Топырақтар жүйесінің қалпына антропогенді факторлардың ықпалын зерттеу
КІРІСПЕ
1.1 Қазіргі кездегі қоршаған ортаның ауыр металдармен ластану дәрежесі
1.2 Қоршаған ортаны ластаушы ауыр металдардың
ф и з и к алық . х и м и я л ы қ с и п а т т а м a c ы
1.3 Топырақтың ластануының негізгі жолдары
2. Зерттеудің объектілері мен әдістері
Ауыр металдармен ластанған топырақ жүйесін залалсыздандыру
2.1. Топырақтың гранулометриялық құрамына техногенз әсері
2.1.1 Техногенді ластанудың қарашірік заттардың табиғаты мен құрамына ықпалы
2.1.2 Техногенді топырақтың қышқылдануын қалпына келтіру
2.1.3 Шымкент қаласының территориясының ауыр металлдармен ластану деңгейін бағалау
2.2 Топырақтың қасиетіне техногенді әсер етудің ықпалы.
2.3 Қорғасынның транслокация процесін гуматты.карбонатты .бентонитті геохимиялық тосқауыл арқылы тежеу
4. Еңбекті қорғау
4.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторлар
4.2 Өндірістік шу, ультрадыбыс жэне діріл
1.1 Қазіргі кездегі қоршаған ортаның ауыр металдармен ластану дәрежесі
1.2 Қоршаған ортаны ластаушы ауыр металдардың
ф и з и к алық . х и м и я л ы қ с и п а т т а м a c ы
1.3 Топырақтың ластануының негізгі жолдары
2. Зерттеудің объектілері мен әдістері
Ауыр металдармен ластанған топырақ жүйесін залалсыздандыру
2.1. Топырақтың гранулометриялық құрамына техногенз әсері
2.1.1 Техногенді ластанудың қарашірік заттардың табиғаты мен құрамына ықпалы
2.1.2 Техногенді топырақтың қышқылдануын қалпына келтіру
2.1.3 Шымкент қаласының территориясының ауыр металлдармен ластану деңгейін бағалау
2.2 Топырақтың қасиетіне техногенді әсер етудің ықпалы.
2.3 Қорғасынның транслокация процесін гуматты.карбонатты .бентонитті геохимиялық тосқауыл арқылы тежеу
4. Еңбекті қорғау
4.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторлар
4.2 Өндірістік шу, ультрадыбыс жэне діріл
Өндірістік прогресс қоршаған ортаға көп мөлшерде зияңды заттардың түсуімен және қалыптаскан табиғи тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар жүруде. Біздің республикамыздын казіргі экологиялық жағдайы күрделі - барлық жерде өндірістік қалдықтармен, радиациямен ластану, ауру түрлері мен мутациялардық өсуі, су мен тамақ өнімдерінде нитраттардың, пестицидтердің, ауыр металдардың мөлшерінің өсуі етек алуда. Соңғы кезде металлургия өндірісі дамыған, өндірістен және автотранспорттан бөлінген зиянды қалдықтармен ластану дережесі жоғары аймақтарда ауыр металдардың артық мөлшерінің қоршаған ортаға және адам организміне түсуіне олардың зияны мен биологиялық ролін зерттеуге ерекше көңіл бөлінуде. Түсті металлургия өндірісі орналасқан аудандардың атмосферасына көп мөлшерде әртүрлі химиялык қосылыстар түседі, олардың ішінде негізгілерінің бірі - ауыр металдар. Ауыр металдардың 80% микроэлементтердің қатарына жатады. Микроэлементтердің тіршілік ортасында, оның ішінде ауыз су мен тамақ өнімдерінде жетіспеуі немесе артық мөлшерде болуы зат алмасудың бұзылуына нәтижесінде эндемиялық аурулардың дамуына әкеліп соқтырады. Ал өсімдіктерде артық мөлшерде жиналуы олардың организмінде өтетін тіршілік үшін маңызды процестерге кауіп төндіретін белгілі. Бұл ауыр металдардың суда және басқа геохимиялық орталарда қалыпты мөлшерде болуы қажеттігін көрсетеді.
1. Тулебаев Р.К. Хроническая свинцовая интоксикация. –
Алматы: Ғылым, 1995. -С. 9,11.
2. Белозеров Э.С., Жасыбаева Т.С. Социально-экологические аспекты
здоровья человека. -Алматы, Ғылым, 1993. -С.З, 111.
3. Никаноров A.M., Жулидов А.В., Елиц В.М. Тяжелые металлы в
организмах ветлендов России. -Санкт-Петербург, 1993. -С.З.
4. Бигалиев А.Б. Генетика и окружающая среда. -Караганда, 1987. –
С.120.
5. Захидов СТ. Антропогенный мутагенез и современные
экологические катастрофы. Опасности преувеличены? //Вестник
Московского университета. Серия 16. Биология. —1997. N2.
-С.11. 16.
6. Владимиров А.М. Охрана окружающей среды. -Ленинград, 1991. –
С.281-286.
7. Артамонов В.И. Растения и чистота природной среды. -Москва:
Наука, 1986. -С.27-34.
8. Short Terry, Black Jeffrey A., Birqe Westey J. Effects of acid-mine
drainage, on the chemical and bioloqical character of an
alkaline headwater steam // Arch Environ.
Contam and Toxicol. -1990. —N2. — P. 19.
9. Романова СМ., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. Экологические
аспекты загрязнения токсичными веществами поверхностных вод
Казахстана //Химия. Охрана окружающей среды.
Экология человека. —1997. —N4. —С.42.
10. Давидович Г.Т., Сахатова Г.С. Давидович С.Г. -Региональное
загрязнение природной среды Актюбинском обл. //Химия.
Охрана окружающей среды. Экология человека. -1996. -N3-4.-С.72.
11. Захаров В.А., Илющенко М.А., Гуменюк Е.Ю. Техногенное
загрязнение реки Нуры ртутью //Химия.
Охрана окружающей среды. Экология человека. -1998. N2. -С.72.
12. Попов Ю.В., Богачев В.П. Техногенное загрянение ландшафтов
долины реки Каратау //Химия. Охрана Окружающей среды.
Экология человека. -1997. -N1. -С.45.
13. Информационный экологический бюллетень Южно-Казахстанского
областного управления экологии и биоресуреов за 1994-1997 г.
//Шымкент, 1997.
14. Ш. Нұғманов. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы.
Алматы: 1998- 557с.
15. Гришина Л.А. Основы охраны почв.- М., 1980.- 325 с.
16. Добровольский Г.В., Гришина Л.А. Охрана почв. - М.: Изд-во МГУ,
1985.-224 с.
17. Земельные ресурсы мира, их использование и охрана /Под ред. В.А.
Ковды. - М.: Наука, 1978. - 287 с.
19. Панин М.С. Химическая экология.: Учебник для вузов /Под ред.
Кудайбергенова СЕ. - Семипалатинск, 2002. - 852 с.
20. Охрана окружающей среды: Учебное пособие для учащихся техникумов.
М.: Высш. шк., 1987. - 287 с.
21. Минеев В.Г. Химизация земледелия и природная среда. - М.:
Агропромиздат, 1990. - 287 с.
22. Қожамбердиев Қ.О., Саинова Г.Ә. Қоршаған ортаньщ ауыр
металдармен ластануыньщ адам денсаулығына әсері //
Жаршы, № 7, 2007. -Б.29-32
23. Влияние атмосферного загрязнения на свойства почв.
М: МГУ, 1990 - 208с
24. Перельман А.И., Борисенко Е.Н., Мырлян Н.Ф., Тентюков М.П.
Техногенные геохимические барьеры//Геохимия техногенных
процессов.-М.: Наука, 1990-14-26с.
25. Пестриков С. В., Исаев О. Ю., Мустафин А. Г.
Экология.-2006.-№2, 8-19с.
26. Алдангоров Ж.А., Жолгасулы Н.И идр. Комплексное использование
отходов различных отраслей промышленности Казахстана. //
Сб.докл.семинара «Отходы: пути минимизации и предотвращения»
Алматы, 2002,-№2 8-19с.
27. Махнев A.K., Мамаев С.А. Итоги исследований по проблемам
создания защитных PI декоративных зеленых насаждений в
условиях медеплавильных заводов на Урале //Сб. тр.
"Проблемы создания защитных насаждений в условиях
техногенных ландшафтов". -Свердловск, 1979. -С. 7-8.
28. Рапопорт И.А. Открытие химического мутагенеза //Избран¬ные
труды. -М.: Наука, 1993. -С. 304.
29. Алтухов Ю.П., Курбатова O.JI. Наследственность человека к
окружающая среда. -М.: Наука, 1984. -С.7.
30. Виталиев А.Б. Загрязнения окружающей среды и сохранение
генофонда человечества. -Алма-Ата, 1978. -С.27.
31. Порошенко Г.Т., Горькова С.Н. Экогенетические аспекты
мутагенеза// Природа. -1989. -N3. -С.9-12.
32. Грановский Э.И., Хаскипа СВ. Распределение
накопление свинца в крови и тканях органов человека //Гигиена;-
окружающей среды. -Алматы. 1985. -С. 14.
33. Атчабаров Б.А. Поражение нервной системы при свинцовой
интоксикации. -Алма-Ата. 1966. -487 с.
34. Криволуцкий ДА., Бочаров В.Ф. Экотоксикология и охрана природы
//Сборник науч. трудов. -М., 1989. -С.37.
35. Омарова М.Н. Зависимость заболеваемости от содержания
химических элементов в окружающей среде // Химия. Охрана окр.
среты. Экология человека. -1997. -N2.-C.48,
36. Колпакова А.Ф. О роли загрязнения окружающей среды
некоторыми ТМ. в патогенезе хронических неспецифических
заболеваний легких на Севере //Химия. Охрана окр. среды.
Экология человека. -1997. -N2. -С.28.
37. Орадовская И.В., Лусс В.В., Иванов В.В. Состояние иммунной
реактивности жителей Северного Урала /Д Наи.конф. Росс,
ассоциации аллергологов и клин, иммунологов: сб. науч. трудов. –
М., 1997. -С.564.
38. Имамбаева Т.М. Влияние загрязнения воздушной среды на
возникновение и течение бронхиальной астмы у детей // Проблемы
экологии в патологической физиологии: сб.науч. трудов АГМИ. –
Алматы, 1995. -С. 145-151.
39. Тарасевич Д.Н., Субеева НА. Состояние здоровья населения как
критерий общей нагрузки атмосферных загрязнений // Охрана
природы и воспроизводство природных ресурсов. — 1990.
N4. -С.53.
40. Непомнящий Н.П. Влияние загрязнений атмосферного воздуха на
заболеваемость детей г.йркутск // Охрана природы и
воспроизводство природных ресурсов. -1990. N12. -С.54.
41. Тарасевич Д.Н., Илларионов ТТ., Субеева НА. Гигиеническая
оценка влияния комплексного действия выбросов нефтехимии на
здоровье населения //Охрана природы и воспроизводство
природных ресурсов. —1992. N9. —С.51.
42. Моторова Н.И., Ефимов Н.В. Оценка состояния здоровья детского
населения крупного промышленного центра Сибири //
43. Красовский Г.Н., Надеенко В.Г., Кенесариев У.И. Токсичность
металлов в питьевой воде. —Алматы: Ғылым, 1992. -18-42 с.
45. Дмитриев М.Т., Казнина Н.Ш., Пинигнна И.А. Справоч¬ник. -М.,
1989. -51-67 с.
46. Патин С.А. Загрязнение мирового океана и его биопродуктивность
//Биологические ресурсы гидросферы и их использование. -М.,
1979. N4. -С. 208-230.
47. Суржиков В.К. Экология и здоровье человека в Сибири //пробл.
экол. чел. в Сибири: тез. докл. к регион, конф. //АМН СССР,
инст.комплексн. пробл. . гигиены и проф. заболев. -Новокузнецк,
1990. -С. 4-9.
48. Белякова Т.М., Корнилова А.В. Тяжелые металлы и мышьяк в
аэрозолях г.Чимкент в связи с техногенезом //
Вестник Моск.Университета. Сер.5. -1993. N2. -С. 21-27.
49. А.Ж. Ақбасова. Экология. Алматы -2003-228с.
50. ГОСТ 12.1.003-83.ССБТ Вибрация. Общие требования безопасности.
51. СНиП 23-05-95 Естественное и искуственное освещение. –М., 1995.
Алматы: Ғылым, 1995. -С. 9,11.
2. Белозеров Э.С., Жасыбаева Т.С. Социально-экологические аспекты
здоровья человека. -Алматы, Ғылым, 1993. -С.З, 111.
3. Никаноров A.M., Жулидов А.В., Елиц В.М. Тяжелые металлы в
организмах ветлендов России. -Санкт-Петербург, 1993. -С.З.
4. Бигалиев А.Б. Генетика и окружающая среда. -Караганда, 1987. –
С.120.
5. Захидов СТ. Антропогенный мутагенез и современные
экологические катастрофы. Опасности преувеличены? //Вестник
Московского университета. Серия 16. Биология. —1997. N2.
-С.11. 16.
6. Владимиров А.М. Охрана окружающей среды. -Ленинград, 1991. –
С.281-286.
7. Артамонов В.И. Растения и чистота природной среды. -Москва:
Наука, 1986. -С.27-34.
8. Short Terry, Black Jeffrey A., Birqe Westey J. Effects of acid-mine
drainage, on the chemical and bioloqical character of an
alkaline headwater steam // Arch Environ.
Contam and Toxicol. -1990. —N2. — P. 19.
9. Романова СМ., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. Экологические
аспекты загрязнения токсичными веществами поверхностных вод
Казахстана //Химия. Охрана окружающей среды.
Экология человека. —1997. —N4. —С.42.
10. Давидович Г.Т., Сахатова Г.С. Давидович С.Г. -Региональное
загрязнение природной среды Актюбинском обл. //Химия.
Охрана окружающей среды. Экология человека. -1996. -N3-4.-С.72.
11. Захаров В.А., Илющенко М.А., Гуменюк Е.Ю. Техногенное
загрязнение реки Нуры ртутью //Химия.
Охрана окружающей среды. Экология человека. -1998. N2. -С.72.
12. Попов Ю.В., Богачев В.П. Техногенное загрянение ландшафтов
долины реки Каратау //Химия. Охрана Окружающей среды.
Экология человека. -1997. -N1. -С.45.
13. Информационный экологический бюллетень Южно-Казахстанского
областного управления экологии и биоресуреов за 1994-1997 г.
//Шымкент, 1997.
14. Ш. Нұғманов. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы.
Алматы: 1998- 557с.
15. Гришина Л.А. Основы охраны почв.- М., 1980.- 325 с.
16. Добровольский Г.В., Гришина Л.А. Охрана почв. - М.: Изд-во МГУ,
1985.-224 с.
17. Земельные ресурсы мира, их использование и охрана /Под ред. В.А.
Ковды. - М.: Наука, 1978. - 287 с.
19. Панин М.С. Химическая экология.: Учебник для вузов /Под ред.
Кудайбергенова СЕ. - Семипалатинск, 2002. - 852 с.
20. Охрана окружающей среды: Учебное пособие для учащихся техникумов.
М.: Высш. шк., 1987. - 287 с.
21. Минеев В.Г. Химизация земледелия и природная среда. - М.:
Агропромиздат, 1990. - 287 с.
22. Қожамбердиев Қ.О., Саинова Г.Ә. Қоршаған ортаньщ ауыр
металдармен ластануыньщ адам денсаулығына әсері //
Жаршы, № 7, 2007. -Б.29-32
23. Влияние атмосферного загрязнения на свойства почв.
М: МГУ, 1990 - 208с
24. Перельман А.И., Борисенко Е.Н., Мырлян Н.Ф., Тентюков М.П.
Техногенные геохимические барьеры//Геохимия техногенных
процессов.-М.: Наука, 1990-14-26с.
25. Пестриков С. В., Исаев О. Ю., Мустафин А. Г.
Экология.-2006.-№2, 8-19с.
26. Алдангоров Ж.А., Жолгасулы Н.И идр. Комплексное использование
отходов различных отраслей промышленности Казахстана. //
Сб.докл.семинара «Отходы: пути минимизации и предотвращения»
Алматы, 2002,-№2 8-19с.
27. Махнев A.K., Мамаев С.А. Итоги исследований по проблемам
создания защитных PI декоративных зеленых насаждений в
условиях медеплавильных заводов на Урале //Сб. тр.
"Проблемы создания защитных насаждений в условиях
техногенных ландшафтов". -Свердловск, 1979. -С. 7-8.
28. Рапопорт И.А. Открытие химического мутагенеза //Избран¬ные
труды. -М.: Наука, 1993. -С. 304.
29. Алтухов Ю.П., Курбатова O.JI. Наследственность человека к
окружающая среда. -М.: Наука, 1984. -С.7.
30. Виталиев А.Б. Загрязнения окружающей среды и сохранение
генофонда человечества. -Алма-Ата, 1978. -С.27.
31. Порошенко Г.Т., Горькова С.Н. Экогенетические аспекты
мутагенеза// Природа. -1989. -N3. -С.9-12.
32. Грановский Э.И., Хаскипа СВ. Распределение
накопление свинца в крови и тканях органов человека //Гигиена;-
окружающей среды. -Алматы. 1985. -С. 14.
33. Атчабаров Б.А. Поражение нервной системы при свинцовой
интоксикации. -Алма-Ата. 1966. -487 с.
34. Криволуцкий ДА., Бочаров В.Ф. Экотоксикология и охрана природы
//Сборник науч. трудов. -М., 1989. -С.37.
35. Омарова М.Н. Зависимость заболеваемости от содержания
химических элементов в окружающей среде // Химия. Охрана окр.
среты. Экология человека. -1997. -N2.-C.48,
36. Колпакова А.Ф. О роли загрязнения окружающей среды
некоторыми ТМ. в патогенезе хронических неспецифических
заболеваний легких на Севере //Химия. Охрана окр. среды.
Экология человека. -1997. -N2. -С.28.
37. Орадовская И.В., Лусс В.В., Иванов В.В. Состояние иммунной
реактивности жителей Северного Урала /Д Наи.конф. Росс,
ассоциации аллергологов и клин, иммунологов: сб. науч. трудов. –
М., 1997. -С.564.
38. Имамбаева Т.М. Влияние загрязнения воздушной среды на
возникновение и течение бронхиальной астмы у детей // Проблемы
экологии в патологической физиологии: сб.науч. трудов АГМИ. –
Алматы, 1995. -С. 145-151.
39. Тарасевич Д.Н., Субеева НА. Состояние здоровья населения как
критерий общей нагрузки атмосферных загрязнений // Охрана
природы и воспроизводство природных ресурсов. — 1990.
N4. -С.53.
40. Непомнящий Н.П. Влияние загрязнений атмосферного воздуха на
заболеваемость детей г.йркутск // Охрана природы и
воспроизводство природных ресурсов. -1990. N12. -С.54.
41. Тарасевич Д.Н., Илларионов ТТ., Субеева НА. Гигиеническая
оценка влияния комплексного действия выбросов нефтехимии на
здоровье населения //Охрана природы и воспроизводство
природных ресурсов. —1992. N9. —С.51.
42. Моторова Н.И., Ефимов Н.В. Оценка состояния здоровья детского
населения крупного промышленного центра Сибири //
43. Красовский Г.Н., Надеенко В.Г., Кенесариев У.И. Токсичность
металлов в питьевой воде. —Алматы: Ғылым, 1992. -18-42 с.
45. Дмитриев М.Т., Казнина Н.Ш., Пинигнна И.А. Справоч¬ник. -М.,
1989. -51-67 с.
46. Патин С.А. Загрязнение мирового океана и его биопродуктивность
//Биологические ресурсы гидросферы и их использование. -М.,
1979. N4. -С. 208-230.
47. Суржиков В.К. Экология и здоровье человека в Сибири //пробл.
экол. чел. в Сибири: тез. докл. к регион, конф. //АМН СССР,
инст.комплексн. пробл. . гигиены и проф. заболев. -Новокузнецк,
1990. -С. 4-9.
48. Белякова Т.М., Корнилова А.В. Тяжелые металлы и мышьяк в
аэрозолях г.Чимкент в связи с техногенезом //
Вестник Моск.Университета. Сер.5. -1993. N2. -С. 21-27.
49. А.Ж. Ақбасова. Экология. Алматы -2003-228с.
50. ГОСТ 12.1.003-83.ССБТ Вибрация. Общие требования безопасности.
51. СНиП 23-05-95 Естественное и искуственное освещение. –М., 1995.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Аннотация
Бұл жұмыс топырақтар жүйесінің қалпына антропогенді
факторлардың ықпалын зерттеуге арналған. Биосфераның бұл экологиялық
қабатын таңдау себебі, өйткені топырақ табиғи ландшафттың
ажырамас компоненті болып табылатындықтан, биогеоценоздар мен
биосфераның өміріне қатыса отырып, биогенді элементтердің
айналымының тармақтарын бірге байланыстырады. Табиғаттағы тепе-
теңдікті ұстап тұру мен қамтамасыз етудің маңызды шартына. Жердің
топырақты жамылғысын және оның тазалығын қалай сақтап қалуға
болатындығы жатады.
Эксперименттік мәліметтердің негізінде Оңтүстік Қазақстан
облысының топырақтарының физикалық, химиялық және басқа да
қасиеттеріне техногенездің ықпал етуімен болатын өзгерістер
көрсетілген.
Алынған мәліметтер алдағы уақытта табиғатты қорғау іс-шараларын
дайындау үшін пайдаланылатын болады.
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ, СИМВОЛДАРДЫҢ ЖӘНЕ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ТІЗІМІ
АҚ- акционерлік қоғамы
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖШС- Жауапкершілік Шектеулі Серіктестігі
ТМД- Тәуілсіз Мемлекеттер достастығы
АЭС- атом электр станциясы
ЖЭО- жылу электр орталығы
ГК- гумин қышқылы
ШКЗ- Шымкент қорғасын зауыты
ТЖВ- теміржол вокзалы.
Фз- фосфор зауыты
ШРК- шектік рауалы концентрация
ШРД- шектік рауалы деңгейі
ОҚО- Оңтүстік Қазақстан облысы
рН- орта реакциясы немесе қышқылдық көрсеткіші
КІРІСПЕ
Өндірістік прогресс қоршаған ортаға көп мөлшерде зияңды заттардың
түсуімен және қалыптаскан табиғи тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар жүруде.
Біздің республикамыздын казіргі экологиялық жағдайы күрделі - барлық жерде
өндірістік қалдықтармен, радиациямен ластану, ауру түрлері мен
мутациялардық өсуі, су мен тамақ өнімдерінде нитраттардың, пестицидтердің,
ауыр металдардың мөлшерінің өсуі етек алуда. Соңғы кезде металлургия
өндірісі дамыған, өндірістен және автотранспорттан бөлінген зиянды
қалдықтармен ластану дережесі жоғары аймақтарда ауыр металдардың артық
мөлшерінің қоршаған ортаға және адам организміне түсуіне олардың зияны мен
биологиялық ролін зерттеуге ерекше көңіл бөлінуде. Түсті металлургия
өндірісі орналасқан аудандардың атмосферасына көп мөлшерде әртүрлі химиялык
қосылыстар түседі, олардың ішінде негізгілерінің бірі - ауыр металдар. Ауыр
металдардың 80% микроэлементтердің қатарына жатады. Микроэлементтердің
тіршілік ортасында, оның ішінде ауыз су мен тамақ өнімдерінде жетіспеуі
немесе артық мөлшерде болуы зат алмасудың бұзылуына нәтижесінде эндемиялық
аурулардың дамуына әкеліп соқтырады. Ал өсімдіктерде артық мөлшерде жиналуы
олардың организмінде өтетін тіршілік үшін маңызды процестерге кауіп
төндіретін белгілі. Бұл ауыр металдардың суда және басқа геохимиялық
орталарда қалыпты мөлшерде болуы қажеттігін көрсетеді.
Қоршаған ортаның өндіріс орындарыдың бөлінген зиянды қалдықтармен
ластану дәрежесі, олардың адам денсаульнына әсері және санитарлы-гигиеналық
маңызы көп ғылыми еңбектерде келтірілген. Қазақстанның бүтін облыстары мен
өлкелері экологиялық апат аймағына айналып отыр.
Осыны ескере отырып біздің алдымызға қойған мақсатымыз, ауыр
металдармен ластану денгейін анықтап, олардың трофикалық тізбек арқылы
тасымалдағанда улылығын кеміте, отырып тірі организмдерге, яғни биотаға
және адам денсаулығына әсерін азайту. Сонымен қатар, алынған нәтижелерге
сүйене отырып, казіргі жағдайдың биологиялық тұрғыдан бағалау болып
табылады. Қазіргі кезде экологиялық проблемалар жан-жақты комплексті
зерттеуді талап етеді.
Өндірістік қалдықтардың қоршаған орта объектеріне түсуін жиналуы мен
миграциясын кемітіп қоршаған отаға зиянды әзерін болдырмау.
1.1 Қазіргі кездегі қоршаған ортаның ауыр металдармен
ластану дәрежесі
Әлемдік қоғамда казіргі көкейкесті мәселелердің ішінен адам өмір
сүріп отырған орта сапасының төмендеуі ерекше орын алып отыр. Айналадағы
ортаның ластану дәрежесі күннен күнге өсіп келеді.
Өндіріс орындарынан бөлінетін негізгі ластауыш заттарға өндірістік
шаң, күкір ангидриді, көміртек оксиди, азот оксидтер, фтор сутегі, күкіртті
сутек, көмірсутектері, ауыр металдар жатады.
Қоршаған ортага түскен экотоксиканттар метеорологиялық факторлардың
әсерінен топырақта, суда және атмосферада кең таралып, тірі организмдердің
тіршілік әрекетіне кері әсер етуде. Экотоксиканттардың үлкен қашықтықтарға
таралуы олардың физикалық және физикалық-химиялық қасиеттеріне, яғни
булануына, ұшқыштығына, ерігіштігіне, т.б. байланысты. Қазіргі кезде барлық
табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың
негізгілерінің бірі - ауыр металдар.
Ауыр металдар – тығыздығы темірдің тығыздығынан (7,874 гсм )
артық болатын түсті металдар тобы: оларға мырыш, қорғасын, қалайы,
марганец, висмут, мыс, сынап, сүрме, никель, кадмий жатады. Ауыр
металдардың көптеген қосылыстары, әсіресе тұздары, организм үшін зиянды.
Олар тағам, су, ауа арқылы организмге түскенде ыдырамайды, кейбір
органдарда жиналып денсаулыққа қауіп төндіреді 14.
Бұл бір жағынан металдардың биологиялық активтілігіне байланысты.
Сонымен қатар, олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға
берілмейді, биохимиялық айналымға түскенде ұзақ сақталады 3.
Үздіксіз әсер етуші химиялық заттардың аз мөлшерінің өзі өсімдіктер,
жануарлар және адам организміне канцерогенді мутагенді токсикологиялық әсер
етеді 4.
Көптеген ауыр металдар, олардың ішінде қорғасын; кадмий, хром, никель
улы заттардың қатарына жататыны белгілі. Олар тірі организмдерде
жинақталып, ұзақ уақыт бойы сақтала алады және аккумуляцияланған у ретінде
әсер етеді. Бұл заттардың тірі организмдердегі концентрациясы
қоршаған ортадағы концентрациясынан 100-1000 есе жоғары 3.
Ауыр металдардың топырақта төмен қарай таралу тереңдігі негізінен 20
см шамасында, ал қатты ластанған жағдайда 160 см дейін өтеді. Мұндай
ластанудың қауіптілігі, ортаның қышқылды реакциясы кезінде улы металдардың
суда ерігіш қосылыстарға айналып жер асты суларына қосулуында. Әр түрлі
факторлардың әсерінен ауыр металдар миграцияланады. Кейбір әдебиеттегі
мәліметтерге сүйенсек мырыштың миграциялану қабілеті басқа металдарға
қарағанда жоғары. Мырыш топырақтың 0 – 20 см қабаттарында біркелкі
таралады. Қорғасын негізінен беткі қабатта (0-2,15см) жиналады. 6.
Өндірістік территорияларда топырақтың гумустық қабаты ауыр металдармен көп
мөлшерде ластағаны анықталған 45.
Ауыр металдардың гумустық қабатта жинақталуы олардың органикалық
қышқылдармен комплекс түзуінде. Адам әрекеті нәтижесінде қоршаған ортада
атап айтқанда топырақ, су, атмосфера, тірі организмдер құрылымында қорғасын
миграциясы үлкен көлемді қамтиды. Атмосфераның өздігінен тазалануы
барысында қорғасынның айтарлықтай бөлігі өндіріс орнының айналасына шөгеді
немесе жауын-шашынмен бірге құрылық пен мұхиттарға қайтып оралады.
Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша, қорғасын массасының құрлық пен әлемдік
мұхит арасындағы таралуы мынадай жағдайда: судың құрамындағы қорғасынның
орташа концентрациясы 1 мкгл болатын өзен суы мен мұхитқа жылына суда
еритін қорғасынның шамамен 40103т қосылады, өзен суының түйіршікті
фазасында жылына 2800103 т, жұқа органикалық дентритте 10105 т
қорғасын кездеседі. Ауыр металдардың миграциялық ағыны мұхитқа тек қана
өзен суымен ғана емес, атмосфера арқылы да түседі. Континенталды шаң арқылы
мұхитқа жылына (2030)103т қорғасын түседі. Жаңбыр суы арқылы
түскен мөлшері жылына (400-2500)-103 т болып бағаланады. Аса улы ауыр
металдардың бірі кадмий. Оның 70-ші жылдардағы әлемдік өндірісі жылына
15103 т жеткен. Атмосфераға бөлінген кадмийдің көлемі жылына
(1,7-8,6)-103 т құрайды 6.
Адам өз әрекеті нәтижесінде химиялық элементтердің табиғи ағымын
түбірімен өзгертті. Антропогенді көздерден атмосфераға түсетін қорғасын
қалдықтары табиғи қалдықтармен салыстырғанда 18,3 есе, кадмий- 8,8 есе,
мырыш - 7,2 есе жоғары 7.
Балхаш суының ластану коэффициенті соңғы 30 жылда 2-3 есе артқан.
Көлдің ұзындығы бойынша (тұщы бөлігінен ащы бөлігіне қарай) ластану
коэффициенті 2-ден 9:ға дейін өскендігі байқалады. Бұл көл суының сапасының
қалыпты деңгейден 3-10 есе төмендігін көрсетеді 9.
Судағы ауыр металдар концентрациясының төмендеуіне оларды су түбіндегі
гидробионтардың шөгінді компоненттердің сіңіруі және комплексті
қосылыстармен байланысып кетуі (мысал, гуминді заттармен) әсер етеді. 44.
Ақтөбе облысында ауыл шаруашылығына пайдаланылып жүрген жерлердің
топырағының құрамын тексергенде қорғасынның мөлшері 400 мгкг (20 ШРК), мыс
- 200 мгкг (20 ШРК), мырыш - 2000 мгкг (40 ШРК), мышьяк - 100 мгкг(50
ШРК), марганец — 1000 мгкг, титан — 5000 мгкг, фосфор - 2000 мгкг,
ванадий — 1500 мгкг(300 ШРК), стронций - 400 мгкг жеткендігі байқалған
10.
Орталық және Солтүстік Шығыс Қазақстанның аудандарында сынаппен
ластану етек алған. Техногенді саз-балшықтардағы сынаптың көп мөлшері
жылжымалы түрде кездеседі, олар: сульфатты (2%), оксидті (6%) және
қарапайым күйдегі сынап (20%) 11. Сынаптың қоршаған ортаға тасталуы өте
қауіпті. Осыған байланысты 1950 жылы Жапониядағы Минамата шығанағында
сынаптың қөректік тізбекке енуі. Ол балдырларға сіңірілді, ал олармен
молюскалар қоректенді, молюкаларды балықтар жеді, ал балықтар сол жердің
тұрғындарының тамағына қолданылды. Балықта сынаптың мөлшері соншалықты
жоғары болғандықтан, бұл іштен кем туған балалардың пайда болуына және
өлім жағдайына әкелді. Бұл ауру Минамата ауруы деп аталды 49.1- кестеде
ауыр металдардың биогеохимиялық сипаттамалары келтірілген.
Текелі қаласындағы (Талдықорған облысы) Текелі қорғасын-мырыш
комбинатына жақын аймақтарға шөккен қорғасынның мөлшері жылына 4 т құрайды.
Атмосферадағы мөлшері қалыпты деңгейден 33 есе жоғары. Текелі қаласының
және оған жақын аудандардың топырағындағы қорғасынның мөлшері 160-170
мгкг, яғни қалыпты мөлшерден 5 есе жоғары 12.
Соңғы жылдардағы экономикалық дағдарысқа байланысты Шымкент қаласында
кейбір өндіріс орындары үзіліспен немесе жекелеген цехтар ғана жұмыс
істеуде. Осыған байланысты атмосфераға бөлінетін өндірістік қалдық
заттардың мөлшері де біршама төмендеді. Әйтседе кейбір зиянды заттардың
мөлшері шекті рауалы концентрациядан (ШРК) артып кеткендігі байқалды.
Атмосферадағы қорғасынның мөлшері орта есеппен ШРК-дан 1995 ж. - 2 есе,
1996ж. - 1,5 есе, 1997 ж. - 2,7 есе жоғары. Көміртек оксидти 1995-1997 жж.
- 1 есе, азоттың қос тотығы 1995 ж. - 1,2 есе, 1996 ж. - 1 есе, 1997 ж. -
1,25 есе артқан. Аммиак 1995-1996 жж. - 1 есе, 1997 ж. - 0,75 есе жоғары.
Формальдегид 1995 ж. -2,33 есе, 1996 ж. - 2 есе, 1997 ж. - 1,66 есе артқан.
1995-97 жж. атмосфераға бөлінген өндірістік қалдық заттардың жиынтық
мөлшері мынадай мәліметтермен сипатталады:
- "Шымкентмұнайоргсинтез" акционерлік қоғамынан: 1995 ж –
10279.97 т, 1996 ж – 7743.01 т, 1997 ж – 8011.8 т;
- "Шымкент қорғасын зауыты" акционерлік қоғамынан: 1995 ж -
4451.49 т, 1996 ж – 2039.43 т, 1997 ж - 4410 т:
- жылу электр орталықтарынан: 1995 ж - 3079.8 т, 1996 ж -3410.6 т,
1997 ж - 2367 т;
- "Шымкент цемент" акционерлік қоғамынан: 1995 ж – 1031.12 т,
1996 ж – 837.52 т, 1997 ж – 277.58 т зиянды қалдық заттар бөлінген
13.
1 -ші кесте. Ауыр металдардың негізгі биогеохимиялык
сипаттамалары
1 -ші кесте
Топыраққа келіп түскен ластағыштар, табиғи миграциялық процеске
енеді. Оның бір бөлігі – топырақтың органикалық-минералды сорбенттермен
бекітіледі, бір бөлігін - өсімдіктер сіңіреді, бір бөлігі –
топырақтың механикалық құраушы болады. Топырақтың физикалық,
физикалық-химиялық, биологиялық және басқа да қасиеттерінің өзгеруіне
байланысты олардың топырақ жүйесін болу формасы тұрақты түрде
үнемі өзгеріп отырады, ол олардың бір ортадан екінші бір ортаға
белсенді түрде өтуіне және заттардың айналымына қатысады. Олардың
адамның организміне келіп түсуі биологиялық тізбектер бойынша: топырақ-
өсімдік-адам, топырақ - өсімдік – жануарлар - адам, топырақ - су-адам,
топырақ – атмосфералық ауа – адам болып жүріп өтеді.
2. Зерттеудің объектілері мен әдістері
Зерттеу объектісі ретінде біз, Шымкент қаласының темір жол
вокзалының территориясында, көліктің көп жиналған орындарында , ТЭЦ,
ірі өнеркәсіп кәсіорындарының маңына таяу жерден топырақ алынды,
Орта ретінде қаланың шет жақтарынан ауылшаруашылығы дақылдарын
өсіруге жарамсыз жерлерден топырақтар алынды.
Жұмысқа қазіргі заманғы физикалық-химиялық талдау кешені:
атомдық-абсорбциялық , спектрофотометрикалық, рентгендік-құрылымдық және
басқа да белгілі ГОСТ 21282-93 және ГОСТ 21284-93 стандарттарына
сәйкес келетін классикалық химиялық әдістер пайдаланылды.
Алынған эксперименталды мәліметтер математикалық статистикалық
әдіспен өңделді.
Ауыр металдармен ластанған топырақ жүйесін залалсыздандыру
2.1. Топырақтың гранулометриялық құрамына техногенз әсері.
Кез – келген химиялық қоспалардан ластанудың қауіптілігін бағалау
миграцияға, аккумуляцияға және транслокацияға ықпал етуші топырақтың
буферлігін есепке ала отырып жүргізіледі. Аралықты (буферлікті) жасаушы
негізгі компоненттерге жұқа дисперсті минералды бөліктер, органикалық
заттар – қарашірік пен ортаның рН және қышқылданғаннан жағдайда
қалпына келушілік қасиеті жатады.
Тәжрибелік зерттеулер арқылы алынған кейбір нәтижелер 3-ші
кестеде берілген.
3-кесте. Шымкент қаласы мен оның аймағындағы топырақтардың
гранулометриялық және микроагрегатты құрамы
Топырақ алынған жерлер
Терең-
дік,
см
% құрғақ топыраққа , олардың мазмұны, мөлшері
Орташа
құм,
0,25
Майда
құм,
0,01-
0,25
Ірі шаңдар
0,01-
0,1
Физикалық сазды бөлігі
Орташа
шаң
0,005-
0,01
Майда
шаң
0,001-
0,005
Лайлы фракция
0,001
Барлығы
Фон(n=3)
0-5
5-25
4,6
9,3
20,8
31,4
32,2
30,0
15,3
9,2
9,4
5,8
15,6
12,0
40,3
27,0
Қорғасын зауыты
0-5
5-25
10,5
17,2
20,1
33,4
34,6
27,4
19,7
17.8
6,0
5,2
10,2
8,4
35,9
31,5
ЖЭО
ауданы
0-5
5-25
11,2
16,9
23,8
35,2
26,9
20,5
20,7
16,8
8,8
7,2
11,4
10,6
40,9
34,6
Темір жол вокзалы
0-5
5-25
10,3
18,6
21,9
37,0
24,8
23,6
13,5
10,9
7,9
7,0
11,3
9,2
32,4
27,1
Авто
станция
0-5
5-25
8,8
17,1
20,2
26,7
29,4
26,0
18,1
11,8
7,5
5,9
10,3
9,4
35,9
27,1
Қаланың топырағының гранулометриялық құрамын зерттеу
нәтижелерінен оның ұсақ дисперсті фракцияға жұтаң және майда және
орташа құмның бөліктеріне бай екендігін көреміз. Барлық фракцияларда
органикалық көміртек табылған. Көміртектің ең көп бөлігі, 2,0-ден
7,5%-ке дейін ЖЭО-тің маңайындағы топырақтарда бар екені айқындалған.
Бұл жағдайда топырақтың үстіңгі күйе және көмірдің жанбаған
бөліктері, жинақталуымен сонымен қатар газондар үшін табиғатың
органикалық болып келетін тыңайтқыштардың қолдануымен түсіндіруге
болады.
2.1.1 Техногенді ластанудың қарашірік заттардың табиғаты мен
құрамына ықпалы
Қарашірікті қышқылдар мен басқа да органикалық заттар маңызды
экологиялық рөлді атқарады, негізінен олар табиғи экожүйелердегі
техногенді факторлармен бұзылған тепе-теңдікті тұрақтандыруға
қатысады. Көптеген ластағыштардың улағыштық әрекеті топырақтағы
қарашірікті заттардың мөлшерімен байланысты, неғұрлым қарашірінді көп
болса олар зиянды қасиеті төмендеп отырады.
Шымкент қорғасын зауытының маңындағы топырақ пен бақылау
вариантының (50км) топырақғындағы қарашіріндінің құрамы мен қорына
қатысты мәліметтерге сүйенсек техногенді әсердің олардың құрамы мен
қасиетіне қолайсыз әсер ететіні байқалып отыр. Сгк мен Сфк
арақатынасынан көрініп тұрғандай, ластанбаған сұртопырақта
қарашіріктің типі гуматты-фульватты ( Сгк Сфк = 0,81 ), ал
ластанған топырақта фульватты ( Сгк Сфк 0,43 ) ( 4-кестеде).
Қарашіріктің құрамында ГК- үлесінің азаюын жағымсыз құбылыс деп
қарастыру қажет.
4-кесте- Сұртопырақтағы қарашіріндінің топтық құрамы мен мөлшері
Іріктеу
орны
Қарашірік-
тің мөлшері, %
Қара-
шіріктің
қоры, тга
С-нің мөлшері ( % Сжалпы)
Сфк
ГК
ФК
Гидролиз-
денбеген
қалдық
ШҚЗ-нан аймақтық
км : 0,6
0,32-0,54
13,75-23,24
7,2
24,1
68,8
0,31
--- 5
0,44-0,78
18,67-45,85
9,0
21,0
70.0
0,43
-- 10
0,64-1,10
26,65-45,85
7,0
17,2
75,8
0,40
-- 20
0,70-1,20
25,0-42,82
8,1
20,2
71,7
0,40
Темірлан
1,27-2,03
54,57-87,22
30,1
37,2
32,7
0,81
Экстинция коэффициентінің мағынасы топырақтағы қарашірікті
заттардың табиғатын сипаттайтын көрсеткіштің бірі.
Гидролизденбеген қалдықтың мөлшері жалпы көміртекпен есетігінде
гумустың 68,8 – 75,8% құрайды. Бұл жағдай зерттелген топрақта толық шіріп
біткен өсімдіктер қалдықтарының жиналып қалуын салдарының нәтижесі болып
табылады.
Кәсіпорындардың қалдықтары тасталынған аймақтағы сұртопырақтағы
қарашіріктің топтық құрамы, сол генезистегі топырақ үшін тән болып
келеді. Атмосфера арқылы топырақтың қатты техногенді ластануы
Сгк Сфк арақатынасын қарашіріктің құрамындағы фульвоқышқылдың
үлесінің ұлғаю жағына қарай өзгертеді.
2.1.2 Техногенді топырақтың қышқылдануын қалпына келтіру
Ауыр металдармен ластанған топырақты детоксикациялау мен
рекультивациялаудың негізгі бағыттарының біріне олардың жылжымалығын
төмендету топырақта бекту, өсімдіктерге өтуіне кедергі жасау болып
табылады.
Ауыр металдардың орын ауыстыруы және қоспалардың. тығыз
байланысқан формалары мен жылжымалы формалары арасындағы қайта бөлу
топырақтар мен мелиоранттардың қасиеттерімен, сондай-ақ элементтердің
өздерінің қасиеттерімен де анықталады.
Модельді тәжірибенің негізінде Ауыр металдардың түрлі
концентрациясының сілітілі-қышқылды және қышқылданған - қалпына келтіру
шартының ОҚО Түлкібас ауданындағы кәдімгі сұртопырақтағы ықпалына
зерттеу жүргізілді.
Ауыр металдардың топыраққа оксидтер мен түрлі тұздар түрінде
енгізіледі.
Ауыр металдардың оксид түрінде енгізу кезінде рН іс жүзінде
өзгергені байқалмайды, осындай таңдау кезінде олардың қоршаған
ортаға түсу формасы есепке алынады. Тұз күйінде топыраққа енгізу
кезінде олардың гидролизденуі есебінен топырақтың ерітіндісінің
қышқылдануын байқауға болады. рН өзгеруі аниондардың табиғатына
байланысты. Хлоридтер мен сульфаттарды металлдардың нитраттарымен
салыстырған кезде рН аз дәрежеде өзгерген. рН-ның айтарлықтай
азаюы 50 және 100 ПДК концентрациясына тең ауыр металдардың енгізу
кезінде болады. Мысалы, нитраттардың қатысуы кезінде мыс пен мырыш
рН сұртопырақтар 7,3-тен 6,6-ға дейін азайған, ал сульфаттар мен
хлоридтер айтарлықтай қышқылдануды тудырды.
Ауыр металдардың бірге ГК-ны ендіру рН топырақтық ерітіндіге
ықпалын тигізді, ал ФК рН мағынасын 2,6-2,8 ге азайтты .
Сұртопырақтың қышқылданған - қалпына келтіруін өлшеу
нәтижелері Ауыр металдардың айтарлықтай өзгеруін тудырмайды.
Сонымен, алынған мәліметтерден мына төмендегідей қорытынды
жасауға болады :
- топырақтық қоспаның рН өзгеруі ауыр металдардың топырақтағы
құрамы мен табиғатына, тұздардың гидролизге қабілетіне, аниондар
табиғатына байланысты болады ;
- Ауыр металдардың оксидтермен ластануы топырақтық ортаның рн
мағынасына ықпал етпейді, айтарлықтай қышқылдануы нитраттармен
салыстырғандағы сульфаттар мен хлоридтердің қатысуымен байқалады.
Сонымен, алынған мәліметтер көрсеткендей қаланың топырағының
техногенді әсері нәтижесінде физикалық-химиялық қасиеті мен
гранулометриялық құрамының өзгергенін көрсетеді.
2.1.3 Шымкент қаласының территориясының ауыр металлдармен ластану
деңгейін бағалау
Экологиянық жағдайға сипаттама беру үшін топырақтағы кейбір
металлдардың ( Pb, Cu, Ni , As , Zn , Cd , Hg ) құрамын анықтау
жүргізілді. Ірі өндірістік кәсіпорынға таяу жатқан территориядан
басқа, Шымкент қаласының барлық территориясынан шөкімді іріктеу
жүзеге асырылды. Қаланың ауданы 12 төртбұрышқа бөлініп, орташа алаңы
29 кмкв болды
( 5,4 х 5,4 км).
5- кестеден көріп тұрғанымыздай барлық зерттелген Тм-ның құрамы
ПДК және фон, орта ретінде асып түседі . Қала топырағында қарқынды
жиналуы бойынша ауыр металдардың мынадай тәртіппен орналасқан : Cu
Ni Pb Zn Cd As.
Қала бойынша орташа жеті ауыр металдардың құрамы бойынша
мәліметтерді пайдаланумен ластанудың қосынды кешенді көрсеткішінің
шамасын есептеу 34,2 ге тең шаманы берді. Топырақтың химиялық
ластануының жалпы деңгейі, жиынтық көрсеткіш бойынша қауіпті ластану
категориясына жатады, ал қорғасын зауыттың маңына таяу жатқан
топырақтың ластануы - шектен тыс қауіпті категорияға жатады.
Гигиеналық жағынан алып қарағанда топырақтың осындай ластану
деңгейі кезінде балалардың түрлі созылмалы аурулармен ауыруы мен
жүрек-қан тамыр қызметінің бұзылуы, әйелдердің бала туу қызметінің
бұзылғандығы байқалады.
5-кесте . Топырақтың ластануының көрсеткіштері
Төртбұ
рыштың
№
Металлдардың концентрациясының коэффициенттері
Pb
Zn
Cd
Cu
Ni
As
Hg
1
6,3
4,0
1,7
12,8
5,0
1,1
1,0
25,9
2
6,4
3,6
1,5
10,8
5,3
1,1
0,9
23,6
3
4,3
2,9
1,3
12,1
4,9
1,0
1,0
21,5
4
4,0
4,4
2,8
12,8
6,5
1,3
1,5
27,3
5
23,3
4,6
6,3
21,7
12,5
2,3
2,0
66,7
6
5,4
2,5
1,0
18,3
5,0
1,0
0,6
27,8
7
9,7
5,4
3,2
30,3
18,2
1,2
2,1
60,4
8
3,3
5,2
3,0
13,6
6,9
1,2
1,4
28,6
9
6,7
4,0
4,2
23,0
15,3
1,3
1,7
50,2
10
3,3
2,6
0,8
16,4
5,8
0,9
0,9
24,7
11
2,1
2,4
2,3
10,8
5,7
0,3
0,4
18,2
12
1.9
2,5
2,3
10,6
5,5
0,5
0,2
17,3
66,7, 60,4 және 50,2 -ге тең Zc ең жоғары мағынасы Шымкент
қорғасын зауыты мен темір жол вокзалы маңында және автокөліктің
көп жиналған орнында байқалады .
Ең ластанғаны Отырар, Сайрам, Айқап, Теріскей, Күншығыс,
Шапағат, Самал шағын аудандары орналасқан қаланың солтүстік – батыс
бөлігіндегі топырақтар көбірек ластанған болып келеді, сондай-ақ
қаланың оңтүстік-батыс бөлігінде, дәлірек айтқанда ШНОС, ЖЭО, АЦК,
ФЗ орналасқан жерлерде топырақ барынша ластанған болып келеді . Бұл
желдің оңтүстік-батыстан қатты болуынан улағыштық заттарды шығыстан
және солтүстік - шығыс қа желмен апарады .
Алынған мәліметтердің жиынтығы Шымкент қаласындағы топырақтық
жамылғының ластану дәрежесі ,, қауіпті ,, ретінде сипатталады. Қаланың
территориясынан алынған шөкімдердің барлығында біз қарастырған
элементтердің қоспаларының қозғалмалы формаларының құрамы жоғары
болады.
Біз сондай-ақ ауыр металдардың шоғырлануын бөлу бойынша қаланың
топырағының түрлі фракцияларында, территорияның түрлі типтерінде
зерттеулер жүргіздік .
6-кестеде келтірілген мәліметтерде көрсетілгендей, ауыр
металдардың негізгі бөлігі физикалық сазды балшықта шоғырланған. Ауыр
металдардың топырақтық микродисперсті бөліктерінің бай болуы (50%-тен)
қала халқының денсаулығы үшін қауіпті, өйткені олар шаңның
құрамында адам организміне тыныс алу органдары арқылы өтіп,
адамдарды түрлі ауруларға шалдықтырады.
6-кесте. Ауыр металдардың топырақта және майда дисперсті фракциядағы
жалпы құрамы
Металлдар
Үлгісі алынған жерлер
ШҚЗ
АЦК
ауданы
ЖЭО
ауданы
ШНОС
ауданы
ТЖВ
ауданы
Автовокзл
ауданы
Pb
437,8±0,5
294,6±0,8
83,4±0,4
56,1±0,6
129,6±0,4
63,2±0,2
88,6±0,2
40,0±0,2
92,3±0,3
55,4±0,4
163,3±0,2
140,8±0,3
Cu
63,8±0,4
46,3±0,3
48,7±0,2
37,0±0,4
37,9±0,1
20,1±0,3
18,6±0,2
15,1±0,1
32,3±0,2
24,9±0,2
35,2±0,3
27,0±0,2
Ni
30,8±0,2
26,9±0,3
19,3±0,4
12,2±0,5
18,6±0,3
16,0±0,3
19,3±0,2
14,1±0,2
13,2±0,1
9,3±0,1
19,4±0,3
16,2±0,3
Zn
104,8±0,2
80,3±0,3
107,4±0,1
82,3±0,2
69,6±0,2
50,1±0,2
68,3±0,2
42,4±0,2
55,1±0,2
40,3±0,2
56,5±0,1
38,7±0,3
Cd
2,8±0,04
1,1±0,02
1,7±0,03
0,9±0,03
0,8±0,02
0,3±0,01
0,6±0,02
0,3±0,01
0,7±0,03
0,5±0,01
0,55±0,2
0,3±0,04
As
2,7±0,04
1,4±0,02
2,4±0,01
1,5±0,01
0,9±0,01
0,2±0,04
1,2±0,01
0,4±0,03
1,8±0,02
0,7±0,04
2,0 ±0,02
0,7±0,05
Hg
2,9±0,05
1,5±0,03
2,4±0,04
1,5±0,04
1,8±0,03
0,7±0,05
2,1±0,02
0,9±0,04
0,9±0,01
0,6±0,01
1,3±0,01
0,7±0,01
Қорытынды
1. Техногенді салмақ түсу әсерінен топырақтың физикалық-
химиялық өзгерісі белгіленді .
2. Топырақтың майда және орташа құммен техногенді ластануы
кезіндегі молаюы және ұсақдисперсті фракциямен азаюы , яғни мұнда
қараршірік заттар мен батпақты минералдар негізінен шоғырланған болып
келеді.
2.2 Топырақтың қасиетіне техногенді әсер етудің ықпалы.
Қазіргі заманғы техногенді пресстің күшеюімен атмосфералық жауын-
шашынның сапалық және сандық құрамында, жердің үстіңгі бетіндегі су
қоймалары мен жерасты суларында, өсімдіктер мен биосфераның басқа да
объектілерінде сандық және сапалық өзгерістер болып өтеді. Әдебиет
мәліметтерін талдау көрсеткендей, атмосферадағы ауаны басты ластаушы
компоненттерге техногенді шаң, ауыр металдардың минералдық және органикалық
қосылыстары және басқа да элементтер, сондай-ақ көміртектің оксидтері,
көмірсутектері жатады.
Топырақтың үстіңгі қабаты мен атмосфералық ауаның жерге жақын қабаты
арасында өзара байланысты процесстер - ауадан ластанушы заттардың
топырақтың үстіңгі бетіне отыруы, керісінше, топырақтың үстіңгі бетінен
көтерілген шаң бөлшектері ауа бассейніне көтеріледі.
Топырақ-ауа жүйесіндегі көп компонентті құрам айтарлықтай дәрежеде
олардың өзара әсер ету механизмдерін қиындата түседі. Ауаға аэрозоль
түрінде түсе отырып, жану өнімдері түрлі зиянды газды-шаңды қалдықтардың
негізгі үлесін абсорбтайды және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл жұмыс топырақтар жүйесінің қалпына антропогенді
факторлардың ықпалын зерттеуге арналған. Биосфераның бұл экологиялық
қабатын таңдау себебі, өйткені топырақ табиғи ландшафттың
ажырамас компоненті болып табылатындықтан, биогеоценоздар мен
биосфераның өміріне қатыса отырып, биогенді элементтердің
айналымының тармақтарын бірге байланыстырады. Табиғаттағы тепе-
теңдікті ұстап тұру мен қамтамасыз етудің маңызды шартына. Жердің
топырақты жамылғысын және оның тазалығын қалай сақтап қалуға
болатындығы жатады.
Эксперименттік мәліметтердің негізінде Оңтүстік Қазақстан
облысының топырақтарының физикалық, химиялық және басқа да
қасиеттеріне техногенездің ықпал етуімен болатын өзгерістер
көрсетілген.
Алынған мәліметтер алдағы уақытта табиғатты қорғау іс-шараларын
дайындау үшін пайдаланылатын болады.
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ, СИМВОЛДАРДЫҢ ЖӘНЕ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ТІЗІМІ
АҚ- акционерлік қоғамы
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖШС- Жауапкершілік Шектеулі Серіктестігі
ТМД- Тәуілсіз Мемлекеттер достастығы
АЭС- атом электр станциясы
ЖЭО- жылу электр орталығы
ГК- гумин қышқылы
ШКЗ- Шымкент қорғасын зауыты
ТЖВ- теміржол вокзалы.
Фз- фосфор зауыты
ШРК- шектік рауалы концентрация
ШРД- шектік рауалы деңгейі
ОҚО- Оңтүстік Қазақстан облысы
рН- орта реакциясы немесе қышқылдық көрсеткіші
КІРІСПЕ
Өндірістік прогресс қоршаған ортаға көп мөлшерде зияңды заттардың
түсуімен және қалыптаскан табиғи тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар жүруде.
Біздің республикамыздын казіргі экологиялық жағдайы күрделі - барлық жерде
өндірістік қалдықтармен, радиациямен ластану, ауру түрлері мен
мутациялардық өсуі, су мен тамақ өнімдерінде нитраттардың, пестицидтердің,
ауыр металдардың мөлшерінің өсуі етек алуда. Соңғы кезде металлургия
өндірісі дамыған, өндірістен және автотранспорттан бөлінген зиянды
қалдықтармен ластану дережесі жоғары аймақтарда ауыр металдардың артық
мөлшерінің қоршаған ортаға және адам организміне түсуіне олардың зияны мен
биологиялық ролін зерттеуге ерекше көңіл бөлінуде. Түсті металлургия
өндірісі орналасқан аудандардың атмосферасына көп мөлшерде әртүрлі химиялык
қосылыстар түседі, олардың ішінде негізгілерінің бірі - ауыр металдар. Ауыр
металдардың 80% микроэлементтердің қатарына жатады. Микроэлементтердің
тіршілік ортасында, оның ішінде ауыз су мен тамақ өнімдерінде жетіспеуі
немесе артық мөлшерде болуы зат алмасудың бұзылуына нәтижесінде эндемиялық
аурулардың дамуына әкеліп соқтырады. Ал өсімдіктерде артық мөлшерде жиналуы
олардың организмінде өтетін тіршілік үшін маңызды процестерге кауіп
төндіретін белгілі. Бұл ауыр металдардың суда және басқа геохимиялық
орталарда қалыпты мөлшерде болуы қажеттігін көрсетеді.
Қоршаған ортаның өндіріс орындарыдың бөлінген зиянды қалдықтармен
ластану дәрежесі, олардың адам денсаульнына әсері және санитарлы-гигиеналық
маңызы көп ғылыми еңбектерде келтірілген. Қазақстанның бүтін облыстары мен
өлкелері экологиялық апат аймағына айналып отыр.
Осыны ескере отырып біздің алдымызға қойған мақсатымыз, ауыр
металдармен ластану денгейін анықтап, олардың трофикалық тізбек арқылы
тасымалдағанда улылығын кеміте, отырып тірі организмдерге, яғни биотаға
және адам денсаулығына әсерін азайту. Сонымен қатар, алынған нәтижелерге
сүйене отырып, казіргі жағдайдың биологиялық тұрғыдан бағалау болып
табылады. Қазіргі кезде экологиялық проблемалар жан-жақты комплексті
зерттеуді талап етеді.
Өндірістік қалдықтардың қоршаған орта объектеріне түсуін жиналуы мен
миграциясын кемітіп қоршаған отаға зиянды әзерін болдырмау.
1.1 Қазіргі кездегі қоршаған ортаның ауыр металдармен
ластану дәрежесі
Әлемдік қоғамда казіргі көкейкесті мәселелердің ішінен адам өмір
сүріп отырған орта сапасының төмендеуі ерекше орын алып отыр. Айналадағы
ортаның ластану дәрежесі күннен күнге өсіп келеді.
Өндіріс орындарынан бөлінетін негізгі ластауыш заттарға өндірістік
шаң, күкір ангидриді, көміртек оксиди, азот оксидтер, фтор сутегі, күкіртті
сутек, көмірсутектері, ауыр металдар жатады.
Қоршаған ортага түскен экотоксиканттар метеорологиялық факторлардың
әсерінен топырақта, суда және атмосферада кең таралып, тірі организмдердің
тіршілік әрекетіне кері әсер етуде. Экотоксиканттардың үлкен қашықтықтарға
таралуы олардың физикалық және физикалық-химиялық қасиеттеріне, яғни
булануына, ұшқыштығына, ерігіштігіне, т.б. байланысты. Қазіргі кезде барлық
табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың
негізгілерінің бірі - ауыр металдар.
Ауыр металдар – тығыздығы темірдің тығыздығынан (7,874 гсм )
артық болатын түсті металдар тобы: оларға мырыш, қорғасын, қалайы,
марганец, висмут, мыс, сынап, сүрме, никель, кадмий жатады. Ауыр
металдардың көптеген қосылыстары, әсіресе тұздары, организм үшін зиянды.
Олар тағам, су, ауа арқылы организмге түскенде ыдырамайды, кейбір
органдарда жиналып денсаулыққа қауіп төндіреді 14.
Бұл бір жағынан металдардың биологиялық активтілігіне байланысты.
Сонымен қатар, олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға
берілмейді, биохимиялық айналымға түскенде ұзақ сақталады 3.
Үздіксіз әсер етуші химиялық заттардың аз мөлшерінің өзі өсімдіктер,
жануарлар және адам организміне канцерогенді мутагенді токсикологиялық әсер
етеді 4.
Көптеген ауыр металдар, олардың ішінде қорғасын; кадмий, хром, никель
улы заттардың қатарына жататыны белгілі. Олар тірі организмдерде
жинақталып, ұзақ уақыт бойы сақтала алады және аккумуляцияланған у ретінде
әсер етеді. Бұл заттардың тірі организмдердегі концентрациясы
қоршаған ортадағы концентрациясынан 100-1000 есе жоғары 3.
Ауыр металдардың топырақта төмен қарай таралу тереңдігі негізінен 20
см шамасында, ал қатты ластанған жағдайда 160 см дейін өтеді. Мұндай
ластанудың қауіптілігі, ортаның қышқылды реакциясы кезінде улы металдардың
суда ерігіш қосылыстарға айналып жер асты суларына қосулуында. Әр түрлі
факторлардың әсерінен ауыр металдар миграцияланады. Кейбір әдебиеттегі
мәліметтерге сүйенсек мырыштың миграциялану қабілеті басқа металдарға
қарағанда жоғары. Мырыш топырақтың 0 – 20 см қабаттарында біркелкі
таралады. Қорғасын негізінен беткі қабатта (0-2,15см) жиналады. 6.
Өндірістік территорияларда топырақтың гумустық қабаты ауыр металдармен көп
мөлшерде ластағаны анықталған 45.
Ауыр металдардың гумустық қабатта жинақталуы олардың органикалық
қышқылдармен комплекс түзуінде. Адам әрекеті нәтижесінде қоршаған ортада
атап айтқанда топырақ, су, атмосфера, тірі организмдер құрылымында қорғасын
миграциясы үлкен көлемді қамтиды. Атмосфераның өздігінен тазалануы
барысында қорғасынның айтарлықтай бөлігі өндіріс орнының айналасына шөгеді
немесе жауын-шашынмен бірге құрылық пен мұхиттарға қайтып оралады.
Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша, қорғасын массасының құрлық пен әлемдік
мұхит арасындағы таралуы мынадай жағдайда: судың құрамындағы қорғасынның
орташа концентрациясы 1 мкгл болатын өзен суы мен мұхитқа жылына суда
еритін қорғасынның шамамен 40103т қосылады, өзен суының түйіршікті
фазасында жылына 2800103 т, жұқа органикалық дентритте 10105 т
қорғасын кездеседі. Ауыр металдардың миграциялық ағыны мұхитқа тек қана
өзен суымен ғана емес, атмосфера арқылы да түседі. Континенталды шаң арқылы
мұхитқа жылына (2030)103т қорғасын түседі. Жаңбыр суы арқылы
түскен мөлшері жылына (400-2500)-103 т болып бағаланады. Аса улы ауыр
металдардың бірі кадмий. Оның 70-ші жылдардағы әлемдік өндірісі жылына
15103 т жеткен. Атмосфераға бөлінген кадмийдің көлемі жылына
(1,7-8,6)-103 т құрайды 6.
Адам өз әрекеті нәтижесінде химиялық элементтердің табиғи ағымын
түбірімен өзгертті. Антропогенді көздерден атмосфераға түсетін қорғасын
қалдықтары табиғи қалдықтармен салыстырғанда 18,3 есе, кадмий- 8,8 есе,
мырыш - 7,2 есе жоғары 7.
Балхаш суының ластану коэффициенті соңғы 30 жылда 2-3 есе артқан.
Көлдің ұзындығы бойынша (тұщы бөлігінен ащы бөлігіне қарай) ластану
коэффициенті 2-ден 9:ға дейін өскендігі байқалады. Бұл көл суының сапасының
қалыпты деңгейден 3-10 есе төмендігін көрсетеді 9.
Судағы ауыр металдар концентрациясының төмендеуіне оларды су түбіндегі
гидробионтардың шөгінді компоненттердің сіңіруі және комплексті
қосылыстармен байланысып кетуі (мысал, гуминді заттармен) әсер етеді. 44.
Ақтөбе облысында ауыл шаруашылығына пайдаланылып жүрген жерлердің
топырағының құрамын тексергенде қорғасынның мөлшері 400 мгкг (20 ШРК), мыс
- 200 мгкг (20 ШРК), мырыш - 2000 мгкг (40 ШРК), мышьяк - 100 мгкг(50
ШРК), марганец — 1000 мгкг, титан — 5000 мгкг, фосфор - 2000 мгкг,
ванадий — 1500 мгкг(300 ШРК), стронций - 400 мгкг жеткендігі байқалған
10.
Орталық және Солтүстік Шығыс Қазақстанның аудандарында сынаппен
ластану етек алған. Техногенді саз-балшықтардағы сынаптың көп мөлшері
жылжымалы түрде кездеседі, олар: сульфатты (2%), оксидті (6%) және
қарапайым күйдегі сынап (20%) 11. Сынаптың қоршаған ортаға тасталуы өте
қауіпті. Осыған байланысты 1950 жылы Жапониядағы Минамата шығанағында
сынаптың қөректік тізбекке енуі. Ол балдырларға сіңірілді, ал олармен
молюскалар қоректенді, молюкаларды балықтар жеді, ал балықтар сол жердің
тұрғындарының тамағына қолданылды. Балықта сынаптың мөлшері соншалықты
жоғары болғандықтан, бұл іштен кем туған балалардың пайда болуына және
өлім жағдайына әкелді. Бұл ауру Минамата ауруы деп аталды 49.1- кестеде
ауыр металдардың биогеохимиялық сипаттамалары келтірілген.
Текелі қаласындағы (Талдықорған облысы) Текелі қорғасын-мырыш
комбинатына жақын аймақтарға шөккен қорғасынның мөлшері жылына 4 т құрайды.
Атмосферадағы мөлшері қалыпты деңгейден 33 есе жоғары. Текелі қаласының
және оған жақын аудандардың топырағындағы қорғасынның мөлшері 160-170
мгкг, яғни қалыпты мөлшерден 5 есе жоғары 12.
Соңғы жылдардағы экономикалық дағдарысқа байланысты Шымкент қаласында
кейбір өндіріс орындары үзіліспен немесе жекелеген цехтар ғана жұмыс
істеуде. Осыған байланысты атмосфераға бөлінетін өндірістік қалдық
заттардың мөлшері де біршама төмендеді. Әйтседе кейбір зиянды заттардың
мөлшері шекті рауалы концентрациядан (ШРК) артып кеткендігі байқалды.
Атмосферадағы қорғасынның мөлшері орта есеппен ШРК-дан 1995 ж. - 2 есе,
1996ж. - 1,5 есе, 1997 ж. - 2,7 есе жоғары. Көміртек оксидти 1995-1997 жж.
- 1 есе, азоттың қос тотығы 1995 ж. - 1,2 есе, 1996 ж. - 1 есе, 1997 ж. -
1,25 есе артқан. Аммиак 1995-1996 жж. - 1 есе, 1997 ж. - 0,75 есе жоғары.
Формальдегид 1995 ж. -2,33 есе, 1996 ж. - 2 есе, 1997 ж. - 1,66 есе артқан.
1995-97 жж. атмосфераға бөлінген өндірістік қалдық заттардың жиынтық
мөлшері мынадай мәліметтермен сипатталады:
- "Шымкентмұнайоргсинтез" акционерлік қоғамынан: 1995 ж –
10279.97 т, 1996 ж – 7743.01 т, 1997 ж – 8011.8 т;
- "Шымкент қорғасын зауыты" акционерлік қоғамынан: 1995 ж -
4451.49 т, 1996 ж – 2039.43 т, 1997 ж - 4410 т:
- жылу электр орталықтарынан: 1995 ж - 3079.8 т, 1996 ж -3410.6 т,
1997 ж - 2367 т;
- "Шымкент цемент" акционерлік қоғамынан: 1995 ж – 1031.12 т,
1996 ж – 837.52 т, 1997 ж – 277.58 т зиянды қалдық заттар бөлінген
13.
1 -ші кесте. Ауыр металдардың негізгі биогеохимиялык
сипаттамалары
1 -ші кесте
Топыраққа келіп түскен ластағыштар, табиғи миграциялық процеске
енеді. Оның бір бөлігі – топырақтың органикалық-минералды сорбенттермен
бекітіледі, бір бөлігін - өсімдіктер сіңіреді, бір бөлігі –
топырақтың механикалық құраушы болады. Топырақтың физикалық,
физикалық-химиялық, биологиялық және басқа да қасиеттерінің өзгеруіне
байланысты олардың топырақ жүйесін болу формасы тұрақты түрде
үнемі өзгеріп отырады, ол олардың бір ортадан екінші бір ортаға
белсенді түрде өтуіне және заттардың айналымына қатысады. Олардың
адамның организміне келіп түсуі биологиялық тізбектер бойынша: топырақ-
өсімдік-адам, топырақ - өсімдік – жануарлар - адам, топырақ - су-адам,
топырақ – атмосфералық ауа – адам болып жүріп өтеді.
2. Зерттеудің объектілері мен әдістері
Зерттеу объектісі ретінде біз, Шымкент қаласының темір жол
вокзалының территориясында, көліктің көп жиналған орындарында , ТЭЦ,
ірі өнеркәсіп кәсіорындарының маңына таяу жерден топырақ алынды,
Орта ретінде қаланың шет жақтарынан ауылшаруашылығы дақылдарын
өсіруге жарамсыз жерлерден топырақтар алынды.
Жұмысқа қазіргі заманғы физикалық-химиялық талдау кешені:
атомдық-абсорбциялық , спектрофотометрикалық, рентгендік-құрылымдық және
басқа да белгілі ГОСТ 21282-93 және ГОСТ 21284-93 стандарттарына
сәйкес келетін классикалық химиялық әдістер пайдаланылды.
Алынған эксперименталды мәліметтер математикалық статистикалық
әдіспен өңделді.
Ауыр металдармен ластанған топырақ жүйесін залалсыздандыру
2.1. Топырақтың гранулометриялық құрамына техногенз әсері.
Кез – келген химиялық қоспалардан ластанудың қауіптілігін бағалау
миграцияға, аккумуляцияға және транслокацияға ықпал етуші топырақтың
буферлігін есепке ала отырып жүргізіледі. Аралықты (буферлікті) жасаушы
негізгі компоненттерге жұқа дисперсті минералды бөліктер, органикалық
заттар – қарашірік пен ортаның рН және қышқылданғаннан жағдайда
қалпына келушілік қасиеті жатады.
Тәжрибелік зерттеулер арқылы алынған кейбір нәтижелер 3-ші
кестеде берілген.
3-кесте. Шымкент қаласы мен оның аймағындағы топырақтардың
гранулометриялық және микроагрегатты құрамы
Топырақ алынған жерлер
Терең-
дік,
см
% құрғақ топыраққа , олардың мазмұны, мөлшері
Орташа
құм,
0,25
Майда
құм,
0,01-
0,25
Ірі шаңдар
0,01-
0,1
Физикалық сазды бөлігі
Орташа
шаң
0,005-
0,01
Майда
шаң
0,001-
0,005
Лайлы фракция
0,001
Барлығы
Фон(n=3)
0-5
5-25
4,6
9,3
20,8
31,4
32,2
30,0
15,3
9,2
9,4
5,8
15,6
12,0
40,3
27,0
Қорғасын зауыты
0-5
5-25
10,5
17,2
20,1
33,4
34,6
27,4
19,7
17.8
6,0
5,2
10,2
8,4
35,9
31,5
ЖЭО
ауданы
0-5
5-25
11,2
16,9
23,8
35,2
26,9
20,5
20,7
16,8
8,8
7,2
11,4
10,6
40,9
34,6
Темір жол вокзалы
0-5
5-25
10,3
18,6
21,9
37,0
24,8
23,6
13,5
10,9
7,9
7,0
11,3
9,2
32,4
27,1
Авто
станция
0-5
5-25
8,8
17,1
20,2
26,7
29,4
26,0
18,1
11,8
7,5
5,9
10,3
9,4
35,9
27,1
Қаланың топырағының гранулометриялық құрамын зерттеу
нәтижелерінен оның ұсақ дисперсті фракцияға жұтаң және майда және
орташа құмның бөліктеріне бай екендігін көреміз. Барлық фракцияларда
органикалық көміртек табылған. Көміртектің ең көп бөлігі, 2,0-ден
7,5%-ке дейін ЖЭО-тің маңайындағы топырақтарда бар екені айқындалған.
Бұл жағдайда топырақтың үстіңгі күйе және көмірдің жанбаған
бөліктері, жинақталуымен сонымен қатар газондар үшін табиғатың
органикалық болып келетін тыңайтқыштардың қолдануымен түсіндіруге
болады.
2.1.1 Техногенді ластанудың қарашірік заттардың табиғаты мен
құрамына ықпалы
Қарашірікті қышқылдар мен басқа да органикалық заттар маңызды
экологиялық рөлді атқарады, негізінен олар табиғи экожүйелердегі
техногенді факторлармен бұзылған тепе-теңдікті тұрақтандыруға
қатысады. Көптеген ластағыштардың улағыштық әрекеті топырақтағы
қарашірікті заттардың мөлшерімен байланысты, неғұрлым қарашірінді көп
болса олар зиянды қасиеті төмендеп отырады.
Шымкент қорғасын зауытының маңындағы топырақ пен бақылау
вариантының (50км) топырақғындағы қарашіріндінің құрамы мен қорына
қатысты мәліметтерге сүйенсек техногенді әсердің олардың құрамы мен
қасиетіне қолайсыз әсер ететіні байқалып отыр. Сгк мен Сфк
арақатынасынан көрініп тұрғандай, ластанбаған сұртопырақта
қарашіріктің типі гуматты-фульватты ( Сгк Сфк = 0,81 ), ал
ластанған топырақта фульватты ( Сгк Сфк 0,43 ) ( 4-кестеде).
Қарашіріктің құрамында ГК- үлесінің азаюын жағымсыз құбылыс деп
қарастыру қажет.
4-кесте- Сұртопырақтағы қарашіріндінің топтық құрамы мен мөлшері
Іріктеу
орны
Қарашірік-
тің мөлшері, %
Қара-
шіріктің
қоры, тга
С-нің мөлшері ( % Сжалпы)
Сфк
ГК
ФК
Гидролиз-
денбеген
қалдық
ШҚЗ-нан аймақтық
км : 0,6
0,32-0,54
13,75-23,24
7,2
24,1
68,8
0,31
--- 5
0,44-0,78
18,67-45,85
9,0
21,0
70.0
0,43
-- 10
0,64-1,10
26,65-45,85
7,0
17,2
75,8
0,40
-- 20
0,70-1,20
25,0-42,82
8,1
20,2
71,7
0,40
Темірлан
1,27-2,03
54,57-87,22
30,1
37,2
32,7
0,81
Экстинция коэффициентінің мағынасы топырақтағы қарашірікті
заттардың табиғатын сипаттайтын көрсеткіштің бірі.
Гидролизденбеген қалдықтың мөлшері жалпы көміртекпен есетігінде
гумустың 68,8 – 75,8% құрайды. Бұл жағдай зерттелген топрақта толық шіріп
біткен өсімдіктер қалдықтарының жиналып қалуын салдарының нәтижесі болып
табылады.
Кәсіпорындардың қалдықтары тасталынған аймақтағы сұртопырақтағы
қарашіріктің топтық құрамы, сол генезистегі топырақ үшін тән болып
келеді. Атмосфера арқылы топырақтың қатты техногенді ластануы
Сгк Сфк арақатынасын қарашіріктің құрамындағы фульвоқышқылдың
үлесінің ұлғаю жағына қарай өзгертеді.
2.1.2 Техногенді топырақтың қышқылдануын қалпына келтіру
Ауыр металдармен ластанған топырақты детоксикациялау мен
рекультивациялаудың негізгі бағыттарының біріне олардың жылжымалығын
төмендету топырақта бекту, өсімдіктерге өтуіне кедергі жасау болып
табылады.
Ауыр металдардың орын ауыстыруы және қоспалардың. тығыз
байланысқан формалары мен жылжымалы формалары арасындағы қайта бөлу
топырақтар мен мелиоранттардың қасиеттерімен, сондай-ақ элементтердің
өздерінің қасиеттерімен де анықталады.
Модельді тәжірибенің негізінде Ауыр металдардың түрлі
концентрациясының сілітілі-қышқылды және қышқылданған - қалпына келтіру
шартының ОҚО Түлкібас ауданындағы кәдімгі сұртопырақтағы ықпалына
зерттеу жүргізілді.
Ауыр металдардың топыраққа оксидтер мен түрлі тұздар түрінде
енгізіледі.
Ауыр металдардың оксид түрінде енгізу кезінде рН іс жүзінде
өзгергені байқалмайды, осындай таңдау кезінде олардың қоршаған
ортаға түсу формасы есепке алынады. Тұз күйінде топыраққа енгізу
кезінде олардың гидролизденуі есебінен топырақтың ерітіндісінің
қышқылдануын байқауға болады. рН өзгеруі аниондардың табиғатына
байланысты. Хлоридтер мен сульфаттарды металлдардың нитраттарымен
салыстырған кезде рН аз дәрежеде өзгерген. рН-ның айтарлықтай
азаюы 50 және 100 ПДК концентрациясына тең ауыр металдардың енгізу
кезінде болады. Мысалы, нитраттардың қатысуы кезінде мыс пен мырыш
рН сұртопырақтар 7,3-тен 6,6-ға дейін азайған, ал сульфаттар мен
хлоридтер айтарлықтай қышқылдануды тудырды.
Ауыр металдардың бірге ГК-ны ендіру рН топырақтық ерітіндіге
ықпалын тигізді, ал ФК рН мағынасын 2,6-2,8 ге азайтты .
Сұртопырақтың қышқылданған - қалпына келтіруін өлшеу
нәтижелері Ауыр металдардың айтарлықтай өзгеруін тудырмайды.
Сонымен, алынған мәліметтерден мына төмендегідей қорытынды
жасауға болады :
- топырақтық қоспаның рН өзгеруі ауыр металдардың топырақтағы
құрамы мен табиғатына, тұздардың гидролизге қабілетіне, аниондар
табиғатына байланысты болады ;
- Ауыр металдардың оксидтермен ластануы топырақтық ортаның рн
мағынасына ықпал етпейді, айтарлықтай қышқылдануы нитраттармен
салыстырғандағы сульфаттар мен хлоридтердің қатысуымен байқалады.
Сонымен, алынған мәліметтер көрсеткендей қаланың топырағының
техногенді әсері нәтижесінде физикалық-химиялық қасиеті мен
гранулометриялық құрамының өзгергенін көрсетеді.
2.1.3 Шымкент қаласының территориясының ауыр металлдармен ластану
деңгейін бағалау
Экологиянық жағдайға сипаттама беру үшін топырақтағы кейбір
металлдардың ( Pb, Cu, Ni , As , Zn , Cd , Hg ) құрамын анықтау
жүргізілді. Ірі өндірістік кәсіпорынға таяу жатқан территориядан
басқа, Шымкент қаласының барлық территориясынан шөкімді іріктеу
жүзеге асырылды. Қаланың ауданы 12 төртбұрышқа бөлініп, орташа алаңы
29 кмкв болды
( 5,4 х 5,4 км).
5- кестеден көріп тұрғанымыздай барлық зерттелген Тм-ның құрамы
ПДК және фон, орта ретінде асып түседі . Қала топырағында қарқынды
жиналуы бойынша ауыр металдардың мынадай тәртіппен орналасқан : Cu
Ni Pb Zn Cd As.
Қала бойынша орташа жеті ауыр металдардың құрамы бойынша
мәліметтерді пайдаланумен ластанудың қосынды кешенді көрсеткішінің
шамасын есептеу 34,2 ге тең шаманы берді. Топырақтың химиялық
ластануының жалпы деңгейі, жиынтық көрсеткіш бойынша қауіпті ластану
категориясына жатады, ал қорғасын зауыттың маңына таяу жатқан
топырақтың ластануы - шектен тыс қауіпті категорияға жатады.
Гигиеналық жағынан алып қарағанда топырақтың осындай ластану
деңгейі кезінде балалардың түрлі созылмалы аурулармен ауыруы мен
жүрек-қан тамыр қызметінің бұзылуы, әйелдердің бала туу қызметінің
бұзылғандығы байқалады.
5-кесте . Топырақтың ластануының көрсеткіштері
Төртбұ
рыштың
№
Металлдардың концентрациясының коэффициенттері
Pb
Zn
Cd
Cu
Ni
As
Hg
1
6,3
4,0
1,7
12,8
5,0
1,1
1,0
25,9
2
6,4
3,6
1,5
10,8
5,3
1,1
0,9
23,6
3
4,3
2,9
1,3
12,1
4,9
1,0
1,0
21,5
4
4,0
4,4
2,8
12,8
6,5
1,3
1,5
27,3
5
23,3
4,6
6,3
21,7
12,5
2,3
2,0
66,7
6
5,4
2,5
1,0
18,3
5,0
1,0
0,6
27,8
7
9,7
5,4
3,2
30,3
18,2
1,2
2,1
60,4
8
3,3
5,2
3,0
13,6
6,9
1,2
1,4
28,6
9
6,7
4,0
4,2
23,0
15,3
1,3
1,7
50,2
10
3,3
2,6
0,8
16,4
5,8
0,9
0,9
24,7
11
2,1
2,4
2,3
10,8
5,7
0,3
0,4
18,2
12
1.9
2,5
2,3
10,6
5,5
0,5
0,2
17,3
66,7, 60,4 және 50,2 -ге тең Zc ең жоғары мағынасы Шымкент
қорғасын зауыты мен темір жол вокзалы маңында және автокөліктің
көп жиналған орнында байқалады .
Ең ластанғаны Отырар, Сайрам, Айқап, Теріскей, Күншығыс,
Шапағат, Самал шағын аудандары орналасқан қаланың солтүстік – батыс
бөлігіндегі топырақтар көбірек ластанған болып келеді, сондай-ақ
қаланың оңтүстік-батыс бөлігінде, дәлірек айтқанда ШНОС, ЖЭО, АЦК,
ФЗ орналасқан жерлерде топырақ барынша ластанған болып келеді . Бұл
желдің оңтүстік-батыстан қатты болуынан улағыштық заттарды шығыстан
және солтүстік - шығыс қа желмен апарады .
Алынған мәліметтердің жиынтығы Шымкент қаласындағы топырақтық
жамылғының ластану дәрежесі ,, қауіпті ,, ретінде сипатталады. Қаланың
территориясынан алынған шөкімдердің барлығында біз қарастырған
элементтердің қоспаларының қозғалмалы формаларының құрамы жоғары
болады.
Біз сондай-ақ ауыр металдардың шоғырлануын бөлу бойынша қаланың
топырағының түрлі фракцияларында, территорияның түрлі типтерінде
зерттеулер жүргіздік .
6-кестеде келтірілген мәліметтерде көрсетілгендей, ауыр
металдардың негізгі бөлігі физикалық сазды балшықта шоғырланған. Ауыр
металдардың топырақтық микродисперсті бөліктерінің бай болуы (50%-тен)
қала халқының денсаулығы үшін қауіпті, өйткені олар шаңның
құрамында адам организміне тыныс алу органдары арқылы өтіп,
адамдарды түрлі ауруларға шалдықтырады.
6-кесте. Ауыр металдардың топырақта және майда дисперсті фракциядағы
жалпы құрамы
Металлдар
Үлгісі алынған жерлер
ШҚЗ
АЦК
ауданы
ЖЭО
ауданы
ШНОС
ауданы
ТЖВ
ауданы
Автовокзл
ауданы
Pb
437,8±0,5
294,6±0,8
83,4±0,4
56,1±0,6
129,6±0,4
63,2±0,2
88,6±0,2
40,0±0,2
92,3±0,3
55,4±0,4
163,3±0,2
140,8±0,3
Cu
63,8±0,4
46,3±0,3
48,7±0,2
37,0±0,4
37,9±0,1
20,1±0,3
18,6±0,2
15,1±0,1
32,3±0,2
24,9±0,2
35,2±0,3
27,0±0,2
Ni
30,8±0,2
26,9±0,3
19,3±0,4
12,2±0,5
18,6±0,3
16,0±0,3
19,3±0,2
14,1±0,2
13,2±0,1
9,3±0,1
19,4±0,3
16,2±0,3
Zn
104,8±0,2
80,3±0,3
107,4±0,1
82,3±0,2
69,6±0,2
50,1±0,2
68,3±0,2
42,4±0,2
55,1±0,2
40,3±0,2
56,5±0,1
38,7±0,3
Cd
2,8±0,04
1,1±0,02
1,7±0,03
0,9±0,03
0,8±0,02
0,3±0,01
0,6±0,02
0,3±0,01
0,7±0,03
0,5±0,01
0,55±0,2
0,3±0,04
As
2,7±0,04
1,4±0,02
2,4±0,01
1,5±0,01
0,9±0,01
0,2±0,04
1,2±0,01
0,4±0,03
1,8±0,02
0,7±0,04
2,0 ±0,02
0,7±0,05
Hg
2,9±0,05
1,5±0,03
2,4±0,04
1,5±0,04
1,8±0,03
0,7±0,05
2,1±0,02
0,9±0,04
0,9±0,01
0,6±0,01
1,3±0,01
0,7±0,01
Қорытынды
1. Техногенді салмақ түсу әсерінен топырақтың физикалық-
химиялық өзгерісі белгіленді .
2. Топырақтың майда және орташа құммен техногенді ластануы
кезіндегі молаюы және ұсақдисперсті фракциямен азаюы , яғни мұнда
қараршірік заттар мен батпақты минералдар негізінен шоғырланған болып
келеді.
2.2 Топырақтың қасиетіне техногенді әсер етудің ықпалы.
Қазіргі заманғы техногенді пресстің күшеюімен атмосфералық жауын-
шашынның сапалық және сандық құрамында, жердің үстіңгі бетіндегі су
қоймалары мен жерасты суларында, өсімдіктер мен биосфераның басқа да
объектілерінде сандық және сапалық өзгерістер болып өтеді. Әдебиет
мәліметтерін талдау көрсеткендей, атмосферадағы ауаны басты ластаушы
компоненттерге техногенді шаң, ауыр металдардың минералдық және органикалық
қосылыстары және басқа да элементтер, сондай-ақ көміртектің оксидтері,
көмірсутектері жатады.
Топырақтың үстіңгі қабаты мен атмосфералық ауаның жерге жақын қабаты
арасында өзара байланысты процесстер - ауадан ластанушы заттардың
топырақтың үстіңгі бетіне отыруы, керісінше, топырақтың үстіңгі бетінен
көтерілген шаң бөлшектері ауа бассейніне көтеріледі.
Топырақ-ауа жүйесіндегі көп компонентті құрам айтарлықтай дәрежеде
олардың өзара әсер ету механизмдерін қиындата түседі. Ауаға аэрозоль
түрінде түсе отырып, жану өнімдері түрлі зиянды газды-шаңды қалдықтардың
негізгі үлесін абсорбтайды және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz