлейтiн, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетiн кеден баж салығы,
алымы мен төлемдерi мәселелерiн қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтiн бiрден-бiр заңды мақсаты болып
табылады. Салық кодексi салықтардың толық тiзiмiн, оларды есептеу тәртiбiн,
салық салу объектiлерiн, салықтық негiзгi түрлерi бойынша төлеушiлерiн
анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдер мен Кодексте
белгiленген тәртiпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесiне
төлеушiлерден аударылған қаражаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да мiндеттi төлемдердi енгiзу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының
өкiлеттiлiгiне жүктелген. Бұл құқық тек қана салық Кодексiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге асырылады.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындау барысында салық салынатын
объектiсiн, салық базасын, салық мөлшерлемесiн, салық кезеңiн бiлуге
мiндеттi болады. Бұл кезде салық салынатын объект iсi және салық салумен
байланысты объектiлерi - мүлiк және әрекетi болып табылады, егер де олар
бар болса, онда салық төлеушінiң мiндеттемесi де пайда болады.
Салық базасы мен құқықтық, физикалық базасын айтады және де салық салу
объектiсiне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкiн. Салық
базасының негiзiнде салық сомасы және басқа да төлеулердiң мөлшерi
анықталады.
Салық мөлшерлемесi салық базасының өлшем бiрлiгiне есептелген салық
деңгейi болып табылады. Салық мөлшерлемесi пайыздық немесе абсолюттiк
сомасы бойынша салық базасының өлшем бiрлiгiне қарап белгiленедi.[1]
Салық көзi — бұл уақыт кезеңi, әрбiр салық түрiне және Салық кодексiнiң
басқа да мiндеттi төлемдерiне қолайлы етiп белгiленедi, сол кезең бiткеннен
кейiн салық базасының анықталып бюджетке төленуге жататын салық пен басқа
да мiндеттi төлемдерi есептелiнедi.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы — мүлiктiң кiрiстелген және
тауарды сату мақсатында жөнелтiлген, қызметтiң көрсетiлген, жұмыстың
атқарылған кезеңiмен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңiне
қарамастан, салықтық есептiң әдiсiне қарап есептеу әдiсi бойынша құрылады.
Төленетiн мiндеттi төлемдердiң сызбасы төменде көрсетiлген.
Кәсiпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 3100 Салықтар бойынша
мiндеттемелер бөлiмшесiнiң шоттарында есепке алынады. Бұл бөлiмшеге: 3110
Төлеуге жататын корпоративтiк табыс салығы, 3120 Жеке тұлгалардың табыс
салығы, 3130 Қосымша құн салығы, 3140 Акциздер, 3150 Әлеуметтiк
салық, 3160 Жер салығы, 3170 Тасымалдау құралдарының салығы, 3180
Мүлiктердiң салығы, 3190 Басқалай салықтар шоттары кiредi.
Корпоративтiк табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу 3110 Төлеуге
жататын корпоративтiк табыс салығы деген пассивтiк шотында жүреді.
Кейiнге қалдырылған салықтың есебi үшiн 4310 Корпоративтiк табыс
салығы бойынша кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелер шоты арналған.
Бұл шотта бухгалтерлiк және салық есебiнiң талаптарындағы айырманың
нәтижесiнде пайда болған уақытша сомалары көрсетiледi.
Бухгалтерлiк есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп
стандарттарында қарастырылған қағида бойынша қаржылық-шаруашылық кызметiнiң
нәтижесi анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлiк
есепте көрсетiлген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына
тиiстi түзетулердiң көмегiмен анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген және салық (жедел) есебiнде жиынтық жылдың
табыстан (негiзгi құрал-жабдықтарды амортизациялау, жөндеу, пайыздар және
тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңiлдiктер) туралы, сондай-ақ
табыстар туралы (үйлердi, ғимараттарды) сату кезiндегi құнының, сондай-ақ
ақша құнсыздануына тузетулердi есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын
алашақтардың өсуi; кәсiпкерлiк қызметтi шектеуге келiскенi және кәсiпорынды
жапқаны үшiн тағы басқалар жөнiнде хабарлама қалыптасады, бұл хабарламада
салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиiстi затқа
тұлғалардан алынатын табыс салықтың сомалары туралы бухгалтерлiк әрi салық
есебi деректерi арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлiк және салық есебi арасындағы мәлiметтердiң теңдiгiн сақтау
оңай шара емес, өйткенi олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы
айырмашылықтар болады.
Осының нәтижесiнде уатытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ
уақытша айырмашылықтардан салықтық тиiмдiлiк туындайды.
Кейiнге қалдырылған салықтық есебi үшiн 4310 Корпоративтiк табыс салық
бойынша кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелер шоты арналған. Бұл
шотта бухгалтерлiк және салық есебiнiң талаптарындағы айырманың нәтижесiнде
пайда болған уақытша сомалары көрсетiледi.
Бухгалтерлiк есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп
стандарттарында қарастырылган қағида бойынша қаржылық-шаруашылықты
қызметiнiң нәтижесi анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы
бухгалтерлiк есепте көрсетiлген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы
айырмасына тиiстi түзетулердiң көмегiмен анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебiнде жиынтық жылдың
табыстан (негiзгi құрал-жабдықтарды амортизациялау, жөндеу, пайыздар және
тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңiлдiктер) туралы, сондай-ақ
табыстар туралы (үйлердi, ғимараттарды) сату кезiндегi құнының, сондай-ақ
ақша құнсыздануына түзетулердi есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын
алашақтардың өсуi; кәсiпкерлiк қызметтi шектеуге келiскенi және кәсiпорынды
жапқаны үшiн тағы басқалары жөнiнде хабарлама қалыптасады, бұл хабарламада
салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиiстi заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлiк әрi салық
есебi деректерi арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлiк және салық есебi арасындағы мәлiметтердiң теңдiгiн сақтау
оңай шара емес, өйткенi олардың арасында тұракты және уақытша сипаттағы
айырмашылықтар болады.
Осының нәтижесiнде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ
уақытша айырмашылықтардан салықтық тиiмдiлiк туындайды.
Осы айтылғандар туралы толық түсiнiк беретiн қаржылық есептiң ең
негiзгiлердiң бiрi болып саналатын тақырыптардың бiрi- ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелер есебi. Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер есебi қаржы-шаруашылық
қызметiнiң бұрынғы бас шоттар жоспарында 6-шы Міндеттемелер - деп
аталатын бөлiмде қарастырылған. Ал қазiргi ҚЕХС[2] бойынша шоттар
жоспарында 4-шi Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер “- деп аталатын бөлiмiнде
көрiнiс тапқан.
1.Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің жалпы анықтамасы
1.1.Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің пайда болу себептерi және түрлерi.
Мiндеттеме - бұл анықталған iс бойынша орындаудың мiндеттерi немесе
қарызы. Мiндеттеме - бұл алдыңғы мерзiмде пайда болған субъектiлердiң
берешек. Оны өтеу кезiнде экономикалық табыстарды алып келетiн ресурстардың
мекемедеп кетуіне алып келедi. Жалпы мiндеттемелер ұзақ мерзiмдi және қысқа
мерзiмдi болып бөлiнедi. Соның iшiнде Ұзаққ мерзiмдi мiндеттелердi
қарастырайық.
Ұзақ мерзiмдi мiндеттеме - бұл зайым алушының балансының нақты
датасынан бiр жылдан астам төлем мерзiмi бар мiндеттеме. Ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелер арасына ұзақ мерзiмдi несиелердi, мерзiмi ұзартылған
салықтарды, ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешектi қатыстырады. Жалпы ұзақ
мерзiмдi мiндеттемелердіңкөбеюi пайыздық көбеюiне алып келедi. Бiрақ ұзақ
мерзiмдi мiндетемелердiң көбеюі кәсіпорын үшін қауіпті, себебi
мiндеттемелер бойынша пайыздарды төлеу шығындарының үлес салмағы еседi.
Қарыздық келiсiмдер iс-әрекеттердi және ұйымдардың қаржылық құрамын
шектейдi. Мiндеттемелердіңорындалмау тәуекелiн азайту мақсатында шектеулер
дивидепдтердiң максималдық мөлшерiн табыстардың белгiленген деңгейiн сақтау
талабында және өтiмдiлiктi кiргiзедi. Инвестордың позициясы бойынша
несиелендқұру-бұл инвестицияларды орналастырудың ең үмiттi тәсiлi, себебi
несие берүшiлер қарыздық төлемдердiң заңды орындалуының ең жоғарғы
қауiпсiздiгi қолданылады және активтер құқықтарын алады, егерде қарыз
алушының ұйымы жойылса.
Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердіңпайда болу себептерiне келесiлердi
кiргiземiз:
1) Тартылған капиталды алу кейбiр компаниялар үшін оңай
2) Тартылған қаражатиардың толық құны жаңа акциялардың қаржыландыруынан
төмен
З) Кейбiр субъектiлер тартылган қаражаттардың үлкен үлес салмағына
қарамастан, осы қаражаттарға пайда түсiредi және пайданың мөлшерi пайыздық
төлемдердеп артық болады.
Ұзақ мерзiмдi мiндетемелердi бағалау және өлшеу кезiнде келесi
принңиптердi есепке алу қажет:
1) Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi қарызға алынған тауарлар мен
қызметтердiң әдiлеттi нарықтық құн бойынша тiркейдi
2) Пайыздардың өз мерзiмiнде төленуi мiндеттемелердi шығару датасындағы
нарықтық пайыздық қойылымына негiзделген
З) Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердіңбаланс датасындағы қалдық құны — бұл
эмиссия негiзiндегi нарықтық пайыздық қойылымына дейiн дисконтталған қолма-
қол қалган төлемдердiң нақты құны. Пайыздық қойылым
мiндеттемелердіңнегiзiнде өзгермейдi.
Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ұзақ мерзiмдi болып сыныпталған ұйымдардың
мiндеттемелерiн есепке алуға болады.Қазақстан өзінің ұзақ мерзімдік және
орта мерзімдік міндеттерін нақты айқындап алды. Мұның нақты іс-әрекет
жоспары бар, оны жүзеге асыру үшін көп және қажырлы жұмыс істеп қана
қоймай, қоғамның жұмылуын, халықтың ынтымағын, тұрақтылық пен тыныштықты
сақтай білуіміз керек. Мен Қазақстанның өз азаматтары үшін өмірдің жоғары
стандарттарын құру жолымен тиімді дамып келе жаткан елдер қатарына шын
мәнінде кіреді және әлемдік қоғамдастыққа тең құқықты негізде
интеграцияланады.
Жалпы мiндеттемелер өтеу мерзiмiне байланысты ұзақ мерзiмдi және қысқа
мерзiмдi болып бөлiнедi:
Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердің келесiдей түрлерi бар:
1) Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердi кiрiктiредi:
- ұзақ мерзiмдi банктiк қарыздар
- ұзақ мерзiмдi алынған қарыздар
- өзге де ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер
2) Ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердi қарастырады:
- жеткiзүшiлер мен мердiгерлерге берiлетiн ұзақ мерзiмдi берешек
- еншiлес ұйымдарға берiлетiн ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек
- қауымдастырылған және бiрлескен ұйымдарға берiлетiн ұзақ мерзiмдi
кредиторлық берешек
- филиалдар мен құрылымдық бөлiмшелерге берiлетiн ұзақ мерзiмдi
кредиторлық берешек
- жалдау бойынша ұзақ мерзiмдi берешек
- төлеуге арналғанұзақ мерзiмдi сыйақылар
- өзге де ұзақ мерзiмдi кредиторлық берешек
3) ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi. Ол келесiлердi кiрiктiредi:
- ұзақ мерзiмдi кепiлгерлiк мiндеттемелер
- заңды наразылықтар бойынша ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi
- қызметкерлерге сыйақылар бойынша ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi
- өзге де ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелерi
4) Кейiнге қалдырылған салықтық мiндеттемелер. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердi қарастырады:
- корпорациялық табыс салығы бойынша кейiнге қалдырылған салықтық
мiндеттемелер, мұнда салық салынатын уақытша айырмаға байланысты болашақ
кезеңдерде төлеуге жататын пайдаға салынатын салық сомасы есепке алынады
5) өзге де ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер. Мiндеттеменiң бұл түрi
келесiлердеп тұрады:
- алынған ұзақ мерзiмдi аванстар
- алдағы кезеңдердiң кiрiстерi
- өзге де ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер.
2.Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер есебi
2.1. Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер есебi
Ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер” ұзақ мерзiмдi кредиторлық
берешектi алып тастағанда, ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелердi есепке
алуға арналған және шоттардың келесi топтарын қамтиды:
4010 Ұзақ мерзiмдi банктiк қарыздар, бiр жылдан асатын мерзiммен
банктiк ұйымдардан алынған қарыздар көрсетiледi; қарыз ресми мәртебесі бар
банктерге, мерзiм, төлеу және қайтару шарттарын қарастыратын коммерциялық
келiсiм шарт негiзiнде кредиттi төлеу кабiлетi бар ұйымдарға берiледi.
Банк қарызы — бұл банктiң клиентке соманы белгiлi бiр мерзiмге сыйақы
төлеумен ұсынуы және бөлiсуi
Банктiң қарыз түрлерi:
1) Қысқа мерзiмдi- бiр жылға дейiн, бірақ екi жылдан көп болмауы керек;
2) Орташа мерзiмдi- бiр жылдан үш жылға дейiн;
3) ұзақ мерзiмдi- үш жылдан жоғары
Орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi қарыздар өндiрiстiк және
кәсіпорынының әлеуметтiк даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеудiң негiзгi түрлерi:
1) Аванстық- дайындаушы ұйымдарға берiледi;
2) Бланктiк- қаржылық тұрақты субъектiге, сөнiмдi төлеушiге толық сенiп
берiледi
3) Консорпциумдық-бiрлестiрiлген кредит- бiр қарыз алушының екi немесе
одан да көп банкiлерiне аса iрi мақсатты бағдарламаны кредиттеу үшін
берiледi;
4) Ипотекалық- мүлiк кепiлдiгiмен берiлетiн ұзақ мерзiмдi несие
5) Овердрафт — нәтижесiнде дебеттiк сальдо пайда болатын банктегi
клиент шотынан қаражатты есептеп шығарып тастау арқылы жүзеге асырылатын
қысқа мерзiмдi кредиттеу түрi;
б) Кредиттiк желi- мiндеттемесi заңмен рәсiмделген банктiң “Қарыз
алушыға” өзiнiң алғашқы талап етуi бойынша немесе ең аз деңгейдегi нақты
төлем шегiнде кредиттiк кезең iшiнде беру;
7) Тұтыну мақсаттарына арналған кредит: кредитке алынатын тауарлармен;
басқа да жеке қажеттiлiктерге (шаруашылық құруға, мал-құс өсқұруге және
т.б.);[3]
8) Стенд-бай- Халықаралық валюта қорының елдерге ұсынатын кредитi.
Банктiң қарыз есебi есебi 4010 “Ұзақ мерзiмдi банктiк қарыздар” шотында
жүзеге асады.
Кесте 1.
№ Шаруашылық операциялардың Дебет Кредит
рcмазмұны
1 2 3 4
1 Банк мекемелерінен 1040 Ағымдық 4010 Ұзақ мерзімді
кредитті алуда есеп банктік шоттардағы банктік қарыздар
айырысу шотына есепке теңгемен ақша
жатқызу қаражаттары, 1050
Ағымдағы банктік
шоттардағы валютамен
ақша қаражаттары
2 Банктің кредит есебінен 4110 Жеткізушілер 4010 Ұзақ мерзімді
алынған мен мердігердерге банктік қарыздар
тауарлы-материалдық қор ұзақ мөзімді
(жұмыс, қызмет)үшін төлеу кредиторлық берешек
3 Аккредитивке чек 1070 Арнайы 4010 Ұзақ мерзімді
кітапшасына есепке алынғаншоттардағы ақша банк ұарызы
қаражат қаражаттары
4 Банк кредиті үшін 7310 Сыйақылар 4160 Төлеуге ұзақ
есептелген пайыз бойынша шығындар мерзімді сыйақылар
5 Пайыздарды төлеу 4160 Төлеуге ұзақ 1040 Ағымдық
мерзімді сыйақылар банктік шоттардағы
теңгемен ақша
қаражаттары.
6 Мерзімі ұзартылған кредит 4010 Ұзақ мерзімді 1040 Ағымдық
банк қарызы банктік шоттардағы
теңгемен ақша
қаражаттары.
1050 Ағымдағы
банктік шоттардағы
валютамен ақша
қаражаттары
7 Кредитті қайтару 4010 Ұзақ мерзімді 1040 Ағымдық
банк қарызы банктік шоттардағы
теңгемен ақша
қаражаттары.
1050 Ағымдағы
банктік шоттардағы
валютамен ақша
қаражаттары
8 Есептік кезеңнің соңында 5420 Табыс 7310 Сыйақылар
табыс жиынын пайыз бойыншажиыны бойынша шығындар
кеміту шығындарын есептен
шығару
Төлем тапап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар:
келісім-шарт төртібінің нығаюына мүмкіндік береді жөне қүжат айнаіымын
жыддамдатады. Төлем талап- тапсырмасын толтыру үлгісі келесі бетте
берілген.
Инкассалық үкім — заң актілерінде көзделген жагдайда ақшаны
жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу ушін
пайдаланылатын төлем қужаты.
Инкассалық өкім салық және кеден органдарына толенбеген толемдерді,
сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жагдайында
қолданылады. Мұндағы салық және кеден органдарының инкассалық өкімінен
басқасы міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары жөне қаулысы
бойынша берілетін орындау парағымен берге жуүеді.
Инкассалык өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік
шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме
кәрсетіледі.
Салык және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы
аударушының шотындагы қаражат колемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат көлемі
толық жетпеген жағдайда, сол қүжаттың келесі бетіне "жартылай төленді"
деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражаттың шотқа түсуіне қарай
төленеді. Тек қана соттың шешімен келетін инкассалық өкімдер шотта қаражат
соамсы жеткілікті болған жағдайда теленеді, керісінше жағдайда ол шоттағы
қаражат қозғалысына тиым салынады. Мұндай телем құжаттары басқа қүжаттарға
қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс.
Есептік операциялар:
- клирингтік жүйелер мен ірі төлемдер жүйесін пайдаланумен теңге
түріндегі төлемдер;
- бірінші топтық батыс және ресейлік банктердің желісі арқылы шетел
валютасы түріндегі төлемдер;
- банктер – корреспонденттер желісі арқылы тездетілген облыс аралық
есептер;
• Кассалық операциялар мен инкассация:
- шоттардағы қалдықтар шегінде теңге және шетел валюталарымен ақшалай
беру;
- банк кассасына сол күні шотқа тіркеумен ақшалай қаражатты қабылдау;
- тәуліктердің кез келген ыңғайлы уақытында және демалыс күндері ақшалай
қаражаттың инкассациясы;
• Құжатты инкассо – есептер бөлімі:
- төлем немесе акцепт үшін импорттық істер бойынша құжаттарды беру;
- экспорттық істер бойынша инкассалық кепілдемелерді пішімдеу және
құжаттарды қабылдау;
- инкассо тратт;
- құжаттарды индоссирлеу;
• Чектермен операциялар:
- MasterCard, American Express, CITICORP, VISA жолдық чектерін сатып
алу;
- CHASE Manhattan Bank коммерциялық чектерін сату;
- инкассо коммерциялық, жолдық, атаулыларға чектерді қабылдау;
• Аккредитивтермен операциялар – есептер бөлімі:
- аккредитивті ашу;
- аккредитивті визалау, дәлелдеу;
- экспорттық аккредитивтер бойынша негоциация және акцепт тратт;
- трансферабельді аккредитивті аудару;
- аккредитивтермен операцияларды өткізу бойынша консультациялар;
• Конверсионды операцияларды өткізу:
- теңге үшін валютаны сатып алу сату;
- валюта – валюта конверсионды операциялар;
- күнбе-күн конверсионды операцияларды жылдамдатып өткізу;
• Көп бөлімшелі компанияларға қызмет көрсету, Қазақстан аймақтарында
клиент бөлімшелерінің шоттарының күйі туралы ақпаратты оперативті
беру;
• Компьютерлік – модельді байланысты пайдаланумен Банк - клиент жүйесі
бойынша электрондық қызмет көрсету;
- банкке теңге түрінде төлемдік тапсырыстар мен шетел валютасы түрінде
сұраныстарды беру;
- валютаны конвертацияға өтініштерді банкке беру;
- экспорттық істер бойынша инкассалық тапсырыстарды пішімдеу және
құжаттарды қабылдау;
- инкассо тратт;
- құжаттарды индоссирлеу;
• Чектермен операциялар:
- Master Card, American Express, CITICORP, VISA жолдық чектерін сатып
алу;
- CHASE Manhattan Bank коммерциялық чектерін сату;
- Инкассо коммерциялық, жолдық, атаулыларға чектерді қабылдау;
• Аккредитивтермен операциялар – есептер бөлімі;
- аккредитивті ашу;
- аккредитивті визалау, дәлелдеу;
- экспорттық аккредитивтер бойынша акцепт тротт және негоциация;
- аккредитив бойынша төлемдер;
- трансферабельдік аккредитивті аудару;
- аккредитивтермен операцияларды өткізу үшін консультациялар;
• Конверсионды операцияларды өткізу:
- теңгеге валютаны сатып алу сату;
- валюта - валюта конверсионды операциялар;
- күнбе-күн конверсионды операцияларды жылдамдатып өткізу;
• Көп бөлімшелі компанияларға қызмет көрсету, Қазақстан аймақтарында
клиент бөлімшелерінің шоттарының күйі туралы ақпаратты оперативті
беру;
• Компьютерлік-модемді байланысты пайдаланумен Банк-клиент жүйесі
бойынша электрондық қызмет көрсету:
- банкке теңге түрінде төлемдік тапсырыстар мен шетел валютасы түрінде
өтініштерді аударуға беру;
- валютаны конвертацияға өтініштерді банкке беру;
- Басқа банк пен бөлімшелердегі барлық шоттар бойынша жазбаларды банктен
алу;
- Ұлттық Банк; Қазақстандық Фондық Биржадан және Мәскеулік Банкаралық
Валюталық Биржадан курстар банкісінен алу;
- Жеке өтініш бойынша ақпаратты алу;
• Заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау;
• Теңге және қатты валюталарда шектеусіз жоғарғы тиімділікті жобаларды
несиелендіру департаменті және бөлімшелермен басқармалар;
• Құнды қағаздармен операциялар – қазыналық департамент уақытша бос ақша
қаражаттарын орнатуды келесіде жүзеге асырады:
- МҚМ (мемлекеттік қысқамерзімді МФ қазыналық міндеттер);
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қысқамерзімді ноталары;
- ҰЖО (ұлттық жинағыш МФ облигациялар);
• пластикалық карточкалармен операциялар – банктік карточкалардың дамуын
басқару:
- CIRRUS MAESTRO дебеттік теңгелік карточкаларын беру және қызмет
көрсету;
- MasterCard, American Express, VISA халықаралық несиелік карточкаларын
беру;
Чекті есеп айырысу барысында төлем қүралы ретінде заңцы жене жеке
тұлғалар пайдалана алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• егерде төлеуші тауарды алғанға дейін телегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
• сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқ-сандағы ҚР Ұлттық
банкі Баскармасының бекіткен N 266 қаулыға сәйкес жүзеге асады.
Аталған ережеге сөйкес чектер төмендегідей түрлергс бөлінеді:
Кепілденген чек - чек берушінің банкіндегі шотындагы қаражаттың
көлвміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші
банктің беретін кепілін корсететін чек.
• Кепілдендірілмеген чек - чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген
чек;
• Қамтамасыз етілген чек — банкке алдын ала салғаі депозитпен
қамтамасыз етілген чек;
• Қамтамасыз етілмеген чек — депозитпен қамтамасъз етілген чек.
Ережеге сәйкес, чек - бүл чек берушінің чекті қабылдаушы 1 банкке,
өзара жасалға келісім-шарт негізінде чекте көрсетілгеч соманы чекті
устаушыеа төлеу туралы бұйрығы.
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшал алу
үшін пайдаланылады. ҚР-да чекпен есеп айрысу тек қана ұлттық валютада
жүзеге асады. Банктей қолма-қол ақшалар алуға арналған чектің түріне
ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық банктің бекітілгеІІ
формасында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктер
ездерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген коммерциялық
банк өзінің формасында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану банктен алатын
чекті£ кітапша негізінде іске асады. Чек алу ұшін шот иесі банккё чектік
кітапша алуга өтінішін жасайды.
Чектің қызмет ету мерзімі тотырылған күнді есептемегенде он күнді
құрайды.
Вексель қолма-қолсыз есеп айырысу бір құралына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі — төлем құралы. Есеп айырысу барысында
пайдаланылатын вексельдің түрлері: жай және аудармалы болып келеді.
"Вексель" сөзі ағылшынша Ьііі поіе — міндеттеме шоты дегенді біддіреді.
Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және
белгілзнген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық мшдеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне "ҚР-
ғы вексель айналысы туралы" (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсініктемелер
берілген:
Жай векселъ (соло) — вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген оманы
белгілі бір уақытта немесе талап етугс байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нөрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) — вексельде көрсетілген соманы білгілі бір
уақытта алғашқы вексельді үстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель беруиіінің (трассанттың) еш нөрсемен
негізделмеген үсынысын сипаттайтын вексель.
Жай және аудармалы вексель - коммерциялық вексельдің түрлері ретінде
қарастырылады.
Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк
төжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкіметінің астық
жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500, 1000 және 5000 АҚШ долларындағы
"астық" вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие қүралы ретінде
клиентеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ сыртқа астық
сатумен айналысатын "Астық" акционерлік компаниясы 5000 АҚШ долларындағы
вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінің жабдықтаушылары арасында
төлем құралы ретіндс пайдаланды.
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде "Қазақстан темір
жолы" ҮК-ның 200,0 млн теңгеге бағалаған вексельдерін өтеді.[4]
Мұндағы, "домицилиант" — вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын,
векселъде делдал ретінде қатысатын банк.
Аккредитивтік есеп айырысу формасы. Аккредитивпсн есеп айырысу жиі
қолданылмайды, бірақ та ол нарық жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу
формасы.
Аккредитив - бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып алушының
(аккредетив ашушының) банкісіиіқ жабдықтаушының банкісіне аккредитивте
көрсетілгеп құжаттарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа
да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай
міндеттемесі.
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша
қаражатты жабдықтаушының банкіне аударып қойса, онда аккредитивте
корсетілген барлық шарттардың орындалуы барысында төлемді жүзеге асыру үшін
жабдықтаушының банкінде "Аккредитив" жеке баланстық шоты ашылады.
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
• өтелген және өтелмеген;
• қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Өтелген (қаражат аударылган) - бұл эмитент-банктің міндеттемесінің іс-
өрекетінің барлық мерзімі ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе
несиеге клиентінс берген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушының
банкісінде ашқан аккредитиві.
Өтелмеген (кепілденген) - бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде
жабдыктаушының банкіне сатып алушының банкісінің шотынан қаражатты
шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитивін сипаттайды.
Кепілденген аккредитивті эмитент-банк сатып алушымен келісім-шарт
негізінде, сондай-ақ басқа банкпен арадағы корреспондентік қарым қатынас
жағдайына байланысты ашады. Ал енді, өтелмеген аккредитив бойынша есеп
айырысу ерекшеліктерін қарастырып етейік.
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс. Ондай
анықтауыш белгіі болмаған жағдайда, ол аккредитив қайтарылатын болып
табылады.
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент-банктің
өмірімен өзгертілуіі немесе күшін жойы мүмкін. Бұл аккредитив сатып
алушының мүддесін көздейді.
Қайтарьлмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мүндай аккредитив жабдықтаушының пайд;асына
ашылған болып табылады.
Аккредитив формасын пайдалану арқылы есеп айырысуда қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысудың барлық негізгі ережелері сақталады: өнім
жөнелтілгеннен кейін барып төлем жүргізіледі; төлем төлеушінің келісіміімен
жүзеге асырылады, ' ягни оған аккредитивтің ашылуы дөлел болады; келісім-
шарттағы жағдайлардың бұзылуына байланысты төлеушіге төлемнен бас тартуға
құқық беріледі; аккредитив төлеушінің қаражаты есебінен немесе банктің
несиесі есебінен ашылады, егерде төлеушінің аккредитив ашуға қүкығы болса.
Аккредитивтің басты артықшылығы, оның телеуге кепіл болуымен сипатталады.
Сонымен қатар, бүл есеп айырысу формасында бірқатар кемшіліктер де бар:
сатып алушынын қаражаты аккредитивтің қызмет ету мерзімінің ішінде оның
шаруашылық айналымынан шығарылып қалады; тауар айналымы бөсендейді, яғни
жабдықтаушы аккредитивтің ашылғаны туралы хабар алғанша, өзінің дайын
өнімін жөнелте алмайды және оның сақталуы да қосымша шығындарды қажет
егеді.
4020 Ұзақ мерзiмдi алынған қарыздар, бiр жылдан асатын мерзiммен
банктiк емес ұйымдардан алынған қарыздар есепке алынады; Банктен тыс
мекемелердеп қарыз алу- “қарыз берүшi” жақ “қарыз алушы” жаққа белгiлi бiр
кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды келiсiм-шарт бойынша
қарызға бередi.
Банктен тыс мекемелердеп берiлетiн қарыз мыналар бойынша
айрықшаланады.;
- өтемақылық- шетелдiк валюта қарызына айырбастау
- тiркелген уақыт кезеңiне тiркелген пайыз
Берiлген ұзақ мерзiмдi несиенi есепке алу үшін 4020 “Ұзақ мерзiмдi
алынған қарыздар” деген шотын пайдаланады. Бұл пассивтi шотта елiмiздiң
iшiндегi және шетелдегi қарыз берушiлердiң мәлiметтерi жинақталады.
Сонымен қатар, бухгалтерлiк есептiң бас шоттар тзбегiнде төлемдер мен
мiндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететiн, берiлген және алынған
кепiлдемелердiң қозғалысы мен қолда барын, есепке алу үшін баланстан тыс
екi шотын: 008 “Алынған мiндеттемелердi қамту мен төлемдер” және 009
Берілген мiндеттемелердi қамту мен төлемдер” деген шоттарын пайдаланады.
Мiндеттеменi камтамасыз етудiң кепiлдi ретiнде үшіншi тұлғаның кепiлдiгi,
кепiлге салудың шарты, сақтандыру полисi және тағы басқалар болады.
Кепiлдеменiң және кепiлге салудың мәнін қарастырайық. Кепiлдеме кепiлгер-
кәсіпорыннан несие берушiге борышкердеп алынуға тиiстi соманық уақытында
төленуiн қамтамасыз ету үшін берiледi. Кепiлдеменi банктер, кәсіпорындар
және мекемелер бере алады. Кепiлдеменiң мәні: борышкер Кәсіпорын несие
бойынша өзiнен алынуга тиiстi төлемдердi мерзiмiнде төлей алмаған жағдайда
банктер, кәсіпорындар және ұйымдар несиенi төлеудi өз мойындарына алады.
Мiндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететiн тәсiл ретiнде кепiлдеме
кәсіпорындардың қазіргі өндiрiстiк және коммерциялық қызметтерінде аталған
жагдай кеңiнен қолданылып жүр.
Қаңтар айында 2003 жылдың шоғырландырылган банкаралық теңгелiк
депозиттердiң орта өлшенген сыйлықақы мөлшерлемесi 2002 жылдың желтоқсан
айымен салыстырсак 4,90%-дан 2,78%-ға кемiдi. Сонымен қатар банктердiң
активтi операцияларына АҚШ долларымен алынатын валюталық қарыздарды
жатқызуға болады. 2003 жылы долларлық депозиттер саны 43,8%-ға салынып,
2002 жылға қарағанда 79,1% көлемiне артты.
Шоғырландырылган орта есептелген долларлық депозиттер бойынша сыйақы
мөлшерi 2003 жылдың соңына қарай 1,73%-ды құрады (2002 жылдың соңында
1,93%).
Басқа банкаралық қарыздық операциялар маңызды көлемде жасалынбады.
Депозиттiк және несие нарығы.
Өткен жылдың 11 ай мерзiмiнде резиденттердiң депозиттерiнiң көлемi бiр
ширекке өсiп Т761,1 млрд. құрады. Осымен қатар халықтың салымдары заңды
тұлғалардың депозиттерiне қарағанда едәуiр артық болды. Жыл бойы
долларландыру көлемiнiң аса маңызды түрде азаюы байқалып, оны теңгенiң АҚШ
долларына шаққанда нығаюын бiлдiредi. Ұлттық валютада салынатын депозиттер
саны 65,6% артып, ал шетел валютамен салынатын депозиттер 0,2%-ға азайды.
Нәтижесiнде резиденттердiң теңгемен салатын депозиттердiң жалпы меншiк
көлемi 40,0-ден 52,6%-ға өстi. Банктердiң депозиттер бойынша сыйақы
динамикасы бiрте-бiрте азайды. Қараша айында 2002 жылдың желтоқсан айымен
салыстырғанда, жеке тұлгалардың жедел теңгелiк депозиттер бойынша сыйақы
мөлшерлемесi 11-ден 10% кемiп, банктiк емес заңды тұлгалардың депозиттерi
5,4-тен 3,0%- ға азайды.
Сақтандыру нарығы.
2002 жылдың наурыз айына қалыптасқан жағдай бойынша 33 сақтандыру оның
iшiнде 4-шетел қатысуымен және 1-өмiрдi сақтандыру ұйымы сақтандыру
қызметiн жүзеге асыруға лицензиялары бар.
2002 жылғы ақпан айында сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерi 4,8%-
ға кемiп (өткен жылдық осы кезеңiмен салыстырғанда 37,3% артты) және 21,8
млрд. теңгенi құрады, сақтандыру резервтерi 7,5% кемiп, (25,0 %) және 10,9
млрд. теңгенi құрады, жиынтық меншiк капитал 6,9 млрд. теңгеге жетiп, оның
өсуi 4,3% құрады (17,0% өстi).
2002 жылғы ақпан айында сақтандыру сыйақысының мөлшерi 45,5% артты (1,3
есеге өстi) және 4,1 млрд. теңгенi құрады, ал сақтандыру төлемдерiнiң
мөлшерi —2,3% артып (2 есеге жуық өстi) 592 млн. теңгеге жеттi.
Кредиторлардың талабын қанағаттандыру үшін кепiлдiк келiсiм-шарттық
рәсiмдеуiн реттеушi ретiнде Қазақстан Республикасының №254-30 маусым 1998
жылы шыққан “Кепiлдiк мүлiктiң қозгалысын тiркеу туралы” заңы негiзгi құжат
болып табылады.
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады, оған кіретін
элементтердің тығыз байланысымен және оның қосалқы жүйелерінің бірде-бірі
өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы бір жағынан, өндірістік
қатынастардың бір бөлігін білдіреді және осы қатынастар жүйесінің элементі
болып келеді, екінші жағынан, өзінің функциялық өзіндік функциялық өзіндік
ерекшелігі бар өзара байланысты элементтерден тұратын жүйе болып табылады.
Қазақстан банктерінің портфелі мынандай:
Атаулары Мемлекеттік БҚ Басқалай БҚ
Казкоммерц 28,301 29,254
Тұран Алем 65,197 12,279
Халық Банкі 75,399 4,504
АБН АМРО Банк 83,182 0
Сити Банк 25,813 21,931
Центр кредит 16,015 1,6530
АТФБ 35,488 900
Нұрбанк 53,902 0
Темірбанк 6,04 300
Наурызбанк 1,430 1,008
Экономикалық реформа процесінде қаржы нарығының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді
4030 ”Өзге‚ ұзақ мерзiмдi қаржылық мiндеттемелер”, мұнда алдағы
топтарда көрсетiлмеген өзге қаржылық мiндеттемелер есепке алынады.
4031”Облигациялар”
Облигациялар-бұл ұзақ мерзiм негiзiнде капиталдың көптеген сомаларын
қорғау үшін ұйымдар және мемлекеттiк мекемелер шығаратын қарыздық куәлiк.
Облигациялар — бұл облигацияны инвестициялық ұстаушысының формальдық
уәдесiн бiлдіретiн заңды құжат. Оларды бiрнеше тәсiлмен iске инвесторларға
сатылады. Инвестициялық банктер жеке инвесторларға белгiленген баға бойынша
облигацияның эмиссиясына кепiлдiк бередi. Сату кезiнде жәрдем беру және
туекелдiлiктi ттас немесе оның болiгiн банк өзi мойындайды. Қаржылық
мекемелердiң қатыстық тiкелей орналасуы және бөлек инвесторлар үшін
кепiлдiктердi беруi - облигацияларды iске енгiзудегi немесе енгiзiлуi үшін
ең пайдалы факторлардың бiрi. Облигацияның көптеген эмиссиялары жазбаша
түрiнде сынылады . Жазбаша құжат- бұл элементтiң қаржылық есептiлiктерiн
кiргiзетiн және сынылған бағаны белгiлейтiн сынылатын мәлiметтердi
көрсететiн эмитент компаниясының қызметiн белгiлейтiн және мәлiметтердiң
сатылу шарттарын анықтайтын құжат.
Номиналдық құны бойынша шығарылған облигацияларды есепке алған кезде
келесiдей жұмыстар жасалынады:
1) Облигациялар нноминалдық құнынымен тiркеу Дт Ақшалай қаражаттар
Кт Төленуге тиiстi Облигациялар
2) Пайыздарды есептеу. Ол формула бойынша жүргiзiледi:
Пайыздарды есептеу үшін формула арқылы анықталған сомаға келесiдей
өткiзбе берiледi:
• Дт пайыздар бойынша шығындар
• Кт төленуге тиiстi есептелген пайыздар
3) Егер облигацияның нарықтық және бекiтiлген пайыздық қойылымы тең
болса, онда оларды номиналдық құны бойынша сатады
4) Егер нарықтық пайыздық қойылым бекiтiлген қойылымнан артық болса,
онда облигациялары жеке құны бойынша осы жеңiлдiктердi есептен шығарудың
екi әдiсi бар:
А) Тiкелей әдiс бойынша келесi көрсеткiштер анықталады:
- төлемдердiң жалпы саны төлемінің жалпы саны
- пайыздық әр төлемiндегi облигацияларлың жеңiлдiктi алу сомасы=
облигациялар жеңiлдiк төлемінің жалпы мөлшерi
- төлеген пайыздық сомасы= номиналдық құн* номиналдық пайыздың қойылым*
уақыт
- төлеу күнiндегi пайызды өтеу бойынша шығындардың жиынтық сомасы=
төлеген пайыздық сомасы+ облигацияның жеңiлдiктi өтеу
Өтеу күнi пайызды төлеу кезiнде келесiдей өткiзбi берiлiедi:
• дт облигацияның пайыздары бойынша шығындар
• Кт облигациялар бойынша өтелмеген жеңiлдiк
• Кт ақша қаражаттары
Б) Тиiмдi пайыздық қойылым әдiсi облигацияларның мерзiмiнде оның
баланстық құнының тракты деңгейде болуын қарастырады. Және арнайы кесте
арқылы жеңiлдiктердiң амортизациясы есептелiнiп, баланстық құны анықталады.
Төлеу кунiнде пайыздың етелуi бойынша өткiзбе тiкелей әдiстегiдей
сақталынады.
Жаңа өсу аймақтарының пайда болуы сонымен бірге өткізу рыногы үшін
күрестің күшейгенін, бәсекенің жаңа орамдары шиеленісіп, пайда болғанын
білдіреді. Бірақ та дүние ұтылып қана қоймайды, сонымен бірге ауыртпалықсыз
болмаса да, жаңа технологияларды жедел ендіру, сауда-саттық көлемінің өсуі
мен жаңа экономиканың қалыптасуы есебінен ұтысқа да шығып жатыр. Сайып
келгенде, сапалы және салыстырмалы түрде арзан тауар сатып алатын тұтынушы
ұтыста болады.
Жаңа экономика кең тұрғыда — бұл жоғары технологиялар, ғылымды көп қажет
ететін, барлық салалар мен сегменттерде инновациялармен каныққан экономика.
Шикізаттық және индустриялық экономикадан интеллектуалдық ресурстарға,
ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау
сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылықтың барынша маңызды
үрдістерінің біріне айналды.
Дамыған елдерде тауар өндіруші экономикадан білім өндіру мен қолдануға
негізделген экономикаға қарай ойысу жүріп жатыр. Оларда жаңа
технологиялардың, жаңа білімдерді сақтаушы жабдықтардың үлесіне ІЖӨ
өсімінің 70-85[5] пайызына дейін келеді. Ғылымды көп қажет ететін өнімнің
әлемдік рыногының көлемі 2 триллион 300 миллиард долларды құрайды (АҚШ
үлесі — 39, Жапония — 30, Германия — 16 пайыз). Барынша дамыған жеті ел 50
макротехнологияның 46-сына ие болып, жаңа технологиялар рыногының 80
пайызын ұстап отыр.
АҚШ жыл сайын ғылымды көп қажет ететін өнім экспортынан 700 миллиардқа
жуық доллар, Германия — 530, Жапония — 400 миллиард доллар алады.
Экономикалық кеңістік үшін осынау аяқталмас сайыстағы жеңістің басты
факторы инновациялар және тұтастай білім болып отыр. [6]
Егер бекiтiлген пайыздық қойылым нарықтық қойылымнан артық болса, онда
облигациялар премиямен сатылады. Осындай кезде облигациялардың бекiтiлген
құнын нарықтық құнынан артық ұсынады, себебi облигациялары тиiмдi
көрсеткiсi келедi. Облигацияның бағасы табыс нарықтық қойылымына қатысты
азаюы басталған соң төмендейдi.
Премия облигациялардың зайымның мерзiмiнде пайыздар бойынша шығындар
шоты арқылы есептен шығарылады және мөлшерi азайтылады. Бұл жерде премия
немесе жеңiлдiк терминдерi облигациялар эмиссиясының терiс және оң сапасын
бiлдiрмейдi. Олар өткiзу өзгерiстерiнiң нәтижесi болып табылады. Сондықтан
пайыздық табыстардың қойылымын нарықтық қойылымымен сәйкестқұру қажет.
Мысалы: “Никамода” корпорациясы 1 каңтарда 1 жылы 9% облигацияларды
2ОООООтг шығарды. Мерзiмi —5 жыл пайыздар екi рет жылына төленуi қажет.
1 қаңтарда және 1 шiлдеде облигациялар номиналдық құны бойынша
шығарылады. Шығару туралы өткiзбесi келесiдей болады:
• дт Ақшалай қаражаттар-200000
• Кт төленуге тиiстi облигациялар – 200000.
Пайыздарды есептеген кезде:
• дт Пайыздар бойынша шығындар-9000
• Кт Толенуге тиiстi есептелген пайыздар-9000
• 200000*9%* 12=9000
Егер нарықтық пайыздық қойылым бекiтiлген қойылымнан артық болса, онда
облигациялар жеңiлдiктен өткiзiледi және жеңiлдiк шотын дебеттеу қажет.
Мысалы: Корпорация облигацияларды 50 жыл мерзiмiнде шығарды. Жылдың
пайыздық қойылым - 9%, нарықтық пайыздық қойылым- 10%. Пайыздар екi рет
жылына төленедi. Онда пайызды есептеу кестесiне сәйкес болашақ және
келтiрiлген құндар бойынша облигациялардың шығару құны:
9000*7,722+200000*0,614=187749
Жеңiлдiктердi бухгалтерлiк есепте көрсеткен кезде келесiдей анықтаулар
жасалады:
1) Төлемдердiң жалпы саны- 2*5=10
2) Облигациялық жеңiлдiктi өтеу сомасы-З 85,1
3) Төленген пайыздық сомасы- 200000*9%* 12=9000
4) Жиынтық сома- 9000++385=9385
1 шiлдеде пайызды төлеген кезде бухгалтерлiк жазу келесiдей болады:
• дт облигациялық пайыздар бойынша шығындар - 9385
• Кт облигациялар бойынша өтелмген жеңiлдiк- 385
• Кт ақшалай қаражаттар- 9000
Егер осы мысалды қойылымның тиімді әдіспен қарастыратын болсақ, онда
баланстық құнын анықтау үшін кестені қолданамыз және ол келесідей болады:
Кесте №2.
Мерзім Ақшалай төлемдер Пайыздар Жеңілдіктің Баланстық құн
бойынша амортизациясы
шығындар
1 9000 9307,45 307,45 196456,45
2 9000 9322,82 322,82 196779,27
3 9000 9338,93 328,96 197118,23
4 9000 9355,91 355,91 197474,14
5 9000 9373,71 373,71 197847,85
6 9000 9392,39 392,39 198240,24
7 9000 9412,01 412,01 198652,25
8 9000 9432,61 432,61 199087,86
9 9000 9454,24 454,24 19996,1
10 9000 9460,89 460,89 19999,9
Пайыздарды төлеу кезінде бірінші жылдың 1 шілдесінде бухгалтерлік жазу
тиімді пайыздық қойылым әдісі бойынша келесідей болады:
• Дт облигациялардың пайыздары бойынша шығындар – 937,45
• Кт ақшалай қаражаттар – 9000
Егер бекітілген пайыздық қойылым нарықтық қойылымнан артық болса, онда
облигацияларды премиямен сатады.
Мысалы: корпорация 9 %-қ облигацияны 5 жылға шығарады. Номиналдық құны
– 200000; шығаруы – 208200 ; нарықтық қойылым - 8 % болса, онда жазу
келесідей болады:
• Дт ақшалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz