СУ - ҚАЗАҚ ТАҒДЫРЫ

Жоспар
Кіріспе

1 Жердегі су қоры, су ресурстарының экологиялық мәселелері
2 Жердегі су қоры
3 Әлемдік су қоры
4 Табиғаттағы су айналымы.
5 Адам денесіндегі судың мөлшері
6 Судың ауыл шаруашылығындағы пайдасы
7 Жердегі су қоры

Мұхиттардан жырақта, Еуразия құрлығының бел ортасында өмір кешіп жатқан қазақ халқы үшін су мәселесі ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан аса тағдырлы мәселе деп айтуға болады. Біздің халқымыздың тұрмыс-салтына, осы уақытқа дейін қалыптаскан шаруашылық жүйесіне, тіпті мінез-құлқына судың жасаған ықпалы өте үлкен. Мәселен, біздің ата-бабаларымыздың көшпелі өмір салтын таңдап алуына бірден-бір әсер еткен үлкен фактор - мал шаруашылығы десек, мал шаруашылығының өріс алуына жердің молдығы мен судың тапшылығы әсер еткен. Қазақтың ежелгі жер атауларының өзі осы жағдайдан жақсы сыр шертеді. Біздің еліміздің алып аумағының шамамен алғанда төрттен бір бөлігін алып жатқан ең үлкен өңір Сарыарқа деп аталады. Неге Сарыарқа? Айтпасада түсінікті болар. Сарыарқаның бір шетінен оңтүстік батысқа қарай бет алсаңыз, Бетбакдалаға кез боласыз. Бұл атаудың көпшілікке сыры мәлім. Міне, осы тектес атаулар Қазақстан жерінде молынан кездесуі біздің бабаларымыздың о бастан мал шаруашылығын негізгі кәсіп ретінде таңдап бекерден бекер еместігін айқын аңғартады.
Біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында осы Қазақстан даласын мекен етіп, аса қуатты әскери көшпелі держава құрған ғұндардың осы өңірден тұрақ таппай батысқа қарай босуының астарында да осы су проблемасы жатқандығын белгілі ғалым, этнограф, тарихшы, философ Лев Гумилев өзінің «Этногенез және Жер биосферасы» атты еңбегінде жақсы дәлелденген. «Сонымен, біздің заманымызға дейінгі III ғасыр мен біздің заманымыздың XVIII ғасырына дейінгі екі мыңжылдық кезінде біз даланың үш рет үлкен құрғақшылыққа тап болғандығын атап өттік.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

СУ - ҚАЗАҚ ТАҒДЫРЫ

Мұхиттардан жырақта, Еуразия құрлығының бел ортасында өмір кешіп жатқан
қазақ халқы үшін су мәселесі ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан аса
тағдырлы мәселе деп айтуға болады. Біздің халқымыздың тұрмыс-салтына, осы
уақытқа дейін қалыптаскан шаруашылық жүйесіне, тіпті мінез-құлқына судың
жасаған ықпалы өте үлкен. Мәселен, біздің ата-бабаларымыздың көшпелі өмір
салтын таңдап алуына бірден-бір әсер еткен үлкен фактор - мал шаруашылығы
десек, мал шаруашылығының өріс алуына жердің молдығы мен судың тапшылығы
әсер еткен. Қазақтың ежелгі жер атауларының өзі осы жағдайдан жақсы сыр
шертеді. Біздің еліміздің алып аумағының шамамен алғанда төрттен бір
бөлігін алып жатқан ең үлкен өңір Сарыарқа деп аталады. Неге Сарыарқа?
Айтпасада түсінікті болар. Сарыарқаның бір шетінен оңтүстік батысқа қарай
бет алсаңыз, Бетбакдалаға кез боласыз. Бұл атаудың көпшілікке сыры мәлім.
Міне, осы тектес атаулар Қазақстан жерінде молынан кездесуі біздің
бабаларымыздың о бастан мал шаруашылығын негізгі кәсіп ретінде таңдап
бекерден бекер еместігін айқын аңғартады.
Біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында осы Қазақстан даласын мекен
етіп, аса қуатты әскери көшпелі держава құрған ғұндардың осы өңірден тұрақ
таппай батысқа қарай босуының астарында да осы су проблемасы жатқандығын
белгілі ғалым, этнограф, тарихшы, философ Лев Гумилев өзінің Этногенез
және Жер биосферасы атты еңбегінде жақсы дәлелденген. Сонымен, біздің
заманымызға дейінгі III ғасыр мен біздің заманымыздың XVIII ғасырына
дейінгі екі мыңжылдық кезінде біз даланың үш рет үлкен құрғақшылыққа тап
болғандығын атап өттік. Көшпенділердің өздері мекен еткен ¥лы дала шетіне
қарай босуы, тіпті оның шегінен шығандап шығып кетуі осы жағдаймен тығыз
байланысы еді. Бұл көш қозғалысы әскери басқыншылық сипатында болған жоқ.
Көшпелілер жекелеген аздаған топтармен алға қарай отырды. Олар аштықтан
қорғанудан, алдарындағы малдардың шөлін қандырудан басқа мақсатты
қаперлеріне алған жоқ, - дейді атақты ғалым өзінің айтулы еңбегінде. Осы
ғұндарды ұлы көсемі Еділ батырдың тұсында Франциядаға Каталаун жазығында
Рим империясының әскерлері мен ғұндардың бетпе-бет кездесіп, екі жақтан
миллиондай адам қатысқан соғыс салдарынан өзін дүниедегі ең дамыған, мықты
мемлекет санаған империяның құлап түскендігі, осының нэтижесінде көптеген
елдер өз тәуелсіздігіне ие болып, қазіргі Батыс Еуропаның қазіргідей болып
қалыптасуына біздің өміріміздегі табиғи жағдайлардың, соның ішінде су
факторының жанама жолдар арқылы тигізген ыкпалы барын да жоққа шығаруға
болмайды.
Сонымен, Қазақстандағы су проблемасы ежелден бар. Ол мың жылдықтардың өн
бойында біздің халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне, салт-дәстүріне, мінез-
құлқына, тіршілік формасын аңдауына тікелей эсер етіп келді. Демек,
даламыз, жеріміз, асқар тауларымыз бен өзен- көлдеріміз қандай болсын, біз
сондаймыз. Бізді қоршаған табиғат - біздің ұлы тәрбиешіміз

Жердегі су қоры, су ресурстарының экологиялық мәселелері

Жердегі барлық су біртұтас. Олар атмосферамен, литосферамен қатар жеке
қабат - гидросфераға бөлінеді. Ол тіршілік ортасы ретінде ерекше
қасиеттермен сипатталады.
Судың қасиеттері. Биосферадағы маңызы процестерге әсерін анықтайтын судың
өзіне тән қасиеттері.
1. Табиғат ресурсы жэне зат ретіндегі сарқылмайтыны. Жердегі барлық
ресурстар жойылатын, шашырайтын болса, ал су әр түрлі күйге: сұйық, газ
тәрізді және қатты күйге өтуіне байланысты мұндай жағдайға ұшырамайды. Су
мұндай қасиетке ие болатын бірден-бір ресурс.
2. Суға қату кезінде көлемінің артуы жэне сұйыққа өтуі кезінде көлемінің
кемуі тэн.
3. Ең жоғарғы тығыздығы +4°С-да байқалады. Табиғи және биологиялық
процестердің маңызды қасиеттері осыған байланысты болады. Мысалы, су
қоймаларының терең қатуының болмауы.
4. Жылу сыйымдылығының және жылу өткізгіштігінің жоғары болуы.
5. Тек оң ғана емес, теріс температурада да жеңіл газ тәріздес күйге
өтуге қабілеттілігі. Теріс температурада қатты күйден (мұз, қар) бірден бу
тәріздес күйге өтеді. Мұндай кұбылыс - сублимация деп аталады.
6. Булану мен еру кезінде жылу сіңіріледі және бұдан конденсациялану мен
қату кезінде жылудың бөлініп шыгуы тән.
7. Дисперсті ортада, мысалы, ұсақ саңылаулы топырақтар немесе
биологиялық құрылымдарда байланысқан немесе таралған күйге өтуі. Мұндай
жағдайда судың қасиеттері өте күшті өзгереді (қозғалғыштығы, тығыздығы,
қату жэне булану температурасы, беттік керілуі жэне т.б.). Бұлардың табиғи
және биологиялық жүйелердегі процестердің жүруі үшін маңызы зор.
8. Әмбебап еріткіш. Сондықтан, табиғатта абсолютті таза су жоқ. Судың
аталған жэне басқа да қасиеттері биосфералық процестерге, тірі ағзалар мен
олардың мекен ету орталарына орасан зор әсер етеді.
Су - атмосфераның оттегімен толығуының (фотосинтез процесінде) бірден-бір
көзі. Ол геологиялық (үлкен) жэне биологиялық (кіші) зат айналымдардағы
химиялық элементтер мен қосылыстардың миграциясының шарты болып табылады.
Қазіргі түсінік бойынша тіршілік суда пайда болған. Алғашқы кезеңдерде тірі
ағзалар судан өте әлсіз бөлінген еді. Кейін ағзалар тәуелсіз су балансына
өте бастады. Ағзалардың денесіндегі судың сапалық құрамы мен ондағы судың
мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап тұратын құрылымдар пайда болды. Қазіргі
күнге дейін денесіндегі судың мөлшері қоршаған ортаның ылғалдылығына
тәуелді (пойкилогидірлі) ағзалар (балдырлар) сақталған. Бірақ, қандай топқа
жатпасын денесіндегі судың мөлшері 50% кем болмайды. Көптеген
пойкилогидірлі ағзалардағы судың мөлшері 90% жоғары болуы мүмкін. Неғұрлым
ағза жоғары ұйымдасса, соғұрлым оның денесіндегі судың мөлшері тұрақты
болады. Адам ағзасындағы судың үлесі 60%-ға жуық. Бірақ жекеленген мүшелер
мен ұлпаларда 1%-95%-ға дейін ауытідиды. Адам денесіндегі судың мөлшері

Заттар, үлпалар Дене немесе үлпа салмағына қатысты судың %
Ағзада 120
Қанның ішінде, үлпаларда
Май 20
Сүйек 25
Бауыр 70
Бүлшық ет 75
Қан 79
Ми 85
Лимфа 95

Гомойогидрлі ағзалардың 10%-12% суды жоғалтуы, өлімге әкеліп соқтырады.
Пойкилогидірлі ағзалар денесіндегі судың 90% мөлшерін жоғалта алады.
Судың көптеген биологиялық маңызды қасиеттері нашар зерттелген. Еріген
қар суының жақсы қасиеттерін адам ерте кезден байкаған. Мұндай су
өсімдіктердің тіршілік күшін арттырады, өнімділігінің артуына әкеледі. Тау
қабаттарының ұзақ өмір сүруі еріген қар суын пайдаланумен байланыстырып
алды.
Оттексіз су тірі ағзалардың өліміне әкеледі. Ол тек -15°С-20°С қатады.
Бүл осімдікке қыстағы судың мөлшерін үстап түра отырып, үсіп кетуден
сақтауға мүмкіндік береді.
Жылу сыйымдылығының жоғары болуы және булану кезіндегі жылуды сіңіруге
қабілеттілігі биологиялық (өсімдіктердің транспирациясы, жануарлардың
терлеуі) техникалық жүйелердегі салқындатушы агент болып табылады. Ол
планетаның шектен тыс ысып кетуден қорғаудың кепілі, ғаламдағы
термодинамикалық дағдарыстың баламасы бола тұрып, қоршаған ортаның
жергілікті жылулық ластануының негізгі агенті болып табылады.
Табиғи экожүйелердің тіршілігіндегі судың маңызы туралы онда түзілетін
өнімнің су сыйымдылығына қарап, қорытынды жасауға болады. Ол
транспираңиялық коэффиңиент арқылы сипатталуы мүмкін. Бидайдың бір тоннасын
алуға 2500 т су, күрішке - 4560 т, мақтаға - 10000 т, сиыр етіне - 30000 т
су жүмсалады.
Су адам үшін тек биологиялық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік фактор
болып табылады. Биологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамға
тәулігіне 2-5 л су қажет. Алғашқы кезде адам осы мөлшермен қанағаттанған.
Шаруашылық қызметіне өтуге байланысты қажетті судың мөлшері арта түсті. Су
шаруашылығын ұйымдастырудың қажеттілігі, мысалы, суармалы егіншілікке
байланысты туады.
Мәліметтерге қарағанда ертедегі өркениеттер су шаруашылығын ұйымдастыра
алмауы, суды дұрыс пайдалана алмауы себепті жойылып кеткен.
Су барлық дерлік технологиялық процестердің бөлінбес элементі және шарты
болып табылады. Оған пайдалану жылдамдығының жоғары болуы тән. Мысалы, 1 т
болат өндіру үшін 30 т су, спиртке - 300 т, целлюлозаға - 500 т,
синтетикалық талшықтарды алуға - 5000 т су қажет.
Қазір дүние жүзінде орташа шамамен алғанда тәулігіне әр адамға шаққанда
1500-2000 литр су қолданылады. Олардың ішіне 100-450 литр су тұрмыстық-
коммуналдық қажеттіліктерге жұмсалынады. Судың негізгі бөлігі өнеркәсіптік
жэне ауыл шаруашылық мақсатында қолданылады.
Жылдан-жылға судың бағасы артып барады. Кларктың (АҚШ) мэліметтері
бойынша соңғы 50 жылда мүнайдың бағасы 10 есе, ал тұрмыстық қажетті суға
шамамен 100 есе, ауыз суға - 1000 есе артқан. Ауыз суды шыны бөтелкелерде
сату әдеттегі көрініске айналды. Табиғи таза су маңызды ұлттық байлық
көзіне айналып отыр. Қазірдің өзінде су халықаралық қатынастардың шиеленісу
себебіне айналып отыр. Мысалы, Колумбия өзенінің суы үшін АҚШ пен Канада
арасында, Дунай өзенінің суын пайдалану үшін бірнеше мемлекеттер арасындағы
шиеленістердің тууы белгілі.

Жердегі су қоры

Жердегі судың әлемдік қоры орасан зор. Олар 1353985 км . Егер
гидросферадағы барлық суды біркелкі етіп, Жер бетіне жайсақ, оның қалыңдығы
шамамен 2,5 км болар еді. Әлемдік мұхит шегінде орташа тереңдік 3,96 км, ал
ең терең максималды тереңдік 11022 м (Мариан шұңғымасы).
Жердегі судың басым көп бөлігі тұзды су болып табылады. Ол жалпы қордың
97,5% үлесін құрайды, бірақ тұзды судың көлемі де өте көп. Оның мөлшері 35
млн. км3-ге тең.
Әлемдік мұхиттың деңгейінің озгермелі жағдайында Жердің су балансы
төмендегідей болады. Планетаға түсетін жауын-шашын буланумен теңеседі. Екі
шамада 577000 км жылына жуық. Мұхиттың булануы жауын-шашыннан 47000
км3жылына артық. Құрлықта кері заңдылық байқалады - булану жауын-шашыннан
47000 км жылына кем. Осы су өзен ағыстарымен мүхитқа кайтарылады.
Қазіргі кезде әлемдік су балансы мұхит жағына карай ығысқан. Соңғысы
судың буланған мөлшерінен жыл сайын 430-550 км артық алады. Осының
нәтижесінде мұхит деңгейі біртіндеп көтеріліп келеді (соңғы жүз жылда 15
см). Қосымша ылғалдың 75% мүхиттар мұздықтардың еруі, 18,5 % - жер асты
қорының пайдалануы, 7% - көлдердің есесін алады

Әлемдік су қоры

Судың түрі Көлемі мың км3 Әлемдік қордағы улес
Жалпы қордан Түщы су қорынан
1. Жалпы қоры 1353985 100 -
Оның ішінде
2. Түзды 1350955 97,5 -
Оның ішінде:
әлемдік мүхит 1338000 96,5 -
жер асты 12870 1,0 -
Көл 85 0,006 -
3. Түщы 350029 2,5 100
Оның ішінде:
мүздықтар мен мэңгі
Қар 24064 1,74 68,7
жер асты 10530 0,76 30,1
жер асты мүздары 300 0,022 0,86
Көл 91 0,007 0,26
топырақ 17 0,001 0,05
Атмосфералық су 13 0,001 0,04
Ағзалардағы су 1 0,0001 0,003
Батпақтағы су 12 0,0009 0,003
Өзен суы 2 0,0002 0,006

Қазір адам әр түрлі су көздерінен алып, тұщы судың табиғи қорының 0,1-
0,15% -ын пайдаланады. Судың болмашы мөлшерінің алынуы сырт көзге судың
жетіспеуін тұғызбау керек сиқты. Оның үстіне ол сарқылмайтын ресурс ретінде
зат алмасуға қатысып, қайтадан су көздеріне қайтып келеді. Бүкіл гидросфера
аймағында судың таусылуы мүмкін.
Қазіргі дүние жүзі бойынша пайдаланылатын судың жалпы мөлшері 4000 км3
жақын. Судың негізгі бөлігі өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және басқа да
салаларда қолданылады.
Судың жетіспеуі өзен ағыстарының біртекті болмауы нәтижесінде де орын
алады. Оның негізгі көлемі су тасу кезінде байқалады. Жердегі түщы су
қорының көп болуына қарай адам мен көптеген экожүйе үшін судың жетіспеуі
мүмкін. Ол судың жекелеген категорияларының баяу қалпына келуіне,
кеңістікте біртекті емес таралуына, уақыт бойынша су қорының
динамикалығына, қайтымсыз пайдалану жэне т.б. құбылыстарменн байланысты
болады. Уақыт өте келе судың жетіспеуін болдырмау жолдарын іздеу қажет.

Табиғаттағы су айналымы.

Су ғажайып зат. Олай деуіміздің бірнеше себебі бар. Су бір мезгілде
үш түрлі күйінде кездеседі. Мұз - судың қатгы судың сүйыққа айналуы мен
булануы бірге жүреді. Су - тіршілік көзі. Тіршілігі оттегінсіз өтетін агза
бар, бірақ сусыз тіршілік ететін агза кездеспейді. Тіршілік қүбылыстарының
бэрі судың катысуымен жүреді. Сондықтан ағзалар денесі 50-ден 90 пайызга
дейін судан түрады. Салмағы 70 кг адамның денесінде 50 кг су бар. Оның
мөлшері 17 кг кемісе, адам өледі.
Адам су ішпей бір апта гана шыдайды. Су - табиғатта ең көп таралган зат.
Жер бетінің үштен екі бөлігін су қабаты алып жатыр. Қалған үштен бір бөлігі
ғана қүрлықтар - таулар мен жазықтар.
Судың тағы бір кереметі оның су қабаты, ауа қабаты жэне қүрлық қабаты
арасында тынымсыз айналыста жүретіндігі.
Күн сәулесі қызуынан мүхит, теңіз, көл, өзен суы буланып, ауа қабатына
барады. Топырақтан, өсімдіктерден, жануарлардан су бу күйінде бөлініп,
ауага көтеріледі.
Көзге көрінбейтін су буы ауаның салқын қабатына, мәселен тау басына
жақындағанда қоюланып, бұлт түзеді. Олар ауаның ағысымен, қозгалыста
болады. Жауын-шашынға айналып, өздері ұшып шыққан құрлықтағы су қабатына
қайтып оралады. Бірақ ұзақ тұрақтамайды. Күн қыздырғанда қайтадан ауаға
ұшып шығады.
Жер бетіндегі ең көп таралған зат - су. Глобусқа немесе жартышарлар
картасына қара. Онда Жер шарының төрттен үш бөлігі көгілдір түске боялған.
Ол - су: мұхиттар, теңіздер, өзендер, көлдер. Судың біразы жер астына
шоғырланған. Мұның бәрі сұйық күйіндегі су. Егер күн салқындап, температура
0°С-дан төмен түссе, су сұйық күйден қатты күйге, яғни қар мен мұзға
айналады. Кішкене табақшаға су құйып, бетін ашық қалдырсаң бірнеше күннен
кейін оның босап қалғанын көресің. Табақшадағы су қайда кетті? Ол із-түзсіз
жоғалып кеткен жоқ, бір күйден екінші күйге ауысты. Сұйық күйден бу күйіне
өтіп, бөлмедегі ауамен араласты.
Табиғатта су үш күйде: сұйық, қатты және газ күйінде болады. Жердегі
тіршілік жэне сан алуан табиғат құбылыстары сумен байланысты. Сусыз жер
бетінде өсімдік өспейді, жануарлар тіршілік ете алмайды. Өсімдік
топырақтағы қоректік заттарды суда еріғен ерітінді күйінде ғана сіңіре
алады. Су табиғаттағы барлық тіршілік атаулының құрамына кіреді. Көптеген
өсімдіктің 80-95%-і судан тұрады. Жануарлар мен адам денесінде де су көп.
Адам ағзасының бүкіл салмағының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.